บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๓๓

หน้าที่ ๕๑๙.

กฏฺเฐติ ทารุกฺขนฺเธ. ติเณติ ติณานํ ขนฺเธ. อิเมติ อิเม มม สนฺตติปริ- ยาปนฺเน ปญฺจ ขนฺเธ. อมิเต จ ธมฺเมติ ตโต อญฺเญน อินฺทฺริยกฺขนฺเธน อมิเต รูปธมฺเม. เตนาห "อชฺฌตฺติกาเนว จ พาหิรานิ จา"ติ. สมํ ตุเลยฺยนฺติ อนิจฺจาทิ- วเสน เจว อสาราทิอุปมาวเสน จ สพฺพํ สมเมว กตฺวา ตีเรยฺยํ. อิสิปฺปยาตมฺหิ ปเถ วชนฺตนฺติ พุทฺธาทีหิ มเหสีหิ สมฺมเทว ปยาเต สมถ- วิปสฺสนามคฺเค วชนฺตํ ปฏิปชฺชนฺตํ. ปาวุสสมเย กาลเมโฆ นเวน โตเยน วสฺโสทเกน สจีวรํ ปวเน กทา นุ โอวสฺสติ เตเมตีติ อตฺตโน อพฺโภกาสิกภาวปริวิตกฺกิตํ ทสฺเสติ. มยูรสฺส สิขณฺฑิโน วเน ทิชสฺสาติ มาตุกุจฺฉิโต อณฺฑโกสโต จาติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ชายนวเสน ทิชสฺส สิขาสมฺภเวน สิขณฺฑิโต จ มยูรสฺส วเน กทา ปน คิริคพฺภเร รุตํ เกการวํ สุตฺวา เวลํ สลฺลกฺขิตฺวา สยนโต วุฏฺฐหิตฺวา อมตสฺส ปตฺติยา นิพฺพานาธิคมาย. สญฺจินฺตเยติ วุจฺจมาเน ภเว อนิจฺจาทิโต มานสิ กเรยฺยํ วิปสฺเสยฺยนฺติ อตฺโถ. คงฺคํ ยมุนํ สรสฺสตินฺติ เอตา มหานทิโย อสชฺชมาโน ภาวนามยาย อิทฺธิยา กทา นุ ปตเรยฺยนฺติ โยชนา. ปาตาลขิตฺตํ วฬวามุขญฺจาติ ปาตาย อลํ ปริยตฺตนฺติ ปาตาลํ, ตเทว ขิตฺตํ, ปฐวิยา สณฺฐหนกาเล ตถา ฐิตนฺติ ปาตาลขิตฺตํ. โยชน- สติกาทิเภทานิ สมุทฺทสฺส อนฺโตปฐวิยา ตีรฏฺฐานานิ, เยสุ กานิจิ นาคาทีนํ วสนฏฺฐานานิ โหนฺติ, กานิจิ สุญฺญานิเยว หุตฺวา ติฏฺฐนฺติ. พฬวามุขนฺติ มหา- สมุทฺเท มหนฺตํ อาวฏฺฏมุขํ. มหานิรยทฺวารสฺส หิ วิวฏกาเล มหาอคฺคิกฺขนฺโธ ตโต นิกฺขนฺโต ตทภิมุขํ อเนกโยชนสตายามวิตฺถารํ เหฏฺฐา สมุทฺทปเทสํ ฑหติ, ตสฺมึ ทฑฺเฒ อุปริ อุทกํ อาวฏฺฏากาเรน ปริพฺภมนฺตํ มหตา สทฺเทน เหฏฺฐา นิปตติ, ตตฺถ พฬวามุขสมญฺญา, อิติ ตญฺจ ปาตาลขิตฺตํ พฬวามุขญฺจ วิภึสนํ ภยานกํ อสชฺชมาโน อิทฺธิยา กทา นุ ปตเรยฺยนฺติ ยํ ปริวิตกฺกิตํ, ตํ กทา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๒๐.

นุ ภวิสฺสติ, ภาวนามยํ อิทฺธึ นิพฺพตฺเตตฺวา กทา นุ เอวํ อิทฺธึ วฬญฺชิสฺสามีติ อตฺโถ. นาโคว สงฺคามจารี ปทาลเยติ ยถา มตฺตวารโณ ทฬฺหถมฺภํ ภินฺทิตฺวา อยสงฺขลิกํ วิทฺธํเสตฺวา สงฺคามจารี วนํ ปวิสิตฺวา เอโก อทุติโย หุตฺวา อตฺตโน รุจิวเสน จรติ, เอวมหํ กทา นุ สพฺพสุภํ นิมิตฺตํ นิพฺพชฺชยํ นิรวเสสโต วชฺชยนฺโต กามจฺฉนฺทวโส อหุตฺวา ฌาเน ยุโต ปยุตฺโต ^๑- กามคุเณสุ ฉนฺทํ สมฺมเทว ปทาเลยฺยํ ฉินฺเทยฺยํ ปชเหยฺยนฺติ ยํ ปริวิตกฺกิตํ, ตํ กทา นุ ภวิสฺสติ. อิณฏฺโฏว ทลิทฺทโก นิธึ อาราธยิตฺวาติ ยถา โกจิ ทลิทฺโท ชีวิกปกโต อิณํ คเหตฺวา ตํ โสเธตุํ อสกฺโกนฺโต อิณฏฺโฏ อิเณน อฏฺฏิโต ธนิเกหิ ปีฬิโต นิธึ อาราธยิตฺวา อธิคนฺตฺวา อิณญฺจ โสเธตฺวา สุเขน จ ชีวนฺโต ตุฏฺโฐ ภเวยฺย, เอวํ อหมฺปิ กทา นุ อิณสทิสํ กามจฺฉนฺทํ ปหาย มเหสิโน อริยธนสมฺปุณฺณตาย มณิกนกาทิรตนสมฺปุณฺณนิธิสทิสํ พุทฺธสฺส สาสนํ อธิคนฺตฺวา ตุฏฺโฐ ภเวยฺยนฺติ ยํ ปริวิตกฺกิตํ, ตํ กทา นุ ภวิสฺสตีติ. เอวํ ปพฺพชิโต ปุพฺเพ เนกฺขมฺมวิตกฺกวเสน ปวตฺตํ อตฺตโน วิตกฺกปวตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปพฺพชิตฺวา เยหากาเรหิ อตฺตานํ โอวทิตฺวา อธิคจฺฉิ, เต ทสฺเสนฺโต "พหูนิ วสฺสานี"ติอาทิกา คาถา อภาสิ. ตตฺถ พหูนิ วสฺสานิ ตยามฺหิ ยาจิโต, อคารวาเสน อลํ นุ เต อิทนฺติ อเนกสํวจฺฉรานิ วิวิธทุกฺขานุพนฺเธน อคารมชฺเฌ วาเสน อลํ ปริยตฺตเมว เตติ อมฺโภ จิตฺต อิทํ ตยา ^๒- อเนกานิ สํวจฺฉรานิ อหํ อมฺหิ นนุ ยาจิโต. ตํทานิ มํ ปพฺพชิตํ สมานนฺติ ตํ มํ ตยา ตถา อุสฺสาหเนน ปพฺพชิตํ สมานํ เกน การเณน จิตฺต ตุวํ น ยุญฺชสิ, สมถวิปสฺสนํ ฉฑฺเฑตฺวา นิหีเน อาลสิเย นิโยเชสีติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ยุตฺโต ปยุตฺโต ^๒ สี. ปริยตฺตเมว อมฺโภ จิตฺต อิทํ เต ตยา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๒๑.

