|
| บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ |
นโร. ๑- มนุโน ปุตฺโตติ มานโว. อุปกรเณน สยํ โปสยตีติ โปโส. ปุํ วุจฺจติ นิรโย, ตํ คลตีติ ปุคฺคโล. ชีวิตินฺทฺริยํ ธาเรตีติ ชีโว. จุติโต ชาตึ คจฺฉตีติ ชาคุ. ชิยตีติ ชนฺตุ. อินฺทฺริเยน คจฺฉตีติ อินฺทคุ. อถ วา อินฺทฺริยภูเตน กมฺมุนา คจฺฉตีติ อินฺทคุ. "หินฺทคู"ติปิ ปาฬิ. หินฺทนฺติ มรณํ, ตํ คจฺฉตีติ หินฺทคุ. มนุโต ชาโตติ มนุโช. ยํ สาทิยตีติ ยํ รูปาทึ อสฺสาทิยติ. เสสํ วุตฺตนยเมว. อิโต ปรํ วุตฺตมตฺถํ นิคเมนฺโต เตนาห ภควา:- "กามํ กามยมานสฺส ฯเปฯ ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉตี"ติ. อิโต ปรํ เอตฺตกมฺปิ อวตฺวา วิเสสมตฺตเมว วกฺขาม. [๒] ตสฺส เจ กามยมานสฺสาติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส กาเม อิจฺฉมานสฺส, กาเมน วา ยายมานสฺส. ฉนฺทชาตสฺสาติ ชาตตณฺหสฺส. ชนฺตุโนติ สตฺตสฺส. เต กามา ปริหายนฺตีติ เต กามา ปริหายนฺติ เจ. สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตีติ อถ โส อโยมยาทินา สลฺเลน วิทฺโธ วิย ปีฬียติ. อิโต ปรํ วุตฺตํ วชฺเชตฺวา อวุตฺเตสุ ยํ ยํ อนุตฺตานํ, ตํ ตเทว กถยิสฺสามิ. จกฺขุปีณนํ อารมฺมณํ ปาปุณนวเสน ยายติ คจฺฉติ. ทสฺสนียวเสน ปิยตฺตํ อารมฺมณวเสน อปฺปาเปตีติ นิยฺยติ. สวนียํ หุตฺวา กณฺณโสตปีณนํ อารมฺมณวเสน ปริกฑฺฒตีติ วุยฺหติ. สริตพฺพํ หุตฺวา จิตฺตปีณนํ อารมฺมณวเสน คเหตฺวา อุปสํหรียตีติ สํหรียติ. ยถาติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโต. หตฺถินา ยายติ คจฺฉตีติ หตฺถิยาเนน วา, วาอิติ วิกปฺปตฺเถ. อสฺเสน ยายติ คจฺฉตีติ อสฺสยาเนน วา. โคยุตฺตวยฺหาทิยานํ โคยานํ, เตน โคยาเนน. อชยานาทีสุปิ เอเสว นโย. อิฏฺวเสน ชาโต สญฺชาโต. @เชิงอรรถ: ๑ ม. นยตีติ นโร--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗.
อารมฺมณปิยตฺตวเสน นิพฺพตฺโต อภินิพฺพตฺโต. อารมฺมณมนาปภาเวน ปาตุภูโต. อถ วา กามราควเสน ชาโต สญฺชาโต. กามนนฺทิวเสน นิพฺพตฺโต อภินิพฺพตฺโต. กามตณฺหาวเสน กามสิเนหวเสน กามจฺฉนฺทวเสน กามปริฬาหวเสน จ ปาตุภูโตติ เวทิตพฺโพ. เต วา กามา ปริหายนฺตีติ เต วตฺถุกามาทโย ปริหายนฺติ วิคจฺฉนฺติ. โส วา กาเมหิ ปริหายตีติ เอโส ขตฺติยาทิปุคฺคโล วตฺถุกามาทิกาเมหิ ปริหายติ วิคจฺฉติ "ปุพฺเพว มจฺจํ วิชหนฺติ โภคา, มจฺโจ ธเน ปุพฺพตรํ ชหาตี"ติ เอวมาทีสุ ๑- วิย. กถนฺติ เกน ปกาเรน. ติฏฺนฺตสฺเสวาติ ธรนฺตสฺเสว. เต โภเคติ เต วตฺถุกามาทโย โภเค. ราชาโน วาติ ปพฺยาทิราชาโน. หรนฺตีติ คเหตฺวา คจฺฉนฺติ, อปหรนฺติ วา. โจรา วาติ สนฺธิจฺเฉทาทิกา. อคฺคิ วาติ ทาวคฺคิอาทิ. ฑหตีติ ฌาเปติ ภสฺมํ กโรติ. อุทกํ วาติ โอฆาทิอุทกํ. วหตีติ คเหตฺวา มหาสมุทฺทํ ปาเปติ. อปฺปิยา วาติ อกนฺตา อมนาปา. ทายาทา หรนฺตีติ ทายชฺชวิรหิตา อสฺสามิกา หรนฺติ. นิหิตํ วาติ นิธานํ กตฺวา ปิตํ. นาธิคจฺฉตีติ น วินฺทติ น ปฏิลภติ, น ปสฺสตีติ อตฺโถ. ทุปฺปยุตฺตาติ วิสมปฺปโยเคน โยชิตา กสิวาณิชฺชาทิกมฺมนฺตา. ภิชฺชนฺตีติ เภทํ ปาปุณนฺติ, นปฺปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ. "ภญฺชนฺติ รถํ อยานกา"ติอาทีสุ ๒- สมฺภโว เวทิตพฺโพ. กุเล วา กุลชฺฌาปโก ๓- อุปฺปชฺชตีติ ขตฺติยาทิกุเล กุลฌาปโก ๔- กุเล อนฺติมปุริโส นิพฺพตฺตติ. "กุเล วา กุลงฺคาโร"ติปิ ๕- ปาฬิ. โย เต โภเค วิกิรตีติ โย เอโส กุเล ปจฺฉิมโก เต หิรญฺาทิโภเค เขเปติ. วิธมตีติ วิโยคํ กโรติ, ทูเร ขิปติ. วิทฺธํเสตีติ วินาเสติ อทสฺสนํ คเมติ. อถ วา อิตฺถีธุตฺโต หุตฺวา วิกิรติ. สุราธุตฺโต หุตฺวา วิธมติ. อกฺขธุตฺโต หุตฺวา วิทฺธํเสติ. วิกิรติ วา อุปฺปนฺนํ อายํ อชานเนน. วิธมติ วิสฺสชฺชนมุขํ อชานเนน. วิทฺธํเสติ ปิตฏฺาเน อารกฺขํ อสํวิธาเนนาติ เอวมาทินา โยเชตพฺพํ. @เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ๒๗/๑/๑๒๔ ๒ ขุ.ชา. ๒๘/๒๙๖/๙๕ ๓ ฉ.ม. กุลงฺคาโร. เอวมุปริปิ @๔ สี. กุลฆาตโก, ม. กุลฌามโก ๕ ฉ.ม. กุลงฺกโรติปิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘.
อนิจฺจตาเยว อฏฺมีติ วินาสภาโว เอว อฏฺโม. หายนฺตีติ อทสฺสนํ ยนฺติ. ปริหายนฺตีติ น ปุน ปญฺายนฺติ. ปริธํเสนฺตีติ านโต อปคจฺฉนฺติ. ปริจฺจชนฺติ ๑- ปคฺฆรนฺติ. อนฺตรธายนฺตีติ อนฺตรธานํ อทสฺสนํ คจฺฉนฺติ. วิปฺปลุชฺชนฺตีติ จุณฺณวิจุณฺณา หุตฺวา อปคจฺฉนฺติ. ติฏฺนฺเตว เต โภคาติ เตสํ โภคานํ ิตกาเล "ติฏฺนฺเต นิพฺพุเต วา"ติ เอวมาทีสุ ๒- วิย. โสติ โส โภคสามิโก ปุคฺคโล. จวติ เทวโลกโต. มรติ มนุสฺสโลกโต. วิปฺปลุชฺชติ นาคสุปณฺณาทิโลกโต. อถ วา หายติ ธญฺโกฏฺาคารวเสน. ปริหายติ ธนโกฏฺาคารวเสน. ปริธํสติ พลิพทฺทหตฺถิอสฺสาทิวเสน. ปริปตติ ทาสีทาสวเสน. อนฺตรธายติ ทาราภรณวเสน. นสฺสติ อุทกาทิวเสนาติ เอเก วณฺณยนฺติ. อโยมเยนาติ กาฬโลหาทินิพฺพตฺเตน. สลฺเลนาติ กณฺเฑน. อฏฺิมเยนาติ มนุสฺสฏฺึ เปตฺวา อวเสเสน. ทนฺตมเยนาติ หตฺถิทนฺตาทินา. วิสาณมเยนาติ โควิสาณาทินา. กฏฺมเยนาติ เวฬุกฏฺาทินา. วิทฺโธติ วุตฺตปฺปการสลฺลานํ อญฺตรญฺตเรน ปหโฏ. รุปฺปตีติ วิกิรติ, วิการํ อาปชฺชติ. กุปฺปตีติ จลติ, โกธํ ๓- อุปฺปาเทติ. ฆฏฺฏียตีติ ฆฏฺฏิโต โหติ. ปีฬียตีติ ปีฬิโต โหติ. ลทฺธปฺปหาโร กุปฺปติ. "ตติยทิวเส สลากํ ปเวเสตฺวา โธวนกาเล ฆฏฺฏียติ. ขารปฺปทาเน ปีฬียติ. ปหารโธวเน วา รุปฺปติ. ตสฺมึ ทุกฺขุปฺปาทเน กุปฺปติ. สลากปฺปเวสเน ปีฬียติ. ขารปฺปทาเน ฆฏฺฏียตี"ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. พฺยาธิโตติ ลทฺธปฺปหาโร หุตฺวา ปีฬิโต. โทมนสฺสิโตติ โทมนสฺสปฺปตฺโต. วิปริณามญฺถาภาวาติ ปกติภาวํ ชหิตฺวา อญฺถาภาวํ อุปนีเตน, อนฺโตโสสาทิ โสโก จ วาจาวิปฺปลาโป ปริเทโว จ กายปีฬนาทิ ทุกฺขญฺจ จิตฺตปีฬนาทิ โทมนสฺสญฺจ ภุโส อายาโส อุปายาโส จ. เอเต วุตฺตปฺปการา โสกาทโย อุปฺปชฺชนฺติ สมุทาจารํ คจฺฉนฺติ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปริปตนฺติ ๒ ขุ.วิ. ๒๖/๘๐๖/๘๐ ๓ ฉ.ม. โกปํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙.
[๓] ตติยคาถายํ สงฺเขปตฺโถ:- โย ปน อิเม กาเม ตตฺถ ฉนฺทราควิกฺขมฺภเนน วา สมุจฺเฉเทน วา อตฺตโน ปาเทน สปฺปสฺส สิรํ วิย ปริวชฺเชติ, โส ภิกฺขุ สพฺพโลกํ วิปฺผาเรตฺวา ๑- ิตตฺตา โลเก วิสตฺติกาสงฺขาตํ ตณฺหํ สโต หุตฺวา สมติวตฺตตีติ. โยติ วิภชิตพฺพํ ปทํ. โย ยาทิโสติอาทีนิ ตสฺส วิภชนปทานิ. เอตฺถ จ ยสฺมา โยติ อตฺถปทํ, ตญฺจ อนิยเมน ปุคฺคลํ ทีเปติ. ตสฺมา ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อนิยเมน ปุคฺคลทีปกํ โยสทฺทเมว อาห. ตสฺมา เอตฺถ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. โยติ โย โกจีติ. ยสฺมา โย โกจิ นาม, โส อวสฺสํ ยถาลิงฺคยถายุตฺตยถาวิหิตยถาปฺ- ปการยํานปฺปตฺตยํธมฺมสมนฺนาคตวเสน เอเกนากาเรน ปญฺายติ, ตสฺมา ตํ ตตฺถ าเปตุํ ตํ ปเภทํ ๒- ปกาเสนฺโต "ยาทิโส"ติอาทิมาห. ตตฺถ ยาทิโสติ ลิงฺควเสน ยาทิโส วา ตาทิโส วา โหตุ, ทีโฆ วา รสฺโส วา กาโฬ วา โอทาโต วา มงฺคุรจฺฉวิ วา กิโส วา ถูโล วาติ อตฺโถ. ยถายุตฺโตติ โยควเสน เยน วา เตน วา ยุตฺโต โหตุ, นวกมฺมยุตฺโต วา อุทฺเทสยุตฺโต วา วาสธุรยุตฺโต วาติ อตฺโถ. ยถาวิหิโตติ ยถาปิโต นวกมฺมาธิฏฺายิกาทิวเสน. ยถาปกาโรติ ยถาปกาเรน ปติฏฺิโต ปทีปนายกาทิวเสน. ๓- ยํานปฺปตฺโตติ ยํ านนฺตรํ ปตฺโต เสนาปติเสฏฺิฏฺานาทิวเสน. ยํธมฺมสมนฺนาคโตติ เยน ธมฺเมน อุปาคโต ธุตงฺคาทิวเสน. วิกฺขมฺภนโต วาติ อุปจารปฺปนาสมาธีหิ กิเลสานํ ทูรีกรณโต วา ฆฏปฺปหาเรน เสวาลานํ วิย. สมุจฺเฉทโต วาติ ปุน อปฺปวตฺตึ กตฺวา อจฺจนฺตโต มคฺเคน กิเลสานํ อุจฺฉินฺนมูลโต ปหานวเสน สมุจฺเฉทโต วา. อฏฺิกงฺกลูปมา กามาติอาทีนิ เอกาทสปทานิ วิปสฺสนาวเสน วุตฺตานิ. @เชิงอรรถ: ๑ ก. วิสริตฺวา ๒ ฉ.ม. เภทํ ๓ สี.,ก. ปริสนายกาทิวเสน--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐.
พุทฺธานุสฺสตึ ภาเวนฺโตปีติอาทีนิ ฉ ปทานิ มรณานุสฺสตึ ภาเวนฺโตปิ. อุปสมานุสฺสตึ ภาเวนฺโตปีติ อิมานิ จ อุปจารชฺฌานวเสน วุตฺตานิ. อานาปานสฺสตึ ภาเวนฺโตปิ. กายคตาสตึ ภาเวนฺโตปิ. ปมชฺฌานํ ภาเวนฺโตปีติอาทีนิ เนวสญฺานาสญฺายตนสมาปตฺตึ ภาเวนฺโตปีติ ปริโยสานานิ อปฺปนาชฺฌานวเสน วุตฺตานิ. ตตฺถ อฏฺิกงฺกลูปมา กามาติ สุนิกฺกนฺตํ นิกฺกนฺตํ นิมฺมํสํ โลหิตมกฺขิตํ อฏฺิกงฺกลํ อุปมา เอเตสํ กามานนฺติ อฏฺิกงฺกลูปมา กามา. อปฺปสฺสาทฏฺเนาติ "อปฺปํ ปริตฺตํ สุขสฺสาทํ อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโย"ติ ทสฺสนฏฺเน. ปสฺสนฺโตติ "ยาวเทว ปน โส กุกฺกุโร กิลมถสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺสา"ติ าณจกฺขุนา ปสฺสนฺโต. ปริวชฺเชตีติ ทูรํ คเมติ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา:- เสยฺยถาปิ คหปติ กุกฺกุโร ชิฆจฺฉาทุพฺพลฺยปเรโต โคฆาตกสูนํ ปจฺจุปฏฺิโต อสฺส, ตเมนํ ทกฺโข โคฆาตโก วา โคฆาตกนฺเตวาสี วา อฏฺิกงฺกลํ สุนิกฺกนฺตํ นิกฺกนฺตํ นิมฺมํสํ โลหิตมกฺขิตํ อุปสุมฺเภยฺย. ๑- ตํ กึ มญฺสิ คหปติ? อปิ นุ โข โส กุกฺกุโร อมุํ อฏฺิกงฺกลํ สุนิกฺกนฺตํ นิกฺกนฺตํ นิมฺมํสํ โลหิตมกฺขิตํ ปเลหนฺโต ชิฆจฺฉาทุพฺพลฺยํ ปฏิวิเนยฺยาติ. โน เหตํ ภนฺเต. ตํ กิสฺส เหตุ? อทุํ หิ ภนฺเต อฏฺิกงฺกลํ สุนิกฺกนฺตํ นิกฺกนฺตํ นิมฺมํสํ โลหิตมกฺขิตํ, ยาวเทว ปน โส กุกฺกุโร กิลมถสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺสาติ. เอวเมว โข คหปติ อริยสาวโก อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "อฏฺิกงฺกลูปมา กามา วุตฺตา ภควตา พหุทุกฺขา พหุปายาสา, อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโย"ติ. เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ทิสฺวา ยายํ อุเปกฺขา นานตฺตา นานตฺตสิตา, ตํ อภินิวชฺเชตฺวา ยายํ อุเปกฺขา เอกตฺตา เอกตฺตสิตา, ยตฺถ สพฺพโส โลกามิสุปาทานา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ, ตเมว อุเปกฺขํ ภาเวตีติ. ๒- @เชิงอรรถ: ๑ ก. ปจฺจุปฏฺเยฺย ๒ ม.ม. ๑๓/๔๒/๒๙--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๑.
คิชฺฌาทีหิ สาธารณา มํสเปสิ อุปมา เอเตสนฺติ มํสเปสูปมา. พหุนฺนํ สาธารณฏฺเน พหุสาธารณา. อาทิตฺตํ ติณุกฺกํ อุปมา เอเตสนฺติ ติณุกฺกูปมา. อนุทหนฏฺเนาติ หตฺถาทิชฺฌาปนฏฺเน. สาธิกโปริสปฺปมาณา วีตจฺฉิกานํ วีตธูมานํ องฺคารานํ ปูรา องฺคารกาสุ อุปมา เอเตสนฺติ องฺคารกาสูปมา. มหาปริฬาหฏฺเนาติ มหนฺตปริตาปนฏฺเน. อารามรามเณยฺยาทิกํ สุปินํ อุปมา เอเตสนฺติ สุปินกูปมา. อิตฺตรปจฺจุปฏฺานฏฺเนาติ ๑- อปฺปตฺวา, น อุปคนฺตวา ติฏฺนฏฺเน. ยาจิเตน ลทฺธํ ยานาทิภณฺฑํ อุปมา เอเตสนฺติ ยาจิตกูปมา. ตาวกาลิกฏฺเนาติ อนิพนฺธนฏฺเน. สมฺปนฺนผลรุกฺโข อุปมา เอเตสนฺติ รุกฺขผลูปมา. สมฺภญฺชนปริภญฺชนฏฺเนาติ สาขาภญฺชนฏฺเน เจว สมนฺตโต ภญฺชิตฺวา รุกฺขปาตนฏฺเน จ. อสิ จ สูนา จ อุปมา เอเตสนฺติ อสิสูนูปมา. อธิกุฏฺฏนฏฺเนาติ ฉินฺทนฏฺเน. สตฺติสูลํ อุปมา เอเตสนฺติ สตฺติสูลูปมา. วินิวิชฺฌนฏฺเนาติ นิปเตตฺวา ๒- คมนฏฺเน. ภยชนนฏฺเน สปฺปสิรํ อุปมา เอเตสนฺติ สปฺปสิรูปมา. สปฺปฏิภยฏฺเนาติ สห อภิมุเข ภยฏฺเน. ทุกฺขชนนํ อคฺคิกฺขนฺธํ อุปมา เอเตสนฺติ อคฺคิกฺขนฺธูปมา. มหาภิตาปนฏฺเนาติ มหนฺตอภิตาปกายปีฬาอุปฺปาทนฏฺเนาติ กามํ ปริวชฺเชตีติ. วุตฺตเญฺหตํ:- เสยฺยถาปิ คหปติ คิชฺโฌ วา กงฺโก วา กุลโล วา มํสเปสึ อาทาย อุฑฺฑีเยยฺย, ตเมนํ คิชฺฌาปิ กงฺกาปิ กุลลาปิ อนุปติตฺวา อนุปติตฺวา วิตจฺเฉยฺยุํ วิสฺสชฺเชยฺยุํ. ตํ กึ มญฺสิ คหปติ? สเจ โส คิชฺโฌ วา กงฺโก วา กุลโล วา ตํ มํสเปสึ น ขิปฺปเมว ปฏินิสฺสชฺเชยฺย. โส ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย, มรณมตฺตํ วา ทุกฺขนฺติ. เอวํ ภนฺเต. เอวเมว โข คหปติ อริยสาวโก อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "มํสเปสูปมา กามา วุตฺตา ภควตา ฯเปฯ ตเมว อุเปกฺขํ ภาเวติ. เสยฺยถาปิ คหปติ ปุริโส อาทิตฺตํ ติณุกฺกํ อาทาย ปฏิวาตํ คจฺเฉยฺย. ตํ กึ มญฺสิ คหปติ? สเจ โส ปุริโส ตํ อาทิตฺตํ ติณุกฺกํ น ขิปฺปเมว ปฏินิสฺสชฺเชยฺย. @เชิงอรรถ: ขุ.มหา. ๒๙/๑๒/๗ (สฺยา) ๒ สี. นิพฺพฏฺเฏตฺวา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๒.
ตสฺส สา อาทิตฺตา ติณุกฺกา หตฺถํ วา ฑเหยฺย, พาหํ วา ฑเหยฺย, อญฺตรํ วา อญฺตรํ วา องฺคปฺปจฺจงฺคํ ฑเหยฺย, โส ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย, มรณมตฺตํ วา ทุกฺขนฺติ. เอวํ ภนฺเต. เอวเมว โข คหปติ อริยสาวโก อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "ติณุกฺกูปมา กามา วุตฺตา ภควตา พหุทุกฺขา พหุปายาสา ฯเปฯ ตเมว อุเปกฺขํ ภาเวติ. เสยฺยถาปิ คหปติ องฺคารกาสุ สาธิกโปริสา ปูรา องฺคารานํ วีตจฺฉิกานํ วีตธูมานํ. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ชีวิตุกาโม อมริตุกาโม สุขกาโม ทุกฺขปฏิกูโล, ตเมนํ เทฺว พลวนฺโต ปุริสา นานาพาหาสุ คเหตฺวา องฺคารกาสุํ อุปกฑฺเฒยฺยุํ. ตํ กึ มญฺสิ คหปติ? อปิ นุ โส ปุริโส อิติ จิติ เจว กายํ สนฺนาเมยฺยาติ. เอวํ ภนฺเต. ตํ กิสฺสเหตุ? วิทิตํ หิ ภนฺเต ตสฺส ปุริสสฺส "อิมญฺจ อหํ องฺคารกาสุํ ปปติสฺสามิ, ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺฉิสฺสามิ มรณมตฺตํ วา ทุกฺขนฺ"ติ. เอวเมว โข คหปติ อริยสาโก อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "องฺคารกาสูปมา กามา วุตฺตา ภควตา ฯเปฯ ตเมว อุเปกฺขํ ภาเวติ. เสยฺยถาปิ คหปติ ปุริโส สุปินกํ ปสฺเสยฺย อารามรามเณยฺยกํ วนรามเณยฺยกํ ภูมิรามเณยฺยกํ โปกฺขรณิรามเณยฺยกํ, โส ปฏิพุทฺโธ น กิญฺจิ ปฏิปสฺเสยฺย. เอวเมว โข คหปติ อริยสาวโก อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "สุปินกูปมา กามา วุตฺตา ภควตา ฯเปฯ ตเมว อุเปกฺขํ ภาเวติ. เสยฺยถาปิ คหปติ ปุริโส ยาจิตกํ โภคํ ยาจิตฺวา ยานํ วา โปริเสยฺยํ ปวรมณิกุณฺฑลํ. โส เตหิ ยาจิตเกหิ โภเคหิ ปุรกฺขโต ปริวุโต อนฺตราปณํ ปฏิปชฺเชยฺย. ตเมนํ ชโน ทิสฺวา เอวํ วเทยฺย "โภคี วต โภ ปุริโส, เอวํ กิร โภคิโน โภคานิ ภุญฺชนฺตี"ติ. ตเมนํ สามิกา ยตฺถ ยตฺเถว ตานิ ปสฺเสยฺยุํ, ตตฺถ ตตฺเถว ตานิ หเรยฺยุํ. ตํ กึ มญฺสิ คหปติ? อลํ นุ โข ตสฺส ปุริสสฺส อญฺถตฺตายาติ. เอวํ ภนฺเต. ตํ กิสฺสเหตุ? สามิโน หิ ภนฺเต ตานิ หรนฺตีติ. เอวเมว--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๓.
โข คหปติ อริยสาวโก อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "ยาจิตกูปมา กามา วุตฺตา ภควตา ฯเปฯ ตเมว อุเปกฺขํ ภาเวติ. เสยฺยถาปิ คหปติ คามสฺส วา นิคมสฺส วา อวิทูเร ติพฺโพ วนสณฺโฑ, ตตฺรสฺส รุกฺโข สมฺปนฺนผโล จ อุปปนฺนผโล จ. น จสฺสุ กานิจิ ผลานิ ภูมิยํ ปติตานิ. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ผลตฺถิโก ผลคเวสี ผลปริเยสนํ จรมาโน. โส ตํ วนสณฺฑํ อชฺโฌคาเหตฺวา ตํ รุกฺขํ ปสฺเสยฺย สมฺปนฺนผลญฺจ อุปปนฺนผลญฺจ. ตสฺส เอวมสฺส "อยํ โข รุกฺโข สมฺปนฺนผโล จ อุปปนฺนผโล จ, นตฺถิ จ กานิจิ ผลานิ ภูมิยํ ปติตานิ, ชานามิ โข ปนาหํ รุกฺขํ อาโรปิตุํ. ยนฺนูนาหํ อิมํ รุกฺขํ อาโรหิตฺวา ยาวทตฺถญฺจ ขาเทยฺยํ, อุจฺฉงฺคญฺจ ปูเรยฺยนฺ"ติ. โส ตํ รุกฺขํ อาโรหิตฺวา ยาวทตฺถญฺจ ขาเทยฺย, อุจฺฉงฺคญฺจ ปูเรยฺย. อถ ทุติโย ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ผลตฺถิโก ผลคเวสี ผลปริเยสนํ จรมาโน ติณฺหํ กุารึ อาทาย, โส ตํ วนสณฺฑํ อชฺโฌคาเหตฺวา ตํ รุกฺขํ ปสฺเสยฺย สมฺปนฺนผลญฺจ อุปปนฺนผลญฺจ. ตสฺส เอวมสฺส "อยํ โข รุกฺโข สมฺปนฺนผโล จ อุปปนฺนผโล จ, นตฺถิ จ กานิจิ ผลานิ ภูมิยํ ปติตานิ, น โข ปนาหํ ชานามิ รุกฺขํ อาโรหิตุํ. ยนฺนูนาหํ อิมํ รุกฺขํ มูลโต เฉตฺวา ยาวทตฺถญฺจ ขาเทยฺยํ, อุจฺจงฺคญฺจ ปูเรยฺยนฺ"ติ. โส ตํ รุกฺขํ มูลโตว ฉินฺเทยฺย. ตํ กึ มญฺสิ คหปติ? อมุโก โส ปุริโส ปมํ รุกฺขํ อารูโฬฺห. สเจ โส น ขิปฺปเมว โอโรเหยฺย. ตสฺส โส รุกฺโข ปปตนฺโต หตฺถํ วา ภญฺเชยฺย ปาทํ วา ภญฺเชยฺย อญฺตรํ วา อญฺตรํ วา องฺคปจฺจงฺคํ ภญฺเชยฺย. โส ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย มรณมตฺตํ วา ทุกฺขนฺติ. เอวํ ภนฺเต. เอวเมว โข คหปติ อริยสาวโก อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "รุกฺขผลูปมา กามา วุตฺตา ภควตา พหุทุกฺขา พหุปายาสา, อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโย"ติ. เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ทิสฺวา ยายํ อุเปกฺขา นานตฺตา นานตฺตสิตา, ตํ อภินิวชฺเชตฺวา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔.
