อรรถกถาเล่มที่ ๔๘ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๒ (สทฺธมฺม.๒)

หน้าที่ ๒๒๐.
ปุพฺพภาเค อเนกนฺติกํ ยุคนทฺธภาวนํ อวตฺวา มคฺคกฺขเณ เอกนฺเตน
ลพฺภมานยุคนทฺธภาวนเมว ทสฺเสนฺโน โสฬสหิ อากาเรหีติอาทิมาห. ตตฺถ
อารมฺมณฏฺเฐนาติอาทีสุ สตฺตรสสุ อากาเรสุ อนฺเต อุทฺทิฏฺฐํ ยุคนทฺธํ มูลปเทน
เอกฏฺฐตฺตา ตํ วิปฺปหาย เสสานํ วเสน "โสฬสหี"ติ วุตฺตํ. อารมฺมณฏฺเฐนาติ
อาลมฺพนฏฺเฐน, อารมฺมณวเสนาติ อตฺโถ. เอวํ เสเสสุปิ. โคจรฏฺเฐนาติ อารมฺมนฏฺเฐปิ
สติ นิสฺสยิตพฺพฏฺฐานฏฺเฐน. ปหานฏฺเฐนาติ ปชหนฏฺเฐน. ปริจฺจาคฏฺเฐนาติ ปหาเนปิ
สติ ปุน อนาทิยเนน ปริจฺจาคฏฺเฐน. วุฏฺฐานฏฺเฐนาติ อุคฺคมนฏฺเฐน. วิวฏฺฏนฏฺเฐนาติ
อุคฺคมเนปิ สติ อปุนราวฏฺฏเนน นิวตฺตนฏฺเฐน. สนฺตฏฺเฐนาติ นิพฺพุตฏฺเฐน.
ปณีตฏฺเฐนาติ นิพฺพุตฏฺเฐปิ สติ อุตฺตมฏฺเฐน. อตปฺปกฏฺเฐน วา. วิมุตฺตฏฺเฐนาติ
พนฺธนาปคตฏฺเฐน. อนาสวฏฺเฐนาติ พนฺธนโมกฺเขปิ สติ อารมฺมณํ กตฺวา
ปวตฺตมานาสววิรหิฏฺเฐน. ๑- ตรณฏฺเฐนาติ อโนสีทิตฺวา ปิลวนฏฺเฐน, อติกฺกมนฏฺเฐน
วา. อนิมิตฺตฏฺเฐนาติ สงฺขารนิมิตฺตวิรหิตฏฺเฐน. อปฺปฏิหิตฏฺเฐนาติ
ปณิธิวิรหิตฏฺเฐน. สุญฺญตฏฺเฐนาติ อภินิเวสวิรหิตฏฺเฐน. เอกรสฏฺเฐนาติ
เอกกิจฺจฏฺเฐน. อนติวตฺตนฏฺเฐนาติ อญฺญมญฺญํ อนติกฺกมนฏฺเฐน. ยุคนทฺธฏฺเฐนาติ
ยุคลกฏฺเฐน.
     อุทฺธจฺจํ ปชหโต, อวิชฺชํ ปชหโตติ โยคิโน ตสฺส ตสฺส ปฏิปกฺขปฺปหานวเสน
วุตฺตํ. นิโรโธ เจตฺถ นิพฺพานเมว. อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ สมโถ เจ
วิปสฺสนํ อติวตฺเตยฺย, ลีนปกฺขิกตฺตา สมถสฺส จิตฺตํ โกสชฺชาย สํวตฺเตยฺย.
วิปสฺสนา เจ สมถํ อติวตฺเตยฺย อุทฺธจฺจปกฺขิกตฺตา วิปสฺสนาย จิตฺตํ อุทฺธจฺจาย
สํวตฺเตยฺย. ตสฺมา สมโถ จ วิปสฺสนํ อนติวตฺตมาโน โกสชฺชปาตํ น กโรติ, วิปสฺสนา
สมถํ อนติวตฺตมานา อุทฺธจฺจปาตํ น กโรติ. สมโถ สมํ ปวตฺตมาโน วิปสฺสนํ
อุทฺธจฺจปาตโต รกฺขติ, วิปสฺสนา สมํ ปวตฺตมานา สมถํ โกสชฺชปาตโต รกฺขติ.
