อรรถกถาเล่มที่ ๔๙ ภาษาบาลีอักษรไทย
 อป.อ.๑ (วิสุทฺธ.๑)

หน้าที่ ๓๔๗.
ฉสตสหสฺสสงฺขฺยานํ อาคมธมฺมานํ สติปฏฺฐานาทีนญฺจ ปรมตฺถธมฺมานํ ธารณโต
ธมฺมธโร อานนฺโท. สพฺพปาฐี จ สาสเนติ พุทฺธสาสเน สพฺเพสํ ปาฐีนํ
ปฐนฺตานํ สชฺฌายนฺตานํ ภิกฺขูนํ อคฺโค เสฏฺโฐติ สพฺพปาฐี นาเมน
อานนฺโท นาม เถโร. ธมฺมารกฺโข ตวาติ ๑- ตว ตุยฺหํ ธมฺมสฺส
ปิฏกตฺตยธมฺมภณฺฑสฺส อารกฺโข รกฺขโก ปาลโก, ธมฺมภณฺฑาคาริโกติ อตฺโถ.
     [๕๔๓] เอเต สพฺเพ อติกฺกมฺมาติ ภควา ภคฺยวา สมฺมาสมฺพุทฺโธ
เอเต สาริปุตฺตาทโย มหานุภาเวปิ เถเร อติกฺกมฺม วชฺเชตฺวา มมํเยว ปเมสิ ๒-
ปมาณํ อกาสิ มนสิ อกาสีติ อตฺโถ. วินิจฺฉยํ เม ปาทาสีติ วินยญฺญูหิ
ปณฺฑิเตหิ เทสิตํ ปกาสิตํ วินเย วินิจฺฉยํ โทสวิจารณํ เม มยฺหํ ภควา
ปาทาสิ ปกาเรน อทาสิ, มยฺหเมว ภารํ อกาสีติ สมฺพนฺโธ,
     [๕๔๔] โย โกจิ วินเย ปญฺหนฺติ โย โกจิ ภิกฺขุ พุทฺธสาวโก
วินยนิสฺสิตํ ปญฺหํ มํ ปุจฺฉติ, ตตฺถ ตสฺมึ ปุจฺฉิตปเญฺห เม มยฺหํ จินฺตนา
วิมติ กงฺขา นตฺถิ. ตเญฺหวตฺถํ ๓- ตํ เอว ปุจฺฉิตํ อตฺถํ อหํ กเถมีติ สมฺพนฺโธ.
     [๕๔๕] ยาวตา พุทฺธเขตฺตมฺหีติ ยาวตา ยตฺตเก ฐาเน พุทฺธสฺส
อาณาเขตฺเต ตํ มหามุนึ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ฐเปตฺวา วินเย วินยปิฏเก
วินยวินิจฺฉยกรเณ วา มาทิโส มยา สทิโส นตฺถิ, อหเมว อคฺโค, ภิยฺโย
มมาธิโก กุโต ภวิสฺสตีติ สมฺพนฺโธ.
     [๕๔๖] ภิกฺขุสํเฆ นิสีทิตฺวา ภิกฺขุสํฆมชฺเฌ นิสินฺโน โคตโม ภควา
เอวํ คชฺชติ สีหนาทํ กโรติ. กถํ? วินเย อุภโตวิภงฺเค, ขนฺธเกสุ
มหาวคฺคจูฬวคฺเคสุ, จ-สทฺเทน ปริวาเร อุปาลิสฺส อุปาลินา สโม สทิโส
นตฺถีติ เอวํ คชฺชติ.
     [๕๔๗] ยาวตาติ ยตฺตกํ พุทฺธภณิตํ พุทฺเธน เทสิตํ นวงฺคํ
สุตฺตเคยฺยาทิสตฺถุสาสนํ สตฺถุนา ปกาสิตํ สพฺพํ วินโยคธํ ๔- ตํ วินเย
อนฺโตปวิฏฺฐํ วินยมูลกํ อิจฺเจวํ ปสฺสิโน ปสฺสนฺตสฺส.
@เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. ธมฺมรกฺโข ตวํ.  ๒ ปาฬิ. มเหสี.  ๓ ปาฬิ. ตญฺเญวตฺถํ.  ๔ ปาฬิ.
@วินเยกถิตํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๔๘.
     [๕๔๘] มม กมฺมํ สริตฺวานาติ โคตโม สกฺยปุงฺคโว สกฺยวํสปฺปธาโน
มม กมฺมํ มยฺหํ ปุพฺพปตฺถนากมฺมํ อตีตํสญาเณน สริตฺวาน ปจฺจกฺขโต ญตฺวา
ภิกฺขุสํฆมชฺเฌ คโต "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ วินยธรานํ
ยทิทํ อุปาลี"ติ ๑- มํ เอตทคฺเค ฐาเน ฐเปสีติ สมฺพนฺโธ.
     [๕๔๙] สตสหสฺสุปาทายาติ สตสหสฺสกปฺเป อาทึ กตฺวา ยํ อิมํ
ฐานํ อปตฺถยึ ปตฺเถสึ, โส เม อตฺโถ มยา อนุปฺปตฺโต อธิคโต
ปฏิลทฺโธ วินเย ปารมึ คโต โกฏึ ปตฺโตติ อตฺโถ.
     [๕๕๐] สกฺยานํ สกฺยวํสราชูนํ นนฺทิชนโน โสมนสฺสการโก อหํ ปุเร
ปุพฺเพ กปฺปโก อาสึ อโหสึ, ตํ ชาตึ ตํ กุลํ ตํ โยนึ วิชหิตฺวา วิเสเสน
ชหิตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา มเหสิโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปุตฺโต ชาโต สกฺยปุตฺโตติ
สงฺขฺยํ คโต สาสนธารณโตติ อตฺโถ.
     [๕๕๑] ตโต ปรํ อตฺตโน ทาสกุเล นิพฺพตฺตนาปทานํ ทสฺเสนฺโต
อิโต ทุติยเก กปฺเปติอาทิมาห. ตตฺถ อิโต ภทฺทกปฺปโต เหฏฺฐา ทุติเย
กปฺเป นาเมน อญฺชโส นาม ขตฺติโย เอโก ราชา อนนฺตเตโช
สงฺขฺยาติกฺกนฺตเตโช อมิตยโส ปมาณาติกฺกนฺตปริวาโร มหทฺธโน
อเนกโกฏิสตสหสฺสธนวา ภูมิปาโล ปฐวีปาลโก รกฺขโก อโหสีติ สมฺพนฺโธ.
     [๕๕๒] ตสฺส รญฺโญติ ตสฺส ตาทิสสฺส ราชิโน ปุตฺโต อหํ จนฺทโน
นาม ขตฺติโย ขตฺติยกุมาโร อโหสินฺติ สมฺพนฺโธ. โส อหํ ชาติมเทน
จ ยสมเทน จ โภคมเทน จ อุปตฺถทฺโธ ๒- ถมฺภิโต อุนฺนโตติ อตฺโถ.
     [๕๕๓] นาคสตสหสฺสานีติ สตสหสฺสหตฺถิโน มาตงฺคา มาตงฺคกุเล
ชาตา ติธา ปภินฺนา อกฺขิกณฺณโกสสงฺขาเตหิ ตีหิ ฐาเนหิ ปภินฺนา
มทคฬิตา ๓- สพฺพาลงฺการภูสิตา สพฺเพหิ หตฺถาลงฺกาเรหิ อลงฺกตา สทา
สพฺพกาลํ มํ ปริวาเรนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ. เอกก. ๒๐/๒๒๘/๒๕.  ๒ ปาฬิ. ปตฺถทฺโธ.  ๓ ม. ยทคฬิโน.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๔๙.