ยายํ อุเปกฺขา เอกตฺตา เอกตฺตสิตา. ยตฺถ สพฺพโส โลกามิสูปาทานา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ. ตเมว อุเปกฺขํ ภาเวตีติ. ๑- เอวํ อฏฺิกงฺกลาทิกอคฺคิกฺขนฺธูปมปริโยสานโต วิปสฺสนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อุปจารสมาธึ ทสฺเสนฺโต "พุทฺธานุสฺสตึ ภาเวนฺโต"ติอาทิมาห. ตตฺถ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโต สติ เอว อนุสฺสติ. ปวตฺติตพฺพฏฺานมฺหิเยว จ ปวตฺตตฺตา สทฺธาปพฺพชิตสฺส กุลปุตฺตสฺส อนุรูปา สตีติปิ อนุสฺสติ. พุทฺธํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ พุทฺธานุสฺสติ. อรหตฺตาทิพุทฺธคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ, ตํ พุทฺธานุสฺสตึ. ภาเวนฺโตติ วฑฺเฒนฺโต พฺรูเหนฺโต. ธมฺมํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ ธมฺมานุสฺสตึ, สฺวากฺขาตตาทิธมฺมคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. สํฆํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ สํฆานุสฺสติ, สุปฏิปนฺนตาทิสํฆ- คุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. สีลํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ สีลานุสฺสติ, อตฺตโน อขณฺฑตาทิสีลคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. จาคํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ จาคานุสฺสติ, อตฺตโน มุตฺตจาคตาทิจาคคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. เทวตา อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ เทวตานุสฺสติ, เทวตา สกฺขิฏฺาเน เปตฺวา อตฺตโน สทฺธาทิคุณารมฺมณาย ๒- สติยา เอตํ อธิวจนํ. อานาปาเน อารพฺภ อุปฺปนฺนา สติ อานาปานสฺสติ, อานาปานนิมิตฺตารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. มรณํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา สติ มรณสฺสติ, เอกภวปริยาปนฺนชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉท- สงฺขาตมรณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ ปฏิกูลานํ อายตฺตา อากรตฺตา กาโยติ สงฺขฺยํ คเต สรีเร คตา ปวตฺตา สติ กายคตาสติ, ตาทิสํ วา กายํ คตา สติ "กายคตสตี"ติ วตฺตพฺเพ รสฺสํ อกตฺวา "กายคตาสตี"ติ วุตฺตํ. เกสาทิเกสุ กายโกฏฺาเสสุ @เชิงอรรถ: ๑ ม.ม. ๑๓/๔๓-๔๘/๒๙ ๒ ม. มุตฺตจาคตาทิจาคารมฺมณาย--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๕.
ปฏิกูลนิมิตฺตารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. อุปสมํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ อุปสมานุสฺสติ, สพฺพทุกฺขูปสมารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. วิตกฺกวิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปมชฺฌานํ ภาเวนฺโต. ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ทุติยชฺฌานํ ภาเวนฺโต. สุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ตติยชฺฌานํ ภาเวนฺโต. อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ จตุตฺถชฺฌานํ ภาเวนฺโต ฯเปฯ เนวสญฺานาสญฺายตนํ ภาเวนฺโตปิ กาเม ปริวชฺเชตีติ. วิกฺขมฺภนปฺปหานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สมุจฺเฉเทน กามานํ ปหานํ ทสฺเสตุํ "โสตาปตฺติมคฺคํ ภาเวนฺโตปี"ติอาทิมาห. ตตฺถ มคฺคโสตสฺส อาปชฺชนํ โสตาปตฺติ, โสตาปตฺติยา มคฺโค โสตาปตฺติมคฺโค. อปายคมนีเย กาเมติ เย หิ อปายํ คจฺฉนฺติ, เต อปายคมนีเย กาเม สมุจฺเฉทโต โสตาปตฺติมคฺคํ ภาเวนฺโต ปริวชฺเชติ. ปฏิสนฺธิวเสน สกึเยว อิมํ โลกํ อาคจฺฉตีติ สกทาคามี, ตสฺส มคฺโค สกทาคามิมคฺโค. ตํ มคฺคํ ภาเวนฺโต. โอฬาริเกติ ปริฬาหปฺปตฺเต. ปฏิสนฺธิวเสเนว กามภวํ นาคจฺฉตีติ อนาคามี, ตสฺส มคฺโค อนาคามิมคฺโค. ตํ มคฺคํ ภาเวนฺโต. อณุสหคเตติ สุขุมภาวปฺปตฺเต. กิเลเสหิ อารกตฺตา, กิเลสารีนํ หตตฺตา, สํสารจกฺกสฺส อรานํ หตตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวา, ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา จ อรหํ, อรหโต ภาโว อรหตฺตํ. กินฺตํ? อรหตฺตผลํ. อรหตฺตสฺส มคฺโค อรหตฺตมคฺโค. ตํ อรหตฺตมคฺคํ ภาเวนฺโต. สพฺเพน สพฺพนฺติ สพฺเพนากาเรน สพฺพํ. สพฺพถา สพฺพนฺติ สพฺพปฺปกาเรน สพฺพํ. อเสสํ นิสฺเสสนฺติ นิรวเสสํ คนฺธมตฺตมฺปิ อฏฺเปตฺวา. อถ วา สพฺเพน สพฺพํ มูลวเสน. สพฺพถา สพฺพํ อาการนิปฺปเทสวเสน. อเสสํ นิสฺเสสํ ภาวนานิปฺปเทสวเสน. ตถา ปุริเมน ทุจฺจริตาภาเวน. ทุติเยน ปริยุฏฺานาภาเวน. ตติเยน อนุสยาภาเวน เอวเมเก วณฺณยนฺติ. สปฺโป วุจฺจติ อหีติ โย โกจิ สรนฺโต คจฺฉติ. เกนฏฺเนาติ เกน อตฺเถน. สํสปฺปนฺโต คจฺฉตีติ ยสฺมา สมฺมา สํสรนฺโต ๑- คจฺฉตีติ สปฺโป. ภุชนฺโตติ วงฺกวงฺโก @เชิงอรรถ: ๑ ม. สงฺกนฺโต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๖.
หุตฺวา. ปนฺนสิโรติ นิปนฺนสีโส หุตฺวา. สิเรน สุปตีติ สีสํ โภคนฺตเร กตฺวา สุปนภาเวน สิรสา สุปตีติ สรีสโป. พิเล สยตีติ พิลาสโย. "พิลสโย"ติปิ ปาฬิ, ตํ สุนฺทรํ. คุหายํ เสตีติ คุหาสโย. ทาา ตสฺส อาวุโธติ ตสฺส สปฺปสฺส ทุเว ทาา ปหรณสตฺถสงฺขาโต อาวุโธ. วิสํ ตสฺส โฆรนฺติ ตสฺส สปฺปสฺส พฺยาปกสงฺขาตํ วิสํ ทารุณํ กกฺขฬํ. ชิวฺหา ตสฺส ทุวิธาติ ตสฺส สปฺปสฺส เทฺวธา ชิวฺหา. ทฺวีหิ ชิวฺหาหิ รสํ สายตีติ ทุวิธาหิ ชิวฺหาหิ รสํ ชานาติ อสฺสาทํ วินฺทติ สาทิยตีติ. ชีวิตุํ กามยตีติ ชีวิตุกาโม. อมริตุํ กามยตีติ อมริตุกาโม. สขํ กามยตีติ สุขกาโม. ทุกฺขปฏิกูโลติ ทุกฺขํ อนิจฺฉมาโน. ปาเทนาติ อตฺตโน ปาเทน. สปฺปสิรนฺติ สปฺปสฺส สีสํ. วชฺเชยฺยาติ ทูรโต วชฺเชยฺย. วิวชฺเชยฺยาติ ตสฺส ปมาเณน. ปริวชฺเชยฺยาติ สมนฺตโต. อภินิวชฺเชยฺยาติ จตุตฺถปฺปมาเณน. ๑- อถ วา ปุริเมน สีสโต. ทุติยตติเยน ทฺวีหิ ปสฺเสหิ. จตุตฺเถน ปจฺฉโต. "กาเม ปน อปฺปตฺตสฺส ปริเยสนมูลทุกฺขวตฺถุภาเวน วชฺเชยฺย. ปตฺตสฺส อารกฺขมูลทุกฺขวตฺถุภาเวน วิวชฺเชยฺย. อญฺาณปริฬาหทุกฺขวตฺถุภาเวน ปริวชฺเชยฺย. วินาสมุเข ปิยวิปฺปโยคทุกฺขวตฺถุภาเวน อภินิวชฺเชยฺยา"ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. รญฺชนวเสน ราโค. พลวรญฺชนฏฺเน สาราโค. วิสเย สตฺตานํ อนุ อนุ นยนโต อนุนโย. อนุรุชฺฌตีติ อนุโรโธ, กาเมตีติ อตฺโถ. ยตฺถ กตฺถจิ ภเว สตฺตา เอตาย นนฺทนฺตีติ นนฺที, สยํ วา นนฺทตีติ นนฺที. นนฺที จ สา รญฺชนฏฺเน ราโค จาติ นนฺทิราโค. ตตฺถ เอกสฺมึ อารมฺมเณ สกึ อุปฺปนฺนา ตณฺหา นนฺที, ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชมานา นนฺทิราโคติ วุจฺจติ. จิตฺตสฺส สาราโคติ โย เหฏฺา "พลวรญฺชนฏฺเน สาราโค"ติ วุตฺโต, โส น สตฺตสฺส, จิตฺตสฺเสว สาราโคติ อตฺโถ. อิจฺฉนฺติ เอตาย อารมฺมณานีติ อิจฺฉา. พหลกิเลสภาเวน มุจฺฉนฺติ เอตาย ปาณิโนติ มุจฺฉา. คิลิตฺวา ปรินิฏฺเปตฺวา คหณวเสน อชฺโฌสานํ. อิมินา สตฺตา @เชิงอรรถ: ๑ สี. จตุหตฺถปฺปมาเณน--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๗.
คิชฺฌนฺติ เคธํ อาปชฺชนฺตีติ เคโธ. พหลฏฺเน วา เคโธ. "เคธํ วา ปน ปวนสณฺฑนฺ"ติ ๑- หิ พหลฏฺเเนว วุตฺตํ. อนนฺตรปทํ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํ, สพฺพโต ภาเคน วา เคโธติ ปลิเคโธ. สชฺชนฺติ เอเตนาติ สงฺโค. ลคฺคนฏฺเน วา สงฺโค. โอสีทนฏฺเน ปงฺโก. อากฑฺฒนวเสน เอชา. "เอชา อิมํ ปุริสํ ปริกฑฺฒติ ตสฺส ตสฺเสว ภวสฺส อภินิพฺพตฺติยา"ติ หิ วุตฺตํ. วญฺจนฏฺเน มายา. วฏฺฏสฺมึ สตฺตานํ ชนนฏฺเน ชนิกา. "ตณฺหา ชเนติ ปุริสํ, จิตฺตมสฺส วิธาวตี"ติ ๒- หิ วุตฺตํ. วฏฺฏสฺมึ สตฺเต ทุกฺเขน สํโยชยมานา ชเนตีติ สญฺชนนี. ฆฏนฏฺเน สิพฺพินี. อยํ หิ วฏฺฏสฺมึ สตฺเต จุติปฏิสนฺธิวเสน สิพฺพติ ฆเฏติ ตุนฺนกาโร วิย ปิโลติกาย ปิโลติกํ, ตสฺมา "ฆฏนฏฺเน สิพฺพินี"ติ วุตฺตา. อเนกปฺปการํ วิสยชาลํ ตณฺหาวิปฺผนฺทิตนิเวสสงฺขาตํ วา ชาลมสฺสา อตฺถีติ ชาลินี. อากฑฺฒนฏฺเน สีฆโสตา สริตา วิยาติ สริตา. อลฺลฏฺเน วา สริตา. วุตฺตเญฺหตํ "สริตานิ สิเนหิตานิ จ โสมนสฺสานิ ภวนฺติ ชนฺตุโน"ติ. ๓- อลฺลานิ เจว สินิทฺธานิ จาติ อยํ เหตฺถ อตฺโถ. อนยพฺยสนาปาทนฏฺเน กุมฺมานุพนฺธสุตฺตกํ วิยาติ สุตฺตํ. วุตฺตเญฺหตํ "สุตฺตกนฺติ โข ภิกฺขเว นนฺทิราคสฺเสตํ อธิวจนนฺ"ติ. ๔- รูปาทีสุ วิตฺถตฏฺเน วิสฏา. ตสฺส ตสฺส ปฏิลาภตฺถาย สตฺเต อายูหาเปตีติ อายูหินี. อุกฺกณฺิตุํ อปทานโต สหายฏฺเน ทุติยา. อยํ หิ สตฺตานํ วฏฺฏสฺมึ อุกฺกณฺิตุํ น เทติ, คตคตฏฺาเน ปิยสหาโย วิย อภิรมาเปติ. เตเนว วุตฺตํ:- "ตณฺหาทุติโย ปุริโส ทีฆมทฺธานสํสรํ อิตฺถภาวญฺถาภาวํ สํสารํ นาติวตฺตตี"ติ. ๕- ปณิธานกวเสน ปณิธิ. ภวเนตฺตีติ ภวรชฺชุ. เอตาย หิ สตฺตา รชฺชุยา คีวายํ พทฺธา โคณา วิย อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺานํ นิยฺยนฺติ. ตํ ตํ อารมฺมณํ วนติ @เชิงอรรถ: ๑ สี. เคธานํ สณฺฑนฺติ ๒ สํ.ส. ๑๕/๕๕/๔๒ ๓ ขุ.ธ. ๒๕/๓๔๑/๗๕ ๔ สํ.นิ. @๑๖/๑๕๙/๒๑๘ ๕ ขุ.อิติ. ๒๕/๑๕/๒๔๑,๑๐๕/๓๒๔, องฺ.จตุกฺก ๒๑/๙/๑๑, ขุ.มหา. @๒๙/๘๙๑/๕๕๘ (สฺยา), ขุ.จุฬ. ๓๐/๕๙๕/๒๙๑ (สฺยา)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๘.
ภชติ อลฺลียตีติ วนํ, วนติ ยาจตีติ วา วนํ. วนโถติ พฺยญฺชเนน ปทํ วฑฺฒิตํ. อนตฺถทุกฺขานํ วา สมุฏฺาปนฏฺเน คหนฏฺเน จ วนํ วิยาติ วนํ. พลวตณฺหาเยตํ นามํ. คหนตรฏฺเน ปน ตโต พลวตรา วนโถ นาม. เตน วุตฺตํ:- "วนํ ฉินฺทถ มา รุกฺขํ วนโต ชายเต ภยํ เฉตฺวา วนญฺจ วนถญฺจ นิพฺพนา โหถ ภิกฺขโว"ติ. ๑- สนฺถวนวเสน สนฺถโว, สํสคฺโคติ อตฺโถ. โส ทุวิโธ ตณฺหาสนฺถโว มิตฺตสนฺถโว จ. เตสุ อิธ ตณฺหาสนฺถโว อธิปฺเปโต. สิเนหวเสน เสฺนโห. อาลยกรณวเสน กมฺปมานา อเปกฺขตีติ อเปกฺขา. วุตฺตมฺปิ เจตํ "อิมานิ เต เทว จตุราสีตินครสหสฺสานิ กุสาวตีราชธานิปฺปมุขานิ, เอตฺถ เทว ฉนฺทํ ชเนหิ, ชีวิเต อเปกฺขํ กโรหี"ติ. ๒- อาลยํ กโรหีติ อยํ เหตฺถ อตฺโถ. ปาฏิเยกฺเก ปาฏิเยกฺเก อารมฺมเณ พนฺธตีติ ปฏิพนฺธุ, าตกฏฺเน วา ปาฏิเยกฺโก พนฺธูติปิ ปฏิพนฺธุ. นิจฺจสนฺนิสฺสิตฏฺเนปิ สตฺตานํ ตณฺหาสโม พนฺธุ นาม นตฺถิ. อารมฺมณานํ อสนโต อาสา, อชฺโฌตฺถรณโต เจว ติตฺตึ อนุคนฺตฺวาว ปริภุญฺชนโต จาติ อตฺโถ. อาสีสนวเสน อาสีสนา. อาสีสิตสฺส ภาโว อาสีสิตตฺตํ. อิทานิ ตสฺสา ปวตฺติฏฺานํ ทสฺเสตุํ "รูปาสา"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อาสีสนวเสน อาสาติ อาสาย อตฺถํ คเหตฺวา รูเป อาสา รูปาสา. เอวํ นวปิ ปทานิ เวทิตพฺพานิ. เอตฺถ จ ปุริมานิ ปญฺจ ปญฺจกามคุณวเสน วุตฺตานิ, ปริกฺขารโลภวเสน ฉฏฺ. ตํ วิเสสโต ปพฺพชิตานํ, ตโต ปรานิ ตีณิ อติตฺติยวตฺถุวเสน คหฏฺานํ. น หิ เตสํ ธนปุตฺตชีวิเตหิ อญฺ ปิยตรํ อตฺถิ. "อิทํ มยฺหํ, อิทํ มยฺหนฺ"ติ วา "อสุเกน เม อิทํ ทินฺนํ, อิทํ ทินฺนนฺ"ติ วา เอวํ สตฺเต ชปฺปาเปตีติ ชปฺปา. ปรโต เทฺว ปทานิ อุปสคฺเคน วฑฺฒิตานิ, ตโต ปรํ อญฺเนากาเรน @เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ธ. ๒๕/๒๘๓/๖๕ ๒ ที.มหา. ๑๐/๒๖๖/๑๖๕--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๙.
วิภชิตุํ อารทฺธตฺตา ปุน "ชปฺปา"ติ วุตฺตํ. ชปฺปนากาโร ชปฺปนา. ชปฺปิตสฺส ภาโว ชปฺปิตตฺตํ. ปุนปฺปุนํ วิสเย ลุมฺปติ อากฑฺฒตีติ โลลุโป, โลลุปสฺส ภาโว โลลุปฺปํ. โลลุปฺปนากาโร โลลุปฺปายนา. โลลุปฺปสมงฺคิโน ภาโว โลลุปฺปายิตตฺตํ. ปุจฺฉญฺชิกตาติ ยาย ตณฺหาย ลาภฏฺาเนสุ ปุจฺฉํ จาลยมานา สุนขา วิย กมฺปมานา วิจรนฺติ, ตํ ตสฺสา กมฺปนตณฺหาย นามํ. สาธุ มนาปมนาเป วิสเย กาเมตีติ สาธุกาโม, ตสฺส ภาโว สาธุกมฺยตา. มาตามาตุจฺฉาติอาทิเก อยุตฺตฏฺาเน ราโคติ อธมฺมราโค. ยุตฺตฏฺาเนปิ พลวา หุตฺวา อุปฺปนฺนโลโภ วิสมโลโภ. "ราโค วิสมนฺ"ติอาทิวจนโต ๑- ยุตฺตฏฺาเน วา อยุตฺตฏฺาเน วา อุปฺปนฺโน ฉนฺทราโค อธมฺมฏฺเน อธมฺมราโค. วิสมฏฺเน วิสมโลโภติ เวทิตพฺโพ. อารมฺมณานํ นิกามนวเสน นิกนฺติ. นิกามนากาโร นิกามนา. ปตฺถนวเสน ๒- ปตฺถนา. ปิหายนวเสน ปิหนา. สุฏฺุ ปตฺถนา สมฺปตฺถนา. ปญฺจสุ กามคุเณสุ ตณฺหา กามตณฺหา. รูปารูปภเวสุ ตณฺหา ภวตณฺหา. อุจฺเฉทสงฺขาเต วิภเว ตณฺหา วิภวตณฺหา. สุทฺเธ รูปภวสฺมึเยว ตณฺหา รูปตณฺหา. อรูปภเว ตณฺหา อรูปตณฺหา. อุจฺเฉททิฏฺิสหคโต ราโค, นิโรเธ ตณฺหา นิโรธตณฺหา. รูเป ตณฺหา รูปตณฺหา. สทฺเท ตณฺหา สทฺทตณฺหา. คนฺธตณฺหาทีสุปิ เอเสว นโย. โอฆาทโย วุตฺตตฺถาว. กุสลธมฺเม อาวรตีติ อาวรณํ. ฉาทนวเสน ฉทนํ. สตฺเต วฏฺฏสฺมึ พนฺธตีติ พนฺธนํ. จิตฺตํ อุปหนฺตฺวา กิลิสฺสติ สํกิลิฏฺ กโรตีติ อุปกฺกิเลโส. ถามคตฏฺเน อนุ อนุ เสตีติ อนุสโย. อุปฺปชฺชมานํ จิตฺตํ ปริยุฏฺาตีติ ปริยุฏฺานํ, อุปฺปชฺชิตุํ อปทาเนน กุสลาจารํ ๓- คณฺหาตีติ อตฺโถ. "โจรา มคฺเค ปริยุฏฺึสุ, ธุตฺตา มคฺเค ปริยุฏฺึสู"ติอาทีสุ ๔- หิ มคฺคํ คณฺหึสูติ อตฺโถ. เอวมิธาปิ คหณฏฺเน ปริยุฏฺาน เวทิตพฺพํ. ปลิเวนฏฺเน ลตา วิยาติ ลตา. "ลตา อุพฺภิชฺช ๕- ติฏฺตี"ติ ๖- อาคตฏฺาเนปิ อยํ ตณฺหา ลตาว วุตฺตา. วิวิธานิ วตฺถูนิ อิจฺฉตีติ เววิจฺฉํ. วฏฺฏทุกฺขสฺส มูลนฺติ @เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๙๒๔/๔๔๙ ๒ อภิ.อ. ๑/๑๐๖๕/๔๒๔, ฉ.ม. ปตฺถยนวเสน, ก. วตฺถุสฺส @ปฏฺนวเสน ๓ ฉ.ม. กุสลวารํ ๔ วิ.จูฬ. ๗/๔๓๐/๒๖๓ ๕ ฉ.ม. อุปฺปชฺช ๖ ขุ.ธ. @๒๕/๓๔๐/๗๕--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๐.
ทุกฺขมูลํ. ตสฺเสว ทุกฺขสฺส นิทานนฺติ ทุกฺขนิทานํ. ตํ ทุกฺขํ อิโต ปภวตีติ ทุกฺขปฺปภโว. พนฺธนฏฺเน ปาโส วิยาติ ปาโส, มารสฺส ปาโส มารปาโส. ทุรุคฺคิลนฏฺเน พฬิสํ วิยาติ พฬิสํ, มารสฺส พฬิสํ มารพฬิสํ. ตณฺหาภิภูตา มารสฺส วิสยํ นาติกฺกมนฺติ, เตสํ อุปริ มาโร วสํ วตฺเตตีติ อิมินา ปริยาเยน มารสฺส วิสโยติ มารวิสโย. สนฺทนฏฺเน ตณฺหาว นที ตณฺหานที. อชฺโฌตฺถรณฏฺเน ตณฺหาว ชาลํ ตณฺหาชาลํ. ยถา สุนขา คทฺทูลพทฺธา ยทิจฺฉกํ นิยฺยนฺติ, เอวํ ตณฺหาพทฺธา สตฺตาติ ทฬฺหพนฺธนฏฺเน คทฺทูลํ วิยาติ คทฺทูลํ, ตณฺหาว คทฺทูลํ ตณฺหาคทฺทูลํ. ทุปฺปูรณฏฺเน ตณฺหาว สมุทฺโท ตณฺหาสมุทฺโท. อภิชฺฌายนฏฺเน อภิชฺฌา. ลุพฺภนฺติ เอเตน, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ โลโภ. สมฺปยุตฺตกานํ อกุสลานํ ปติฏฺฏฺเน มูลํ. วิสตฺติกาตีติ วิสตฺติกา อิติ. เกนตฺเถนาติ เกน สภาเวน. วิสตาติ ปตฺถตา ๑- รูปาทีสุ. วิสาลาติ วิปุลา. วิสฏาติ เตภูมกพฺยาปกวเสน วิสฏา. ปุริมวจนเมว ตการสฺส ฏการํ กตฺวา พฺยญฺชนวิภาคํ กตฺวา วุตฺตํ. วิสกฺกตีติ ปริสปฺปติ สหติ วา. รตฺโต หิ ราควตฺถุนา ปาเทน ตาฬิยมาโนปิ สหติ. โอสกฺกนํ วิปฺผนฺทนํ วา "วิสกฺกนนฺ"ติปิ วทนฺติ. "กุสลากุสลานํ ปตี"ติ เกจิ วณฺณยนฺติ. วิสํหรตีติ ตถา ตถา กาเมสุ อานิสํสํ ปสฺสนฺตี วิวิเธหิ อากาเรหิ เนกฺขมฺมาภิมุขปฺปวตฺติโต จิตฺตํ สํหรติ สํขิปติ, วิสํ วา ทุกฺขํ, ตํ หรติ, วหตีติ อตฺโถ. วิสํวาทิกาติ อนิจฺจาทึ นิจฺจาทิโต คณฺหนฺตี วิสํวาทิกา โหติ. ทุกฺขนิพฺพตฺตกสฺส กมฺมสฺส เหตุภาวโต วิสมูลา, วิสํ วา ทุกฺขทุกฺขาทิภูตา เวทนา มูลํ เอติสฺสาติ วิสมูลา. ทุกฺขสมุทยตฺตา วิสํ ผลํ เอติสฺสาติ วิสผลา. ยาย ตณฺหาย รูปาทิกสฺส ทุกฺขสฺเสว ปริโภโค โหติ, น อมตสฺสาติ สา "วิสปริโภคา"ติ วุตฺตา. สพฺพตฺถ นิรุตฺติวเสน ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิตฺถฏา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๑.
ตสฺสา วิสยํ ทสฺเสตุกาโม "วิสาลา วา ปน สา รูเป ตณฺหา"ติอาทิมาห. ตตฺถ วิสาลา วา ปนาติ มหนฺตี เอว ตณฺหายนฏฺเน ตณฺหา, รูปาทโย ปญฺจ ปญฺจกามคุณิกราควเสน วุตฺตา. กุเล คเณติอาทีนิ เอกาทส ปทานิ โลลุปฺปาทวเสน วุตฺตานิ. กามธาตุตฺติโก กมฺมวฏฺฏวเสน วิภตฺโต, กามภวตฺติโก วิปากวฏฺฏวเสน วิภตฺโต, สญฺาภวตฺติโก สญฺาวเสน วิภตฺโต, เอกโวการภวตฺติโก ขนฺธวเสน วิภตฺโต. อตีตตฺติโก กาลวเสน, ทิฏฺจตุกฺโก อารมฺมณวเสน, อปายตฺติโก โอกาสวเสน, ขนฺธตฺติโก นิสฺสตฺตนิชฺชีววเสน วิภตฺโตติ าตพฺพํ. ตตฺรายํ สงฺเขเปน อตฺถทีปนา อตฺถวิภาวนา ๑- จ:- "ตตฺถ กตมา กามธาตุ? เหฏฺโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา ขนฺธธาตุอายตนา รูปํ เวทนา สญฺา สงฺขารา วิญฺาณํ, อยํ วุจฺจติ กามธาตุ. "๒- "ตตฺถ กตมา รูปธาตุ? เหฏฺโต พฺรหฺมโลกํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต อกนิฏฺเทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, อยํ วุจฺจติ รูปธาตุ. "๓- "ตตฺถ กตมา อรูปธาตุ? เหฏฺโต อากาสานญฺจายตนุปเค เทเว ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต เนวสญฺานาสญฺายตนุปเค เทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, อยํ วุจฺจติ อรูปธาตู"ติ. ๔- อฏฺกถายมฺปน "กามธาตูติ กามภโว, ปญฺจกฺขนฺธา ลพฺภนฺติ. รูปธาตูติ รูปภโว, ปญฺจกฺขนฺธา ลพฺภนฺติ. อรูปธาตูติ อรูปภโว, จตฺตาโร ขนฺธา ลพฺภนฺตี"ติ วุตฺตํ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิภาวนา ๒ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๒๘๗/๒๙๔ ๓ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๒๘๙/๒๙๔ ๔ อภิ.สงฺ. @๓๔/๑๒๙๑/๒๙๔--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๒.