เอวมิเม อุโภ อญฺญมญฺญํ อนติวตฺตนกิจฺเจน เอกกิจฺจา, สมา หุตฺวา ปวตฺตมาเนน ๒-
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปวตฺตมานาสวา วิรหิตฏฺเฐน  ๒ สี. ปวตฺตมานา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๒๑.
อญฺญมญฺญํ อนติวตฺตมานา อตฺถสิทฺธิกรา โหนฺติ. เตสํ มคฺคกฺขเณ ยุคนทฺธตฺตํ
วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนากฺขเณ ยุคนทฺธตฺตาเยว โหติ.
ปหานปริจฺจาควุฏฺฐานวิวฏฺฏนกรณานํ มคฺคกิจฺจวเสน วุตฺตตฺตา สกลสฺส
มคฺคกิจฺจสฺส ทสฺสนตฺถํ อุทฺธจฺจสหคตกิเลสา จ ขนฺธา จ
อวิชฺชาสหคตกิเลสา จ ขนฺธา จ นิทฺทิฏฺฐา. เสสานํ
น ตถา วุตฺตตฺตา ปฏิปกฺขธมฺมมตฺตทสฺสนวเสน อุทฺธจฺจาวิชฺชา เอว นิทฺทิฏฺฐา.
วิวฏฺฏโตติ นิวตฺตนฺตสฺส.
     สมาธิ กามาสวา วิมุตฺโต โหตีติ สมาธิสฺส กามจฺฉนฺทปฏิปกฺขตฺตา วุตฺตํ.
ราควิราคาติ ราคสฺส วิราโค สมติกฺกโม เอติสฺสา อตฺถีติ ราควิราคา,
"ราควิราคโต"ติ นิสฺสกฺกวจนํ วา. ตถา อวิชฺชาวิราคา. เจโตวิมุตฺตีติ
มคฺคสมฺปยุตฺโต สมาธิ. ปญฺญาวิมุตฺตีติ มคฺคสมฺปยุตฺตา ปญฺญา. ตรโตติ ตรนฺตสฺส.
สพฺพปณิธีหีติ ราคโทสโมหปณิธีหิ, สพฺพปตฺถนาหิ วา. เอวํ จุทฺทส อากาเร
วิสฺสชฺเชตฺวา เอกรสฏฺฐญฺจ อนติวตฺตนฏฺฐญฺจ อวิภชิตฺวาว ๑- อิเมหิ โสฬสหิ
อากาเรหีติ อาห. กสฺมา? เตสํ จุทฺทสนฺนํ อาการานํ เอเกกสฺส อวสาเน "เอกรสา
โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตี"ติ นิทฺทิฏฺฐตฺตา เต เทฺวปิ
อาการา นิทฺทิฏฺฐาว โหนฺติ. ตสฺมา "โสฬสหี"ติ อาห. ยุคนทฺธฏฺโฐ ปน อุทฺเทเสปิ
น ภณิโตเยวาติ.
                      --------------------
                     ๒. ธมฺมุทฺธจฺจวารนิทฺเทสวณฺณนา
     [๖] ธมฺมุทฺธจฺจวาเร อนิจฺจโต มนสิกโรโต โอภาโส อุปฺปชฺชตีติ
อุทยพฺพยานุปสฺสนาย ฐิตสฺส ตีหิ อนุปสฺสนาหิ ปุนปฺปุนํ สงฺขาเร วิปสฺสนฺตสฺส
วิปสฺสนาญาเณสุ ปริปากคเตสุ ตทงฺควเสน กิเลสปฺปหาเนน ปริสุทฺธจิตฺตสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อวิสฺสชฺชิตฺวาว
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๒๒.
อนิจฺจโต วา ทุกฺขโต วา อนตฺตโต วา มนสิการกฺขเณ วิปสฺสนาญาณานุภาเวน
ปกติยาว โอภาโส อุปฺปชฺชตีติ ปฐมํ ตาว อนิจฺจโต มนสิกโรโต โอภาโส กถิโต.