นนุ อหํ จิตฺต ตยามฺหิ ยาจิโตติ อมฺโภ จิตฺต อหํ ตยา นนุ ยาจิโต อมฺหิ อายาจิโต มญฺเญ, ยทิ ยาจิโต, กสฺมา อิทานิ ตทนุรูปํ น ปฏิปชฺชสีติ อธิปฺปาโย. "คิรพฺพเช"ติอาทินา ยาจิตาการํ ทสฺเสติ. จิตฺรฉทา วิหงฺคมา วิจิตฺรเปขุณปกฺขิโน, มยูราติ อตฺโถ. มหินฺทโฆสตฺถนิตาภิคชฺชิโนติ ชลโฆสตฺถนิเตน เหตุนา สุฏฺฐุ คชฺชนสีลา. เต ตํ รเมสฺสนฺติ วนมฺหิ ฌายินนฺติ เต มยูรา ตํ วเน ฌานปสุตํ รเมสฺสนฺตีติ นนุ ตยา ยาจิโตติ ทสฺเสติ. กุลมฺหีติ กุลปริวฏฺเฏ. อิมมชฺฌุปาคโตติ อิมํ อรญฺญฏฺฐานํ ปพฺพชฺชํ วา อชฺชุปาคโต. อโถปิ ตฺวํ จิตฺต น มยฺห ตุสฺสสีติ ตฺวํ อนุวตฺติตฺวา ฐิตมฺปิ มํ ^๑- นาราเธสฺสสีติ อตฺโถ. มเมว เอตํ น หิ ตฺวํ ปเรสนฺติ เอตํ จิตฺต มเมว ตสฺมา ตฺวํ ปเรสํ น โหสิ. ตฺวํ ปน อญฺเญสํ วิย กตฺวา สนฺนาหกาเล กิเลสมาเร ยุชฺฌิตุํ ภาวนา- สนฺนาหกาเลนติ วตฺวา ปริเทวิเตน กึ ปโยชนํ, อิทานิ ตํ อญฺญถา วตฺติตุํ น ทสฺสามีติ อธิปฺปาโย. สพฺพํ อิทํ จลมิติ เปกฺขมาโนติ ยสฺมา "อิทํ จิตฺตํ อญฺญญฺจ สพฺพํ เตภูมิกสงฺขารํ จลํ อนวฏฺฐิตนฺ"ติ ปญฺญาจกฺขุนา โอโลเกนฺโต เคหโต กาเมหิ จ อภินิกฺขมึ อมตปทํ นิพฺพานํ ชิคีสํ ปริเยสนฺโต, ตสฺมา จิตฺต อนนุวตฺตนฺโต ^๒- นิพฺพานํ ปริเยสนเมว กโรมีติ อธิปฺปาโย. อวีตราเคน สุทุนฺนิวารยํ จิตฺตํ จลํ มกฺกฏสนฺนิภํ วนมกฺกฏสทิสํ อิติ สุยุตฺตวาที สุภาสิตวาที ทฺวิปทานมุตฺตโม มหาภิสกฺโก นรทมฺมสารถีติ โยชนา. ^๓- อวิทฺทสู ยตฺถ สิตา ปุถุชฺชนาติ ยตฺถ เยสุ วตฺถุกาเมสุ กิเลสกาเมสุ จ สิตา ปฏิพทฺธา เต อนฺธปุถุชฺชนา เตน กามราเคน ปุนพฺภเวสิโน เอกนฺเตเนว ทุกฺข- มิจฺฉนฺติ, อิจฺฉนฺตา จ จิตฺเตน นีตา นิรเย นิรากตาติ จิตฺตวสิกา นิรยสํวตฺตนิกํ @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ตุสฺสตีติ อนุวตฺติตฺวาปิ มํ ^๒ ม. จิตฺตํ อนุวตฺตนฺโต @^๓ ม. ทฺวิปทานมุตฺตโม สมฺมาสมฺพุทฺโธติ โยชนา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๒๒.