อถ วา กามราคสงฺขาเตน กาเมน ยุตฺตา ธาตุ กามธาตุ, กามสงฺขาตา วา ธาตุ กามธาตุ. กามํ ปหาย รูเปน ยุตฺตา ธาตุ รูปธาตุ, รูปสงฺขาตา วา ธาตุ รูปธาตุ. กามญฺจ รูปญฺจ ปหาย อรูเปน ยุตฺตา ธาตุ อรูปธาตุ, อรูปสงฺขาตา วา ธาตุ อรูปธาตุ. ตา เอว ธาตุโย ปุน ภวปริยาเยน วุตฺตา. ภวนฺตีติ หิ ภวาติ วุจฺจนฺติ. สญฺาย ยุตฺโต ภโว, สญฺาภโว, ๑- สญฺาวตํ วา ภโว, สญฺา วา เอตฺถ ภเว อตฺถีติ สญฺาภโว. โส กามภโว จ อสญฺาภวมุตฺโต รูปภโว จ เนวสญฺานาสญฺาภวมุตฺโต อรูปภโว จ โหติ. น สญฺาภโว อสญฺาภโว, โส รูปภเวกเทโส. โอฬาริกตฺตาภาวโต เนวสญฺา, สุขุมตฺเตน สภาวโต นาสญฺาติ เนวสญฺานาสญฺา, ตาย ยุตฺโต ภโว เนวสญฺานาสญฺาภโว. อถ วา โอฬาริกาย สญฺาย อภาวา สุขุมาย จ อภาวา เนวสญฺานาสญฺา อสฺมึ ภเวติ เนวสญฺานาสญฺาภโว, โส อรูปภเวกเทโส. เอเกน รูปกฺขนฺเธน โวกิณฺโณ ภโว, เอโก วา โวกาโร, อสฺส ภวสฺสาติ เอกโวการภโว, โส อสญฺาภโวว. จตูหิ อรูปกฺขนฺเธหิ โวกิณฺโณ ภโว, จตฺตาโร วา โวการา อสฺส ภวสฺสาติ จตุโวการภโว, โส อรูปภโว เอว. ปญฺจหิ ขนฺเธหิ โวกิณฺโณ ภโว, ปญฺจ วา โวการา อสฺส ภวสฺสาติ ปญฺจโวการภโว, โส กามภโว จ รูปภเวกเทโส จ โหติ. อตีตตฺติโก เหฏฺา วุตฺตนโยว. ทิฏฺนฺติ จตุสฺสมุฏฺานิกํ รูปารมฺมณํ. สุตนฺติ ทฺวิสมุฏฺานิกํ สทฺทารมฺมณํ. มุตนฺติ มุนิตฺวา ๒- คเหตพฺพานิ จตุสฺสมุฏฺานิกานิ คนฺธรสโผฏฺพฺพารมฺมณานิ. วิญฺาตพฺพํ นาม มนสา ชานิตพฺพํ ธมฺมารมฺมณํ. เตสุ ทิฏฺสุตมุตวิญฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ. วิสฏา วิตฺถตาติ มหนฺตา ปตฺถฏา. อปายโลเกติ วุฑฺฒิสงฺขาตสฺส อยสฺส อภาเวน อปาโย, ตสฺมึ อปายโลเก. ขนฺธโลเกติ ราสฏฺเน รูปาทโย ปญฺจกฺขนฺธา เอว โลโก. ธาตุโลเกติ สุญฺตฏฺเน @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ๒ ฉ.ม. ผุสิตฺวา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๓.
จกฺขุธาตุอาทโย อฏฺารส ธาตุโย เอว โลโก. อายตนโลเกติ อายตนาทีหิ การเณหิ ทฺวาทส อายตนานิ เอว โลโก. สพฺเพปิ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน โลโก, วุตฺตปฺปกาเร โลเก วิสฏา วิตฺถฏาติ วิสตฺติกา. สโตติ สรตีติ สโต, ปุคฺคเลน สติ วุตฺตา. ตตฺถ สรณลกฺขณา สติ. สรนฺติ ตาย, สยํ วา สรติ, สรณมตฺตเมว วา เอสาติ สติ. สา ปเนสา อปิลาปนลกฺขณา, อสมฺโมสนรสา, อารกฺขปจฺจุปฏฺานา วา, วิสยาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺานา, ถิรสญฺาปทฏฺานา, กายาทิสติปฏฺานปทฏฺานา วา. อารมฺมเณ ทฬฺหปติฏฺิตตฺตา ปน เอสิกา วิย จกฺขุทฺวาราทิรกฺขณโต โทวาริโก วิย จ ทฏฺพฺพา. ตสฺสา ปวตฺติฏฺานํ ทสฺเสนฺโต "กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต"ติอาทินา นเยน จตุพฺพิธํ สติปฏฺานมาห. ตตฺถ กาเยติ รูปกาเย. รูปกาโย หิ อิธ องฺคปจฺจงฺคานํ เกสาทีนญฺจ ธมฺมานํ สมูหฏฺเน หตฺถิกายรถกายาทโย วิย "กาโย"ติ อธิปฺเปโต. ยถา จ สมูหฏฺเน, เอวํ กุจฺฉิตานํ อายฏฺเน. กุจฺฉิตานํ หิ ปรมเชคุจฺฉานํ โส อาโยติปิ กาโย. อาโยติ อุปฺปตฺติเทโส. ตตฺรายํ วจนตฺโถ:- อายนฺติ ตโตติ อาโย. เก อายนฺตีติ? กุจฺฉิตา เกสาทโย. อิติ กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ อาโยติ กาโย. กายานุปสฺสนาติ กายสฺส อนุปสฺสนา, กายํ วา อนุปสฺสนา, "กาเย"ติ จ วตฺวาปิ ปุน "กายานุปสฺสนา"ติ ทุติยํ กายคฺคหณํ อสมฺมิสฺสโต ววตฺถานฆนวินิพฺโภคาทิทสฺสนตฺถํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. เตน น กาเย เวทนานุปสฺสนา จิตฺตธมฺมานุปสฺสนา วา, อถ โข กายานุปสฺสนาเยวาติ กายสงฺขาเต วตฺถุสฺมึ กายานุปสฺสนาการสฺเสว ทสฺสเนน อสมฺมิสฺสโต ววตฺถานํ ทสฺสิตํ โหติ, ตถา น กาเย องฺคปจฺจงฺควินิมุตฺตา เอกธมฺมานุปสฺสนา, นาปิ เกสโลมาทิวินิมุตฺตา อิตฺถิปุริสานุปสฺสนา. โยปิ เจตฺถ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔.
เกสโลมาทิโก ภูตุปาทายสมูหสงฺขาโต กาโย, ตตฺถาปิ น ภูตุปาทายวินิมุตฺตา เอกธมฺมานุปสฺสนา, อถ โข รถสมฺภารานุปสฺสกสฺส วิย องฺคปจฺจงฺคสมูหานุปสฺสนา, นคราวยวานุปสฺสกสฺส วิย เกสโลมาทิสมูหานุปสฺสนา, กทลิกฺขนฺธปตฺตวฏฺฏิ- วินิพฺภุชนกสฺส วิย ริตฺตมุฏฺิวินิเวกสฺส วิย จ ภูตุปาทายสมูหานุปสฺสนาเยวาติ สมูหวเสเนว กายสงฺขาตสฺส วตฺถุโน นานปฺปการโต ทสฺเสนฺเตน ฆนวินิพฺโภโค ทสฺสิโต โหติ. น เหตฺถ ยถาวุตฺตสมูหวินิมุตฺโต กาโย วา อิตฺถี วา ปุริโส วา อญฺโ วา โกจิ ธมฺโม ทิสฺสติ, ยถาวุตฺตธมฺมสมูหมตฺเตเยว ปน ตถา ตถา สตฺตา มิจฺฉาภินิเวสํ กโรนฺติ. เตนาหุ โปราณา:- "ยํ ปสฺสติ น ตํ ทิฏฺ ยํ ทิฏฺ ตํ น ปสฺสติ อปสฺสํ พชฺฌเต มูโฬฺห พชฺฌมาโน น มุจฺจตี"ติ. ๑- ฆนวินิพฺโภคาทิทสฺสนตฺถนฺติ วุตฺตํ. อาทิสทฺเทน เจตฺถ อยมฺปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อยญฺหิ เอตสฺมึ กาเย กายานุปสฺสนาเยว, น อญฺา ธมฺมานุปสฺสนา. ๒- กึ วุตฺตํ โหติ. ๒- ยถา อนุทกภูตายปิ มรีจิยา อุทกานุปสฺสนา โหติ, น เอวํ อนิจฺจทุกฺขานตฺตาสุภภูเตเยว อิมสฺมึ กาเย นิจฺจสุขตฺตสุภภาวานุปสฺสนา, อถ โข กายานุปสฺสนา อนิจฺจทุกฺขานตฺตาสุภาการสมูหานุปสฺสนาเยวาติ วุตฺตํ โหติ. อถ วา ยฺวายํ มหาสติปฏฺาเน "อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ อรญฺคโต วา ฯเปฯ โส สโตว อสฺสสตี"ติอาทินา ๓- นเยน อสฺสาสปสฺสาสาทิจุณฺณิกชาโต อฏฺิกปริโยสาโน กาโย วุตฺโต, โย จ ปฏิสมฺภิทายํ สติปฏฺานกถายํ "อิเธกจฺโจ ปวีกายํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ. อาโปกายํ. เตโชกายํ. วาโยกายํ. เกสกายํ. โลมกายํ. ฉวิกายํ. จมฺมกายํ. มํสกายํ. รุหิรกายํ. นฺหารุกายํ. อฏฺิกายํ. อฏฺิมิญฺชกายนฺ"ติ ๔- กาโย วุตฺโต, ตสฺส สพฺพสฺส อิมสฺมึเยว กาเย อนุปสฺสนโต กาเย กายานุปสฺสนาติ เอวมฺปิ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. @เชิงอรรถ: ๑ ที.อ. ๒/๓๗๑, ม.อ. ๑/๒๕๗ ๒-๒ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ @๓ ที.มหา. ๑๐/๓๗๔/๒๔๘, ม.มู. ๑๒/๑๐๗/๗๗ ๔ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๕/๔๔๑--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕.
อถ วา กาเย "อหนฺ"ติ วา "มมนฺ"ติ วา เอวํ คเหตพฺพสฺส ยสฺส กสฺสจิ อนุปสฺสนโต ตสฺส ตสฺเสว ปน เกสโลมาทิกสฺส นานาธมฺมสมูหสฺส อนุปสฺสนโต กาเย เกสาทิสมูหสงฺขาตกายานุปสฺสนาติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อปิ จ "อิมสฺมึ กาเย อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต"ติอาทินา ๑- อนุกฺกเมน ปฏิสมฺภิทายํ อาคตนยสฺส สพฺพสฺเสว อนิจฺจลกฺขณาทิโน อาการสมูหสงฺขาตสฺส กายสฺส อนุปสฺสนโตปิ กาเย กายานุปสฺสนาติ เอวมฺปิ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อยมฺปน จตุสฺสติปฏฺานสาธารโณ อตฺโถ. สติปฏฺานนฺติ ตโย สติปฏฺานา สติโคจโรปิ, ติธา ปฏิปนฺเนสุ สาวเกสุ สตฺถุโน ปฏิฆานุนยวีติวตฺตตาปิ, สติปิ. "จตุนฺนํ ภิกฺขเว สติปฏฺานานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ เทสิสฺสามิ, ตํ สุณาถ สาธุกํ มนสิ กโรถ ฯเปฯ โก จ ภิกฺขเว กายสฺส สมุทโย? อาหารสมุทยา กายสมุทโย"ติอาทีสุ ๒- หิ สติโคจโร "สติปฏฺานนฺ"ติ วุจฺจติ. ตถา "กาโย อุปฏฺานํ, โน สติ, สติ อุปฏฺานญฺเจว สติ จา"ติอาทีสุปิ. ๑- ตสฺสตฺโถ:- ปติฏฺาติ อสฺมินฺติ ปฏฺานํ. กา ปติฏฺาติ? สติ. สติยา ปฏฺานํ สติปฏฺานํ, ปธานฏฺานนฺติ วา ปฏฺานํ, สติยา ปฏฺานํ สติปฏฺานํ, หตฺถิฏฺานอสฺสฏฺานาทีนิ วิย. "ตโย สติปฏฺานา ยทริโย เสวติ, ยทริโย ๓- เสวมาโน สตฺถา คณมนุสาสิตุมรหตี"ติ ๔- เอตฺถ ติธา ปฏิปนฺเนสุ สาวเกสุ สตฺถุโน ปฏิฆานุนยวีติวตฺตตา "สติปฏฺานนฺ"ติ วุตฺตา. ตสฺสตฺโถ:- ปฏฺเปตพฺพโต ปฏฺานํ, ปวตฺตยิตพฺพโตติ อตฺโถ. เกน ปฏฺเปตพฺโพติ? สติยา, สติยา ปฏฺานํ สติปฏฺานนฺติ. "จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺตี"ติอาทีสุ ๕- จ ปน สติเยว "สติปฏฺานนฺ"ติ วุจฺจติ. ตสฺสตฺโถ:- ปติฏฺาตีติ ปฏฺานํ, อุปฏฺาติ โอกฺกนฺทิตฺวา ๖- ปกฺขนฺทิตฺวา ปวตฺตตีติ อตฺโถ. สติเยว ปฏฺานนฺติ สติปฏฺานํ. @เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๕/๔๔๑ ๒ สํ.มหา. ๑๙/๔๐๘/๑๖๑ ๓ ม. ตทริโย @๔ ม.อุ. ๑๔/๓๐๔/๒๗๙ ๕ ม.อุ. ๑๔/๑๕๐/๑๓๓ ๖ ฉ.ม. โอกฺกนฺติตฺวา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๖.
อถ วา สรณฏฺเน สติ, อุปฏฺานฏฺเน ปฏฺานํ. อิติ สติ จ สา ปฏฺานญฺจาติปิ สติปฏฺานํ. อิทมิธ อธิปฺเปตํ. ตํ สติปฏฺานํ. ภาเวนฺโตติ วฑฺเฒนฺโต. เอตฺถ จ ยํ ติธา ปฏิปนฺเนสุ สาวเกสุ สตฺถุโน ปฏิฆานุนยวีติวตฺตตา "สติปฏฺานนฺ"ติ วุตฺตํ, ตํ อิมินา สุตฺเตน คเหตพฺพํ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา:- "ตโย สติปฏฺานา ยทริโย เสวติ, ยทริโย เสวมาโน สตฺถา คณมนุสาสิตุมรหตี"ติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, กิญฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ. อิธ ภิกฺขเว สตฺถา สาวกานํ ธมฺมํ เทเสติ อนุกมฺปโก หิเตสี อนุกมฺปํ อุปาทาย "อิทํ โว หิตาย อิทํ โว สุขายา"ติ. ตสฺส สาวกา น สุสฺสูสนฺติ, น โสตโมทหนฺติ, นาญฺา จิตฺตํ อุปฏฺเปนฺติ, โวกฺกมฺม จ สตฺถุ สาสนา วตฺตนฺติ. ตตฺร ภิกฺขเว ตถาคโต น เจว อนตฺตมโน โหติ, น จ อนตฺตมนตํ ปฏิสํเวเทติ, อนวสฺสุโต จ วิหรติ สโต สมฺปชาโน. อิทํ ภิกฺขเว ปมํ สติปฏฺานํ. ยทริโย ฯเปฯ มรหติ. ปุน จปรํ ภิกฺขเว สตฺถา ฯเปฯ อิทํ โว สุขายาติ. ตสฺส เอกจฺเจ สาวกา น สุสฺสูสนฺติ ฯเปฯ วตฺตนฺติ. เอกจฺเจ สาวกา สุสฺสูสนฺติ ฯเปฯ น จ โวกฺกมฺม สตฺถุ สาสนา วตฺตนฺติ. ตตฺร ภิกฺขเว ตถาคโต น เจว อนตฺตมโน โหติ, น จ อนตฺตมนตํ ปฏิสํเวเทติ, น จ อตฺตมโน โหติ, น จ อตฺตมนตํ ปฏิสํเวเทติ. อตฺตมนตญฺจ อนตฺตมนตญฺจ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. อิทํ วุจฺจติ ภิกฺขเว ทุติยํ ฯเปฯ ปุน จปรํ ฯเปฯ อิทํ โว สุขายาติ. ตสฺส สาวกา สุสฺสูสนฺติ ฯเปฯ วตฺตนฺติ. ตตฺร ภิกฺขเว ตถาคโต อตฺตมโน เจว โหติ, อตฺตมนตญฺจ ปฏิสํเวเทติ, อนวสฺสุโต จ วิหรติ สโต สมฺปชาโน. อิทํ ภิกฺขเว ตติยนฺ"ติ. ๑- @เชิงอรรถ: ๑ ม.อุ. ๑๔/๓๑๑/๒๘๕--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗.
เอวํ ปฏิฆานุนเยหิ อนวสฺสุตตา นิจฺจํ อุปฏฺิตสติตาย ตทุภยํ วีติวตฺตตา "สติปฏฺานนฺ"ติ วุตฺตา. พุทฺธานเมว กิร นิจฺจํ อุปฏฺิตสติตา โหติ, น ปจฺเจกพุทฺธาทีนนฺติ. เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺานาทีสุ จ ๑- เวทนาทีนํ ปุน วจเน ปโยชนํ กายานุปสฺสนายํ วุตฺตนเยเนว ยถาโยคํ อนุปสฺสนํ ๒- โยเชตฺวา เวทิตพฺพํ. อยมฺปิ สาธารณตฺโถ. สุขาทีสุ อเนกปฺปเภทาสุ เวทนาสุ วิสุํ วิสุํ อนิจฺจาทิโต เอเกกเวทนานุปสฺสนา. สราคาทิเก โสฬสปฺปเภเท จิตฺเต วิสุํ วิสุํ อนิจฺจาทิโต เอเกกจิตฺตานุปสฺสนา. กายเวทนาจิตฺตานิ เปตฺวา เสเสสุ เตภูมกธมฺเมสุ วิสุํ วิสุํ อนิจฺจาทิโต เอเกกธมฺมานุปสฺสนา สติปฏฺานสุตฺตนฺเต ๓- วุตฺตนเยน นีวรณาทิธมฺมานุปสฺสนาติ. เอตฺถ จ กาเยติ เอกวจนํ, สรีรสฺส เอกตฺตา. จิตฺเตติ เอกวจนํ, จิตฺตสฺส สภาวเภทาภาวโต ชาติคฺคหเณน กตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยถา จ เวทนาทโย อนุปสฺสิตพฺพา, ตถา อนุปสฺสนา ๔- เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนา, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนา, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาติ เวทิตพฺพา. กถญฺจ เวทนา อนุปสฺสิตพฺพา? สุขา ตาว เวทนา ทุกฺขโต, ทุกฺขา เวทนา สลฺลโต, อทุกฺขมสุขา อนิจฺจโต อนุปสฺสิตพฺพา. ยถาห:- "โย สุขํ ทุกฺขโตทฺทกฺขิ ๕- ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโต อทุกฺขมสุขํ สนฺตํ อทฺทกฺขิ นํ อนิจฺจโต ส เว สมฺมทฺทโส ภิกฺขุ ปริชานาติ เวทนา"ติ. ๖- สพฺพา เอว จ ตา ๗- ทุกฺขโตปิ อนุปสฺสิตพฺพา. วุตฺตเญฺหตํ "ยํ กิญฺจิ เวทยิตํ, สพฺพนฺตํ ๘- ทุกฺขสฺมินฺติ วทามี"ติ. ๙- สุขา ทุกฺขโตปิ อนุปสฺสิตพฺพา. ยถาห "สุขา เวทนา ิติสุขา, วิปริณามทุกฺขา. ทุกฺขา เวทนา ิติทุกฺขา, วิปริณามสุขา. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เวทนานุปสฺสนาติอาทีสุ ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ๓ ที.มหา. ๑๐/-/๒๔๘, @ม.มู. ๑๒/-/๗๗ ๔ ฉ.ม. ตถานุปสฺสนฺโต ๕ ฉ.ม. ทุกฺขโต อทฺท ๖ สํ.สฬา. @๑๘/๓๖๘/๒๕๗ (สฺยา) ๗ ฉ.ม. เจตา ๘ ฉ.ม. ตํ ๙ สํ.สฬา. ๑๘/๓๙๑/๒๖๘ (สฺยา)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๘.
อทุกฺขมสุขา เวทนา าณสุขา, อญฺาณทุกฺขา"ติ ๑- อปิ จ อนิจฺจาทิสตฺตานุปสฺสนา- วเสนาปิ อนุปสฺสิตพฺพา. จิตฺตธมฺเมสุปิ จิตฺตนฺตาว อารมฺมณาธิปติสหชาตภูมิกมฺม- วิปากกิริยาทินานตฺตเภทานํ อนิจฺจาทิสตฺตานุปสฺสนานํ สราคาทิโสฬสเภทานญฺจ วเสน อนุปสฺสิตพฺพํ. ธมฺมา สลกฺขณสามญฺลกฺขณานํ สุญฺตธมฺมสฺส อนิจฺจาทิ- สตฺตานุปสฺสนานํ สนฺตาสนฺตาทีนญฺจ วเสน อนุปสฺสิตพฺพา. อิเม จตฺตาโร สติปฏฺานา ปุพฺพภาเค นานาจิตฺเตสุ ลพฺภนฺติ. อญฺเเนว หิ จิตฺเตน กายํ ปริคฺคณฺหาติ, อญฺเน เวทนา, ๒- อญฺเน จิตฺตํ, อญฺเน ธมฺเม ปริคฺคณฺหาติ, โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปน เอกจิตฺเตเยว ลพฺภนฺตีติ. อาทิโต หิ กายํ ปริคฺคณฺหิตฺวา อาคตสฺส วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา สติ กายานุปสฺสนา นาม, ตาย สติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล กายานุปสฺสี นาม. วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อริยมคฺคํ ปตฺตสฺส มคฺคกฺขเณ มคฺคสมฺปยุตฺตา สติ กายานุปสฺสนา นาม, ตาย สติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล กายานุปสฺสี นาม. เวทนา ปริคฺคณฺหิตฺวา จิตฺตํ ปริคฺคณฺหิตฺวา ธมฺเม ปริคฺคณฺหิตฺวา อาคตสฺส วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา สติ ธมฺมานุปสฺสนา นาม, ตาย สติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ธมฺมานุปสฺสี นาม. วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อริยมคฺคํ ปตฺตสฺส มคฺคกฺขเณ มคฺคสมฺปยุตฺตา สติ ธมฺมานุปสฺสนา นาม, ตาย สติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ธมฺมานุปสฺสี นาม, เอวํ ตาว เทสนา ปุคฺคเล ติฏฺติ, กาเย ปน "สุภนฺ"ติ วิปลฺลาสปฺปหานา กายปริคฺคาหิกา สติ มคฺเคน สมิชฺฌตีติ กายานุปสฺสนา นาม. เวทนาย "สุขนฺ"ติ วิปลฺลาสปฺปหานา เวทนาปริคฺคาหิกา สติ มคฺเคน สมิชฺฌตีติ เวทนานุปสฺสนา นาม. จิตฺเต "นิจฺจนฺ"ติ วิปลฺลาสปฺปหานา จิตฺตปริคฺคาหิกา สติ มคฺเคน สมิชฺฌตีติ จิตฺตานุปสฺสนา นาม. ธมฺเมสุ "อตฺตา"ติ วิปลฺลาสปฺปหานา ธมฺมปริคฺคาหิกา สติ มคฺเคน สมิชฺฌตีติ ธมฺมานุปสฺสนา นาม. อิติ เอกาว @เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๔๖๕/๔๑๔ ๒ ฉ.ม. เวทนํ. เอวมุปริปิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๙.
มคฺคสมฺปยุตฺตา สติ จตุกิจฺจสาธกฏฺเน จตฺตาริ นามานิ ลภติ. เตน วุตฺตํ "โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปน เอกจิตฺเตเยว ลพฺภนฺตี"ติ. ปุน อุปการวเสน จ อปริหีนวเสน จ คุณวเสน ๑- จ อปเร ตโย จตุกฺกา วุตฺตา. ตตฺถ อสติปริวชฺชนายาติ น สติ อสติ, สติ เอตฺถ นตฺถีติ วา อสติ, มุฏฺสฺสติยา เอตํ อธิวจนํ. ปริวชฺชนายาติ สมนฺตโต วชฺชเนน. ภตฺตนิกฺขิตฺตกากสทิสมุฏฺสฺสติปุคฺคลปริวชฺชเนน อุปฏฺิตสฺสติปุคฺคลเสวเนน านนิสชฺชาทีสุ สติสมุฏฺาปนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตาย จ สติ อุปฺปชฺชติ. สติกรณียานํ ธมฺมานนฺติ สติยา กาตพฺพานํ ธมฺมานํ. กตตฺตาติ กตภาเวน. จตุนฺนํ มคฺคานํ กตตฺตา, ภาวิตตฺตาติ อตฺโถ. สติปฏิปกฺขานํ ๒- ธมฺมานํ หตตฺตาติ กามจฺฉนฺทาทีนํ นาสิตภาเวน. สตินิมิตฺตานํ ธมฺมานํ อปมุฏฺตฺตาติ สติยา การณานํ กายาทิอารมฺมณานํ อนฏฺภาเวน. สติยา สมนฺนาคตตฺตาติ สติยา ธมฺมานํ ๓- อาคตตฺตา อปริหีนตฺตา จ. วสิตตฺตาติ ๔- วสิภาวปฺปตฺเตน. ปาคุญฺตายาติ ปคุณภาเวน. อปจฺโจโรหณตายาติ อนิวตฺตนภาเวน ๕- อปจฺโจสกฺกนภาเวน. สตตฺตาติ ๖- สภาเวน วิชฺชมานตฺตา. สนฺตตฺตาติ นิพฺพุตสภาวตฺตา. สมิตตฺตาติ กิเลสานํ วูปสมิตภาวตฺตา. สนฺตธมฺมสมนฺนาคตตฺตาติ สปฺปุริสธมฺเมหิ อปริหีนตฺตา. พุทฺธานุสฺสติอาทโย เหฏฺา วุตฺตนยา เอว. สรณกวเสน สติ, อิทํ สติยา สภาวปทํ. ปุนปฺปุนํ สรณโต อนุสฺสรณวเสน อนุสฺสติ. อภิมุขํ คนฺตฺวา วิย สรณโต ปฏิสรณวเสน ปฏิสฺสติ. อุปสคฺควเสน วา วฑฺฒิตมตฺตเมตํ. ๗- สรณากาโร สรณตา. ยสฺมา ปน สรณตาติ ติณฺณํ สรณานมฺปิ นามํ, ตสฺมา ตํ ปฏิเสเธตุํ ปุน สติคฺคหณํ กตํ. สติ สงฺขาตา สรณตาติ อยํ เหตฺถ อตฺโถ. สุตปริยตฺตสฺส ธารณภาวโต @เชิงอรรถ: ๑ สี. ปคุณวเสน ๒ ฉ.ม. สติปริพนฺธานํ ๓ ฉ.ม. สมฺมา ๔ สี. วสิตฺตาติ @๕ สี. อปริวตฺตนภาเวน ๖ ฉ.ม. สตฺตตฺตาติ ๗ ฉ.ม. วฑฺฒิตมตฺตเมว--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๐.