อกุสโล วิปสฺสโก ตสฺมึ โอภาเส อุปฺปนฺเน "น จ วต เม อิโต ปุพฺเพ เอวรูโป
โอภาโส อุปฺปนฺนปุพฺโพ, อทฺธา มคฺคํ ปตฺโตมฺหิ, ผลํ ปตฺโตมฺหี"ติ อมคฺคํเยว
"มคฺโค"ติ, อผลเมว "ผลนฺ"ติ คณฺหาติ. ตสฺส อมคฺคํ "มคฺโค"ติ, อผลํ "ผลนฺ"ติ
คณฺหโต "วิปสฺสนาวีถิ อุกฺกนฺตา โหติ. โส อตฺตโน วิปสฺสนาวีถึ วิสฺสชฺเชตฺวา
วิกฺเขปมาปนฺโน วา โอภาสเมว ตณฺหาทิฏฺฐิมญฺญนาหิ มญฺญมาโน วา นิสีทติ.
โส โข ปนายํ โอภาโส กสฺสจิ ภิกฺขุโน ปลฺลงฺกฏฺฐานมตฺตเมว โอภาเสนฺโต
อุปฺปชฺชติ, กสฺสจิ อนฺโตคพฺภํ, กสฺสจิ พหิคพฺภมฺปิ, กสฺสจิ สกลวิหารํ, คาวุตํ
อฑฺฒโยชนํ โยชนํ ทฺวิโยชนํ ฯเปฯ กสฺสจิ ปฐวีตลโต ยาว อกนิฏฺฐพฺรหฺมโลกา
เอกาโลกํ กุรุมาโน. ภควโต ปน ทสสหสฺสิโลกธาตุํ โอภาเสนฺโต อุทปาทิ. อยํ
หิ โอภาโส จตุรงฺคสมนฺนาคเตปิ อนฺธกาเร ตํ ตํ ฐานํ โอภาเสนฺโต อุปฺปชฺชติ.
     โอภาโส ธมฺโมติ โอภาสํ อาวชฺชตีติ อยํ โอภาโส มคฺคธมฺโม
ผลธมฺโมติ วา ตํ ตํ โอภาสํ มนสิ กโรติ. ตโต วิกฺเขโป อุทฺธจฺจนฺติ ตโต
โอภาสโต ธมฺโมติ อาวชฺชนกรณโต วา โย อุปฺปชฺชติ วิกฺเขโป, โส อุทฺธจฺจํ
นามาติ อตฺโถ. เตน อุทฺธจฺเจน วิคฺคหิตมานโสติ เตน เอวํ อุปฺปชฺชมาเนน
อุทฺธจฺเจน วิโรธิตจิตฺโต, เตน วา อุทฺธจฺเจน การณภูเตน ตมฺมูลกกิเลสุปฺปตฺติยา
วิโรธิตจิตฺโต วิปสฺสโก วิปสฺสนาวีถึ โอกฺกมิตฺวา วิกฺเขปํ วา ตมฺมูลกกิเลเสสุ วา
ฐิตตฺตา อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต อุปฏฺฐานานิ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. "เตน
วุจฺจติ ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตมานโส"ติ เอวํ อิติสทฺโท โยเชตพฺโพ. โหติ โส
สมโยติ เอวํ อสฺสาทวเสน อุปกฺกิลิฏฺฐจิตฺตสฺสาปิ โยคิโน สเจ อุปปริกฺขา
อุปฺปชฺชติ, โส เอวํ ปชานาติ:- วิปสฺสนา นาม สงฺขารารมฺมณา, มคฺคผลานิ
นิพฺพานารมฺมณานิ, อิมานิ จ จิตฺตานิ สงฺขารารมฺมณานิ, ตสฺมา นายโมภาโส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๒๓.
มคฺโค, อุทยพฺพยานุปสฺสนาเยว นิพฺพานสฺส โลกิโก มคฺโคติ มคฺคามคฺคํ
ววตฺถเปตฺวา ตํ วิกฺเขปํ ปริวชฺชยิตฺวา อุทยพฺพยานุปสฺสนาย ฐตฺวา สาธุกํ สงฺขาเร
อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสติ. เอวํ อุปริกฺขนฺตสฺส โส สมโย โหติ.