กมฺมํ กโรนฺตา หิตสุขโต นิรากตา หุตฺวา อตฺตโน จิตฺเตเนว นิรเย นีตา น อญฺญถาติ จิตฺตสฺเสว นิคฺคเหตพฺพตํ ทสฺเสติ. ปุนปิ จิตฺตํเยว นิคฺคเหตุํ มนฺเตนฺโต "มยูรโกญฺจาภิรุตมฺหี"ติอาทิมาห. ตตฺถ มยูรโกญฺจาภิรุตมฺหีติ สิขีหิ สารเสหิ จ อภิกูชิเต. ทีปีหิ พฺยคฺเฆหิ ปุรกฺขโต วสนฺติ เมตฺตาวิหาริตาย เอวรูเปหิ ติรจฺฉานคเตหิ ปุรกฺขโต ปริวาริโต หุตฺวา วเน วสนฺโต, เอเตน สุญฺญภาวปริพฺรูหนมาห. กาเย อเปกฺขํ ชหาติ สพฺพโส กาเย นิรเปกฺโข ชห, เอเตน ปหิตตตฺตํ วทติ. มา วิราธยาติ อิมํ สุทุลฺลภํ นวมํ ขณํ มา วิราเธหิ. อิติสฺสุ มํ จิตฺต ปุเร นิยุญฺชสีติ เอวํ หิ ตฺวํ จิตฺต มํ ปพฺพชิตโต ^๑- ปุพฺเพ สมฺมาปฏิปตฺติยํ อุยฺโยเชสีติ อตฺโถ. ภาเวหีติ อุปฺปาเทหิ วฑฺเฒหิ จ. ฌานานีติ ปฐมาทีนิ จตฺตาริ ฌานานิ. อินฺทฺริยานีติ สทฺธาทีนิ ปญฺจินฺทฺริยานิ. พลานีติ ตานิเยว ปญฺจ พลานิ. โพชฺฌงฺคสมาธิภาวนาติ สตฺต โพชฺฌงฺเค จตสฺโส สมาธิภาวนา จ. ติสฺโส จ วิชฺชาติ ปุพฺเพนิวาสญาณาทิกา ติสฺโส วิชฺชา จ. ผุส ปาปุณาหิ พุทฺธสาสเน สมฺมา- สมฺพุทฺธโอวาเท ฐิโต. นิยฺยานิกนฺติ วฏฺฏทุกฺขโต นิยฺยานวหํ. สพฺพทุขกฺขโยคธนฺติ อมโตคธํ นิพฺพานปติฏฺฐํ นิพฺพานารมฺมณํ. สพฺพกิเลสโสธนนฺติ อนวเสสกิเลสมลวิโสธนํ. ขนฺเธติ อุปาทานกฺขนฺเธ. ปฏิปสฺส โยนิโสติ โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโตติ เอวมาทีหิ วิวิเธหิ ปกาเรหิ วิปสฺสนาญาเณน สมฺมา อุปาเยน นเยน ปสฺส. ตํ ชหาติ ตํ ทุกฺขสฺส สมุทยํ ตณฺหํ ปชห สมุจฺฉินฺท. อิเธวาติ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ปพฺพชฺชโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๒๓.

อนิจฺจนฺติอาทิ อนฺตวนฺตโต อนิจฺจนฺติกโต ตาวกาลิกโต นิจฺจปฏิกฺเขปโต จ อนิจฺจนฺติ วา ปสฺส, ทุกฺขนฺติ เต อุทยพฺพยปฏิปีฬนโต สปฺปฏิภยโต ทุกฺขมโต ^๑- สุขปฏิกฺเขปโต ทุกฺขนฺติ วา ปสฺส. สุญฺญนฺติ อวสวตฺตนโต อสามิกโต อสารโต อตฺตปฏิกฺเขปโต จ สุญฺญํ, ตโต เอว อนตฺตาติ. วิครหิตพฺพโต อวฑฺฒิอาพาธนโต จ อฆนฺติ จ วธนฺติ จ วิปสฺส โยนิโสติ โยชนา. มโนวิจาเร อุปรุนฺธ เจตโสติ มโนวิจารสญฺญิโน เคหสิตโสมนสฺสุปวิจาราทิเก อฏฺฐารส เจตโส อุปรุนฺธ วาเรหิ นิโรเธหิ. มุณฺโฑติ มุณฺฑภาวํ อุปคโต, โอหาริตเกสมสฺสุโก. วิรูโปติ เตน มุณฺฑภาเวน ปรุฬฺหโลมตาย ฉินฺนภินฺนกาสายวตฺถตาย ^๒- วิรูโป เววณฺณิยํ อุปคโต. อภิสาปมาคโตติ "ปิณฺโฑโล วิจรติ ปตฺตปาณี"ติ อริเยหิ กาตพฺพํ อติสาปํ อุปคโต. วุตฺตํ เหตํ "อภิสาโปยํ ภิกฺขเว โลกสฺมึ ปิณฺโฑโล วิจรสิ ปตฺตปาณี"ติ. ^๓- เตนาห "กปาลหตฺโถว กุเลสุ ภิกฺขสู"ติ. ยุญฺชสฺสุ สตฺถุวจเนติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โอวาเท โยคํ กโรหิ อนุยุญฺชสฺสุ. สุสํวุตตฺโตติ สุฏฺฐ กายวาจาจิตฺเตหิ สมฺมเทว สํวุโต. วิสิขนฺตเร จรนฺติ ภิกฺขาจริยาย รจฺฉาวิเสเสสุ จรนฺโต. จนฺโท ยถา โทสินปุณฺณมาสิยาติ วิคตโทสาย ปุณฺณมาย กุเลสุ นิจฺจนวตาย ปาสาทิกตาย จนฺทิมา วิย จราติ โยชนา. สทา ธุเต รโตติ สพฺพกาลญฺจ ธุตคุเณ อภิรโต. ตถูปมํ จิตฺตมิทํ กโรสีติ ยถา โกจิ ปุริโส ผลานิ อิจฺฉนฺโต ผลรุกฺเข โรเปตฺวา ตโต อลทฺธผโลว ^๔- เต มูลโต ฉินฺทิตุํ อิจฺฉติ, จิตฺต ตฺวํ ตถูปมํ ตปฺปฏิภาคํ อิทํ กโรสิ. ยํ มํ อนิจฺจมฺหิ จเล นิยุญฺชสีติ ยํ มํ ปพฺพชฺชาย นิโยเชตฺวา ปพฺพชิตฺวา อทฺธาคตํ ปพฺพชฺาผลํ อนิจฺจมฺหิ จเล สํสารมุเข นิยุญฺชสิ นิโยชนวเสน ปวตฺเตสิ. @เชิงอรรถ: ^๑ สี., ม. ทุกฺขโต ^๒ สี.....กาสาววตฺถตาย @^๓ สํ.ขนฺธ. ๑๗/๘๐/๗๕ ปิณฺโฑลฺยสุตฺต ^๔ สี. ลทฺธผโลว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๒๔.