ธารณตา. อนุปวิสนสงฺขาเตน โอคาหนฏฺเน อปิลาปนภาโว อปิลาปนตา. ยถา หิ อุทเก ลาพุกฏาหาทีนิ ปลวนฺติ, น อนุปวิสนฺติ, น ตถา อารมฺมเณ สติ. อารมฺมณํ หิ เอสา อนุปวิสติ, ตสฺมา "อปิลาปนตา"ติ วุตฺตา. จิรกตจิรภาสิตานํ น ปมุสฺสนภาวโต อปมุสฺสนตา. ๑- อุปฏฺานลกฺขเณ อินฺทฏฺ กาเรตีติ ๒- อินฺทฺริยํ, สติสงฺขาตํ อินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ. ปมาเท น กมฺปตีติ สติพลํ. ยาถาวสติ นียานสติ กุสลสตีติ สมฺมาสติ. พุชฺฌนกสฺส องฺโคติ โพชฺฌงฺโค, ปสฏฺโ สุนฺทโร วา โพชฺฌงฺโค สมฺโพชฺฌงฺโค, สติเยว สมฺโพชฺฌงฺโค สติสมฺโพชฺฌงฺโค. เอกายนมคฺโคติ เอกมคฺโค, อยํ มคฺโค น เทฺวธาปถภูโตติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อถ วา เอเกน อยิตพฺโพติ เอกายโน. เอเกนาติ คณสงฺคณิกํ ปหาย วิเวกฏฺเน ปวิวิตฺเตน. ๓- อยิตพฺโพ ปฏิปชฺชิตพฺโพ, อยนฺติ วา เอเตนาติ อยโน, สํสารโต นิพฺพานํ คจฺฉตีติ อตฺโถ. เอกสฺส อยโน เอกายโน. เอกสฺสาติ เสฏฺสฺส. สพฺพสตฺตานํ เสฏฺโว ภควา, ตสฺมา "ภควโต"ติ วุตฺตํ โหติ. กิญฺจาปิ หิ เตน อญฺเปิ อยนฺติ, เอวํ สนฺเตปิ ภควโตว โส อยโน เตน อุปฺปาทิตตฺตา. ยถาห "โส หิ พฺราหฺมณ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา"ติอาทิ. ๔- อยตีติ วา อยโน, คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อตฺโถ. เอกสฺมึ อยโน เอกายโน. อิมสฺมึเยว ธมฺมวินเย ปวตฺตติ, น อญฺตฺถาติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห "อิมสฺมึ โข สุภทฺท ธมฺมวินเย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อุปลพฺภตี"ติ. ๕- เทสนาเภโทเยว เหโส, อตฺถโต ปน เอโกว. อปิ จ เอกํ อยตีติ เอกายโน. ปุพฺพภาเค นานามุขภาวนานเยน ปวตฺโตปิ อปรภาเค เอกํ นิพฺพานเมว คจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห พฺรหฺมา สหมฺปติ:- เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี เอเตน มคฺเคน ตรึสุ ปุพฺเพ ตริสฺสเร เจว ตรนฺติ โจฆนฺติ. ๖- @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมฺมุสฺสนภาวโต อสมฺมุสฺสนตา ๒ สี. กโรตีติ ๓ ฉ.ม. ปหาย วูปกฏฺเน @ปวิวิตฺตจิตฺเตน ๔ ม.อุ. ๑๔/๗๙/๕๙ ๕ ที.มหา. ๑๐/๒๑๔/๑๓๓ ๖ ฉ.ม. ตริสฺสนฺติ เย @จ ตรนฺติ โอฆนฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๑.
มคฺโคติ เกนฏฺเน มคฺโค? นิพฺพานํ คมนฏฺเน, นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคนียฏฺเน จ. อุเปโตติ อาสนฺนํ คโต. สมุเปโตติ ตโต อาสนฺนตรํ คโต. อุภเยนาปิ สติยา อปริหีโนติ อตฺโถ. อุปคโตติ อุปคนฺตฺวา ิโต. สมุปคโตติ สํยุตฺโต หุตฺวา ิโต. "อุปาคโต สมุปาคโต"ติปิ ปาฬิ. อุภเยนาปิ สติสมีปํ อาคโตติ อตฺโถ. อุปปนฺโนติ อวิโยโค. ๑- สมุปปนฺโนติ ปริปุณฺโณ. สมนฺนาคโตติ อเวกลฺโล ๒- วิชฺชมาโน. "อุเปโต สมุเปโตติ ทฺวีหิ ปเทหิ ปวตฺตํ กถิตํ. อุปคโต สมุปคโตติ ทฺวีหิ ปเทหิ ปฏิเวโธ. อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโตติ ตีหิ ปเทหิ ปฏิลาโภ กถิโต"ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. โลเก เวสา วิสตฺติกาติ ยา เอสา อเนกปฺปกาเรน วุตฺตา วิสตฺติกา, สา ขนฺธโลเก เอว, น อญฺตฺร ขนฺเธหิ ปวตฺตตีติ อตฺโถ. โลเก เวตํ วิสตฺติกนฺติ ขนฺธโลเก เอว ปวตฺตํ เอตํ วิสตฺติกสงฺขาตํ ตณฺหํ. ตรติ กาเม ปริวชฺเชนฺโต. อุตฺตรติ กิเลเส ปชหนฺโต. ปตรติ เตสํ ปติฏฺาเหตุํ ฉินฺทนฺโต. สมติกฺกมติ สํสารํ อติกฺกมนฺโต. วีติวตฺตติ ปฏิสนฺธิอภพฺพุปฺปตฺติกํ กโรนฺโต. อถ วา ตรติ อุตฺตรติ กายานุปสฺสเนน. ปตรติ เวทนานุปสฺสเนน. สมติกฺกมติ จิตฺตานุปสฺสเนน. ๓- สพฺเพหิ วีติวตฺตติ ธมฺมานุปสฺสเนน. ๓- อถ วา ตรติ สีเลน. อุตฺตรติ สมาธินา. ปตรติ วิปสฺสนาย. สมติกฺกมติ มคฺเคน. วีติวตฺตติ ผเลนาติ เอวมาทินา โยเชตพฺพํ. [๔] จตุตฺถคาถาย อยํ สงฺเขปตฺโถ:- โย เอกํ สาลิกฺเขตฺตาทิเขตฺตํ วา ฆรวตฺถาทิวตฺถุํ วา กหาปณสงฺขาตํ หิรญฺ วา โคอสฺสาทิเภทํ ควาสฺสํ วา อนฺโตชาตาทิทาเส วา ภตกาทิกมฺมกเร วา อิตฺถิสญฺิตา ถิโย วา าติพนฺธวาทิพนฺธู วา อญฺเ วา มนาปิยรูปาทิเก ปุถุกาเม อนุคิชฺฌตีติ. สาลิกฺเขตฺตนฺติ ยตฺถ สาลิโย วิรุหนฺติ. วีหิกฺเขตฺตาทีสุปิ เอเสว นโย. วีหีติ อวเสสวีหโย. โมทยตีติ มุคฺโค. ฆรวตฺถุนฺติ ฆรปติฏฺาปนตฺถํ กตากตภูมิภาโค. โกฏฺกวตฺถาทีสุปิ เอเสว @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อวิโยคาปนฺโน ๒ ฉ.ม. อวิกโล ๓-๓ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๒.
นโย. โกฏฺโกติ ทฺวารโกฏฺาทิ. ปุเรติ ฆรสฺส ปุรโต. ปจฺฉาติ ฆรสฺส ปจฺฉโต. เอตฺถ อาราเมนฺติ จิตฺตํ โตเสนฺตีติ อาราโม. ปุปฺเผนปิ ผเลนปิ ฉายายปิ ทเกนปิ รมนฺตีติ อตฺโถ. ปสุกาทโยติ เอฬกาทโย. อนฺโตชาตโกติ อนฺโตฆรทาสิยา กุจฺฉิสฺมึ ชาโต. ธนกฺกีตโกติ ธเนน กีณิตฺวา ปริวตฺเตตฺวา คหิโต. สามํ วาติ สยํ วา. ทาสพฺยนฺติ ทาสสฺส ภาโว ทาสพฺยํ, ตํ ทาสพฺยํ. อุเปตีติ อุปคจฺฉติ. อกามโก วาติ อตฺตโน อรุจิยา วา กรมรานีโต. เต จตฺตาโรปิ ปุน ทสฺเสตุํ "อามาย ทาสาปิ ภวนฺติ เหเก"ติ อาห. อามาย ทาสาติ อนฺโตชาตทาสา. "ยตฺถ ทาโส อามชาโต ิโต ถุลฺลานิ ภชฺชตี"ติ ๑- เอตฺถาปิ เอเตว วุตฺตา. ธเนน กีตาติ ธนทาสา. สามญฺจ เอเกติ สยํ ทาสา. ภยาปนุณฺณาติ อกามทาสา. ภเยน ปนุณฺณา ขิปิตา. ภตกาติ ภติยา ชีวนกา. กสิกมฺมาทิกมฺมํ กโรนฺตีติ กมฺมกรา. อุปชีวิโนติ สมฺมนฺตนาทินา อุปคนฺตฺวา นิสฺสยํ กตฺวา ชีวนฺตีติ อุปชีวิโน. อิตฺถีติ ถิยติ เอติสฺสํ คพฺโภติ อิตฺถี. ปริคฺคโหติ สหายี สสฺสามิกา. มาตาปิติพนฺธวาปิ าติพนฺธุ. สโคตฺโต โคตฺตพนฺธุ. เอกาจริยกุเล วา เอกชาติมนฺตํ วา อุคฺคหิตมนฺโต มนฺตพนฺธุ. ธนุสิปฺปาทิสทฺธึ อุคฺคหิตโก สิปฺปพนฺธุ. "มิตฺตพนฺธวาติปิ พนฺธู"ติ กตฺถจิ โปตฺถเก ปาโ ทิสฺสติ. คิชฺฌตีติ กิเลสกาเมน ปตฺเถติ. อนุคิชฺฌตีติ อนุ อนุ คิชฺฌติ ปุนปฺปุนํ ปตฺเถติ. ปลิคิชฺฌตีติ สมนฺตโต ปตฺเถติ. ปลิพชฺฌตีติ วิเสเสน ปตฺเถติ. "โอฬาริกตฺเตน นิมิตฺตคฺคาหวเสน คิชฺฌติ, อนุคิชฺฌติ, อนุพฺยญฺชนคฺคาหวเสน ปลิคิชฺฌติ, ปลิพชฺฌตี"ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. @เชิงอรรถ: ๑ สี. คชฺชตีติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๓.
[๕] ปญฺจมคาถาย อยํ สงฺเขปตฺโถ:- ตํ ปุคฺคลํ อพลตฺตา ๑- กิเลสา พลียนฺติ สหนฺติ มทฺทนฺติ. สทฺธาพลาทิวิรเหน วา อพลํ ตํ ปุคฺคลํ อพลกิเลสา พลียนฺติ, อพลตฺตา พลียนฺตีติ อตฺโถ. อถ วา ตํ กามคิทฺธํ กามรกฺขนฺตํ ๒- กามปริเยสนฺตญฺจ สีหาทโย จ ปากฏปริสฺสยา, กายทุจฺจริตาทโย จ อปากฏปริสฺสยา มทฺทนฺติ. ตโต อปากฏปริสฺสเยหิ อภิภูตํ ตํ ปุคฺคลํ ชาติอาทิทุกฺขํ ภินฺนนาวํ อุทกํ วิย อเนฺวติ. อพลาติ นตฺถิ เอเตสํ พลนฺติ อพลา, พลวิรหิตา. ทุพฺพลาติ มนฺทปฺปโยคาพเลน กตฺตพฺพกิจฺจวิรหิตา. อปฺปพลาติ อปฺปํ ปริตฺตํ เอเตสํ พลนฺติ อปฺปพลา, ยุญฺชิตุํ ๓- อสมตฺถา. อปฺปถามกาติ อปฺโป ปริตฺโต ถาโม เอเตสํ วายาโม อุสฺสาโหติ อปฺปถามกา. หีนา นิหีนา ปริหีนา ๔- ปโยคหีเนน. โอมกา ถามหีเนน. ลามกา ปจฺจยหีเนน. ฉตุกฺกา อชฺฌาสยหีเนน. ปริตฺตา สติหีเนน. ๕- สหนฺตีติ มทฺทนฺติ ฆฏฺฏนํ อุปฺปาเทนฺติ. ปริสหนฺตีติ สพฺพโต มทฺทนฺติ. อภิภวนฺตีติ อปราปรํ อุปฺปตฺติวเสน. อชฺโฌตฺถรนฺตีติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติวเสน. ปริยาทิยนฺตีติ สุสฺโสเสตฺวา าเนน. มทฺทนฺตีติ กุสลุปฺปตฺตินิวารเณน. สทฺธาพลนฺติ สทฺทหนฺติ เอตาย, สยํ วา สทฺทหติ, สทฺทหนมตฺตเมว วา เอสาติ สทฺธา. สา สทฺทหนลกฺขณา, โอกปฺปนลกฺขณา วา, สมฺปสาทนรสา อุทกปฺปสาทกมณิ วิย. ปกฺขนฺทนรสา วา โอฆุตฺตรโณ วิย. อกาลุสฺสิยปจฺจุปฏฺานา อธิมุตฺติปจฺจุปฏฺานา วา. สทฺเธยฺยวตฺถุปทฏฺานา, โสตาปตฺติยงฺคปทฏฺานา วา. หตฺถวิตฺตพีชานิ วิย ๖- ทฏฺพฺพา. อสฺสทฺธิเย น กมฺปตีติ สทฺธาพลํ. วีริยพลนฺติ วีรสฺส ภาโว วีริยํ, วีรานํ วา กมฺมํ วีริยํ, วิธินา วา นเยน อุปาเยน อีรยิตพฺพํ ปวตฺตยิตพฺพนฺติ วีริยํ. ตํ ปเนตํ อุปตฺถมฺภนลกฺขณญฺจ ปคฺคหณลกฺขณญฺจ วีริยํ, สหชาตานํ อุปตฺถมฺภนรสํ, อสํสีทนภาวปจฺจุปฏฺานํ, "สํวิคฺโค โยนิโส @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อพลขฺยา ๒ สี.,ฉ.ม. กามรตฺตํ ๓ ฉ.ม. ยุชฺฌิตุํ ๔ ฉ.ม. อยํ ปาโ น @ทิสฺสติ ๕ สี. สตฺติหีเนน, ฉ.ม. ปตฺติหีเนน ๖ สี. สมฺภาวิตพีชานิ, ฉ.ม. สา @หตฺถวิตฺตพีชานิ วิย--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๔.
ปทหตี"ติ วจนโต ๑- สํเวคปทฏฺานํ, วีริยารมฺภวตฺถุปทฏฺานํ วา. สมฺมา อารทฺธํ สพฺพสมฺปตฺตีนํ มูลนฺติ ทฏฺพฺพํ. โกสชฺเช น กมฺปตีติ วีริยพลํ. สติยา ลกฺขณาทีนิ วุตฺตาเนว. มุฏฺสฺสจฺเจ น กมฺปตีติ สติพลํ. สหชาตานิ สมฺมา อาธียติ เปตีติ สมาธิ. โส ปาโมกฺขลกฺขโณ อวิกฺเขปลกฺขโณ วา, อวิสารณลกฺขโณ วา ๒- สหชาตานํ ธมฺมานํ อารมฺมเณ สมฺปิณฑนรโส นฺหานิยจุณฺณานํ อุทกํ วิย, อุปสมปจฺจุปฏฺาโน, าณปจฺจุปฏฺาโน วา. "สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสตี"ติ หิ วุตฺตํ. วิเสสโต สุขปทฏฺาโน นิวาเต ปทีปจฺจีนํ ิติ วิย เจตโส ิตีติ ทฏฺพฺโพ. อุทฺธจฺเจ น กมฺปตีติ สมาธิพลํ. ปชานาตีติ ปญฺา. กึ ปชานาติ? "อิทํ ทุกฺขนฺ"ติอาทินา ๓- นเยน อริยสจฺจานิ. สา ยถาสภาวปฏิเวธลกฺขณา, อกฺขลิตปฏิเวธลกฺขณา วา กุสลิสฺสาสกฺขิตฺตอุสุปฏิเวโธ วิย, วิสโยภาสนรสา ปทีโป วิย, อสมฺโมหปจฺจุปฏฺานา อรญฺคตสุทฺเทสิโก ๔- วิย. อวิชฺชาย น กมฺปตีติ ปญฺาพลํ. หิริพลํ โอตฺตปฺปพลนฺติ อหิริเก น กมฺปตีติ หิริพลํ. อโนตฺตปฺเป น กมฺปตีติ โอตฺตปฺปพลํ. อยํ อุภยปทวเสน อตฺถวณฺณนา โหติ. กายทุจฺจริตาทีหิ หิรียตีติ หิรี, ลชฺชาเยตํ อธิวจนํ. เตหิ เอว โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปํ, ปาปโต อุพฺเพคสฺเสตํ อธิวจนํ. เตสํ นานากรณทีปนตฺถํ สมุฏฺานํ, อธิปติ, ลชฺชาทิลกฺขเณน จาติ อิมํ มาติกํ เปตฺวา อยํ วิตฺถารกถา วุตฺตา:- อชฺฌตฺตสมุฏฺานา หิรี นาม, พหิทฺธาสมุฏฺานํ โอตฺตปฺปํ นาม. อตฺตาธิปติ หิรี นาม, โลกาธิปติ โอตฺตปฺปํ นาม. ลชฺชาสภาวสณฺิตา หิรี นาม, ภยสภาวสณฺิตํ โอตฺตปฺปํ นาม. สปฺปติสฺสวลกฺขณา หิรี นาม, วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺปํ นาม. @เชิงอรรถ: ๑ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๑๑๓/๑๓๒ ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ @๓ วิ.มหา. ๔/๑๕/๑๔ ๔ สี. อรญฺปถสุเทสโก, ฉ.ม. อรญฺคตสุเทสโก--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๕.
ตตฺถ อชฺฌตฺตสมุฏฺานํ หิรึ จตูหิ การเณหิ สมุฏฺาเปติ:- ชาตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา วยํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา สูรภาวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา พาหุสจฺจํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา. กถํ? "ปาปกรณํ นาเมตํ น ชาติสมฺปนฺนานํ กมฺมํ, หีนชจฺจานํ เกวฏฺฏาทีนํ อิทํ กมฺมํ, ตาทิสสฺส ๑- ชาติสมฺปนฺนสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺตนฺ"ติ เอวํ ตาว ชาตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิรึ สมุฏฺาเปติ. ตถา "ปาปกรณํ นาเมตํ ทหเรหิ กตฺตพฺพกมฺมํ, ตาทิสสฺส วเย ิตสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺตนฺ"ติ เอวํ วยํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิรึ สมุฏฺาเปติ. ตถา "ปาปกมฺมํ นาเมตํ ทุพฺพลชาติกานํ กมฺมํ, ตาทิสสฺส สูรภาวสมฺปนฺนสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺตนฺ"ติ เอวํ สูรภาวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิรึ สมุฏฺาเปติ. ตถา "ปาปกมฺมํ นาเมตํ อนฺธพาลานํ กมฺมํ, น ปณฺฑิตานํ. ตาทิสสฺส ปณฺฑิตสฺส พหุสฺสุตสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺตนฺ"ติ เอวํ พาหุสจฺจํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิรึ สมุฏฺาเปติ. เอวํ อชฺฌตฺตสมุฏฺานํ หิรึ จตูหิ การเณหิ สมุฏฺาเปติ. สมุฏฺาเปตฺวา จ ปน อตฺตโน จิตฺเต หิรึ ปเวเสตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ. เอวํ อชฺฌตฺตสมุฏฺานา หิรี นาม โหติ. กถํ พหิทฺธาสมุฏฺานํ โอตฺตปฺปํ นาม? สเจ ตฺวํ ปาปกมฺมํ กริสฺสสิ, จตูสุ ปริสาสุ ครหปฺปตฺโต ภวิสฺสสิ. "ครหิสฺสนฺติ ตํ วิญฺู อสุจึ นาคริโก ยถา วชฺชิโต สีลวนฺเตหิ กถํ ภิกฺขุ กริสฺสสี"ติ ๒- เอวํ ปจฺจเวกฺขนฺโต หิ พหิทฺธาสมุฏฺิเตน โอตฺตปฺเปน ปาปกมฺมํ น กโรติ, เอวํ พหิทฺธาสมุฏฺานํ โอตฺตปฺปํ นาม โหติ. กถํ อตฺตาธิปติ หิรี นาม? อิเธกจฺโจ กุลปุตฺโต อตฺตานํ อธิปตึ เชฏฺกํ กตฺวา "ตาทิสสฺส สทฺธาปพฺพชิตสฺส พหุสฺสุตสฺส ธุตงฺคธรสฺส ๓- น ยุตฺตํ ปาปกมฺมํ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มาทิสสฺส. เอวมุปริปิ ๒ อภิ.อ. ๑/๑๗๕ ๓ ม. ธุตวาทสฺส--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๖.
กาตุนฺ"ติ ปาปํ น กโรติ. เอวํ อตฺตาธิปติ หิรี นาม โหติ. เตนาห ภควา "โส อตฺตานํเยว อธิปตึ กตฺวา อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ, สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติ, สุทฺธมตฺตานํ ปริหรตี"ติ. ๑- กถํ โลกาธิปติ โอตฺตปฺปํ นาม? อิเธกจฺโจ กุลปุตฺโต โลกํ อธิปตึ เชฏฺกํ กตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ. ยถาห:- "มหา โข ปนายํ โลกสนฺนิวาโส, มหนฺตสฺมึ โข ปน โลกสนฺนิวาเส สนฺติ สมณพฺราหฺมณา อิทฺธิมนฺโต ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุโน, เต ทูรโตปิ ปสฺสนฺติ, อาสนฺนา น ทิสฺสนฺติ, เจตสาปิ จิตฺตํ ปชานนฺติ, ๒- เตปิ มํ เอวํ ชาเนยฺยุํ `ปสฺสถ โภ อิมํ กุลปุตฺตํ สทฺธาย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต สมาโน โวกิณฺโณ วิหรติ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหี'ติ. เทวตาปิ โข สนฺติ อิทฺธิมนฺตินิโย ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุนิโย, ตา ทูรโตปิ ปสฺสนฺติ, อาสนฺนาปิ น ทิสฺสนฺติ. เจตสาปิ จิตฺตํ ปชานนฺติ, ตาปิ มํ เอวํ ชาเนยฺยุํ `ปสฺสถ โภ อิมํ กุลปุตฺตํ สทฺธาย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต สมาโน โวกิณฺโณ วิหรติ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหี'ติ. โส อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ `อารทฺธํ โข ปน เม วีริยํ ภวิสฺสติ อสลฺลีนํ, อุปฏฺิตา สติ อสมฺมุฏฺา, ปสฺสทฺโธ กาโย อสารทฺโธ, สมาหิตํ จิตฺตํ เอกคฺคนฺ'ติ. โส โลกํเยว อธิปตึ กริตฺวา อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ, สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติ, สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรตี"ติ. ๑- เอวํ โลกาธิปติ โอตฺตปฺปํ นาม โหติ. "ลชฺชาสภาวสณฺิตา หิรี, ภยสภาวสณฺิตํ โอตฺตปฺปนฺ"ติ เอตฺถ ปน ลชฺชาติ ลชฺชนากาโร, เตน สภาเวน สณฺิตา หิรี. ภยนฺติ อปายภยํ, เตน สภาเวน สณฺิตํ โอตฺตปฺปํ. ตทุภยมฺปิ ปาปปริวชฺชเน ปากฏํ โหติ. เอกจฺโจ หิ ยถา นาม เอโก กุลปุตฺโต อุจฺจารปสฺสาวาทีนิ กโรนฺโต @เชิงอรรถ: ๑ องฺ.ติก. ๒๐/๔๐/๑๔๒ ๒ ฉ.ม. ชานนฺติ. เอวมุปริปิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๗.
ลชฺชิตพฺพยุตฺตกํ เอกํ ทิสฺวา ลชฺชนาการปฺปตฺโต ภเวยฺย วินิฬิโต ๑- ลชฺชิโต, ๒- เอวเมว อชฺฌตฺตํ ลชฺชีธมฺมํ โอกฺกมิตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ. เอกจฺโจ อปายภยภีโต หุตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ. ตตฺริทํ โอปมฺมํ:- ยถา หิ ทฺวีสุ อโยคุเฬสุ เอโก สีตโล ภเวยฺย คูถมกฺขิโต, เอโก อุโณฺห อาทิตฺโต. ตตฺถ ปณฺฑิโต สีตลํ คูถมกฺขิตตฺตา ชิคุจฺฉนฺโต น คณฺหาติ, อิตรํ ทาหภเยน, ๓- ตตฺถ สีตลสฺส คูถมกฺขนชิคุจฺฉาย อคณฺหณํ วิย อชฺฌตฺตํ ลชฺชีธมฺมํ โอกฺกมิตฺวา ปาปสฺส อกรณํ, อุณฺหสฺส ทาหภเยน อคณฺหณํ วิย อปายภเยน ปาปสฺส อกรณํ เวทิตพฺพํ. "สปฺปติสฺสวลกฺขณา หิรี, วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺปนฺ"ติ อิทมฺปิ ทฺวยํ ปาปปริวชฺชเน เอว ปากฏํ โหติ. เอกจฺโจ หิ ชาติมหตฺตปจฺจเวกฺขณา สตฺถุมหตฺตปจฺจเวกฺขณา ทายชฺชมหตฺตปจฺจเวกฺขณา สพฺรหฺมจาริมหตฺตปจฺจเวกฺขณาติ จตูหิ การเณหิ สปฺปติสฺสวลกฺขณํ หิรึ สมุฏฺาเปตฺวา ปาปํ น กโรติ. เอกจฺโจ อตฺตานุวาทภยํ ปรานุวาทภยํ ทณฺฑภยํ ทุคฺคติภยนฺติ จตูหากาเรหิ วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺปํ สมุฏฺาเปตฺวา ปาปํ น กโรติ. ตตฺถ ชาติมหตฺตปจฺจเวกฺขณาทีนิ เจว อตฺตานุวาทภยาทีนิ จ วิตฺถาเรตฺวา กเถตพฺพานิ. เอวํ วุตฺตํ สตฺตวิธํ พลํ ยสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ, เต กิเลสา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ฯเปฯ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺตีติ. เทฺว ปริสฺสยาติ ปากฏาปากฏวเสน เทฺว เอว อุปทฺทวา, น เอกํ, น ตีณิ, เต วิภาคโต ทสฺเสตุํ "กตเม ปากฏปริสฺสยา"ติอาทิมาห. ตตฺถ โกกาติ เกกา. ๔- อยเมว วา ปาโ. โจราติ โจริยกมฺเมหิ ยุตฺตา. มาณวาติ สาหสิกกมฺเมหิ ยุตฺตา. กตกมฺมาติ สนฺธิจฺเฉทาทิกตโจริกกมฺมา. อกตกมฺมาติ ตํ กมฺมํ กาตุํ @เชิงอรรถ: ๑ สี. วิทลิโต, ฉ.ม. หีฬิโต ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ๓ ฉ.ม. ฑาหภเยน. @เอวมุปริปิ ๔ ม. โกงฺกา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๘.