เอวํ อปสฺสนฺโต ปน "มคฺคผลปฺปตฺโตมฺหี"ติ อธิมานิโก โหติ.
     ยํ ตํ จิตฺตนฺติ ยํ ตํ วิปสฺสนาจิตฺตํ. อชฺฌตฺตเมวาติ ๑- อนิจฺจานุปสฺสนาย
อารมฺมเณ โคจรชฺฌตฺเตเยว. ญาณํ อุปฺปชฺชตีติ ตสฺเสว โยคาวจรสฺส
รูปารูปธมฺเม ตุลยนฺตสฺส ตีรยนฺตสฺส วิสฺสฏฺฐอินฺทวชิรมิว อวิหตเวทคํ ๒- ติขิณํ
สูรมติวิสทํ วิปสฺสนาญาณํ อุปฺปชฺชติ. ปีติ อุปฺปชฺชตีติ ตสฺเสว ตสฺมึ สมเย
ขุทฺทิกา ปีติ ขณิกา ปีติ โอกฺกนฺติกา ปีติ อุพฺเพคา ปีติ ผรณา ปีตีติ อยํ
ปญฺจวิธา วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา ปีติ สกลสรีรํ ปูรยมานา อุปฺปชฺชติ. ปสฺสทฺธิ
อุปฺปชฺชตีติ ตสฺเสว ตสฺมึ สมเย กายจิตฺตานํ เนว ทรโถ น คารวตา น กกฺขฬตา น
อกมฺมญฺญตา น เคลญฺญตา น วงฺกตา โหติ, อถ โข ปนสฺส กายจิตฺตานิ ปสฺสทฺธานิ
ลหูนิ มุทูนิ กมฺมญฺญานิ ปคุณานิ สุวิสทานิ อุชุกานิเยว โหนฺติ. โส อิเมหิ
ปสฺสทฺธาทีหิ อนุคฺคหิตกายจิตฺโต ตสฺมึ สมเย อมานุสึ นาม รตึ อนุภวติ. ยํ
สนฺธาย วุตฺตํ:-
                "สุญฺญาคารํ ปวิฏฺฐสฺส  สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน
                อมานุสี รตี โหติ     สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโต.
                ยโต ยโต สมฺมสติ    ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ
                ลภตี ปีติปาโมชฺชํ     อมตํ ตํ วิชานตนฺ"ติ. ๓-
เอวมสฺส อิมํ อมานุสึ รตึ สาธยมานา ลหุตาทีหิ สหิตา วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา
กายจิตฺตปฺปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชติ. สุขํ อุปฺปชฺชตีติ ตสฺเสว ตสฺมึ สมเย สกลสรีรํ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. อชฺฌตฺตํเยวาติ  ๒ ฉ.ม. อวิหตเวทํ  ๓ ขุ.ธ. ๒๕/๓๗๓-๔/๘๒
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๒๔.
อภิสนฺทยมานํ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตํ สุขํ อุปฺปชฺชติ. อธิโมกฺโข อุปฺปชฺชตีติ ตสฺเสว
ตสฺมึ สมเย จิตฺตเจตสิกานํ อติสยปสาทภูตา วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา สทฺธา
อุปฺปชฺชติ. ปคฺคโห อุปฺปชฺชตีติ ตสฺเสว ตสฺมึ สมเย อสิถิลมนจฺจารทฺธํ สุปคฺคหิตํ
วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตํ วีริยํ อุปฺปชฺชติ. อุปฏฺฐานํ อุปฺปชฺชตีติ ตสฺเสว ตสฺมึ สมเย
สุปฏฺฐิตา สุปฺปติฏฺฐิตา นิขาตา อจลา ปพฺพตราชสทิสา วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา สติ
อุปฺปชฺชติ. โส ยํ ยํ ฐานํ อาวชฺชติ สมนฺนาหรติ มนสิ กโรติ ปจฺจเวกฺขติ,
ตํ ตํ ฐานมสฺส โอกฺกนฺทิตฺวา ๑- ปกฺขนฺทิตฺวา ทิพฺพจกฺขุโน ปรโลโก วิย สติยา
อุปฏฺฐาติ.