รูปาภาวโต อรูป. จิตฺตสฺส หิ ตาทิสํ สณฺฐานํ นีลาทิวณฺณเภโท วา นตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ อรูปาติ. ทูรฏฺฐานปฺปวตฺติยา ทูรงฺคม. ยทิปิ จิตฺตสฺส มกฺกฏ- สุตฺตมตฺตมฺปิ ปุรตฺถิมาทิทิสาภาเคน คมนํ นาม นตฺถิ, ทูเร สนฺตํ ปน อารมฺมณํ สมฺปฏิจฺฉตีติ ทูรงฺคม. เอโกเยว หุตฺวา จรณวเสน ปวตฺตนโต เอกจาริ, อนฺตมโส เทฺว ตีณิปิ จิตฺตานิ เอกโต อุปฺปชฺชิตุํ สมตฺถานิ นาม นตฺถิ, เอกเมว ปน จิตฺตํ เอกสฺมึ สนฺตาเน อุปฺปชฺชติ. ตสฺมึ นิรุทฺเธ อปรมฺปิ เอกเมว อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา เอกจาริ. น เต กริสฺสํ วจนํ อิทานิหนฺติ ยทิปิ ปุพฺเพ ตว วเส อนุวตฺตึ, อิทานิ ปน สตฺถุ โอวาทํ ลทฺธกาลโต ปฏฺฐาย จิตฺตวสิโก น ภวิสฺสามิ. กสฺมาติ เจ? ทุกฺขา หิ กามา กฏุกา มหพฺภยา กามา นาเมเต อตีเตปิ ทุกฺขา, อายติมฺปิ กฏุกผลา, อตฺตานุวาทาทิเภเทน มหตา ภเยน อนุพนฺธนฺตา มหพฺภยา. นิพฺพาน- เมวาภิมโน จริสฺสํ ตสฺมา นิพฺพานเมว อุทฺทิสฺส อภิมุขจิตฺโต วิหริสฺสํ. ตเมว นิพฺพานาภิมุขภาวํ ทสฺเสนฺโต "นาหํ อลกฺขฺยา"ติอาทิมาห. ตตฺถ นาหํ อลกฺขฺยาติ อลกฺขิกตาย นิสฺสิรีกตาย นาหํ เคหโต นิกฺขมินฺติ โยชนา. อหิริกฺกตายาติ ยถาวชฺชํ เกฬึ กโรนฺโต วิย นิลฺลชฺชตาย. จิตฺตเหตูติ เอกทา นิคณฺโฐ, เอกทา ปริพฺพาชกาทิโก โหนฺโต อนวฏฺฐิตจิตฺโต ปุริโส วิย จิตฺตวสิโก หุตฺวา. ทูรกนฺตนาติ ราชาทีหิ เมตฺตํ กตฺวา เตสุ ทุพฺภิตฺวา ทุพฺภิภาเวน. อาชีว- เหตูติ อาชีวการณา ชีวิกาปกโต หุตฺวา อาชีวิกาภเยน อหํ น นิกฺขมึ น ปพฺพชึ. กโต จ เต จิตฺต ปฏิสฺสโว มยาติ "ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย น ตว วเส วตฺตามิ, มเมว ปน วเส วตฺตามี"ติ จิตฺต มยา นนุ ปฏิญฺญา กตาติ ทสฺเสติ. อปฺปิจฺฉตา สปฺปุริเสหิ วณฺณิตาติ "ปจฺจเยสุ สพฺพโส อปฺปิจฺฉา นาม สาธู"ติ พุทฺธาทีหิ ปสฏฺฐา, ตถา มกฺขปฺปหานํ ปเรสํ คุเณ มกฺขนสฺส ปหานํ วูปสโม สพฺพสฺส ทุกฺขสฺส วูปสโม นิพฺพานํ สปฺปุริเสหิ วณฺณิตํ. อิติสฺสุ มํ จิตฺต ตทา นิยุญฺชสิ "สมฺม ตยา เตสุ คุเณสุ ปติฏฺฐาตพฺพนฺ"ติ จิตฺต ตฺวํ เอวํ ตทา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๒๕.