นิกฺขนฺตา. เอตฺถ อสฺสูติ ภเวยฺยุนฺติ อตฺโถ. จกฺขุโรโคติ จกฺขุสฺมึ อุปฺปนฺนโรโค, รุชตีติ โรโค. จกฺขุโรโคติอาทโย วตฺถุวเสน เวทิตพฺพา. นิพฺพตฺติตปสาทานํ หิ โรโค นาม นตฺถิ. กณฺณโรโคติ พหิกณฺเณ โรโค. มุขโรโคติ มุเข อุปฺปนฺนโรโค. ทนฺตโรโคติ ทนฺตสูลํ. กาโสติ ขยโรโค. สาโสติ สฺวาโส อุคฺคารโรโค. ปินาโสติ พหินาสิกาย โรโค. ฑโหติ ๑- อพฺภนฺตเร อุปฺปชฺชนโก อุโณฺห. มุจฺฉาติ สติวิสฺสชฺชนโก. ๒- ปกฺขนฺทิกาติ โลหิตปกฺขนฺทิกา อติสาโร. สูลาติ อามสูลา กุจฺฉิโรโค. ๓- วิสูจิกาติ มหนฺโต วิเรจนโก. กิลาโสติ สวโล. โสโสติ สุกฺขนโก โสสพฺยาธิ. อปมาโรติ อมนุสฺสคฺคาโห เวริยกฺขาพาโธ. ททฺทูติ ททฺทุปีฬกา. กณฺฑูติ ขุทฺทกปีฬกา. กจฺฉูติ มหากจฺฉุ. รชสาติ ๔- นเขหิ วิลิขิตฏฺานโรโค. "นขสา"ติปิ ปาฬิ. วิตจฺฉิกาติ หตฺถตลปาทตเลสุ หีรํ หีรํ กตฺวา ผาเลนฺโต อุปฺปชฺชนกโรโค. โลหิตปิตฺตนฺติ โสณิตปิตฺตํ, รตฺตปิตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ. มธุเมโหติ สรีรพฺภนฺตเร อุกฺกฏฺโรโค. วุตฺตเญฺหตํ "อปิ จ มธุเมโห อาพาโธ อุกฺกฏฺโ"ติ. อํสาติ อริสโรโค. ปีฬกาติ โลหิตปีฬกา. ภคํ ทาลยตีติ ภคนฺทลา, วจฺจมคฺคํ ผาเลตีติ อตฺโถ. ปิตฺตสมุฏฺานาติ ปิตฺเตน สมุฏฺานํ อุปฺปตฺติ เอเตสนฺติ ปิตฺตสมุฏฺานา. เต กิร ทฺวตฺตึส โหนฺติ. เสมฺหสมุฏฺานาทีสุปิ เอเสว นโย. สนฺนิปาติกาติ วาตปิตฺตเสมฺหานํ สนฺนิปาเตน เอกีภาเวน อุปฺปนฺนา. อาพาธนฏฺเน ๕- อาพาธา. อุตุปริณามชาติ อุตุปริณาเมน. อจฺจุณฺหาติ สีเตน อุปฺปชฺชนกโรคา. วิสมปริหารชาติ อติฏฺานนิสชฺชนาทินา วิสมปริหาเรน ชาตา. โอปกฺกมิกาติ วธพนฺธนาทินา อุปกฺกเมน ชาตา. กมฺมวิปากชาติ พลวกมฺมวิปากสมฺภูตา. สีตํ อุณฺหํ ฯเปฯ สมฺผสฺโสติ อิเม ปากฏา เอว. อิติ วาติ เอวํ วา. อิเม วุจฺจนฺตีติ นิคเมนฺโต อาห. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ฑาโหติ ๒ ฉ.ม. สติวิสฺสชฺชนกา ๓ ฉ.ม. กุจฺฉิวาโต @๔ ฉ.ม. รขสาติ ๕ ฉ.ม. อาพาธฏฺเน--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๙.
กตเม ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยาติ อปากฏา อจฺฉาทิตอุปทฺทวา กตเมติ ปุจฺฉติ. ตตฺถ กายทุจฺจริตนฺติ ปาณาติปาตอทินฺนาทานมิจฺฉาจารเจตนา เวทิตพฺพา. วจีทุจฺจริตนฺติ มุสาวาทปิสุณวาจาผรุสวาจาสมฺผปฺปลาปเจตนา เวทิตพฺพา. มโนทุจฺจริตนฺติ อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทิฏฺิโย เวทิตพฺพา. กาเย ปวตฺตํ, กายโต วา ปวตฺตํ, ทุฏฺุ จริตํ, กิเลสปูติกตฺตา วา ทุฏฺุ จริตนฺติ กายทุจฺจริตํ. วจีทุจฺจริตาทีสุปิ ๑- เอเสว นโย. กามียนฺตีติ กามา, ปญฺจ กามคุณา. กาเมสุ ฉนฺโท กามจฺฉนฺโท. กามยตีติ วา กาโม, กาโม เอว ฉนฺโท, กามจฺฉนฺโท น กตฺตุกมฺยตาฉนฺโทติ. ๒- กามตณฺหาว เอวํนามิกา. กุสลธมฺเม นีวรตีติ นีวรณํ, กามจฺฉนฺโท เอว นีวรณํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ. เอวํ เสเสสุปิ. พฺยาปชฺชติ เตน จิตฺตํ ปูติภาวํ อุปคจฺฉติ, พฺยาปาทยติ วา วินยาจารสมฺปตฺตึ นาเสติ หิตสุขาทีนีติ ๓- วา พฺยาปาโท. ถีนตา ถีนํ. ๔- มิทฺธนตา มิทฺธํ, อนุสฺสหนตา สมฺปตฺติวิฆาโต ๕- จาติ อตฺโถ. ถีนญฺจ มิทฺธญฺจ ถีนมิทฺธํ. ตตฺถ ถีนํ อนุสฺสหนลกฺขณํ, ๖- วีริยวิโนทนรสํ, ๗- สํสีทนปจฺจุปฏฺานํ. มิทฺธํ อกมฺมญฺตาลกฺขณํ, โอสาทนรสํ, ๘- ลีนตาปจฺจุปฏฺานํ, ๙- ปจลายิกานิทฺทาปจฺจุปฏฺานํ วา, อุภยมฺปิ อรติตนฺทีวิชมฺหิตาทีสุ ๑๐- อโยนิโสมนสิการปทฏฺานนฺติ. อุทฺธตสฺส ภาโว อุทฺธจฺจํ. ตํ อวูปสมลกฺขณํ วาตาภิฆาตจลชลํ วิย, อนวฏฺารสํ วาตาภิฆาตจลธชปฏากํ วิย, ภนฺตตฺตปจฺจุปฏฺานํ ปาสาณาภิฆาตสมุทฺธฏภสฺมํ วิย, เจตโส อวูปสโม อโยนิโสมนสิการปทฏฺานํ. จิตฺตวิกฺเขโปติ ทฏฺพฺพํ. กุจฺฉิตํ กตํ กุกตํ, ตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจํ. ตํ ปจฺฉานุตาปลกฺขณํ, กตากตานุโสจนรสํ, วิปฺปฏิสารปจฺจุปฏฺานํ, กตากตปทฏฺานํ ทาสพฺยํ วิย ทฏฺพฺพํ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วจีมโนทุจฺจริเตสุปิ ๒ ฉ.ม. น กตฺตุกมฺยตาฉนฺโท, น ธมฺมจฺฉนฺโท วา @๓ สี. วินยาจารรูปํ, ม. วินยาจารสมฺปตฺตึ นาเสติ หิตสุขานีติ, ฉ. @วินยาจารรูปสมฺปตฺติหิตสุขาทีนีติ ๔ ฉ.ม. ถินนตา ถินํ ๕ ฉ.ม. อนุสฺสาหสํหนนตา @อสตฺติวิฆาตตา ๖ ฉ.ม. อนุสฺสาหนลกฺขณํ ๗ สี. วิริยปญฺาวิโนทนรสํ, ม. @วีริยปโนทนรสํ ๘ ฉ.ม. โอนหนรสํ ๙ ฉ.ม. ลีนภาวปจฺจุปฏฺานํ ๑๐ ฉ.ม. @อรติตนฺทีวิชมฺภิตาทีสุ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๐.
อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ. ๑- วิคตา จิกิจฺฉาติ วิจิกิจฺฉา, สภาวํ วา วิจินนฺโต เอตาย กิจฺฉติ กิลมตีติ วิจิกิจฺฉา, สา สํสยลกฺขณา, สํสปฺปนรสา, อนิจฺฉยปจฺจุปฏฺานา, อเนกํสคฺคาหปจฺจุปฏฺานา วา, วิจิกิจฺฉา ๒- อโยนิโสมนสิการปทฏฺานา. ปฏิปตฺติอนฺตรายกราติ ทฏฺพฺพา. รญฺชนลกฺขโณ ๓- ราโค. ทุสฺสนลกฺขโณ โทโส. มุยฺหนลกฺขโณ โมโห. กุชฺฌนลกฺขโณ โกโธ, จณฺฑิกฺกลกฺขโณ วา, อาฆาตกรณรโส, ทูสนปจฺจุปฏฺาโน. อุปนนฺทนลกฺขโณ อุปนาโห, เวรอปฺปฏินิสฺสชฺชนรโส, โกธานุพนฺธภาวปจฺจุปฏฺาโน. วุตฺตญฺเจตํ "ปุพฺพกาลํ โกโธ, อปรกาลํ อุปนาโห"ติอาทิ. ๔- ปรคุณมกฺขนลกฺขโณ มกฺโข, เตสํ วินาสนรโส, ตทจฺฉาทนปจฺจุปฏฺาโน. ยุคคฺคาหลกฺขโณ ปลาโส, ๕- ปรคุเณหิ อตฺตโน คุณานํ สมีกรณรโส, ปเรสํ คุณปฺปมาเณน อุทฺธานปจฺจุปฏฺาโน. ๖- ปรสมฺปตฺติขียนลกฺขณา อิสฺสา, ตสฺสา ๗- อกฺขมนลกฺขณา ๘- วา, ตตฺถ อนภิรติรสา, ตโต วิมุขภาวปจฺจุปฏฺานา. อตฺตโน สมฺปตฺตินิคูหณลกฺขณํ มจฺเฉรํ, อตฺตโน สมฺปตฺติยา ปเรหิ สาธารณภาวอกฺขมนรสํ, ๙- สงฺโกจนปจฺจุปฏฺานํ. กตปาปปฏิจฺฉาทนลกฺขณา มายา, ตสฺส นิคูหณรสา, ตทาวรณปจฺจุปฏฺานา. อตฺตโน อวิชฺชมานคุณปฺปกาสนลกฺขณํ สาเยฺยํ, เตสํ สมุทาหรณรสํ, สรีรากาเรหิปิ ๑๐- เตสํ วิภูตกรณปจฺจุปฏฺานํ. จิตฺตสฺส อุทฺธุมาตภาวลกฺขโณ ถมฺโภ, อปฺปติสฺสววุตฺติรโส, อมทฺทวปจฺจุปฏฺาโน. กรณุตฺตริยลกฺขโณ สารมฺโภ, วิปจฺจนีกตารโส, อคารวปจฺจุปฏฺาโน. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุทฺธจฺจญฺจ กุกฺกุจฺจญฺจ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ @๓ ฉ.ม. รชฺชนลกฺขโณ ๔ อภิ.วิ. ๓๕/๘๙๑/๔๓๗ ๕ ฉ.ม. ปฬาโส ๖ ฉ.ม. @อุปฏฺานปจฺจุปฏฺาโน ๗ ฉ.ม. ตสฺส ๘ ม. อนสฺสาทอนตฺตมนลกฺขณา ๙...อสุขายนรสํ @(ม.อ. ๑/๑๑๕) ๑๐ ม. ปริยากาเรหิปิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๑.
อุณฺณติลกฺขโณ มาโน, อหงฺการรโส, อุทฺธุมาตภาวปจฺจุปฏฺาโน. อพฺภุณฺณติลกฺขโณ อติมาโน, อติวิย อหงฺการรโส, อจฺจุทฺธุมาตภาวปจฺจุปฏฺาโน. มตฺตภาวลกฺขโณ มโท, มทคฺคหณรโส, อุมฺมาทปจฺจุปฏฺาโน. ปญฺจสุ กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺคลกฺขโณ ปมาโท, โวสฺสคฺคานุปฺปทานรโส, สติวิปฺปวาสปจฺจุปฏฺาโนติ เอวํ อิเมสํ ธมฺมานํ ลกฺขณาทีนิ เวทิตพฺพานิ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน "ตตฺถ กตโม โกโธ"ติอาทินา ๑- วิภงฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. วิเสสโต เจตฺถ อามิสคิทฺโธ ๒- อตฺตนา อลภนฺโต อญฺสฺส ลาภิโน กุชฺฌติ, ตสฺส สกึ อุปฺปนฺโน โกโธเยว. ๓- ตทุตฺตริ อุปฺปนฺโน ๔- อุปนาโห. โส เอวํ กุทฺโธ อุปนยฺหนฺโต จ สนฺตมฺปิ ๕- อญฺสฺส ลาภิโน คุณํ มกฺเขติ "อหมฺปิ ตาทิโส"ติ จ ยุคคฺคาหํ คณฺหาติ. อยมสฺส มกฺโข จ ปลาโส จ, โส เอวํ มกฺขี ปลาสี ปรสฺส ๖- ลาภสกฺการาทีสุ "กึ อิมสฺส อิมินา"ติ อิสฺสติ ปทุสฺสติ, อยมสฺส อิสฺสา. สเจ ปนสฺส กาจิ สมฺปตฺติ โหติ, ตสฺสา เตน สาธารณภาวํ น สหติ, อิทมสฺส มจฺเฉรํ. ลาภเหตุ โข ปน อตฺตโน สนฺเตปิ โทเส ปฏิจฺฉาเทติ, อยมสฺส มายา. อสนฺเตปิ คุเณ ปกาเสติ, อิทมสฺส สาเยฺยํ. โส เอวํ ปฏิปนฺโน สเจ ปน ยถาธิปฺปายํ ลาภํ ลภติ, เตน ถทฺโธ โหติ อมุทุจิตฺโต "น อิทํ เอวํ กาตพฺพนฺ"ติ โอวทิตุํ อสกฺกุเณยฺโย, อยมสฺส ถมฺโภ. สเจ ปน นํ โกจิ กิญฺจิ วทติ "น อิทํ เอวํ กาตพฺพนฺ"ติ, เตน สารทฺธจิตฺโต โหติ, ภากุฏิกมุโข "โก เม ตฺวนฺ"ติ ปสยฺหภาณี, อยมสฺส สารมฺโภ. ตโต ถมฺเภน "อหเมว เสยฺโย"ติ อตฺตานํ มญฺนฺโต มานี โหติ. สารมฺเภน "เก อิเม"ติ ปเร อติมญฺนฺโต อติมานี, อยมสฺส มาโน จ อติมาโน จ. โส เตหิ มานาติมาเนหิ ชาติมทาทิอเนกรูปํ มทํ ชเนติ, มตฺโต สมาโน กามคุณาทิเภเทสุ วตฺถูสุ ปมชฺชติ, อยมสฺส มโท จ ปมาโท จาติ เวทิตพฺพํ. @เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๘๙๑/๔๓๗ ๒ อามิสทายาโท (ม.อ. ๑/๑๑๖) ๓ ฉ.ม. อุปฺปนฺโน โกโธ @โกโธเยว ๔ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ๕ ฉ.ม. สนฺเตปิ ๖ ฉ.ม. ตสฺส--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๒.
สพฺเพ กิเลสาติ สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา อุปตาปนฏฺเน วิพาธนฏฺเน จ กิเลสา. กิเลสทูสิกตฺตา ๑- ทุจฺจริตา. ทรถกรณฏฺเน ๒- ทรถา. อนฺโตฑาหาทิกรณฏฺเน ปริฬาหา. สทา ตาปนฏฺเน สนฺตาปา. อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเน อภิสงฺขรณฏฺเน จ สพฺเพ อกุสลาภิสงฺขารา. เกนฏฺเนาติ เกน อตฺเถน. อภิภวนาทิติวิธํ อตฺถํ ทสฺเสตุํ "ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา"ติอาทิมาห. ปริสหนฺตีติ ทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺติ อภิภวนฺติ. ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ กุสลานํ ธมฺมานํ ปริจฺจชนาย ปวตฺตนฺติ. ๓- ตตฺราสยาติ ตสฺมึ สรีเร อกุสลา ธมฺมา อาสยนฺติ นิวสนฺติ อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. เต ปริสฺสยาติ กายทุจฺจริตาทโย อุปทฺทวา. กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายายาติ อุปริ วตฺตพฺพานํ สมฺมาปฏิปทาทิโกสลฺลสมฺภูตานํ ธมฺมานํ อนฺตรธานาย อทสฺสนตฺถาย สํวตฺตนฺติ. สมฺมาปฏิปทายาติ สุนฺทราย, ปสฏฺาย วา ปฏิปทาย, น มิจฺฉาปฏิปทาย. อนุโลมปฏิปทายาติ อวิรุทฺธปฏิปทาย, น ปฏิโลมปฏิปทาย. อปจฺจนีกปฏิปทายาติ น ปจฺจนีกปฏิปทาย, อปจฺจตฺถิกปฏิปทาย. อนฺวตฺถปฏิปทายาติ อตฺถํ อนุคตาย ปฏิปทาย, อุปรูปริ วฑฺฒิตาย ปฏิปทาย, ยถา อตฺโถ, ตถา ปฏิปชฺชิตพฺพาย ปฏิปทายาติ วุตฺตํ โหติ. "อตฺตตฺถปฏิปทายา"ติปิ ปาฬิ, ตํ น สุนฺทรํ. ธมฺมานุธมฺมปฏิปทายาติ ธมฺโม นาม นวโลกุตฺตรธมฺโม. อนุธมฺโม นาม วิปสฺสนาทิ. ตสฺส ธมฺมสฺส อนุรูปา ธมฺมปฏิปทา ธมฺมานุธมฺมปฏิปทา, ตสฺสา ธมฺมานุธมฺมปฏิปทาย. สีเลสุ ปริปูริการิตายาติ ปาติโมกฺขสีเลสุ ปาริปูรึ กตฺวา ิตตาย. อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตายาติ "จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา"ติอาทินา ๔- นเยน วุตฺเตสุ มนจฺฉฏฺเสุ อินฺทฺริเยสุ สุโคปิตทฺวารตาย. ๕- โภชเน มตฺตญฺุตายาติ ปฏิคฺคหณาทีสุ ปมาณยุตฺตตาย. อลํสาฏกาทึ มุญฺจิตฺวา มิตโภชนตาย. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กิเลสปูติกตฺตา ๒ ฉ.ม. กิเลสทรถกรณฏฺเน ๓ ฉ.ม. สํวตฺตนฺติ ๔ ที.สี. @๙/๒๑๓/๗๐, องฺ.ติก. ๒๐/๑๖/๑๐๘, ม.ม. ๑๓/๒๔/๑๘, ขุ.จูฬ. ๓๐/๑๔๘/๗๑ (สฺยา) ๕ ฉ.ม. @สุโคปิตทฺวารภาวสฺส--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๓.
ชาคริยานุโยคสฺสาติ "ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหี"ติ ๑- เอวมาทินา นเยน ปญฺจ ชาครณธมฺเม อนุโยคสฺส. สติสมฺปชญฺสฺสาติ สพฺพกมฺมฏฺานภาวนานุยุตฺตานํ สพฺพโยคีนํ สพฺพทา อุปการกสฺส สติสมฺปชญฺสฺส. สติปฏฺานานนฺติ อารมฺมเณสุ โอกฺกนฺทิตฺวา ๒- ปกฺกนฺทิตฺวา อุปฏฺานโต ปฏฺานํ, ๓- สติเยว ปฏฺานํ สติปฏฺานํ. กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ ปนสฺส ๔- อสุภทุกฺขานิจฺจานตฺตาการคฺคหณวเสน สุภสุขนิจฺจตฺตสญฺาปหานกิจฺจสาธนวเสน จ ปวตฺติโต จตุธา ปเภโท โหติ, เตสํ จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ. จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานนฺติ ปทหนฺติ เอเตนาติ ปธานํ, โสภนํ ปธานํ ๕- สมฺมา วา ปทหนฺติ เอเตนาติ สมฺมปฺปธานํ, โสภนํ วา ตํ กิเลสวิรูปตฺตวิรหโต, ปธานญฺจ หิตสุขนิปฺผาทกฏฺเน เสฏฺภาวาวหนโต, ปธานภาวกรณโต จาติ สมฺมปฺปธานํ, วีริยสฺเสตํ อธิวจนํ. อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ อนุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ จ จตุนฺนํ อกุสลกุสลานํ ปหานานุปฺปตฺติอุปฺปาทิติกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺติโต ปนสฺส จตุธา ปเภโท โหติ, เตสํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ. จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานนฺติ เอตฺถ ฉนฺทวีริยจิตฺตวีมํสาสุ เอเกโก ๖- อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, สมิชฺฌติ นิปฺผชฺชตีติ อตฺโถ. อิชฺฌนฺติ วา เอตาย สตฺตา อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิทฺธิ. ปเมนตฺเถน อิทฺธิเยว ปาโทติ อิทฺธิปาโท, อิทฺธิโกฏฺาโสติ อตฺโถ. ทุติเยนตฺเถน อิทฺธิยา ปาโทติ อิทฺธิปาโท ปาโทติ ปติฏฺา อธิคมุปาโยติ อตฺโถ. เตน หิ ยสฺมา อุปรูปริวิเสสสงฺขาตํ อิทฺธึ อุปฺปาเทนฺติ ๗- ปาปุณนฺติ, ตสฺมา ปาโทติ วุจฺจติ. เตสํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ. สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานนฺติ โพธิยา, โพธิสฺส วา องฺคาติ โพชฺฌงฺคา. อิทํ วุตฺตํ โหติ, ยา เอสา ธมฺมสามคฺคี ยาย โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานาย @เชิงอรรถ: ๑ องฺ.ติก. ๒๐/๑๖/๑๐๙, ม.ม. ๑๓/๒๔/๑๙ ๒ ฉ.ม. โอกฺกนฺติตฺวา, โอกฺขนฺทิตฺวา @(ปฏิสํ.อ. ๑/๑๐๖) ๓ สี. อุปฏฺานํ ๔ ฉ.ม. ปนสฺสา ๕ ฉ.ม. ปธานํ สมฺมปฺปธานํ @๖ สี.,ม. เอเกกา ๗ ฉ.ม. ปชฺชนฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๔.
ลีนุทฺธจฺจปติฏฺานายูหนกามสุขตฺตกิลมถานุโยคอุจฺเฉทสสฺสตาภินิเวสาทีนํ อเนเกสํ อุปทฺทวานํ ปฏิปกฺขภูตาย สติธมฺมวิจยวีริยปีติปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสงฺขาตาย ธมฺมสามคฺคิยา อริยสาวโก พุชฺฌตีติ กตฺวา "โพธี"ติ วุจฺจติ, พุชฺฌตีติ กิเลสสนฺตานนิทฺทาย อุฏฺหติ, จตฺตาริ วา อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, นิพฺพานเมว วา สจฺฉิกโรติ, ตสฺสา ธมฺมสามคฺคิสงฺขาตาย โพธิยา องฺคาติปิ โพชฺฌงฺคา ฌานงฺคมคฺคงฺคาทีนิ วิย. โยเปส ๑- ยถาวุตฺตปฺปการาย เอตาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ กตฺวา อริยสาวโก "โพธี"ติ วุจฺจติ, ตสฺส โพธิสฺส องฺคาติปิ โพชฺฌงฺคา เสนงฺครถงฺคาทโย วิย. เตนาหุ อฏฺกถาจริยา "พุชฺฌนกสฺส ปุคฺคลสฺส องฺคาติ โพชฺฌงฺคา"ติ. เตสํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ. อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ อริโยติ ตํตํมคฺควชฺฌกิเลเสหิ อารกตฺตา อริยภาวกรตฺตา อริยผลปฏิลาภกรตฺตา จ อริโยติ. ๒- อฏฺงฺคานิ อสฺสาติ อฏฺงฺคิโก. สฺวายํ จตุรงฺคินี วิย เสนา, ปญฺจงฺคิกํ วิย จ ตุริยํ องฺคมตฺตเมว โหติ, องฺควินิมุตฺโต นตฺถิ. นิพฺพานํ มคฺคติ, กิเลเสว ๓- มาเรนฺโต คจฺฉตีติ มคฺโค, ตสฺส อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ภาวนานุโยคสฺส. อิเมสํ กุสลานํ ธมฺมานนฺติ วุตฺตปฺปการานํ โลกุตฺตรกุสลธมฺมานํ. ๔- อนฺตรายายาติ โลกุตฺตรกุสลธมฺมานํ อนฺตรายาย อนฺตรธานาย โลกิยโลกุตฺตรกุสลธมฺมานํ ๕- ปริจฺจาคาย. เตสุ โลกุตฺตรธมฺมานํ ๖- อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทานฏฺเน ปริสฺสยา นาม. เต หิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌมานา อุปทฺทวํ นาวหนฺติ. ตตฺเถเตติ ตสฺมึ อตฺตภาเว เอเต. ปาปกาติ ลามกา. อตฺตภาวสนฺนิสฺสยาติ อตฺตภาวํ อุปนิสฺสาย อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยา ปริสฺสยาติ. ๗- ทเกติ อุทเก. วุตฺตเญฺหตนฺติ กถิตํ หิ เอตํ. สานฺเตวาสิโกติ อนฺเตวาสิกสงฺขาเตน กิเลเสน สห วสตีติ สานฺเตวาสิโก. สมุทาจรณสงฺขาเตน ๘- กิเลเสน สห วสตีติ สาจริยโก. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โย ปเนส ๒ ฉ.ม. อริโย ๓ ฉ.ม. กิเลเส วา ๔ ฉ.ม. โลกิยโลกุตฺตร... @๕ ฉ.ม. โลกิยกุสล... ๖ ฉ.ม. โลกุตฺตรกุสล... ๗ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ @๘ ฉ.ม. สาจริยโกติ สมุทาจรณ...--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๕.
จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ จกฺขุวิญฺาเณน รูปํ ปสฺสิตฺวา. อุปริ โสเตน สทฺทํ สุตฺวาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. อุปฺปชฺชนฺตีติ สมุทาจรนฺติ. สรสงฺกปฺปาติ นานารมฺมเณ สํสรณวเสน อุปฺปนฺนา ปริกปฺปา. สญฺโชนียาติ อารมฺมณภาวํ อุปคนฺตฺวา สญฺโชนสํวฑฺฒเนน ๑- สญฺโชนานํ หิตา. ตฺยสฺสาติ เต ปาปกา อสฺส ปุคฺคลสฺส. อนฺโต วสนฺตีติ อพฺภนฺตเร จิตฺเต นิวสนฺติ. อนฺวาสวนฺตีติ กิเลสสนฺตานํ อนุคนฺตฺวา ภุสํ สวนฺติ อนุพนฺธนฺติ. เต นนฺติ ตํ ปุคฺคลํ เอเต อกุสลา ธมฺมา. สมุทาจรนฺตีติ สมฺมา อาจรนฺติ ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ. กิลิสฺสนฏฺเน มลา. สตฺตุอตฺเถน อมิตฺตา. เวริอตฺเถน สปตฺตา. หนนฏฺเน วธกา. ปจฺจามิตฺตฏฺเน ปจฺจตฺถิกา. อถ วา มลา สูริยสฺส อุปกฺกิเลสา พลาหกา วิย. อมิตฺตา สูริยสฺส ธูมํ วิย. สปตฺตา สูริยสฺส หิมํ วิย. วธกา สูริยสฺส รชํ วิย. ปจฺจตฺถิกา สูริยสฺส ราหุ วิย. "มลา สุวณฺณสฺส มลํ วิย จิตฺตปฺปภานาสกา. อมิตฺตา กาฬโลหมลํ วิย จิตฺเต สินิทฺธภาวนาสกา, สปตฺตา ยุคนทฺธํ ยุชฺฌนฺตา สปตฺตา วิย จิตฺเต ปติฏฺิตธมฺมธํสกา. วธกา มนุสฺสฆาตกา วิย ธมฺมฆาตกา. ปจฺจตฺถิกา รญฺา อุปคตสฺส วินาโส วิย โมกฺขมคฺคสฺส ปฏิเสธกา"ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. อนตฺถชนโนติ น อตฺถํ อนตฺถํ, ตํ อนตฺถํ อุปฺปาเทตีติ อนตฺถชนโน. โก โส? โลโภ. จิตฺตปฺปโกปโนติ จิตฺตสฺส ปโกปโน ธํสโน ๒-, กุสลํ นิวาเรตฺวา จิตฺตํ รุนฺธตีติ อตฺโถ. ภยมนฺตรโต ชาตนฺติ อเนกวิธํ ภยํ ๓- อพฺภนฺตเร อตฺตโน จิตฺเตเยว ชาตํ, อนตฺถชนนาทิภยเหตุ. ตํ ชโน นาวพุชฺฌตีติ ตํ ภยํ พาลมหาชโน อวคนฺตฺวา โอตริตฺวา น ชานาติ. อตฺถนฺติ ลุทฺโธ ปุคฺคโล โลกิยโลกุตฺตรํ อตฺถํ น ชานาติ. ธมฺมนฺติ ตสฺส เหตุํ. อนฺธตมนฺติ พหลนฺธการํ. ยนฺติ ยสฺมา, ยํ นรํ วา. สหเตติ อภิภวติ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม....สมฺพนฺธเนน ๒ สี.,ฉ.ม. จลโน ๓ ฉ.ม. อเนกวิธํ ภยนฺติ อิเม ปาา น @ทิสฺสนฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๖.
อชฺฌตฺตนฺติ สกสนฺตาเน. อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺตีติ ปุพฺพนฺตโต อุทฺธํ อุปฺปชฺชมานา อหิตาย อุปฺปชฺชนฺติ ทุกฺขาย. ตทุภเยน อผาสุวิหาราย. อหิตายาติ เจตสิกทุกฺขตฺถาย. ทุกฺขายาติ กายิกทุกฺขตฺถาย. อผาสุวิหารายาติ ตทุภเยน น สุขวิหารตฺถาย. อถ วา "อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺตีติ ภวงฺคจลนโต ปฏฺาย ยาว โวฏฺพฺพนา, ตาว อุปฺปชฺชมานา นาม. โวฏฺพฺพนํ ปน ปตฺวา อนิวตฺตนภาเว ๑- อุปฺปชฺชนฺติ นามา"ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. ตจสารํว สมฺผลนฺติ อตฺตโน ผเลน นาสิตํ ตจสารสงฺขาตํ เวฬุ วิย. อรตีติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ อุกฺกณฺิตตา. รตีติ ปญฺจกามคุเณ อภิรติ. โลมหํโสติ กณฺฏกสทิโส หุตฺวา อุทฺธคฺคโลโม. อิโตนิทานาติ อยํ อตฺตภาโว นิทานํ ปจฺจโย เอเตสนฺติ อิโตนิทานา. อิโต ชาตาติ ๒- อิโต อตฺตภาวโต ชาตา. อิโต สมุฏฺาย มโนวิตกฺกาติ ยถา ทีฆสุตฺตเกน ปาเท พทฺธกากํ กุมารกา ตสฺส สุตฺตสฺส ปริยนฺเต องฺคุลึ เวเตฺวา โอสฺสชฺชนฺติ, โส ทูรํ คนฺตฺวาปิ ปุน เตสํ ปาทมูเลเยว ปตติ, เอวเมว อิโต อตฺตภาวโต สมุฏฺาย ปาปวิตกฺกา จิตฺตํ โอสฺสชฺชนฺติ. "สานฺเตวาสิโก"ติอาทิกํ ปมสุตฺตํ กิเลเสน สหวาสํ สนฺธาย วุตฺตํ. "ตโยเม ภิกฺขเว อนฺตรา มลา"ติอาทิกํ ทุติยํ กุสลธมฺมลีนกรณวเสน อตฺถานตฺถสฺส อชานนวเสน จ. "ตโย โข มหาราช ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา"ติอาทิกํ ตติยํ อตฺตโน นิสฺสยฆาตนวเสน. "ราโค จ โทโส จ อิโตนิทานา"ติอาทิกํ จตุตฺถํ กิเลสานํ ปติฏฺาทสฺสนวเสน วุตฺตนฺติ าตพฺพํ. ตโต ตโต ปริสฺสยโตติ ตสฺมา ตสฺมา อุปทฺทวา. ตํ ปุคฺคลนฺติ วุตฺตปฺปการํ กิเลสสมงฺคิปุคฺคลํ. ทุกฺขํ อเนฺวตีติ ทุกฺขํ อนุ เอติ มาตุ ปจฺฉโต ขีรปิวโก วิย. อนุคจฺฉตีติ สมีปํ คจฺฉติ โจรฆาตโก วิย วชฺฌปฺปตฺตสฺส. อนฺวายิกํ โหตีติ สมฺปตฺตํ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนิวตฺตนภาเวน ๒ ฉ.ม. อิโต ชาติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๗.
โหติ ธมฺมคนฺถิกาย ๑- ปริจฺเฉโท วิย. ชาติทุกฺขนฺติ ชาติสทฺทสฺส ตาว อเนเก อตฺถา ปเวทิตา. ยถา:- ภโว กุลํ นิกาโย จ สีลํ ปญฺตฺติ ลกฺขณํ ปสูติ สนฺธิ เจวาติ ชาติอตฺถา ปเวทิตาติ. ตถา หิสฺส "เอกมฺปิ ชาตึ เทฺวปิ ชาติโย"ติอาทีสุ ๒- ภโว อตฺโถ. "อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโ ชาติวาเทนา"ติ ๓- เอตฺถ กุลํ. "อตฺถิ วิสาเข นิคณฺา นาม สมณชาตี"ติ ๔- เอตฺถ นิกาโย. "ยโตหํ ภคินิ อริยาย ชาติยา ชาโต นาภิชานามี"ติ ๕- เอตฺถ อริยสีลํ. "ติริยา นาม ติณชาติ นาภิยา อุคฺคนฺตฺวา นภํ อาหจฺจ ิตา อโหสี"ติ ๖- เอตฺถ ปญฺตฺติ. "ชาติ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตา"ติ ๗- เอตฺถ สงฺขตลกฺขณํ. "สมฺปติชาโต อานนฺท โพธิสตฺโต"ติ ๘- เอตฺถ ปสูติ. "ภวปจฺจยา ชาตี"ติ ๙- จ, "ชาติปิ ทุกฺขา"ติ ๑๐- จ เอตฺถ ปริยายโต ปฏิสนฺธิกฺขโณ, นิปฺปริยายโต ปน ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺตมานานํ สตฺตานํ เย เย ขนฺธา ปาตุภวนฺติ, เตสํ เตสํ ปมปาตุภาโว ชาติ นาม. กสฺมา ปเนสา ชาติ ทุกฺขาติ เจ? อเนเกสํ ทุกฺขานํ วตฺถุภาวโต. อเนกานิ หิ ทุกฺขานิ. เสยฺยถีทํ? ทุกฺขทุกฺขํ วิปริณามทุกฺขํ สงฺขารทุกฺขํ ปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ อปฺปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ ปริยายทุกฺขํ นิปฺปริยายทุกฺขนฺติ. เอตฺถ กายิกเจตสิกา ทุกฺขา เวทนา สภาวโต จ นามโต จ ทุกฺขตฺตา "ทุกฺขทุกฺขนฺ"ติ วุจฺจติ. @เชิงอรรถ: ๑ สี. ธมฺมคณฺิกาย ๒ วิ.มหาวิ. ๑/๑๒/๕, ที.สี. ๙/๓๑/๑๔, ม.ม. ๑๓/๒๕๗/๒๓๑ @๓ ที.สี. ๙/๓๐๓/๑๑๒ ๔ องฺ.ติก. ๒๐/๗๑/๒๐๐ ๕ ม.ม. ๑๓/๓๕๑/๓๓๕ ๖ องฺ.ปญฺจก. @๒๒/๑๙๖/๒๖๗ (สฺยา) ๗ อภิ.ธา. ๓๖/๗๑/๑๓ ๘ ที.มหา. ๑๐/๓๑/๑๓, ม.อุ. ๑๔/๒๐๗/๑๗๓ @๙ วิ.มหา. ๔/๑/๑, ขุ.อุ. ๒๕/๑/๑, ม.มู. ๑๒/๔๐๒/๓๖๐, สํ.นิทาน. ๑๖/๒๐/๒๕, อภิ.วิ. @๓๕/๒๒๕/๑๖๑, อภิ.ก. ๓๗/๔๕๐/๒๗๓ ๑๐ วิ.มหา. ๔/๑๔/๑๔, อภิ.วิ. ๓๕/๑๙๐/๑๑๗, @ที.มหา. ๑๐/๓๘๗/๒๖๐, ม.อุ. ๑๔/๓๗๓/๓๑๗, สํ.มหา. ๑๙/๑๐๘๑/๓๖๗, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๐/๓๕๘--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๘.
สุขา เวทนา วิปริณาเมน ทุกฺขุปฺปตฺติเหตุโต วิปริณามทุกฺขํ. อุเปกฺขา เวทนา เจว อวเสสา จ เตภูมกสงฺขารา อุทยพฺพยปฏิปีฬิตตฺตา ๑- สงฺขารทุกฺขํ. กณฺณสูลํ ทนฺตสูลํ ราคชปริฬาโห โทสโมหชปริฬาโหติ ๒- กายิกเจตสิโก อาพาโธ ปุจฺฉิตฺวา ชานิตพฺพโต อุปกฺกมสฺส จ อปากฏภาวโต ปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ. อปากฏทุกฺขนฺติปิ วุจฺจติ. ทฺวตฺตึสกมฺมการณาทิสมุฏฺาโน อาพาโธ อปุจฺฉิตฺวาว ชานิตพฺพโต อุปกฺกมสฺส จ ปากฏภาวโต อปฺปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ. ปากฏทุกฺขนฺติปิ วุจฺจติ. เปตฺวา ทุกฺขทุกฺขํ เสสํ ทุกฺขสจฺจวิภงฺเค อาคตํ ชาติอาทิ สพฺพมฺปิ ตสฺส ตสฺส ทุกฺขสฺส วตฺถุภาวโต ปริยายทุกฺขํ. ทุกฺขทุกฺขํ ปน นิปฺปริยายทุกฺขนฺติ วุจฺจติ. ตตฺรายํ ชาติ ยนฺตํ พาลปณฺฑิตสุตฺตาทีสุ ๓- ภควตาปิ อุปมาวเสน ปกาสิตํ อาปายิกํ ทุกฺขํ, ยญฺจ สุคติยมฺปิ มนุสฺสโลเก คพฺโภกฺกนฺติมูลกาทิเภทํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส วตฺถุภาวโต ทุกฺขา. ตตฺริทํ คพฺโภกฺกนฺติมูลกาทิเภทํ ทุกฺขํ:- อยํ หิ สตฺโต มาตุกุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตมาโน น อุปฺปลปทุมปุณฺฑริกาทีสุ นิพฺพตฺตติ, อถ โข เหฏฺา อามาสยสฺส อุปริ ปกฺกาสยสฺส อุทรปฏลปิฏฺิกณฺฏกานํ เวมชฺเฌ ปรมสมฺพาเธ ติพฺพนฺธกาเร นานากุณปคนฺธปริภาวิตอสุจิปรมทุคฺคนฺธปวนวิจริเต อธิมตฺตเชคุจฺเฉ กุจฺฉิปฺปเทเส ปูติมจฺฉปูติกุมฺมาสจนฺทนิกาทีสุ กิมิ วิย นิพฺพตฺตติ. โส ตตฺถ นิพฺพตฺโต ทส มาเส มาตุกุจฺฉิสมฺภเวน อุสฺมนา ๔- ปุฏปากํ วิย ปจฺจมาโน ปิฏฺปิณฺฑิ วิย เสทิยมาโน สมิญฺชนปสารณาทิวิรหิโต อธิมตฺตํ ทุกฺขมนุโภตีติ, ๕- อิทนฺตาว คพฺโภกฺกนฺติมูลกํ ทุกฺขํ. @เชิงอรรถ: ๑ สี....ปริปีฬิตตฺตา, ฉ.ม....ปีฬิตตฺตา ๒ ฉ.ม. @กณฺณสูลทนฺตสูลราคชปริฬาหโทสโมหชปริฬาหาทิ ๓ ม.อุ. ๑๔/๒๔๖/๒๘๓ ๔ ก. อุสฺมานา @๕ ฉ.ม. ทุกฺขํ ปจฺจนุโภตีติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๙.
ยมฺปน โส มาตุ สหสา อุปกฺขลนคมนนิสีทนวุฏฺานปริวตฺตนาทีสุ สุราธุตฺตหตฺถคโต เอฬโก วิย อหิตุณฺฑิกหตฺถคโต สปฺปโปตโก วิย จ อากฑฺฒนปริกฑฺฒนโอธุนนนิทฺธุนนาทินา อุปกฺกเมน อธิมตฺตํ ทุกฺขํ อนุภวติ, ยญฺจ มาตุ สีตูทกปานกาเล สีตนรกุปปนฺโน วิย อุณฺหยาคุภตฺตาทิอชฺโฌหรณกาเล องฺคารวุฏฺิสมฺปริกิณฺโณ วิย โลณมฺพิลาทิอชฺโฌหรณกาเล ขาราวตจฺฉกาทิกมฺมการณปฺปตฺโต ๑- วิย ติพฺพํ ทุกฺขมนุโภติ, อิทํ คพฺภปริหรณมูลกํ ทุกฺขํ. ยมฺปนสฺส มูฬฺหคพฺภาย มาตุยา มิตฺตามจฺจสุหชฺชาทีหิปิ อทสฺสนารเห ทุกฺขุปฺปตฺติฏฺาเน เฉทนผาลนาทีหิ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ คพฺภวิปตฺติมูลกํ ทุกฺขํ. ยํ วิชายมานาย มาตุยา กมฺมเชหิ วาเตหิ ปริวตฺเตตฺวา นรกปฺปปาตํ วิย อติภยานกํ โยนิมคฺคํ ปฏิปาติยมานสฺส ๒- ปรมสมฺพาเธน จ โยนิมุเขน ตาลจฺฉิคฺคเฬน วิย นิกฺกฑฺฒิยมานสฺส มหานาคสฺส ๓- นรกสตฺตสฺส วิย จ สงฺฆาตปพฺพเตหิ วิจุณฺณิยมานสฺส ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ วิชายนมูลกํ ทุกฺขํ. ยมฺปน ชาตสฺส ตรุณวณสทิสสุขุมาลสรีรสฺส หตฺถคฺคหณนฺหาปนโธวนโจฬ- ปริมชฺชนาทิกาเล สูจิมุขขุรธาราหิ วิชฺฌนผาลนสทิสํ ทุกฺขมุปฺปชฺชติ, อิทํ มาตุกุจฺฉิโต พหินิกฺขมนมูลกํ ทุกฺขํ. ยมฺปน ตโต ปรํ ปวตฺติยํ อตฺตนาว อตฺตานํ วเธนฺตสฺส อเจลกวตาทิวเสน อาตาปนปริตาปนานุโยคมนุยุตฺตสฺส โกธวเสน อภุญฺชนฺตสฺส อุพฺพนฺธนฺตสฺส จ ทุกฺขํ โหติ, อิทํ อตฺตูปกฺกมมูลกํ ทุกฺขํ. ยมฺปน ปรโต วธพนฺธนาทีนิ อนุภวนฺตสฺส ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ ปรูปกฺกมมูลกํ ทุกฺขํ. ๔- @เชิงอรรถ: ๑ สี. ขาราปตจฺฉิกาทิ..., ฉ.ม. ขาราปฏิจฺฉกาทิ... ๒ ม. ปฏิปาทิยมานสฺส @๓ ฉ.ม. มหานาคสฺส นิกฑฺฒิยมานสฺส ๔ ฉ.ม. ทุกฺขนฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๐.
อิติ อิมสฺส สพฺพสฺสาปิ ทุกฺขสฺส อยํ ชาติ วตฺถุเมว โหติ, อิทํ ชาติทุกฺขํ อเนฺวติ. ชราทุกฺขนฺติ ทุวิธา ชรา สงฺขตลกฺขณญฺจ ขณฺฑิจฺจาทิสมฺมโต สนฺตติยํ เอกภวปริยาปนฺนกฺขนฺธปุราณภาโว จ, สา อิธ อธิปฺเปตา. สา ปเนสา ทุกฺขา สงฺขารทุกฺขภาวโต เจว ทุกฺขวตฺถุโต จ. ยํ หิทํ องฺคปจฺจงฺคสิถิลภาวโต อินฺทฺริยวิการวิรูปตา โยพฺพนวินาสพลูปฆาตสติมติวิปฺปวาสปรปริภวาทิอเนกปจฺจยํ กายิกเจตสิกํ ทุกฺขมุปฺปชฺชติ, ชรา ตสฺส วตฺถุ. เตเนตํ วุจฺจติ:- "องฺคานํ สิถิลภาวา อินฺทฺริยานํ วิการโต โยพฺพนสฺส วินาเสน พลสฺส อุปฆาตโต. วิปฺปวาสา สตาทีนํ ปุตฺตทาเรหิ อตฺตโน อปฺปสาทนียโต เจว ภิยฺโย พาลตฺตปตฺติยา. ปปฺโปติ ทุกฺขํ ยํ มจฺโจ กายิกํ มานสํ ตถา สพฺพเมตํ ชราเหตุ ยสฺมา ตสฺมา ชรา ทุขา"ติ. ๑- อิทํ ชราทุกฺขํ อเนฺวตีติ สมฺพนฺโธ. พฺยาธีติ วิวิธํ ทุกฺขํ อาวหตีติ ๒- พฺยาธิ. พฺยาธยติ ตาปยติ ๓- กมฺปยตีติ วา พฺยาธิ. มรณทุกฺขนฺติ เอตฺถาปิ ทุวิธํ มรณํ สงฺขตลกฺขณญฺจ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ "ชรามรณํ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตนฺ"ติ. ๔- เอกภวปริยาปนฺนชีวิตินฺทฺริยปฺปพนฺธวิจฺเฉโท จ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ "นิจฺจํ มรณโต ภยนฺ"ติ. ๕- ตํ อิธ อธิปฺเปตํ. ชาติปจฺจยา มรณํ ปรูปกฺกมมรณํ ๖- สรสมรณํ อายุกฺขยมรณํ ปุญฺกฺขยมรณนฺติปิ ตสฺเสว นามํ. ปุน ขณิกมรณํ สมฺมุติมรณํ สมุจฺเฉทมรณนฺติ อยมฺปิ เภโท เวทิตพฺโพ. ปวตฺเต @เชิงอรรถ: ๑ อภิ.อ. ๒/๑๐๗, วิสุทฺธิ. ๓/๘๗ ๒ สี. อาทธาติ อาวหตีติ, ฉ.ม. อาทหติ วิทหตีติ @๓ สี. อทุกฺขํ พาธยติ ๔ อภิ.ธา. ๓๖/๗๑/๑๓ ๕ ขุ.ชา. ๒๗/๘๘/๒๔๘, ขุ.สุ. @๒๕/๕๘๒/๔๕๑ ๖ ฉ.ม. อุปกฺกมมรณํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๑.
รูปารูปธมฺมานํ เภโท ขณิกมรณํ นาม. ติสฺโส มโต ผุสฺโส มโตติ อิทํ ปรมตฺถโต สตฺตสฺส อภาวา, สสฺสํ มตํ, รุกฺโข มโตติ อิทมฺปิ ชีวิตินฺทฺริยสฺส อภาวา สมฺมุติมรณํ นาม. ขีณาสวสฺส อปฺปฏิสนฺธิกา กาลกิริยา สมุจฺเฉทมรณํ นาม. พาหิรํ สมฺมุติมรณํ เปตฺวา อิตรํ สมฺมุติมรณํ จ อิธ ยถาวุตฺตปฺปพนฺธวิจฺเฉทนภาเวน สงฺคหิตํ, ทุกฺขสฺส ปน วตฺถุภาวโต ทุกฺขํ. เตเนตํ วุจฺจติ:- "ปาปสฺส ปาปกมฺมาทิ- นิมิตฺตมนุปสฺสโต ภทฺทสฺสาปสหนฺตสฺส วิโยคํ ปิยวตฺถุกํ มียมานสฺส ยํ ทุกฺขํ มานสํ อวิเสสโต. สพฺเพสญฺจาปิ ยํ สนฺธิ- พนฺธนจฺเฉทนาทิกํ วิตุชฺชมานมมฺมานํ ๑- โหติ ทุกฺขํ สรีรชํ. อสยฺหมปฺปติการํ ทุกฺขสฺเสตสฺสิทํ ยโต มรณํ วตฺถุ เตเนทํ ๒- ทุกฺขมิจฺเจว ภาสิตนฺ"ติ. ๓- โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขนฺติ เอตฺถ โสกาทีสุ โสโก นาม าติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺสฺส อนฺโตนิชฺฌานํ ลกฺขณโต ๔- จิตฺตสนฺตาโป. ทุกฺโข ปนสฺส ทุกฺขทุกฺขตฺตา เจว ทุกฺขสฺส จ วตฺถุภาวโต. เตเนตํ วุจฺจติ:- "สตฺตานํ หทยํ โสโก วิสสลฺลํว ตุชฺชติ ๕- อคฺคิตตฺโตว นาราโจ ภุสญฺจ ฑหเต ปุน. สมาวหติ จ พฺยาธิ- ชรามรณเภทนํ ทุกฺขมฺปิ วิวิธํ ยสฺมา ตสฺมา ทุกฺโขติ วุจฺจตี"ติ. ๖- @เชิงอรรถ: ๑ ม. วิลุชฺชมานสมฺมานํ ๒ ฉ.ม. เตเนตํ ๓ อภิ.อ. ๒/๑๐๘-๑๐๙, วิสุทฺธิ. ๓/๘๘ @๔ ฉ.ม. อนฺโตนิชฺฌานลกฺขโณ ๕ ฉ.ม. สลฺลํ วิย วิตุชฺชติ ๖ อภิ.อ. ๒/๑๑๑, @วิสุทฺธิ. ๓/๘๙--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๒.
ปริเทโว นาม าติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺสฺส วจีปลาโป. ทุกฺโข ปนสฺส สํสารทุกฺขภาวโต ทุกฺขวตฺถุโต จ. เตเนตํ วุจฺจติ:- "ยํ โสกสลฺลวิหโต ปริเทวมาโน กณฺโฏฺตาลุคลโสสชมปฺปสยฺหํ ๑- ภิยฺโยธิมตฺตมธิคจฺฉติเยว ทุกฺขํ ทุกฺโขติ เตน ภควา ปริเทวมาหา"ติ. ๒- ทุกฺขํ นาม กายปีฬนลกฺขณํ กายิกํ ทุกฺขํ. ทุกฺขํ ปนสฺส ทุกฺขทุกฺขตฺตา กายิกทุกฺขาวหนโต เจว มานสทุกฺขาวหนโต จ. เตเนตํ วุจฺจติ:- "ปีเฬติ กายิกมิทํ ทุกฺขญฺจ มานสํ ภิยฺโย ชนยติ ยสฺมา ตสฺมา ทุกฺขนฺติ วิเสสโต วุตฺตนฺ"ติ. ๓- โทมนสฺสํ นาม จิตฺตปีฬนลกฺขณํ มานสํ ทุกฺขํ. ทุกฺขํ ปนสฺส ทุกฺขทุกฺขตฺตา ๔- เจว กายิกทุกฺขาวหนโต จ. เจโตทุกฺขสมปฺปิตา หิ เกเส ปกิริย อุรํ ๕- ปฏิปึสนฺติ, อาวฏฺฏนฺติ, วิวฏฺฏนฺติ, ฉินฺนปปาตํ ๖- ปปตนฺติ, สตฺถํ อาหรนฺติ, วิสํ ขาทนฺติ, รชฺชุยา อุพฺพนฺธนฺติ, อคฺคึ ปวิสนฺติ, นานปฺปการํ ทุกฺขํ อนุภวนฺติ. เตเนตํ วุจฺจติ:- "ปีเฬติ จ ยโต จิตฺตํ กายสฺส จ ปปีฬนํ ๗- สมาวหติ ๘- ทุกฺขนฺติ ๘- โทมนสฺสํ ตโต อหู"ติ. ๙- อุปายาโส นาม าติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺสฺส อธิมตฺตเจโตทุกฺขปฺปภาวิโต อายาโสเยว. ๑๐- สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน เอโก ธมฺโมติ เอเก. ทุกฺโข ปนสฺส สงฺขารทุกฺขภาวโต จิตฺตปริทหนโต กายวิสาทนโต ๑๑- จ. เตเนตํ วุจฺจติ:- @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม....ตาลุตล... ๒ อภิ.อ. ๒/๑๑๒, วิสุทฺธิ. ๓/๘๙ ๓ อภิ.อ. ๒/๑๑๓, วิสุทฺธิ. @๓/๘๙ ๔ ฉ.ม....ทุกฺขตา ๕ ฉ.ม. ปกิริย กนฺทนฺติ, อุรานิ ๖ ม. อุทฺธํปาทํ @๗ ฉ.ม. ปีฬนํ สมาวหติ ๘-๘ ฉ.ม. ทุกฺขนฺติ โทมนสฺสมฺปิ ๙ อภิ.อ. ๒/๑๑๓ ๑๐ ฉ.ม. @โทโสเยว ๑๑ ฉ.ม. กายสฺส วิหนนโต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๓.