     [๕๕๔] สพเลหิ ปเรโตหนฺติ ตทา ตสฺมึ กาเล อหํ สพเลหิ
อตฺตโน เสนาพเลหิ ปเรโต ปริวาริโต อุยฺยานํ คนฺตุกามโก อิจฺฉนฺโต สิริกํ
นาม นาคํ หตฺถึ อารุยฺห อภิรุหิตฺวา นครโต นิกฺขมินฺติ สมฺพนฺโธ.
     [๕๕๕] จรเณน จ สมฺปนฺโนติ สีลสํวราทิปณฺณรสจรณธมฺเมน
สมนฺนาคโต คุตฺตทฺวาโร ปิหิตจกฺขาทิฉทฺวาโร สุสํวุโต สุฏฺฐุ รกฺขิตกายจิตฺโต
เทวโล นาม สมฺพุทฺโธ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ มม มยฺหํ ปุรโต สมฺมุเข อาคจฺฉิ
ปาปุณีติ อตฺโถ.
     [๕๕๖] เปเสตฺวา สิริกํ นาคนฺติ ตํ อาคตํ ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา อหํ
สิริกํ นาม นาคํ อภิมุขํ เปเสตฺวา พุทฺธํ อาสาทยึ ฆเฏสึ ปทุสฺเสสินฺติ
อตฺโถ. ตโต สญฺชาตโกโป โสติ ๑- ตโต ตสฺมา มยา อตีว ปีเฬตฺวา
เปสิตตฺตา โส หตฺถินาโค มยิ สญฺชาตโกโป ปทํ อตฺตโน ปาทํ นุทฺธรเต ๒-
น อุทฺธรติ, นิจฺจโลว โหตีติ อตฺโถ.
     [๕๕๗] นาคํ ทุฏฺฐมนํ ๓- ทิสฺวาติ ทุฏฺฐมนํ กุทฺธจิตฺตํ นาคํ ทิสฺวา
อหํ พุทฺเธ ปจฺเจกพุทฺเธ โกปํ อกาสึ โทสํ อุปฺปาเทสินฺติ อตฺโถ.
วิเหสยิตฺวา ๔- สมฺพุทฺธนฺติ เทวลํ ปจฺเจกสมฺพุทฺธํ วิเหสยิตฺวา วิเหเฐตฺวา อหํ
อุยฺยานํ อคมาสินฺติ สมฺพนฺโธ.
     [๕๕๘] สาตํ ตตฺถ น วินฺทามีติ ตสฺมึ อาสาทเน สาตํ น วินฺทามิ.
อาสาทนนิมิตฺตํ มธุรํ สุขํ น ลภามีติ อตฺโถ. สิโร ปชฺชลิโต ยถาติ สิโร
มม สีลํ ปชฺชลิโต ยถา ปชฺชลมานํ วิย โหตีติ อตฺโถ. ปริฬาเหน
ฑยฺหามีติ ปจฺเจกพุทฺเธ โกปสฺส กตตฺตา ปจฺฉานุตาปปริฬาเหน ฑยฺหามิ
อุณฺหจิตฺโต โหมีติ อตฺโถ.
     [๕๕๙] สสาครนฺตาติ เตเนว ปาปกมฺมพเลน สสาครนฺตา
สาครปริโยสานา สกลมหาปฐวี เม มยฺหํ อาทิตฺตา วิย ชลิตา วิย โหติ
@เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. สญฺชาตโกโป ว.  ๒ ปาฬิ. นุทฺธรโก.
@๓ ปาฬิ. รุณฺณมนํ. สี, อิ. รุฏฺฐมนํ.  ๔ ปาฬิ. วิเหฐยิตฺวา.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๕๐.
ขายตีติ อตฺโถ. ปิตุ สนฺติกุปาคมฺมาติ เอวํ ภเย อุปฺปนฺเน อหํ อตฺตโน
ปิตุรญฺโญ สนฺติกํ อุปาคมฺม อุปคนฺตฺวา อิทํ วจนํ อพฺรวึ กเถสินฺติ อตฺโถ.