นิยุญฺชสิ. อิทานิ ตฺวํ คจฺฉสิ ปุพฺพจิณฺณํ อิทานิ มํ ตฺวํ ปหาย อตฺตโน ปุริมาจิณฺณํ มหิจฺฉตาทึ ปฏิปชฺชสิ, กึ นาเมตนฺติ อธิปฺปาโย. ยมตฺถํ สนฺธาย "คจฺฉสิ ปุพฺพจิณฺณนฺ"ติ วุตฺตํ, ตํ ทสฺเสตุํ "ตณฺหา อวิชฺชา จา"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตณฺหาติ ปจฺจเยสุ ตณฺหา, อวิชฺชาติ ตตฺเถว อาทีนว- ปฏิจฺฉาทิกา อวิชฺชา. ปิยาปิยนฺติ ปุตฺตทาราทีสุ เปมสงฺขาโต ปิยภาโว เจว ปนฺตเสนาสเนสุ อธิกุสลธมฺเมสุ อนภิรติสงฺขาโต อปฺปิยภาโว จ อุภยตฺถ อนุโรธปฏิวิโรโธ. สุภานิ รูปานีติ อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สุภรูปานิ. สุขา เวทนาติ อิฏฺฐารมฺมเณ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนสุขเวทนา. มนาปิยา กามคุณาติ วุตฺตาวเสสา มโนรมา กามโกฏฺฐาสา. วนฺตาติ นิรูปโต ตํนิสฺสิตสฺส ฉนฺทราคสฺส วิกฺขมฺภนปหาเนน ฉฑฺฑิตตาย ปริจฺจตฺตตาย จ วนฺตา. วนฺเต อหํ อาวมิตุํ น อุสฺสเหติ เอวํ เต ฉฑฺฑิเต ปุน ปจฺจาวมิตุํ อหํ น สกฺโกมิ, ปริจฺจตฺตา เอว โหนฺตีติ วทติ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ภเวสุ สพฺพาสุ โยนีสุ สพฺพาสุ คตีสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ จ. วโจ กตํ มยาติ อมฺโภ จิตฺต ตว วจนํ มยา กตํ. กโรนฺโต จ พหูสุ ชาตีสุ น เมสิ โกปิโตติ อเนกาสุ ชาตีสุ ปน มยา น โกปิโต อสิ. มยา เนว ปริภวิโต, ตถาปิ อชฺฌตฺตสมฺภโว อตฺตนิ สมฺภูโต หุตฺวาปิ ตว อกตญฺญุตาย ทุกฺเข จิรํ สํสริตํ ตยา กเตติ ตยา นิพฺพตฺติเต อนาทิมติ ^๑- สํสารทุกฺเข สุจิรกาลํ มยา สํสริตํ ปริพฺภมิตํ. อิทานิ "ทุกฺเข จิรํ สํสริตํ ตยา กเต"ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ อุปฺปตฺติเภเทน คติเภเทน จ วิตฺถารโต ทสฺเสนฺโต "ตวญฺเญวา"ติอาทิมาห. ตตฺถ ราชทสีติ ราชา อสิ. ทกาโร ปทสนฺธิกโร. เวสฺสา จ สุทฺทา จ ภวาม เอกทา ตเวว วาหสาติ โยชนา. เทวตฺตนํ วาปีติ เทวภาวํ วาปิ ตฺวํเยว โน อมฺหากํ จิตฺต กโรสีติ โยชนา. วาหสาติ การณภาเวน. @เชิงอรรถ: ^๑ สี. อนาทิก.....

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๒๖.

ตเวว เหตูติ ตเวว เหตุภาเวน. ตฺวํมูลกนฺติ ตฺวํนิมิตฺตํ. นนุ ทุพฺภิสฺสสิ มํ ปุนปฺปุนนฺติ ปุนปฺปุนํ ทุพฺภิสฺสสิ นนุ, ยถา ปุพฺเพ ตฺวํ อนนฺตาสุ ชาตีสุ จิตฺต มิตฺตปฏิรูปโก สปตฺโต หุตฺวา มยฺหํ ปุนปฺปุนํ ทุพฺภิ, อิทานิ ตถา ทุพฺภิสฺสสิ มญฺเญ, ปุพฺเพ วิย จาเรตุํ น ทสฺสามีติ อธิปฺปาโย. มุหุํ มุหุํ จารณิกํว ทสฺสยนฺติ อภิณฺหโต จรณารหํ ^๑- วิย มโน ทสฺเสนฺโต จรณารหํ ปุริสํ วญฺเจตฺวา จรโคปกํ ^๒- นิปฺผาเทนฺโต วิย ปุนปฺปุนํ ตํ ตํ ภวํ ทสฺเสนฺโต. อุมฺมตฺตเกเนว มยา ปโลภสีติ อุมฺมตฺตกปุริเสน วิย มยา สทฺธึ กีฬนฺโต ตํ ตํ ปโลภนียํ ทสฺเสตฺวา ปโลภสิ. กิญฺจาปิ เต จิตฺต วิราธิตํ มยนฺติ อมฺโภ จิตฺต กึ นาม เต มยา วิรทฺธํ, ตํ กเถหีติ อธิปฺปาโย. อิทํ ปุเร จิตฺตนฺติ อิทํ จิตฺตํ นาม อิโต ปุพฺเพ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ รชฺชนาทินา, เยน อากาเรน อิจฺฉติ, ยตฺเถว จสฺส กาโม อุปฺปชฺชติ, ตสฺส วเสน ยตฺถกามํ ยถา วิจรนฺตสฺส สุขํ โหติ, ตเถว จ จรนฺโต ^๓- ยถาสุขํ ทีฆรตฺตํ จาริกํ อจริ, อชฺชาหํ ปภินฺนมทํ มตฺตหตฺถึ หตฺถาจริยสงฺขาโต เฉโก องฺกุสคฺคโห องฺกุเสน วิย โยนิโสมนสิกาเรน นํ นิคฺคเหสฺสามิ, นสฺส วีติกฺกมิตุํ ทสฺสามีติ. สตฺถา จ เม โลกมิมํ อธิฏฺฐหีติ มม สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ อิมํ อนวเสส- ขนฺธโลกํ ญาเณน อธิฏฺฐหิ, ^๔- กินฺติ? หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจโต, กสฺสจิปิ ธุวสฺส ถาวรสฺส อภาวโต อทฺธุวโต, สุขสาราทีนํ อภาวโต อสารโต. ปกฺขนฺท มํ จิตฺต ชินสฺส สาสเนติ ตสฺมา ยาถาวโต ปฏิปชฺชิตุํ จิตฺต มํ ชินสฺส ภควโต สาสเน ปกฺขนฺเทหิ อนุปฺปเวเสหิ. "ปกฺขนฺทิมนฺ"ติปิ ปาลิ, ชินสฺส สาสเน อิมํ โลกํ ญาเณน ปกฺขนฺท, ยาถาวโต ตาเรหิ, ปกฺขนฺทนฺโต จ วิปสฺสนาญาณมคฺเคน ยาเปนฺโต สุทุตฺตรโต มหนฺตโต สํสารมโหฆโต มํ ตาเรหิ. @เชิงอรรถ: ^๑ ม. จรการหํ ^๒ ม. จรโคปกานํ ^๓ ม. ตสฺเสว จ ตรณโต ^๔ สี. อธิฏฺฐาติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๒๗.