"จิตฺตสฺส ปริทหนา กายสฺส วิสาทนา จ อธิมตฺตํ ยํ ทุกฺขํ อุปายาโส ชเนติ ทุกฺโข ตโต วุตฺโต"ติ. ๑- เอตฺถ จ มนฺทคฺคินา อนฺโตภาชเน ปาโก วิย โสโก, ติกฺขคฺคินา ปจฺจมานสฺส ภาชนโต พหิ นิกฺขมนํ วิย ปริเทโว, พหิ นิกฺขนฺตาวเสสสฺส นิกฺขมิตุมฺปิ อปฺปโหนฺตสฺส อนฺโตภาชเนเยว ยาว ปริกฺขยา ปาโก วิย อุปายาโส ทฏฺพฺโพ. เนรยิกทุกฺขนฺติ นิรเย ปญฺจวิธพนฺธนาทิกํ ทุกฺขํ อเนฺวติ, ตํ เทวทูตสุตฺเตน ทีเปตพฺพํ. เตเนตํ วุจฺจติ:- "ชาเยถ โน เจ นรเกสุ สตฺโต ตตฺถคฺคิทาหาทิกมปฺปสยฺหํ ลเภถ ทุกฺขํ นุ กุหึ ปติฏฺ อิจฺจาห ทุกฺขาติ มุนีธ ชาตินฺ"ติ. ๒- ติรจฺฉานโยนิกทุกฺขนฺติ ติรจฺฉาเนสุ กสาปโตทตาฬนวิชฺฌนาทิกํ อเนกวิธํ ทุกฺขํ อเนฺวติ, ตํ พาลปณฺฑิตสุตฺตโต คเหตพฺพํ. เตเนตํ วุจฺจติ:- "ทุกฺขํ ติรจฺเฉสุ กสาปโตท- ทณฺฑาภิฆาตาทิภวํ อเนกํ ยนฺตํ กถํ ตตฺถ ภเวยฺย ชาตึ วินา ตหึ ชาติ ตโตปิ ทุกฺขา"ติ. ๒- เปตฺติวิสยิกทุกฺขนฺติ เปเตสุ ปน ขุปฺปิปาสวาตาตปาทินิพฺพตฺตํ ทุกฺขญฺจ โลกนฺตเร ติพฺพนฺธกาเร อสยฺหสีตาทิทุกฺขญฺจ อเนฺวติ. เตเนตํ วุจฺจติ:- @เชิงอรรถ: ๑ อภิ.อ. ๒/๑๑๔ ๒ อภิ.อ. ๒/๑๐๔--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๔.
"เปเตสุ ทุกฺขํ ปน ขุปฺปิปาสา- วาตาตปาทิปฺปภวํ วิจิตฺตํ ยสฺมา อชาตสฺส น ตตฺถ อตฺถิ ตสฺมาปิ ทุกฺขํ มุนิ ชาติมาห. ติพฺพนฺธกาเร จ อสยฺหสีเต โลกนฺตเร ยํ อสุเรสุ ทุกฺขํ น ตํ ภเว ตตฺถ น จสฺส ชาติ ยโต อยํ ชาติ ตโตปิ ทุกฺขา"ติ. ๑- มานุสิกทุกฺขนฺติ มนุสฺเสสุ วธพนฺธนาทิกํ ทุกฺขํ. คพฺโภกฺกนฺติมูลกทุกฺขนฺติ "อยํ หิ สตฺโต มาตุกุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตมาโน น อุปฺปลปทุมปุณฺฑริกาทีสุ นิพฺพตฺตตี"ติอาทินา นเยน ยํ ชาติทุกฺขํ วุตฺตํ, อิทํ ตาว คพฺโภกฺกนฺติมูลกทุกฺขํ อเนฺวติ. คพฺเภ ิติมูลกทุกฺขนฺติ ยํ ปน "โส มาตุ สหสา อุปกฺขลนคมนนิสีทนวุฏฺาน- ปริวตฺตนาทีสู"ติอาทินา นเยน ๒- ยํ ติพฺพํ ทุกฺขํ วุตฺตํ, อิทํ คพฺเภ ิติมูลกํ ทุกฺขํ อเนฺวติ. คพฺภวุฏฺานมูลกทุกฺขนฺติ "ยํ ปนสฺส มูฬฺหคพฺภาย มาตุยา มิตฺตามจฺจสุหชฺชาทีหิ อทสฺสนารเห ทุกฺขุปฺปตฺติฏฺาเน"ติอาทินา นเยน ยํ ทุกฺขํ วุตฺตํ, อิทํ มาตุกุจฺฉิโต พหิ นิกฺขนฺตมูลกํ ทุกฺขํ อเนฺวติ. เตเนตํ วุจฺจติ:- "ยญฺจาปิ คูถนรเก วิย มาตุคพฺเภ สตฺโต วสํ จิรมโต พหิ นิกฺขมนญฺจ ปปฺโปติ ทุกฺขมติโฆรมิทมฺปิ นตฺถิ ชาตึ วินา อิติปิ ชาติ อยํ หิ ๓- ทุกฺขา. กึ ภาสิเตน พหุนา นนุ ยํ กุหิญฺจิ อตฺถีธ กิญฺจิทปิ ๔- ทุกฺขมิทํ กทาจิ @เชิงอรรถ: ๑ อภิ.อ. ๒/๑๐๔ ๒ ฉ.ม. อุปกฺขลนคมนนิสีทนาติอาทินา @๓ ชาติรยํ หิ (อภิ.อ. ๒/๑๐๔) ๔ ฉ.ม. กิญฺจิรปิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๕.
เนวตฺถิ ชาติวิรเห ยทโต มเหสิ ทุกฺขาติ สพฺพปมํ อิมมาห ชาตินฺ"ติ. ๑- ชาตสฺสุปนิพนฺธกทุกฺขนฺติ ชาตสฺส อุปนิพนฺธนํ นฺหานเลปนขาทนปิวนาทิชคฺคน- ทุกฺขํ อเนฺวติ. ชาตสฺส ปราเธยฺยกทุกฺขนฺติ ปรสฺส อญฺสฺส อายตฺตํ อิสฺสริยทุกฺขํ อเนฺวติ. "สพฺพํ ปรวสํ ทุกฺขนฺ"ติ หิ วุตฺตํ. อตฺตูปกฺกมทุกฺขนฺติ ยํ อตฺตนาว อตฺตานํ วเธนฺตสฺส อเจลกวตาทิวเสน อาตาปนปริตาปนานุโยคมนุยุตฺตสฺส โกธวเสน อภุญฺชนฺตสฺส อุพฺพนฺธนฺตสฺส จ ทุกฺขํ โหติ, อิทํ อตฺตุปกฺกมทุกฺขํ อเนฺวติ. ปรูปกฺกมทุกฺขนฺติ ยํ ปรโต วธพนฺธนาทีนิ อนุภวนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, อิทํ ปรูปกฺกมทุกฺขํ อเนฺวติ. ทุกฺขทุกฺขนฺติ กายิกเจตสิกา ทุกฺขา เวทนา สภาวโต จ นามโต จ ทุกฺขตฺตา ทุกฺขทุกฺขนฺติ วุจฺจติ, อิทํ ทุกฺขทุกฺขํ อเนฺวติ. สงฺขารทุกฺขนฺติ อุเปกฺขาเวทนา เจว อวเสสา จ เตภูมกสงฺขารา อุทยพฺพยปฏิปีฬิตตฺตา สงฺขารทุกฺขํ, อิทํ สงฺขารทุกฺขํ อเนฺวติ. วิปริณามทุกฺขนฺติ สุขา เวทนา วิปริณาเม ทุกฺขสฺส เหตุโต วิปริณามทุกฺขํ, อิทํ จ ๒- วิปริณามทุกฺขํ อเนฺวติ. มาตุมรณนฺติ มาตุยา มรณํ. ปิตุมรณนฺติ ปิตุโน มรณํ. ภาตุมรณนฺติ เชฏฺกนิฏฺภาตุมรณํ. ภคินิมรณนฺติ เชฏฺกนิฏฺภคินิมรณํ. ปุตฺตมรณนฺติ ปุตฺตานํ มรณํ. ธีตุมรณนฺติ ธีตูนํ มรณํ. าติพฺยสนทุกฺขนฺติ าตีนํ พฺยสนํ าติพฺยสนํ, ๓- โจรโรคภยาทีหิ าติกฺขโย, าติวินาโสติ อตฺโถ. เตน าติพฺยสเนน ผุฏฺสฺส อชฺโฌตฺถฏสฺส อภิภูตสฺส อุปฺปนฺนทุกฺขํ าติพฺยสนทุกฺขํ, ตํ าติพฺยสนํ ทุกฺขํ อเนฺวติ เสเสสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปน วิเสโส:- โภคานํ พฺยสนํ โภคพฺยสนํ, ราชโจราทิวเสน โภคกฺขโย, โภควินาโสติ อตฺโถ. วุตฺตนเยน ตํ โภคพฺยสนํ ทุกฺขํ อเนฺวติ. โรคพฺยสนนฺติ โรโค เอว พฺยสนํ โรคพฺยสนํ. โรโค หิ อาโรคฺยํ พฺยสติ วินาเสตีติ พฺยสนํ, วุตฺตนเยน ตํ โรคพฺยสนํ ทุกฺขํ อเนฺวติ. สีลพฺยสนทุกฺขนฺติ @เชิงอรรถ: ๑ วิสุทธิ. ๓/๘๖ ๒ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ ๓ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๖.
สีลสฺส พฺยสนํ สีลพฺยสนํ, ทุสฺสีลฺยสฺเสตํ นามํ. วุตฺตนเยน ตํ สีลพฺยสนํ ทุกฺขํ อเนฺวติ. สมฺมาทิฏฺึ วินาสยมานา อุปฺปนฺนา ทิฏฺิเยว พฺยสนํ ทิฏฺิพฺยสนํ, วุตฺตนเยน ตํ ทิฏฺิพฺยสนํ ทุกฺขํ อเนฺวติ. เอตฺถ จ ปุริมานิ เทฺว อนิปฺผนฺนานิ, ปจฺฉิมานิ ตีณิ นิปฺผนฺนานิ ติลกฺขณาหตานิ. ปุริมานิ จ ตีณิ เนว กุสลานิ นากุสลานิ. สีลทิฏฺิพฺยสนทฺวยํ อกุสลํ. ยถาติ โอปมฺเม. ภินฺนํ นาวนฺติ สิถิลพนฺธนํ นาวํ ชชฺชรีภูตํ วา, ปทรุคฺฆาฏิมํ วา. ทีเปสินฺติ ๑- อุทกทายึ อุทกปฺปเวสนึ. ๒- ตโต ตโต อุทกํ อเนฺวตีติ ตโต ตโต ภินฺนฏฺานโต อุทกํ ปวิสติ. ปุรโตปีติ นาวาย ปุริมภาคโตปิ. ปจฺฉโตปีติ ตสฺสา ปจฺฉิมภาคโตปิ. เหฏฺโตปีติ อโธภาคโตปิ. ปสฺสโตปีติ อุภยปสฺสโตปิ. ยํ อนฺตรนฺตรา น วุตฺตํ, ตํ ปาานุสาเรน เวทิตพฺพํ. ตสฺมา กายคตาสติอาทิภาวนาย ชนฺตุ สทา สโต หุตฺวา วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทวเสน รูปาทีสุ วตฺถุกาเมสุ สพฺพปการมฺปิ กิเลสกามํ ปริวชฺเชนฺโต กามานิ ปริวชฺเชยฺย. เอวนฺเต กาเม ปหาย ตปฺปหานกรมคฺเคเนว จตุพฺพิธมฺปิ โอฆํ ตเรยฺย ตริตุํ สกฺกุเณยฺย. ตโต ยถา ปุริโส ครุกํ นาวํ อุทกํ สิญฺจิตฺวา ลหุกาย นาวาย อปฺปกสิเรเนว ปารคู ภเวยฺย ปารํ คจฺเฉยฺย, เอวเมวํ อตฺตภาวนาวํ กิเลสูทกครุกํ สิญฺจิตฺวา ลหุเกน อตฺตภาเวน ปารคู ภเวยฺย. สพฺพธมฺมปารํ นิพฺพานํ คโต ภเวยฺย อรหตฺตปฺปตฺติยา คจฺเฉยฺย อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพาเนนาติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺาเปสิ. ตสฺมาติ ยสฺมา ชาติอาทิกํ ทุกฺขํ เอตํ ปุคฺคลํ อเนฺวติ, ตสฺมา. ตํการณา ตํเหตูติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ยสฺมา วุตฺตปฺปการํ ทุกฺขํ เอตํ อเนฺวติ, ตํเหตุ, ยสฺมา อเนฺวติ ตปฺปจฺจยา, ยสฺมา อเนฺวติ ตํนิทานนฺติ เอวํ ปทโยชนา กาตพฺพา. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทกเมสินฺติ ๒ สี. อิโวทกนฺติ อุทกทายิ อุทกปฺปเวสํว--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๗.
เหตูติอาทีนิ การณเววจนานิ. การณญฺหิ เตน ตสฺส ผลํ หิโนติ ปวตฺตตีติ เหตุ. ตํ ตํ ปฏิจฺจ ผลํ เอติ ปวตฺตตีติ ปจฺจโย. "หนฺท นํ คณฺหถา"ติ ทสฺเสนฺตํ วิย อตฺตโน ผลํ นิเทตีติ นิทานํ. "ตํการณาติ อการณนิกฺการณปฏิเสโธ. ตํเหตูติ อเหตุมหาภูตเหตุปฏิเสโธ. ตปฺปจฺจยาติ อปฺปจฺจเยน สทฺธึ อสาธารณปจฺจยปฏิเสโธ. ตํนิทานาติ อนิทาเนน สห อาคมาธิคเม นิทานปฏิเสโธ"ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. เอตํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมาโนติ เอตํ วุตฺตปฺปการํ อุปทฺทวํ วิปสฺสนาาเณน สมฺมา ปสฺสมาโน ทกฺขมาโน. สทาติ มูลปทํ. ปุน สทาติ อตฺถปทํ. สทาติ สพฺพทิวเส. สพฺพทาติ สพฺพสฺมึ กาเล. สพฺพกาลนฺติ ปุพฺพณฺหาทิสพฺพกาลํ. นิจฺจกาลนฺติ ทิวเส ทิวเส. ธุวกาลนฺ ติ อพฺโพจฺฉินฺนกาลํ. สตตนฺติ นิรนฺตรํ. สมิตนฺติ เอกีภูตํ. อพฺโพกฺกิณฺณนฺติ อญฺเน อสมฺมิสฺสํ. โปงฺขานุโปงฺขนฺติ ปฏิปาฏิยา ฆฏิตํ "โปงฺขานุโปงฺขํ อวิราธิตํ อุปฏฺาตี"ติอาทีสุ ๑- วิย. อุทกุมฺมิกชาตนฺติ นิพฺพตฺตอุทกอุมฺมิตรงฺคํ วิย. อวีจีติ อวิรฬํ. สนฺตตีติ อนุปจฺฉินฺนํ. สหิตนฺติ ฆฏิตํ เอกีภูตํ วา "สหิตํ เม, อสหิตนฺเต"ติอาทีสุ ๒- วิย. ผสฺสิตนฺติ ผุสิตํ "นิวาเต ผุสิตคฺคเล"ติอาทีสุ วิย. ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตนฺติ เทฺว ปทานิ ทิวากาลวิภาควเสน. ๓- ปุริมยามํ มชฺฌิมยามํ ปจฺฉิมยามนฺติ ตีณิ รตฺติวิภาควเสน. กาเฬ ชุเณฺหติ อฑฺฒมาสวเสน. วสฺเส ฯเปฯ คิเมฺหติ ตีณิ อุตุวเสน. ปุริเม วโยขนฺเธ ฯเปฯ ปจฺฉิเม วโยขนฺเธติ ตีณิ วโยวิภาควเสน วุตฺตานีติ าตพฺพํ. สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต. "กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต"ติอาทีนิ "เอวํ สมุจฺเฉทโต กาเม ปริวชฺเชยฺยา"ติ ปริโยสานานิ วุตฺตตฺถาเนว. อปิ จ สตฺตตฺตา สโตติ ตีสุ วตฺถูสุ สตฺตภาเวน วา ๔- ตโย กิเลเส ปฏิกฺกมาเปตุํ @เชิงอรรถ: ๑ สํ.มหา. ๑๙/๑๑๑๕/๓๙๔ ๒ ที.สี. ๙/๒๐๒/๖๗ ๓ สี. กาลวิกาลวเสน ๔ ม. สตตภาเวน @วา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๘.
สตฺติภาเวน วา สตตฺตา สโต. สนฺตตฺตาติ กิเลโสปกฺกิเลเส ปลาเปตฺวา าเนน จ อารมฺมเณน จ ปโมเจตฺวา สนฺตตฺตา สโต. สมิตตฺตาติ อิฏฺผลทายกปุญฺเน จ อนิฏฺผลทายกปาเปน จ สมิตตฺตา สโต. สนฺตธมฺมสมนฺนาคตตฺตาติ สปฺปุริสธมฺเม ภชนโต พุทฺธาทิอริยปุคฺคเล เสวนโต สนฺตธมฺมสมนฺนาคตตฺตา สโต. วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวาติ เอเต วุตฺตปฺปกาเร เตภูมเก วตฺถุกาเม ตีรณปริญฺาย ชานิตฺวา. ปหายาติ กิเลสกาเม ปหานปริญฺาย ปริจฺจชิตฺวา. ปชหิตฺวาติ ฉฑฺเฑตฺวา. กึ กจวรํ วิย ปิฏเกนาติ? น หิ, อปิ จ โข ตํ วิโนเทตฺวา ตริตฺวา ๑- นีหริตฺวา. กึ กูฏพลิพทฺทมิว ๒- ปโตเทนาติ? น หิ, อถ โข ตํ พฺยนฺตีกริตฺวา วิคตนฺตํ กริตฺวา. ยถายํ ๓- อนฺโตปิ นาวสิสฺสติ, อนฺตมโส ภงฺคมตฺตมฺปิ, ตถา ตํ กริตฺวา. กถํ ปน ตํ ตถา กตนฺติ? อนภาวงฺคเมตฺวา. ๔- สมุจฺเฉทปฺปหาเนน ยถา สมุจฺฉินฺนา โหติ, ตถา กริตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. เอส นโย กามจฺฉนฺทนีวรณาทีสุ. กาโมฆนฺติอาทีสุ ปญฺจกามคุณิกราโค อวสีทนฏฺเน ๕- "กาโมโฆ"ติ วุจฺจติ. ภโวโฆติ รูปารูปภเวสุ ฉนฺทราโค ฌานนิกนฺติ จ. ทิฏฺโโฆติ สสฺสตทิฏฺาทิสหคตาภเว ปตฺถนา เอว, ทิฏฺโโฆ ภโวเฆ เอว สโมธานํ คจฺฉติ. อวิชฺโชโฆ จตูสุ สจฺเจสุ อญฺาณํ. ตตฺถ กามคุเณ อสฺสาทโต มนสิกโรโต อนุปฺปนฺโน จ กาโมโฆ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ กาโมโฆ สํวฑฺฒติ. ๖- มหคฺคตธมฺเม อสฺสาทโต มนสิกโรโต อนุปฺปนฺโน จ ภโวโฆ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ ภโวโฆ ๗- สํวฑฺฒติ. เตภูมกธมฺเมสุ จตุวิปลฺลาสปทฏฺานภาเวน อนุปฺปนฺโน จ ๘- กาโมฆํ ปฏิจฺจ ๘- อวิชฺโชโฆ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ อวิชฺโชโฆ ๗- สํวฑฺฒตีติ เวทิตพฺโพ. วุตฺตนยปจฺจนีกโต สุกฺกปกฺโข วิตฺถาเรตพฺโพ. @เชิงอรรถ: ๑ สี. จชิตฺวา, ฉ.ม. ตริตฺวา วิชฺฌิตฺวา ๒ ฉ.ม. พลิพทฺทมิว ๓ ฉ.ม. ยถาสฺส @๔ ฉ.ม. อนภาวํ คเหตฺวา อนุ ภาวํ คเมตฺวา ๕ ม. อวตฺถรณฏฺเน ๖ สี.,ม. ปวฑฺฒติ @๗ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ๘-๘ สี.,ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๙.
อปฺปณิหิตวิโมกฺขํ ปฏิปนฺโน กาโมฆํ, อนิมิตฺตวิโมกฺขํ ปฏิปนฺโน ภโวฆํ, สุญฺตวิโมกฺขํ ปฏิปนฺโน อวิชฺโชฆํ ตเรยฺย. ปมมคฺควเสน ตเรยฺย, ทุติยมคฺควเสน อุตฺตเรยฺย, ตติยมคฺควเสน ปตเรยฺย, จตุตฺถมคฺควเสน สมติกฺกเมยฺย, ผลวเสน วีติวตฺเตยฺยาติ. อถ วา "กาโมฆวเสน ตเรยฺย, ภโวฆวเสน อุตฺตเรยฺย, ทิฏฺโฆวเสน ปตเรยฺย, อวิชฺโชฆวเสน สมติกฺกเมยฺย, สพฺโพฆวเสน วีติวตฺเตยฺยา"ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. ครุกนฺติ น สลฺลหุกํ. ภาริกนฺติ ภารํ ภณฺฑํ เอตฺถ สนฺตีติ ๑- ภาริกํ. อุทกํ สิตฺวาติ อุทกํ สิญฺจิตฺวา. โอสิญฺจิตฺวาติ อติเรเกน สิญฺจิตฺวา. ฉฑฺเฑตฺวาติ ปาเตตฺวา. ลหุกายาติ สลฺลหุกาย. ขิปฺปนฺติ สีฆํ. ลหุนฺติ ตํขณํ. อปฺปกสิเรเนวาติ นิทฺทุกฺเขเนว. ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานนฺติ สกฺกายโอรโต ปารภูตํ ปารํ. ตณฺหาวานโต นิกฺขนฺตํ นิพฺพานํ กถิยติ. โยโสติ โย เอโส. สพฺพสงฺขารสมโถติอาทิ สพฺพํ นิพฺพานเมว. ยสฺมา หิ ตํ อาคมฺม ๒- สพฺพสงฺขารอิญฺชิตานิ สพฺพสงฺขารจลนานิ ๒- สพฺพสงฺขารวิปฺผนฺทิตานิ สมนฺติ วูปสมนฺติ, ตสฺมา "สพฺพสงฺขารสมโถ"ติ วุจฺจติ. ยสฺมา เจตํ อาคมฺม สพฺเพ อุปธโย ปฏินิสฺสฏฺา โหนฺติ, สพฺพา ตณฺหา ขียนฺติ, สพฺเพ กิเลสรชฺชา วิรชฺชนฺติ, สพฺพํ ทุกฺขํ นิรุชฺฌติ, ตสฺมา "สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค, ตณฺหกฺขโย, วิราโค, นิโรโธ"ติ วุจฺจติ. ยา ปเนสา ตณฺหา ภเวน ภวํ, ผเลน วา สทฺธึ กมฺมํ วินติ สํสิพฺพตีติ กตฺวา วานนฺติ วุจฺจติ, ตโต นิกฺขนฺตํ วานโตติ นิพฺพานํ. ปารํ คจฺเฉยฺย นิมิตฺตวเสน เอกโต วุฏฺานโคตฺรภุาเณน นิพฺพานปารํ ปาปุเณยฺย. อธิคจฺเฉยฺย นิมิตฺตปฺปวตฺเตหิ อุภโต วุฏฺานมคฺคาเณน นิพฺพานปารํ วิเสเสน ปาปุเณยฺย. ผุเสยฺย นิพฺพานารมฺมณผลจิตฺตวเสน นิพฺพานปารํ ผุเสยฺย. สจฺฉิกเรยฺยาติ คุณวเสน ผุสิตฺวา ปจฺจเวกฺขณาเณน นิพฺพานปารํ ปจฺจกฺขํ กเรยฺย. อถ วา "ปมมคฺเคน ปารํ คจฺเฉยฺย, ทุติเยน อธิคจฺเฉยฺย, ตติเยน ผุเสยฺย, @เชิงอรรถ: ๑ สี.,ฉ.ม. ปยนตีติ ๒-๒ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๐.
จตุตฺเถน สจฺฉิกเรยฺยา"ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. โยปิ ปารํ คนฺตุกาโมติ โย โกจิ วิปสฺสนาาเณ ิโต ปุคฺคโล นิพฺพานปารํ คนฺตุกาโม, โสปิ อวสฺสํ ตตฺถ คมิสฺสตีติ ปารคู. วุตฺตเญฺหตํ:- "โอติณฺโณมฺหิ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหี"ติอาทิ. ปุพฺพภาเค อชฺฌาสยวเสน วิปสฺสนาโยเคน จ, โสปิ ปารคู นาม. โยปิ ปารํ คจฺฉตีติ โยปิ มคฺคสมงฺคี นิพฺพานปารํ คจฺฉติ, โสปิ ปารคู นาม. โยปิ ปารํ คโตติ โยปิ มคฺเคน กิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา ผเล ิโต นิพฺพานปารํ คโต, โสปิ ปารคู นาม. ตํ ชินวจเนน ทสฺเสตุํ "วุตฺตเญฺหตํ ภควตา ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺติ พฺราหฺมโณ"ติอาทิมาห. อภิญฺาปารคูติ อธิคเตน าเณน าตปริญฺาย นิพฺพานปารํ คนฺตุกาโม คจฺฉติ, คโตติ ปารคู. ปริญฺาปารคูติ สพฺพธมฺมานํ ตีรณปริญฺาย สมติกฺกมิตฺวา วุตฺตนเยน ปารคู. ปหานปารคูติ สมุทยปกฺขิกานํ กิเลสานํ ปหานปริญฺาย สมติกฺกมิตฺวา วุตฺตนเยน ปารคู. โย หิ สพฺพธมฺมํ ปริชานาติ, โส ตีหิ ปริญฺาหิ ปริชานาติ าตปริญฺาย ตีรณปริญฺาย ปหานปริญฺายาติ. ตตฺถ กตมา าตปริญฺา? สพฺพธมฺมํ ชานาติ "อิเม อชฺฌตฺติกา, อิเม พาหิรา, อิทมสฺส ลกฺขณํ, อิมานิ รสปจฺจุปฏฺานปทฏฺานานี"ติ, อยํ าตปริญฺา. กตมา ตีรณปริญฺา? เอวํ าตํ กตฺวา ลพฺภมานวเสน สพฺพธมฺมํ ตีเรติ "อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต"ติอาทินา, ๑- อยํ ตีรณปริญฺา. กตมา ปหานปริญฺา? เอวํ ตีรยิตฺวา อคฺคมคฺเคน สพฺพธมฺเมสุ ฉนฺทราคํ ปชหติ, อยํ ปหานปริญฺาติ. อิมา ปริญฺาโย สนฺธาย "โส อภิญฺาปารคู ปริญฺาปารคู ปหานปารคู"ติ อาห. ภาวนาปารคูติ ภาวนาย โกฏึ ปตฺวา มคฺควเสน นิพฺพานปารํ คโต. สจฺฉิกิริยาปารคูติ ผลนิพฺพานวเสน สจฺฉิกิริยาผลนิพฺพานปารํ คโต. สมาปตฺติปารคูติ อฏฺนฺนํ สมาปตฺตีนํ ปารํ คโต. สพฺพธมฺมานนฺติ ปญฺจกฺขนฺธาทิสพฺพธมฺมานํ. @เชิงอรรถ: ๑ สํ.ขนฺธ. ๑๗/๑๒๒/๑๓๒--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๑.