     อุเปกฺขาติ วิปสฺสนุเปกฺขา เจว อาวชฺชนุเปกฺขา จ. ตสฺมึ หิ สมเย
สพฺพสงฺขาเรสุ มชฺฌตฺตภูตา วิปสฺสนุเปกฺขาปิ พลวตี อุปฺปชฺชติ. มโนทฺวาเร
อาวชฺชนุเปกฺขาปิ. สา หิสฺส ตํ ตํ ฐานํ อาวชฺชนฺตสฺส วิสฺสฏฺฐอินฺทวชิรมิว
ปตฺตปุเฏ ปกฺขนฺทตตฺตนาราโจ วิย จ สูรา ติขิณา หุตฺวา วหติ. เอวํ หิ
วิสุทฺธิมคฺเค ๒- วุตฺตํ. วิปสฺสนุเปกฺขาติ เจตฺถ "วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา
ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา"ติ อาจริยา วทนฺติ. วิปสฺสนาญาเณ หิ คยฺหมาเน
"ญาณํ อุปฺปชฺชตี"ติ วิปสฺสนาญาณสฺส อาคตตฺตา ปุนรุตฺติโทโส โหติ.
ตติยชฺฌานวณฺณนายญฺจ "สงฺขารุเปกฺขาวิปสฺสนุเปกฺขานมฺปิ อตฺถโต
เอกีภาโว. ปญฺญา เอว หิ สา, กิจฺจวเสน ทฺวิธา ภินฺนา"ติ ๒- วุตฺตํ. ตสฺมา
วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตาย ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย วุจฺจมานาย ปุนรุตฺติโทโล จ น โหติ,
ตติยชฺฌานวณฺณนาย จ สเมติ. ยสฺมา จ ปญฺจสุ อินฺทฺริเยสุ "ญาณํ อธิโมกฺโข
ปคฺคโห อุปฏฺฐานนฺ"ติ ปญฺญินฺทฺริยสทฺธินฺทฺริยวีริยินฺทฺริยสตินฺทฺริยานิ
นิทฺทิฏฺฐานิ, สมาธินฺทฺริยํ ปน อนิทฺทิฏฺฐํ โหติ, ยุคนทฺธวเสนาปิ
จ สมาธินฺทฺริยํ นิทฺทิสิตพฺพเมว โหติ, ตสฺมา สมปฺปยุตฺโต สมาธิ ปุน สมาธาเน
พฺยาปารปฺปหานกรเณน "อุเปกฺขา"ติ วุตฺโตติ เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โอกฺกนฺติตฺวา, สี. โอกฺขนฺทิตฺวา, วิสุทฺธิ. ๓/๒๗๑ (สฺยา)  ๒ วิสุทฺธิ.
@๓/๒๗๑ (สฺยา)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๒๕.
     นิกนฺติ อุปฺปชฺชตีติ เอวํ โอภาสาทิปฏิมณฺฑิตาย วิปสฺสนาย อาลยํ กุรุมานา
สุขุมา สนฺตาการา นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ, ยา กิเลโสติ ปริคฺคเหตุมฺปิ น สกฺกา
โหติ. ยถา จ โอภาเส, เอวํ เอเตสุปิ อญฺญตรสฺมึ อุปฺปนฺเน โยคาวจโร "น
จ วต เม อิโต ปุพฺเพ เอวรูปํ ญาณํ อุปฺปนฺนปุพฺพํ, เอวรูปา ปีติ ปสฺสทฺธิ
สุขํ อธิโมกฺโข ปคฺคโห อุปฏฺฐานํ อุเปกฺขา นิกนฺติ อุปฺปนฺนปุพฺพา, อทฺธา มคฺคํ
ปตฺโตมฺหิ, ผลํ ปตฺโตมฺหี"ติ อมคฺคเมว "มคฺโค"ติ, อผลเมว "ผลนฺ"ติ คณฺหาติ.
ตสฺส อมคฺคํ "มคฺโค"ติ, อผลญฺจ "ผลนฺ"ติ คณฺหโต วิปสฺสนาวีถิ อุกฺกนฺตา โหติ.