น เต อิทํ จิตฺต ยถา ปุราณกนฺติ อมฺโภ จิตฺต อิทํ อตฺตภาวเคหํ โปราณกํ วิย ตว น โหตีติ อตฺโถ. กสฺมา? นาหํ อลํ ตุยฺห วเส นิวตฺติตุนฺติ อิทานาหํ ตว วเส นิวตฺติตุํ น ยุตฺโต. ยสฺมา มเหสิโน ภควโต ปพฺพชิโตมฺหิ สาสเน. ปพฺพชิตกาลโต จ ปฏฺฐาย สมณา นาม มาทิสาว น โหนฺติ วินาสธาริโน, เอกํสโต สมณาเยว โหนฺตีติ อตฺโถ. นคาติ สิเนรุหิมวนฺตาทโย สพฺเพ ปพฺพตา. สมุทฺทาติ ปุรตฺถิมสมุทฺทาทโย สีตสมุทฺทาทโย จ สพฺเพ สมุทฺทา. สริตาติ คงฺคาทโย สพฺพา นทิโย จ. วสุนฺธราติ ปฐวี. ทิสา จตสฺโสติ ปุรตฺถิมาทิเภทา จตสฺโส ทิสา. วิทิสาติ ปุรตฺถิมทกฺขิณาทโย จตสฺโส อนุทิสา. อโธติ เหฏฺฐา ยาว อุทกสนฺธารกวายุขนฺธา. ทิวาติ เทวโลกา. ทิวาคฺคหเณน เจตฺถ ตตฺถ คเต สตฺตสงฺขาเร วทติ. สพฺเพ อนิจฺจา ติภวา อุปทฺทุตาติ สพฺเพ กามภวาทโย ตโย ภวา อนิจฺจา เจว ชาติอาทีหิ ราคาทีหิ กิเลเสหิ จ อุปทฺทุตา ปีฬิตา จ, น เอตฺถ กิญฺจิ เขมฏฺฐานํ นาม อตฺถิ, ตทภาวโต กุหึ คโต จิตฺต สุขํ รมิสฺสสิ, ตสฺมา ตโต นิสฺสรณญฺเจตฺถ ปริเยสาหีติ อธิปฺปาโย. ธิติปฺปรนฺติ ธิติปรายณํ ปรมํ ถิรภาเว ฐิตํ มมํ จิตฺต กึ กาหิสิ, ตโต อีสกมฺปิ มํ จาเลตุํ นาสกฺขิสฺสสีติ อตฺโถ. เตนาห "น เต อลํ จิตฺต วสานุวตฺตโก"ติ. อิทานิ ตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต "น ชาตุ ภสฺตํ อุภโตมุขํ ฉุเป, ธิรตฺถุ ปูรํ นวโสตสนฺทนินฺ"ติ อาห. ตตฺถ ภสฺตนฺติ รุตฺตึ. อุภโตมุขนฺติ ปุโตฬิยา ^๑- อุภโตมุขํ. น ชาตุ ฉุเปติ เอกํเสเนว ปาเทนาปิ น ฉุเปยฺย, ตถา ธิรตฺถุ ปูรํ นวโสตสนฺทนินฺติ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปูรํ นวหิ โสเตหิ วณมุเขหิ อสุจิสนฺทนึ สวตึ. ตาย วจฺจกุฏิยา ธี อตฺถุ, ตสฺส ครหา โหตุ. ^๒- @เชิงอรรถ: ^๑ สี. มูโตฬิยา ^๒ ม. วจฺจกุฏิยา ตสฺส วิกาโร โหตุ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๒๘.

เอวํ อฏฺฐวีสติยา คาถาหิ นิคฺคณฺหนวเสน จิตฺตํ โอวทิตฺวา อิทานิ วิเวกฏฺ- ฐานาจิกฺขณาทินา สมฺปหํเสนฺโต "วราหเอเณยฺยวิคาฬฺหเสวิเต"ติอาทิมาห. ตตฺถ วราหเอเณยฺยวิคาฬฺหเสวิเตติ วราเหหิ เจว เอเณยฺเยหิ จ โอคาเหตฺวา เสวิเต. ปพฺภารกูเฏติ ปพฺภารฏฺฐาเน เจว ปพฺพตสิขเร จ. ปกเตว สุนฺทเรติ ปกติยา เอว สุนฺทเร อติตฺติมโนหเร. "ปกติวสุนฺธเร"ติ วา ปาโฐ, ปากติเก ภูมิปเทเสติ อตฺโถ. นวมฺพุนา ปาวุสสิตฺตกานเนติ ปาวุสวเสน วุฏฺเฐน เมโฆทเกน อุปสิตฺตวสฺเส สุเถเว วเน. ^๑- ตหึ คุหาเคหคโต รมิสฺสสีติ ตสฺมึ ปพฺพตกานเน คุหาสงฺขาตํ เคหํ อุปคโต ภาวนารติยา อภิรมิสฺสสิ. เต ตํ รเมสฺสนฺตีติ เต มยูราทโย วนสญฺญํ อุปฺปาเทนฺตา ตํ รเมสฺสนฺตีติ อตฺโถ. วุฏฺฐมฺหิ เทเวติ เมเฆ อธิปฺปวุฏฺเฐ. ^๒- จตุรงฺคุเล ติเณติ เตเนว คสฺโสทกปาเตน ตตฺถ ตตฺถ ติเณ สุรตฺตวณฺณกมฺพลสทิเส จตุรงฺคุเล ชาเต. สํปุปฺผิเต เมฆนิภมฺหิ กานเนติ ปาวุสเมฆสงฺกาเส กานเน สมฺมเทว ปุปฺผิเต. นคนฺตเรติ ปพฺพตนฺตเร. วิฏปิสโม สยิสฺสนฺติ ตรุสทิโส อปริคฺคโห หุตฺวา นิปชฺชิสฺสํ. ตํ เม มุทู เหหิติ ตูลสนฺนิภนฺติ ตํ ติณปจฺจตฺถรณํ มุทุ สุขสมฺผสฺสํ ตูลสนฺนิภํ ตูลิกสทิสํ สยนํ เม ภวิสฺสติ. ตถา ตุ กสฺสามิ ยถาปิ อิสฺสโรติ ยถา โกจิ อิสฺสรปุริโส อตฺตโน วจนกรทาสาทึ วเส วตฺเตติ, อหมฺปิ จิตฺตํ ตํ ตถา กริสฺสามิ, มยฺหํ วเส วตฺเตมิเยว. กถํ? ยํ ลพฺภติ เตนปิ โหตุ เม อลนฺติ จตูสุ ปจฺจเยสุ ยํ ยาทิสํ วา ตาทิสํ วา ลพฺภติ, เตน จ มยฺหํ อลํ ปริยตฺตํ โหตุ. เอเตน อิทํ ทสฺเสติ:- ยสฺมา อิเธกจฺเจ สตฺตา ตณฺหุปฺปาทเหตุ จิตฺตสฺส วเส อนุวตฺตนฺติ, อหํ ปน ตณฺหุปฺปาทํ ทูรโต วชฺเชนฺโต จิตฺตํ ทาสํ วิย กโรนฺโต อตฺตโน วเส วตฺเตมีติ. น ตาหํ @เชิงอรรถ: ^๑ สี. อุปสิตฺเต วเน ^๒ สี. อธิวุฏฺเฐ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๒๙.