สพฺพทุกฺขานนฺติ ชาติทุกฺขาทิสพฺพทุกฺขานํ. สพฺพกิเลสานนฺติ กายทุจฺจริตาทิสพฺพ- กิเลสานํ. อริยมคฺคานนฺติ โสตาปตฺติมคฺคาทีนํ จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ. นิโรธสฺสาติ นิพฺพานสฺส. สพฺพสมาปตฺตีนนฺติ สพฺพาสํ อฏฺนฺนํ รูปารูปสมาปตฺตีนํ. โสติ โส อริโย. วสิปฺปตฺโตติ วสีภาวปฺปตฺโต. อถ วา กนฺตภาวํ อิสฺสริยภาวํ นิปฺผนฺนภาวํ ๑- ปตฺโต. ปารมิปฺปตฺโตติ ปารมีติ อวสานํ นิฏฺานํ, อุตฺตมภาวํ วา ตํ ปตฺโต. กตฺถ ปตฺโตติ อาห "อริยสฺมึ สีลสฺมินฺ"ติอาทิ. ตตฺถ อริยสฺมึ สีลสฺมินฺติ นิทฺโทเส สีลสฺมึ. อริยสฺมึ สมาธิสฺมินฺติ นิทฺโทเส สมาธิมฺหิ. อริยาย ปญฺายาติ นิทฺโทสาย ปญฺาย. อริยาย วิมุตฺติยาติ นิทฺโทสาย ผลวิมุตฺติยา. ปุริเมน วาจากมฺมนฺตาชีวา คหิตา, ทุติเยน วายามสติสมาธโย คหิตา, ตติเยน วิตกฺกสมฺมาทิฏฺิโย คหิตา, จตุตฺเถน ตํสมฺปยุตฺตา เสสธมฺมา คหิตาติ เวทิตพฺพา. อนฺตคโตติ มคฺเคน สงฺขารโลกนฺตํ คโต. อนฺตปฺปตฺโตติ ตเมว โลกนฺตํ ผเลน ปตฺโต. โกฏิคโตติ มคฺเคน สงฺขารโกฏึ คโต. โกฏิปฺปตฺโตติ ตเมว โกฏึ ผเลน ปตฺโต. ปริยนฺตคโตติ มคฺเคน ขนฺธายตนาทิโลกปริยนฺตํ ปริจฺเฉทํ ปริวฏุมํ กตฺวา คโต. ปริยนฺตปฺปตฺโตติ ตเมว โลกํ ผเลน ปริยนฺตํ กตฺวา ปตฺโต. โวสานคโตติ มคฺเคน อวสานํ คโต. โวสานปฺปตฺโตติ ผเลน อวสานํ ปตฺโต. ตาณคโตติ มคฺเคน ตายนํ คโต. ตาณปฺปตฺโตติ ผเลน ตายนํ ปตฺโต. เลณคโตติ มคฺเคน นิลียนํ คโต. เลณปฺปตฺโตติ ตํ ผเลน นิลียนํ ปตฺโต. สรณคโตติ มคฺเคน ปติฏฺ คโต. สรณปฺปตฺโตติ ผเลน สรณํ ปตฺโต. อภยคโตติ มคฺเคน นิพฺภยํ คโต. อภยปฺปตฺโตติ ผเลน นิพฺภยํ นิพฺพานํ ปตฺโต. อจฺจุติคโตติ จุติวิรหิตํ นิพฺพานํ มคฺเคน คโต. อจฺจุติปฺปตฺโตติ ตํ ผเลน ปตฺโต. อมตคโตติ มรณรหิตํ นิพฺพานํ มคฺเคน คโต. อมตปฺปตฺโตติ ตํ ผเลน ปตฺโต. นิพฺพานคโตติ ตณฺหาวานโต นิกฺขนฺตํ นิพฺพานํ มคฺเคน คโต. นิพฺพานปฺปตฺโตติ ตเมว ผเลน ปตฺโต. โส วุฏฺวาโสติ โส อรหา @เชิงอรรถ: ๑ สี. นิปฺผนฺทภาวํ, ม. นิพฺพานภาวํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๒.
ทสสุ อริยวาเสสุ วสิ ปริวสิ วุฏฺโติ ๑- วุฏฺวาโส. จิณฺณจรโณติ สีเลน สห อฏฺสุ สมาปตฺตีสุ จิณฺณวสีติ จิณฺณจรโณ. คตทฺโธติ สํสารทฺธานํ อติกฺกนฺโต. คตทิโสติ สุปินนฺเตนปิ อคตปุพฺพํ นิพฺพานทิสํ คโต. คตโกฏิโกติ อนุปาทิเสสนิพฺพานโกฏึ คโต หุตฺวา ิโต. ปาลิตพฺรหฺมจริโยติ รกฺขิตพฺรหฺมจริโย. อุตฺตมทิฏฺิปฺปตฺโตติ อุตฺตมํ สมฺมาทิฏฺึ ปตฺโต. ปฏิวิทฺธากุปฺโปติ อกุปฺปํ อจลนํ อรหตฺตผลํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ิโต. สจฺฉิกตนิโรโธติ นิโรธํ นิพฺพานํ สจฺฉิกตฺวา ิโต. ทุกฺขํ ตสฺส ปริญฺาตนฺติ ติวิธํ ทุกฺขํ เตน สมติกฺกมิตฺวา ปริจฺฉินฺนํ. อภิญฺเยฺยนฺติ สภาวลกฺขณาวโพธวเสน โสภเนน อากาเรน ชานิตพฺพํ. อภิญฺาตนฺติ อธิเกน าเณน าตํ. ปริญฺเยฺยนฺติ สามญฺลกฺขณาวโพธวเสน กิจฺจสมาปนฺนวเสน จ พฺยาปิตฺวา ปริชานิตพฺพํ. ปริญฺาตนฺติ สมนฺตโต าตํ. ภาเวตพฺพนฺติ วฑฺเฒตพฺพํ. สจฺฉิกาตพฺพนฺติ ปจฺจกฺขํ กาตพฺพํ. ทุวิธา หิ สจฺฉิกิริยา ปฏิลาภสจฺฉิกิริยา อารมฺมณสจฺฉิกิริยา จาติ. อุกฺขิตฺตปลิโฆติ เอตฺถ ปลิโฆติ วฏฺฏมูลิกา อวิชฺชา. อยํ หิ ทุกฺขิปนฏฺเน "ปลิโฆ"ติ วุจฺจติ. เตเนส ตสฺสา อุกฺขิตฺตตฺตา "อุกฺขิตฺตปลิโฆ"ติ วุตฺโต. สงฺกิณฺณปริโขติ ปริขา วุจฺจติ ปุนพฺภวทายโก ภเวสุ ชายนวเสน เจว สํสรณวเสน จ "ชาติสํสาโร"ติ ลทฺธนามานํ ปุนพฺภวกฺขนฺธานํ ปจฺจโย กมฺมาภิสงฺขาโร. โส หิ ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติกรณวเสน ปริกฺขิปิตฺวา ิตตฺตา "ปริขา"ติ วุจฺจติ. เตเนส ตสฺสา สงฺกิณฺณตฺตา วิกิณฺณตฺตา "สงฺกิณฺณปริโข"ติ วุตฺโต. อพฺพูเฬฺหสิโกติ เอสิกาติ วฏฺฏมูลิกา ตณฺหา. อยํ หิ คมฺภีรานุคตฏฺเน "เอสิกา"ติ วุจฺจติ. เตเนส ตสฺสา อพฺพูฬฺหตฺตา ลุญฺจิตฺวา ฉฑฺฑิตตฺตา "อพฺพูเฬฺหสิโก"ติ วุจฺจติ. นิรคฺคโฬติ อคฺคฬํ วุจฺจนฺติ โอรมฺภชนกานิ ๒- กามภเว อุปฺปตฺติปจฺจยานิ โอรมฺภาคิยานิ. เอตานิ หิ มหากวาฏํ วิย นครทฺวารํ จิตฺตํ ปิทหิตฺวา ิตตฺตา @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วุฏฺโ วุฏฺาติ จ ๒ ฉ.ม. โอรมฺภาคชนกานิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๓.
"อคฺคฬนฺ"ติ วุจฺจนฺติ. เตเนส เตสํ นิรคฺคฬตฺตา ภินฺนตฺตา "นิรคฺคโฬ"ติ วุตฺโต. อริโยติ นิกฺกิเลโส ปริสุทฺโธ. ปนฺนทฺธโชติ ปาติตมานทฺธโช. ปนฺนภาโรติ ขนฺธภารกิเลสภารอภิสงฺขารภารปญฺจกามคุณภารา ปนฺนา โอโรปิตา อสฺสาติ ปนฺนภาโร. อปิ จ อิธ มานภารสฺเสว โอโรปิตตฺตา "ปนฺนภาโร"ติ อธิปฺเปโต. วิสํยุตฺโตติ จตูหิ โยเคหิ สพฺพกิเลเสหิ จ วิสํยุตฺโต. อิธ ปน มานโยเคเนว วิสํยุตฺตตฺตา "วิสํยุตฺโต"ติ อธิปฺเปโต. เอตฺตาวตา เถเรน มคฺเคน กิเลเส เขเปตฺวา นิโรธสยนวรคตสฺส ขีณาสวสฺส นิพฺพานารมฺมณํ ผลสมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา วิหรณกาโล ทสฺสิโต. ยถา หิ เทฺว นครานิ เอกํ โจรนครํ, เอกํ เขมนครํ. อถ เอกสฺส มหาโยธสฺส เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย "ยาวิมํ โจรนครํ ติฏฺติ, ตาว เขมนครํ ภยโต น มุจฺจติ. โจรนครํ อนครํ กริสฺสามี"ติ สนฺนาหํ กตฺวา ขคฺคํ คเหตฺวา โจรนครํ อุปสงฺกมิตฺวา นครทฺวาเร อุสฺสาปิเต เอสิกตฺถมฺเภ ขคฺเคน ฉินฺทิตฺวา สนฺธิทฺวารพาหากวาฏํ ๑- ภินฺทิตฺวา ปลิฆํ อุกฺขิปิตฺวา ปาการํ ภินฺทนฺโต ปริขํ ปกิริตฺวา ๒- นครโสภนตฺถาย อุสฺสาปิเต ธเช ปาเตตฺวา นครํ อคฺคินา ฌาเปตฺวา เขมนครํ ปวิสิตฺวา อุปริปาสาทมารุยฺห าติคณปริวุโต สุรสโภชนํ ภุญฺเชยฺย, เอวํ โจรนครํ วิย สกฺกาโย, เขมนครํ วิย นิพฺพานํ, มหาโยโธ วิย โยคาวจโร. ตสฺเสวํ โหติ "ยาว สกฺกายพนฺธํ พนฺธติ, ๓- ตาว ทฺวตฺตึสกมฺมการเณหิ อฏฺนวุติโรเคหิ ปญฺจวีสติมหพฺภเยหิ จ ปริมุจฺจนํ นตฺถี"ติ. โส มหาโยโธ วิย สีลสนฺนาหํ ๔- กตฺวา ปญฺาขคฺคํ คเหตฺวา ขคฺเคน เอสิกตฺถมฺเภ วิย อรหตฺตมคฺเคน ตเณฺหสิกํ ฉินฺทิตฺวา ๕- โส โยโธ สทฺวารพาหกํ นครกวาฏํ วิย ปญฺโจรมฺภาคิยสญฺโชนอคฺคฬํ อุคฺฆาเฏตฺวา, โส โยโธ ปลิฆํ วิย อวิชฺชาปลิฆํ อุกฺขิปิตฺวา โส โยโธ ปาการํ ภินฺทนฺโต ปริขํ วิย กมฺมาภิสงฺขารํ ๖- ภินฺทนฺโต ชาติสํสารปริขํ ปกิริตฺวา โส โยโธ นครโสภนตฺถาย อุสฺสาปิเต ธเช @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สทฺธึ ทฺวารพาหาหิ กวาฏํ ๒ ฉ.ม. สํกิริตฺวา. เอวมุปริปิ ๓ สี.,ฉ.ม. @สกฺกายวฏฺฏํ วฏฺฏติ วิย สนฺนาหํ สีลสนฺนาหํ ๕ สี.,ม. ลุญฺจิตฺวา ๖ ฉ.ม. @กมฺมาภิสงฺขารปาการํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๔.
วิย มานทฺธเช ปาเตตฺวา สกฺกายนครํ ฌาเปตฺวา โส โยโธ เขมนครํ ปวิสิตฺวา อุปริปาสาเท สุรสโภชนํ ภุญฺชนฺโต วิย นิพฺพานนครํ ปวิสิตฺวา อมตนิโรธารมฺมณํ ผลสมาปตฺติสุขํ อนุภวมาโน กาลํ วีตินาเมติ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา ๑-:- "กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ อุกฺขิตฺตปลิโฆ โหติ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหีนา โหติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวงฺกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. เอวํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ อุกฺขิตฺตปลิโฆ โหติ. กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สงฺกิณฺณปริโข โหติ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน โปโนพฺภวิโก ชาติสํสาโร ปหีโน โหติ ฯเปฯ เอวํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ สงฺกิณฺณปริโข โหติ. กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ อพฺพูเฬฺหสิโก โหติ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน ตณฺหา ปหีนา โหติ ฯเปฯ เอวํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ อพฺพูเฬฺหสิโก โหติ. กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ นิรคฺคโฬ โหติ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน ปญฺโจรมฺภาคิยานิ สญฺโชนานิ ปหีนานิ โหนฺติ ฯเปฯ เอวํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ นิรคฺคโฬ โหติ. กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสํยุตฺโต โหติ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน อสฺมิมาโน ปหีโน โหติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม. เอวํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสํยุตฺโต โหติ. เอวํ วิมุตฺตจิตฺตํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุํ สอินฺทา เทวา สพฺรหฺมกา สปชาปติกา อเนฺวสนฺตา นาธิคจฺฉนฺติ `อิทํ นิสฺสิตํ ตถาคตสฺส วิญฺาณนฺ'ติ. "๒- @เชิงอรรถ: ๑ องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๗๑/๙๖ (สฺยา) ๒ ม.มู. ๑๒/๒๔๕/๒๔๗--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๕.
ปญฺจงฺควิปฺปหีโนติ กามจฺฉนฺทาทิปญฺจงฺคานิ วิวิเธหิ อุปาเยหิ ปชหิตฺวา ิโต. วุตฺตเญฺหตํ ๑-:- "กถญฺจ ภิกฺขโว ๒- ภิกฺขุ ปญฺจงฺควิปฺปหีโน โหติ? อิธ ภิกฺขเว ๓- ภิกฺขุโน กามจฺฉนฺโท ปหีโน โหติ, พฺยาปาโท ปหีโน โหติ, ถินมิทฺธํ ปหีนํ โหติ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหีนํ โหติ, วิจิกิจฺฉา ปหีนา โหติ. เอวํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ ปญฺจงฺควิปฺปหีโน โหตี"ติ. ฉฬงฺคสมนฺนาคโตติ ฉนฺนํ องฺคานํ ปูเรตฺวา ฉสุ ทฺวาเรสุ รูปาทิอารมฺมเณ ๔- ปฏิฆานุนยํ วชฺเชตฺวา อุเปกฺขาวเสน สโต สมฺปชาโน หุตฺวา วิหรณวเสน ฉฬงฺคานิ ปูเรตฺวา ิตตฺตา ๕- "ฉฬงฺคสมนฺนาคโต"ติ วุตฺโต. วุตฺตเญฺหตํ ๖-:- "กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ ฉฬงฺคสมนฺนาคโต โหติ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา ฯเปฯ ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา. ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา. กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา. มนสา ธมฺมํ วิญฺาย เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. เอวํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ ฉฬงฺคสมนฺนาคโต โหตี"ติ. เอการกฺโขติ สติอารกฺเขน เอโก อุตฺตโม อารกฺโข อสฺสาติ เอการกฺโข. วุตฺตเญฺหตํ ๗-:- "กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ เอการกฺโข โหติ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สตารกฺเขน เจตสา สมนฺนาคโต วิหรติ. เอวํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ เอการกฺโข โหตี"ติ. @เชิงอรรถ: ๑ ที.ปา. ๑๑/๓๔๘/๒๓๘,๒๗๙ ๒ ฉ.ม. กถญฺจาวุโส. เอวมุปริปิ ๓ ฉ.ม. อิธาวุโส. @เอวมุปริปิ ๔ ม. รูปาทิอารมฺมณํ ๕ ฉ.ม. ปูเรตฺวา ปริปุณฺณํ กตฺวา ิตตฺตา @๖ ที.ปา. ๑๑/๓๔๘,๓๖๐/๒๓๘,๒๗๙ ๗ ที.ปา. ๑๑/๓๔๘,๓๖๐/๒๓๙,๒๗๙--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๖.
จตุราปสฺเสโนติ ปญฺาย ปฏิเสวนปริวชฺชนวิโนทนปชหนานํ วเสน จตุนฺนํ อปสฺสยานํ อิโต จิโต จ อปริวตฺตมานานํ วเสน จตุราปสฺเสโน, เตสํ ปาปุณิตฺวา ิโต. วุตฺตเญฺหตํ ๑-:- "กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ จตุราปสฺเสโน โหติ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สงฺขาเยกํ ปฏิเสวติ, สงฺขาเยกํ ปริวชฺเชติ. สงฺขาเยกํ วิโนเทติ, สงฺขาเยกํ ปชหตี"ติอาทินา นเยน วิตฺถาเรตพฺพํ. ปนุณฺณปจฺเจกสจฺโจติ "อิทเมว ทสฺสนํ สจฺจํ, อิทเมว สจฺจนฺ"ติ เอวํ ปาฏิเอกฺกํ คหิตตฺตา ปจฺเจกสงฺขาตานิ ทิฏฺิสจฺจานิ ปนุณฺณานิ นิหฏานิ ปหีนานิ อสฺสาติ ปนุณฺณปจฺเจกสจฺโจ. สมวยสฏฺเสโนติ เอตฺถ อวยาติ อนูนา. สฏฺาติ วิสฺสฏฺา. สมฺมา อวยา สฏฺา เอสนา อสฺสาติ สมวยสฏฺเสโน. สมฺมา วิสฺสฏฺสพฺพเอสโนติ อตฺโถ. เกวลีติ ปริปุณฺโณ. วุสิตวาติ วุสิตพฺรหฺมจริโย, โยคานุรูปวาเส ๒- อริยมคฺเคปิ ทสสุ อริยวาเสสุปิ วุสิตวนฺโต. อุตฺตมปุริโสติ ขีณกิเลสตฺตา วิเสสปุริโส อาชญฺปุริโส. ปรมปุริโสติ อุตฺตมปุริโส, ปรมตฺถปฏิลาภปฺปตฺตตฺตา ๓- ปรมปฺปตฺติปฺปตฺโต ๔- อุตฺตมํ ปตฺตพฺพํ อรหตฺตปฏิลาภํ ปตฺโต อนุตฺตรปุญฺกฺเขตฺตภูโต อุตฺตมปุริโส เตเนวตฺเถน ปรมปุริโส. อนุตฺตรํ สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตุํ อมตปฏิลาภํ ปตฺตตฺตา ปรมปฺปตฺติปฺปตฺโต. อถ วา "ฆราวาเส อาทีนวํ สญฺชานิตฺวา สาสนปวิสนวเสน อุตฺตมปุริโส. อตฺตภาเว อาทีนวํ สญฺชานิตฺวา วิปสฺสนาปวิสนวเสน ปรมปุริโส. กิเลเส อาทีนวํ สญฺชานิตฺวา อริยภูมึ ๕- ปวิฏฺโ ปรมปตฺติปฺปตฺโตติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. เนว อาจินาตีติ ๖- กุสลากุสลานํ ปหีนตฺตา เตสํ วิปากํ น วฑฺเฒติ. ๗- น อปจินาตีติ ผเล ิตตฺตา น วิทฺธํเสติ. อปจินิตฺวา ิโตติ ปฏิปสฺสทฺธิปฺปหาเน @เชิงอรรถ: ๑ ที.ปา. ๑๑/๓๔๘,๓๖๐/๒๓๙,๒๗๙ ๒ สี.,ฉ.ม. ครุสํวาเส ๓ ฉ.ม. ปรมํ วา ปฏิลาภํ @ปตฺตตฺตา ๔ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ๕ สี.,ฉ.ม. อริยภูมนฺตรํ ๖ ฉ.ม. @เนวาจินตีติ ๗ สี. จิโนติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๗.
ิตตฺตา กิเลสานํ พินฺทุํ โสเสตฺวา ๑- ิโต. อิโต ปรํ ตีหิ ปเทหิ มคฺคผลวเสเนว โยเชตพฺพํ. เนว ปชหตีติ ปหาตพฺพาภาเวน กิเลเส น ปชหติ. น อุปาทิยตีติ ตณฺหามานทิฏฺีหิ คเหตพฺพาภาวโต เตหิ น คณฺหาติ. ปชหิตฺวา ิโตติ วิชหิตฺวา ๒- ิโต. เนว วิสิเนตีติ ๓- ตณฺหาวเสน เนว สํสิพฺพติ. น อุสฺสิเนตีติ มานวเสน น อุกฺกํสติ. วิสิเนตฺวา ิโตติ ตณฺหาสํสีวนํ อกตฺวา ิโตติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. เนว วิธูเปตีติ กิเลสคฺคึ น นิพฺพาเปติ. น สนฺธูเปตีติ กิเลสคฺคึ น ชาลาเปติ. วิธูเปตฺวา ิโตติ ตํ นิพฺพาเปตฺวา ิโต. อเสกฺเขน สีลกฺขนฺเธนาติ สิกฺขิตพฺพาภาเวน อเสกฺเขน วาจากมฺมนฺตาชีว- สีลกฺขนฺเธน สีลราสินา ๔- สมนฺนาคตตฺตา ิโต, อปริหีนภาเวน ิโต. สมาธิกฺขนฺเธนาติ วายามสตีหิ สมฺปยุตฺเตน สมาธินา. วิมุตฺติกฺขนฺเธนาติ ผลวิมุตฺติสมฺปยุตฺตกฺขนฺเธน. วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธนาติ ปจฺจเวกฺขณาเณน. สจฺจํ ปฏิปาทยิตฺวาติ ๕- จตุราริยสจฺจํ สภาววเสน สกสนฺตาเน สมฺปาทยิตฺวา ปฏิวิชฺฌิตฺวา ิโต. เอวํ ๖- สมติกฺกมิตฺวาติ กมฺปนตณฺหํ อติกฺกมิตฺวา. กิเลสคฺคินฺติ ราคาทิกิเลสคฺคึ. ปริยาทยิตฺวาติ เขเปตฺวา นิพฺพาเปตฺวา. อปริคมนตายาติ สํสาเร อคมนภาเวน, ปุนาคมนาภาเวนาติ อตฺโถ. กูฏํ สมาทายาติ ชยคฺคาหํ คเหตฺวา. ๗- มุตฺติปฏิเสวนตายาติ สพฺพกิเลเสหิ มุจฺจิตฺวา รูปาทิอารมฺมณเสวนวเสน. อถ วา สพฺพกิเลเสหิ วิมุตฺติผลสมาปตฺติเสวนวเสน ๘-. เมตฺตาย ปาริสุทฺธิยาติ อุปกฺกิเลสมุตฺตาย ปริสุทฺธภาเว ิตาย เมตฺตาย ิโต. กรุณาทีสุปิ เอเสว นโย. อจฺจนฺตปาริสุทฺธิยาติ อติกฺกนฺตปริสุทฺธภาเวน ปริสุทฺธิยา อนฺตํ ปาปุณิตฺวา ิโต. อตมฺมยตายาติ ตณฺหาทิฏฺิมานา "ตมฺมยา"ติ วุจฺจนฺติ. เตสํ อภาโว อตมฺมยตา, ตาย ตณฺหาทิฏฺิมานวิรหิตตาย ิโต. วุตฺตเญฺหตํ:- @เชิงอรรถ: ๑ สี.,ฉ.ม. กิเลเส วิทฺธํเสตฺวา ๒ สี. วชฺเชตฺวา, ฉ.ม. จชิตฺวา ๓ ฉ.ม. @สํสิพฺพตีติ ๔ สี.,ม. สีลภาวนา... ๕ ฉ.ม. สมฺปฏิปาทิยิตฺวาติ ๖ ฉ.ม. เอชํ @๗ สี. กถํ สมาทายาติ นยคฺคาหํ คเหตฺวา ๘ ฉ.ม. มุตฺต...--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๘.
"โส ตาทิโส โลกวิทู สุเมโธ สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อตมฺมโย มุนี"ติ. ๑- เอตฺถาปิ ตณฺหามานทิฏฺิวิรหิโตติ อตฺโถ. วิมุตฺตตฺตาติ สพฺพกิเลเสหิ มุตฺตภาเวน. สนฺตุสฺสิตตฺตาติ ยถาลาภยถาพลยถาสารุปฺปสนฺโตสวเสน สนฺตุฏฺภาเวน ิโต. ขนฺธปริยนฺเตติ เอกจตุปญฺจกฺขนฺธานํ ตีหิ ปริญฺคฺคีหิ ฌาเปตฺวา อนฺเต อวสาเน ิโต, นตฺถิ เอตสฺส อนฺโตติ วา ปริยนฺตํ, ตสฺมึ ปริยนฺเต. ธาตุปริยนฺตาทีสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปน วิเสโส:- ธาตุปริยนฺเตติ อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ ปริยนฺเต. อายตนปริยนฺเตติ ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ. คติปริยนฺเตติ นิรยาทิปญฺจนฺนํ คตีนํ. อุปปตฺติปริยนฺเตติ สุคติทุคฺคตีสุ นิพฺพตฺติยา. ปฏิสนฺธิปริยนฺเตติ กามรูปารูปภเวสุ ปฏิสนฺธิยา. ภวปริยนฺเตติ เอกโวการจตุปญฺจสญฺาอสญฺาเนวสญฺานาสญฺากามรูปารูปภวานํ. สํสารปริยนฺเตติ ขนฺธธาตุอายตนานํ อพฺโพจฺฉินฺนปฺปวตฺติยา. วฏฺฏปริยนฺเตติ กมฺมวิปากกิเลสวฏฺฏานํ ปริยนฺเต. อนฺติมภเวติ อวสาเน อุปปตฺติ ภเว. อนฺติมสมุสฺสเย ิโตติ อวสาเน สมุสฺสเย สรีเร ิโต. อนฺติมเทหธโรติ อนฺติมํ อวสานํ เทหํ สรีรํ ธาเรตีติ อนฺติมเทหธโร. อรหาติ อารกตฺตา อรีนํ, อรานญฺจ หตตฺตา, ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวา อรหา. ตสฺสายํ ปจฺฉิมโกติ ตสฺส ขีณาสวสฺส อยํ สมุสฺสโย อตฺตภาโว อวสาโน. จริโมติ อปฺโป มนฺโท จริโม อาโลโป, จริมํ กพลํ วิย. ปุน ปฏิสนฺธิยา นตฺถิภาวํ ๒- สนฺธาย "ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโว"ติ อาห. ชนนํ ชาติ, มรนฺติ เตนาติ มรณํ, ขนฺธาทีนํ อพฺโพจฺฉินฺนา สํสารปฺปวตฺติ จ ตสฺส ขีณาสวสฺส ปุน นตฺถีติ วุตฺตภาวํ ๓- นิคเมนฺโต "เตนาห ภควา:- ตสฺมา ชนฺตุ ฯเปฯ นาวํ สิตฺวาว ปารคู"ติ อาห. @เชิงอรรถ: ๑ องฺ.ติก. ๒๐/๔๐/๑๔๔ ๒ ม. ปุนปฏิสนฺธินตฺถิภาวํ ๓ ฉ.ม. วุตฺตํ คาถํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๙.
อิมสฺมึ สุตฺเต ยํ อนฺตรนฺตรา น วุตฺตํ, ตํ ปาานุสาเรน คเหตพฺพํ. สทฺธมฺมปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺกถาย กามสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา. ปมํ. --------------------อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๕ หน้า ๒๖-๘๙. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=45&A=574&modeTY=1&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=45&A=574&modeTY=1&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=29&i=1 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=29&A=1 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=29&A=1 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=29&A=1 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๙ http://84000.org/tipitaka/read/?index_29
![อ่านหน้า[ต่าง] แรก](go1.gif) ![อ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้ว](go2.gif)   ![อ่านหน้า[ต่าง] ถัดไป](go3.gif) ![อ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย](go4.gif)   |
|
บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]