โส อตฺตโน มูลกมฺมฏฺฐานํ วิสฺสชฺเชตฺวา นิกนฺติเมว อสฺสาเทนฺโต นิสีทติ. เอตฺถ
จ โอภาสาทโย อุปกฺกิเลสวตฺถุตาย อุปกฺกิเลสาติ วุตฺตา, น อกุสลตฺตา. นิกนฺติ
ปน อุปกฺกิเลโส เจว อุปกฺกิเลสวตฺถุ จ. วตฺถุวเสเนว เจเต ทส, คาหวเสน
ปน สมตึส โหนฺติ. กถํ? "มม โอภาโส อุปฺปนฺโน"ติ คณฺหโต หิ ทิฏฺฐิคฺคาโห
โหติ, "มนาโป วต โอภาโส อุปฺปนฺโน"ติ  คณฺหโต มานคฺคาโห, โอภาสํ
อสฺสาทยโต ตณฺหาคฺคาโห. อิติ โอภาเส ทิฏฺฐิมานตณฺหาวเสน ตโย คาหา. ตถา
เสเสสุปีติ เอวํ คาหวเสน สมตึส อุปกฺกิเลสา โหนฺติ. ทุกฺขโต มนสิกโรโต,
อนตฺตโต มนสิกโรโตติ วาเรสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
เอเกกอนุปสฺสนาวเสน เหตฺถ เอเกกสฺส วิปสฺสนุปกฺกิเลสุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา, น
เอกสฺเสว.
     ตึสุ อนุปสฺสนาสุ. เอวํ อเภทโต วิปสฺสนาวเสน อุปกฺกิเลเส ทสฺเสตฺวา
ปุน เภทวเสน ทสฺเสนฺโต รูปํ อนิจฺจโต มนสิกโรโตติอาทิมาห. ตตฺถ ชรามรณํ
อนิจฺจโต อุปฏฺฐานนฺติ ชรามรณสฺส อนิจฺจโต อุปฏฺฐานํ.
     [๗] ยสฺมา ปุพฺเพ วุตฺตานํ สมตึสาย อุปกฺกิเลสานํ วเสน อกุสโล
อพฺยตฺโต โยคาวจโร โอภาสาทีสุ วิกมฺปติ, โอภาสาทีสุ เอเกกํ "เอตํ มม,
เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา"ติ สมนุปสฺสติ, ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต โอภาเส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๒๖.
เจว ญาเณ จาติอาทิคาถาทฺวยมาห. ตตฺถ วิกมฺปตีติ โอภาสาทิเก อารมฺมเณ
นานากิเลสวเสน วิวิธา กมฺปติ เวธติ. เยหิ จิตฺตํ ปเวธตีติ เยหิ ปสฺสทฺธิสุเขหิ
จิตฺตํ นานากิเลสวเสน นานปฺปกาเรน เวธติ กมฺปติ. ตสฺมา ปสฺสทฺธิยา
สุเข เจว โยคาวจโร วิกมฺปตีติ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. อุเปกฺขาวชฺชนาย
เจวาติ อุเปกฺขาสงฺขาตาย อาวชฺชนาย เจว วิกมฺปติ, อาวชฺชนุเปกฺขาย เจว วิกมฺปตีติ
อตฺโถ. วิสุทฺธิมคฺเค ๑- ปน "อุเปกฺขาวชฺชนายญฺจา"ติ วุตฺตํ. อุเปกฺขาย
จาติ เหฏฺฐา วุตฺตปฺปการาย อุเปกฺขาย จ วิกมฺปติ, นิกนฺติยา จ วิกมฺปตีติ
อตฺโถ. เอตฺถ จ ทฺวินฺนํ อุเปกฺขานํ นิทฺทิฏฺฐตฺตา เหฏฺฐา "อุเปกฺขา
อุปฺปชฺชตี"ติ วุตฺตฏฺฐาเน จ อุภยถา อตฺโถ วุตฺโต. อนิจฺจานุปสฺสนาทีสุ จ
เอเกกิสฺสาเยว อาวชฺชนุเปกฺขาย สพฺภาวโต เอเกกาเยว อนุปสฺสนา อนิจฺจํ อนิจฺจํ,
ทุกฺขํ ทุกฺขํ, อนตฺตา อนตฺตาติ ปุนปฺปุนํ ภาวียตีติ วุตฺตํ โหติ. ยสฺมา ปน กุสโล
ปณฺฑิโต พฺยตฺโต พุทฺธิสมฺปนฺโน โยคาวจโร โอภาสาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ "อยํ โข เม
โอภาโส อุปฺปนฺโน, โส โข ปนายํ อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม
วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม"ติ อิติ วา นํ ปญฺญาย ปริจฺฉินฺทติ อุปปริกฺขติ.