กสฺสามิ ยถา อตนฺทิโต, พิฬารภสฺตํว ยถา สุมทฺทิตนฺติ จิตฺต ตณฺหุปฺปาทปริวชฺชน- เหตุ, ปุน ตนฺติ จิตฺตํ อามสติ, ยถา อญฺโญปิ โกจิ สมฺมปฺปธานโยเคน ภาวนาย อตนฺทิโต อตฺตโน จิตฺตํ กมฺมกฺขมํ กมฺมโยคฺคํ กโรติ, ตถา อหมฺปิ จิตฺต ตํ กมฺมกฺขมํ กมฺมโยคฺคํ มยฺหํ วเส วตฺตํ ^๑- กริสฺสามิ. ยถา กึ? พิฬารภสฺตํว ยถา สุมทฺทิตํ, นอิติ นิปาตมตฺตํ. ยถา สุฏฺฐุ มทฺทิตํ พิฬารภสฺตํ กมฺมกฺขมํ กมฺมโยคฺคํ สุเขน ปริหรณียญฺจ โหติ, ตถาหํ ตํ ^๒- กริสฺสามิ. วิริเยน ตํ มยฺห วสานยิสฺสนฺติ อมฺโภ จิตฺต ตํ อตฺตโน วิริเยน ภาวนาพลํ อุปฺปาเทตฺวา เตน มยฺหํ วสํ อานยิสฺสํ. คชํว มตฺตํ กุสลงฺกุสคฺคโหติ ยถา กุสโล เฉโก องฺกุสคฺคโห หตฺถาจริโย อตฺตโน สิกฺขาพเลน มตฺตหตฺถึ อตฺตโน วสํ อาเนติ, ตเถวาติ อตฺโถ. ตยา สุทนฺเตน อวฏฺฐิเตน หีติ หีติ นิปาตมตฺตํ, จิตฺต สมถวิปสฺสนาภาวนาหิ สุฏฺฐุ ทนฺเตน ตโต เอว สมฺมเทว วิปสฺสนาวีถึ ^๓- ปฏิปนฺนตฺตา อวฏฺฐิเตน ตยา. หเยน โยคฺคาจริโยว อุชฺชุนาติ ยถา สุทนฺเตน สุทนฺตตฺตา เอว อุชุนา อวงฺกคตินา อสฺสาชานีเยน โยคฺคาจริโย อสฺสทมฺมสารถิ อเขมฏฺฐานโต เขมนฺตภูมึ ปฏิปชฺชิตุํ สกฺโกติ, เอวํ ปโหมิ มคฺคํ ปฏิปชฺชิตุํ สิวนฺติ อสิวภาวกรานํ กิเลสานํ อภาเวน สิวํ. จิตฺตานุรกฺขีหีติ อตฺตโน จิตฺตํ อนุรกฺขณสีเลหิ พุทฺธาทีหิ สพฺพกาลํ เสวิตํ อริยมคฺคํ อหํ ปฏิปชฺชิตุํ อธิคนฺตุํ ปโหมิ สกฺโกมีติ. อารมฺมเณ ตํ พลสา นิพนฺธิสํ, นาคํว ถมฺภมฺหิ ทฬฺหาย รชฺชุยาติ ยถา หตฺถาจริโย มหาหตฺถึ อาฬานถมฺเภ ทฬฺหาย ถิราย รชฺชุยา นิพนฺธติ, เอวมหํ จิตฺต กมฺมฏฺฐานารมฺมเณ ภาวนาพเลน นิพนฺธิสฺสํ. ตํ เม สุคุตฺตํ สติยา สุภาวิตนฺติ ตํ ตฺวํ จิตฺต มม สติยา สุคุตฺตํ สุภาวิตญฺจ หุตฺวา. อนิสฺสิตํ สพฺพภเวสุ เหหิสีติ อริยมคฺคภาวนาทิพเลน กามภวาทีสุ สพฺเพสุปิ ภเวสุ ตณฺหาทินิสฺสเยหิ อนิสฺสิตํ ภวิสฺสสิ. @เชิงอรรถ: ^๑ ม. วสวตฺตึ ^๒ สี. ตถา ตํ ^๓ สี. วิปสฺสนาวิธึ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๓๐.