อถ วา ปนสฺส เอวํ โหติ:- สเจ โอภาโส อตฺตา ภเวยฺย, "อตฺตา"ติ คเหตุํ
วฏฺเฏยฺย. อนตฺตาว ปนายํ "อตฺตา"ติ คหิโต. ตสฺมายํ อวสวตฺตนฏฺเฐน อนตฺตาติ
ปสฺสนฺโต ทิฏฺฐึ อุคฺฆาเฏติ. สเจ โอภาโส นิจฺโจ ภเวยฺย, "นิจฺโจ"ติ คเหตุํ
วฏฺเฏยฺย. อนิจฺโจว ปนายํ "นิจฺโจ"ติ คหิโต. ตสฺมายํ หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺโจติ
ปสฺสนฺโต มานํ สมุคฺฆาเฏติ. สเจ โอภาโส สุโข ภเวยฺย, "สุโข"ติ คเหตุํ วฏฺเฏยฺย,
ทุกฺโขว ปนายํ "สุโข"ติ คหิโต. ตสฺมายํ อุปฺปาทวยปฏิปีฬนฏฺเฐน ทุกฺโขติ ปสฺสนฺโต
นิกนฺตึ ปริยาทิยติ. ยถา จ โอภาเส, เอวํ เสเสสุปิ.
@เชิงอรรถ: ๑ วิสุทฺธิ. ๓/๒๗๓ (สฺยา)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๒๗.
     เอวํ อุปปริกฺขิตฺวา โอภาสํ "เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา"ติ
สมนุปสฺสติ. ญาณํ ฯเปฯ นิกนฺตึ "เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส
อตฺตา"ติ สมนุปสฺสติ. เอวํ สมนุปสฺสนฺโต โอภาสาทีสุ น กมฺปติ น เวธติ.
ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อิมานิ ทส ฐานานีติ คาถมาห. ตตฺถ ทส
ฐานานีติ โอภาสาทีนิ. ปญฺญา ยสฺส ปริจฺจิตาติ ยสฺส อุปกฺกิเลสวิมุตฺตาย
ปญฺญาย ปริจิตานิ ปุนปฺปุนํ ผุฏฺฐานิ ปริภาวิตานิ. ธมฺมุทฺธจฺจกุสโล โหตีติ
โส ปญฺญาย ปริจิตทสฏฺฐาโน โยคาวจโร ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการสฺส ธมฺมุทฺธจฺจสฺส
ยถาสภาวปฏิเวเธน เฉโก โหติ. น จ สมฺโมห คจฺฉตีติ ธมฺมุทฺธจฺจกุสลตฺตาเยว
ตณฺหามานทิฏฺฐุคฺฆาฏวเสน ๑- สมฺโมหญฺจ น คจฺฉติ.
     อิทานิ ปุพฺเพ วุตฺตเมว วิธึ อปเรน ปริยาเยน วิภาเวตฺวา ทสฺเสนฺโต
วิกมฺปติ เจว กิลิสฺสติ จาติอาทิคาถมาห. ตตฺถ มนฺทปญฺโญ โยคาวจโร
โอภาสาทีสุ วิกฺเขปญฺจ อวเสสกิเลสุปฺปตฺติญฺจ ปาปุณาติ. มชฺฌิมปญฺโญ วิกฺเขปเมว
ปาปุณาติ, นาวเสสกิเลสุปฺปตฺตึ, โส อธิมานิโก โหติ. ติกฺขปญฺโญ วิกฺเขปํ
ปาปุณิตฺวาปิ ตํ อธิมานํ ปหาย วิปสฺสนํ อารภติ. อติติกฺขปญฺโญ น จ
วิกฺเขปํ ปาปุณาติ, น จาวเสสกิเลสุปฺปตฺตึ. วิกฺขิปฺปติ เจวาติ เตสุ
มนฺทปญฺโญ ธมฺมุทฺธจฺจสงฺขาตํ วิกฺเขปญฺเจว ปาปุณียติ. ๒- กิลิสฺสติ จาติ
ตณฺหามานทิฏฺฐิกิเลเสหิ กิเลสียติ จ, อุปตาปียติ วิพาธียตีติ อตฺโถ. จวติ
จิตฺตภาวนาติ ตสฺส มนฺทปญฺญสฺส วิปสฺสนาจิตฺตภาวนา กิเลเสสุเยว ฐานโต
ปฏิปกฺขาวิหตตฺตา จวติ, ปริปตตีติ อตฺโถ. วิกฺขิปติ น กิลิสฺสตีติ มชฺฌิมปญฺโญ
วิกฺเขเปน วิกฺขิปติ, กิเลเสหิ น กิลิสฺสติ. ภาวนา ปริหายตีติ ตสฺส
มชฺฌิมปญฺญสฺส อธิมานิกตฺตา วิปสฺสนารมฺภาภาเวน วิปสฺสนา ปริหายติ, นปฺปวตฺตตีติ
อตฺโถ. วิกฺขิปติ น กิลิสฺสตีติ ติกฺขปญฺโญปิ วิกฺเขเปน วิกฺขิปติ, กิเลเสหิ น
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ตณฺหามานทิฏฺฐุปฺปาทวเสน  ๒ ม. ปาปุณาติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๒๘.
กิลิสฺสติ. ภาวนา น ปริหายตีติ ตสฺส ติกฺขปญฺญสฺส สนฺเตปิ วิกฺเขเป ตํ
อธิมานวิกฺเขปํ ปหาย วิปสฺสนารมฺภสพฺภาเวน วิปสฺสนาภาวนา น ปริหายติ,
ปวตฺตตีติ อตฺโถ. น จ วิกฺขิปเต จิตฺตํ น กิลิสฺสตีติ อติติกฺขปญฺญสฺส จิตฺตํ น
วิกฺเขเปน วิกฺขิปติ, น จ กิเลเสหิ กิลิสฺสติ. น จวติ จิตฺตภาวนาติ ตสฺส
วิปสฺสนาจิตฺตภาวนา น จวติ, วิกฺเขปกิเลสาภาเวน ยถาฐาเน ติฏฺฐตีติ อตฺโถ.
    อิเมหิ จตูหิ ฐาเนหีติอาทีสุ อิทานิ วุตฺเตหิ อิเมหิ จตูหิ ฐาเนหิ เหตุภูเตหิ,
กรณภูเตหิ วา โอภาสาทิเก ทส ฐาเน จิตฺตสฺส สงฺเขเปน จ วิกฺเขเปน จ
วิคฺคหิตํ มานสํ วิกฺเขปกิเลสุปฺปตฺติวิรหิโต จตุตฺโถ กุสโล มหาปญฺโญ โยคาวจโร
มนฺทปญฺญาทีนํ ติณฺณํ โยคาวจรานํ มานสํ เอวญฺจ เอวญฺจ โหตีติ นานปฺปการโต
ชานาตีติ สมฺพนฺธโต อตฺถวณฺณนา เวทิตพฺพา. สงฺเขโปติ เจตฺถ วิกฺเขปสฺส ๑- เจว
กิเลสานญฺจ อุปฺปตฺติวเสน จิตฺตสฺส ลีนภาโว เวทิตพฺโพ.
     วิกฺเขโปติ "วิกฺขิปติ น กิลิสฺสตี"ติ ทฺวีสุ ฐาเนสุ วุตฺตวิกฺเขปวเสน
จิตฺตสฺส อุทฺธตภาโว เวทิตพฺโพติ.
                      ยุคนทฺธกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                        -----------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๘ หน้า ๒๒๐-๒๒๘.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=48&A=4960&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=4960&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=534
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=7564
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=8690
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=8690
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31