ปญฺญาย เฉตฺวา วิปถานุสารินนฺติ อุปฺปถคามินํ อายตนสมุทยํ ยาถาวโต ทิสฺวา เยน สมุทเยน อุปฺปถคามี, ^๑- ตสฺส กิเลสวิสฺสนฺทนํ กิเลสวิปฺผนฺทิตํ อินฺทฺริย- สํวรูปนิสฺสยาย ปฏิสงฺขานปญฺญาย ฉินฺทิตฺวา โสตวิจฺเฉทนวเสน อาวรณํ กตฺวา, โยเคน นิคฺคยฺหาติ วิปสฺสนาภาวนาสงฺขาเตน โยเคน สามตฺถิยวิธมเนน นิคฺคเหตฺวา. ปเถ นิเวสิยาติ วิปสฺสนาวีถิยํ นิเวเสตฺวา ปติฏฺฐเปตฺวา. ยทา ปน วิปสฺสนา อุสฺสุกฺกาปิตา มคฺเคน ฆฏฺเฏติ, ตทา มคฺคปญฺญาย "ยงฺกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ"ติ ^๒- นิทสฺสเนน สพฺพโส อายตนสมุทยสฺส วิภวํ สมฺภวญฺจ อสมฺโมหโต ทิสฺวา สเทวเก โลเก อคฺควาทิโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ทายาโท โอรสปุตฺโต เหหิสิ ภวิสฺสสีติ อตฺโถ. จตุพฺพิปลฺลาสวสํ อธิฏฺฐิตนฺติ อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ, อสุเภ สุภนฺติ, ทุกฺเข สุขนฺติ, อนตฺตนิ อตฺตาติ อิเมสํ จตุนฺนํ วิปลฺลาสานํ วสํ อธิฏฺฐิตํ อนุวตฺตนฺตํ. คามณฺฑลํว ปริเนสิ จิตฺต มนฺติ อมฺโภ จิตฺต มํ คามทารกํ วิย ปริกฑฺฒสิ, อิโต จิโต ปริกฑฺฒสิ. นนุ สญฺโญชนพนฺธนจฺฉิทนฺติ สญฺโญชนสงฺขาตานํ ทสนฺนํ พนฺธนานํ เฉทกํ การุณิกํ มหามุนึ สมฺมาสมฺพุทฺธํ สํเสวสิ นนุ, ^๓- "ตถารูเป มหานุภาเว ทูรโตว วชฺเชสิ, มาทิเส ปน ตปสฺสิโน ^๔- ยถารุจิ ปริเนสีติ อปฺปสาทเลเสน ^๕- สตฺถารํ ปสํสติ. มิโค ยถาติ ยถา มิโค รุกฺขคจฺฉลตาทีหิ สุฏฺฐุ จิตฺตวิจิตฺเต อนากุเล กานเน เสริ สยํวสี รมติ. รมฺมํ คิรึ ปาวุสอพฺภมาลินนฺติ เอวํ ปาวุสกาเล สมนฺตโต สุมาลินีหิ ถลชชลชมาลาหิ สมนฺนาคตตฺตา อพฺภมาลินึ ชนวิวิตฺตตาย มโนรมตาย จ รมฺมํ ปพฺพตํ ลภิตฺวา ตตฺถ นเค รมิสฺสํ, อสํสยํ ^๖- เอกํเสเนว ตฺวํ จิตฺต ปราภวิสฺสสิ, สํสารพฺยสเนหิ ฐสฺสสีติ ^๗- อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อุปฺปถคามินี ^๒ วิ.มหา. ๔/๑๖/๑๕ มหาขนฺธก, สํ.มหา. ๑๙/๑๐๘๑/๓๖๙ @ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺต ^๓ สี. สํเสวเส นูน ^๔ ฉ.ม. ตปสฺสิเน @^๕ ม. ปสํสาโยเคน ^๖ สี. รมิสฺสามิ อสํสยํ @^๗ สี. สํสารพฺยสเน ฐสฺสตีติ, ม. สํสารพฺยสเนหิ ภวิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๓๑.

เย ตุยฺห ฉนฺเทน วเสน วตฺติโนติ สพฺเพ ปุถุชฺชเน ^๑- จิตฺตสามญฺเญน คเหตฺวา วทติ. ตสฺสตฺโถ:- เย นรนาริโย อมฺโภ จิตฺต ตุยฺหํ ฉนฺเทน วเสน รุจิยา ฐิตา ยํ เคหนิสฺสิตํ สุขํ อนุโภนฺติ อนุภวิสฺสนฺติ, เต อวิทฺทสู อนฺธพาลา, มาร- วสานุวตฺติโน กิเลสมาราทีนํ วเส อนุวตฺตนสีลา, ภวาภินนฺที กามาทิภวเมว อภินนฺทนโต, ตว สาวกา อนุสิฏฺฐิกรา, มยํ ปน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาวกา, น ตุยฺหํ วเส อนุวตฺตามาติ. เอวํ เถโร ปุพฺเพ อตฺตโน อุปฺปนฺนํ โยนิโสมนสิการํ จิตฺตสฺส นิคฺคณฺหนวเสน ปวตฺตํ นานปฺปการโต วิภชิตฺวา สมีเป ฐิตานํ ภิกฺขูนํ โอวาททานวเสน ธมฺมํ กเถสิ. ยํ ปเนตฺถ อนฺตรนฺตรา อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติ. ตาลปุฏตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา. ปรมตฺถทีปนิยา เถรคาถาสํวณฺณนาย ปญฺญาสนิปาตสฺส อตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตา. ---------------------- @เชิงอรรถ: ^๑ ม. สพฺเพสํ ปุถุชฺชนานํ

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๓๓ หน้า ๕๑๙-๕๓๑. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=33&A=12010&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=33&A=12010&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=26&i=399 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=26&A=8303 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=26&A=8402 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=26&A=8402 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๖ http://84000.org/tipitaka/read/?index_26