     [๕๖๐] อาสีวิสํว กุปิตนฺติ อาสีวิสํ สพฺพํ กุปิตํ กุทฺธํ อิว ชลมานํ
อคฺคิกฺขนฺธํ อิว มตฺตํ ติธา ปภินฺนํ ทนฺตึ ทนฺตวนฺตํ กุญฺชรํ อุตฺตมํ หตฺถึ
อิว จ อาคตํ ยํ ปจฺเจกพุทฺธํ สยมฺภุํ สยเมว พุทฺธภูตํ อหํ อาสาทยึ
ฆฏฺเฏสินฺติ สมฺพนฺโธ.
     [๕๖๑] อาสาทิโต มยา พุทฺโธติ โส ปจฺเจกพุทฺโธ มยา อาสาทิโต
ฆฏฺฏิโต โฆโร อญฺเญหิ ฆฏฺเฏตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา โฆโร อุคฺคตโป ปากฏตโป
ชิโน ปญฺจ มาเร ชิตวา เอวํคุณสมฺปนฺโน ปจฺเจกพุทฺโธ มยา ฆฏฺฏิโตติ
อตฺโถ. ปุรา สพฺเพ วินสฺสามาติ ตสฺมึ ปจฺเจกพุทฺเธ กตอนาทเรน สพฺเพ
มยํ วินสฺสาม วิวิเธนากาเรน นสฺสาม, ภสฺมา วิย ภวามาติ อตฺโถ.
ขมาเปสฺสาม ตํ มุนินฺติ ตํ ปจฺเจกพุทฺธํ มุนึ ยาว น วินสฺสาม, ตาว
ขมาเปสฺสามาติ สมฺพนฺโธ.
     [๕๖๒] โน เจ ตํ นิชฺฌาเปสฺสามาติ อตฺตทนฺตํ ทมิตจิตฺตํ สมาหิตํ
เอกคฺคจิตฺตํ ตํ ปจฺเจกพุทฺธํ โน เจ นิชฺฌาเปสฺสาม ขมาเปสฺสาม. โอเรน
สตฺตทิวสา ๑-  สตฺตทิวสโต โอรภาเค สตฺตทิวเส อนติกฺกมิตวา สมฺปุณฺณํ รฏฺฐํ
เม สพฺพํ วิธมิสฺสติ วินสฺสิสฺสติ.
     [๕๖๓] สุเมขโล โกสิโย จาติ เอเตสุ เมขลาทโย จตฺตาโร ราชาโน
อิสโย อาสาทยิตฺวา ฆฏฺเฏตฺวา อนาทรํ กตฺวา สรฏฺฐกา ๒- สหรฏฺฐชนปทวาสีหิ
ทุคฺคตา วินาสํ คตาติ อตฺโถ.
     [๕๖๔] ยทา กุปฺปนฺติ อิสโยติ ยทา ยสฺมึ กาเล สญฺญตา
กายสญฺญมาทีหิ สญฺญตา สนฺตา พฺรหฺมจาริโน อุตฺตมจาริโน เสฏฺฐจาริโน
อิสโย กุปฺปนฺติ โทมนสฺสา ภวนฺติ ตทา สสาครํ สปพฺพตํ สเทวกํ โลกํ
วินาเสนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
@เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. สตฺตเม ทิวเส.  ๒ ปาฬิ. สเสนกา.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๕๑.
     [๕๖๕] ติโยชนสหสฺสมฺหีติ เตสํ อิสีนํ อานุภาวํ ญตฺวา เต
ขมาเปตุํ อจฺจยํ อปราธํ เทสนตฺถาย ปกาสนตฺถาย ติโยชนสหสฺสปฺปมาเณ
ปเทเส ปุริเส สนฺนิปาตยินฺติ สมฺพนฺโธ. สยมฺภุํ อุปสงฺกมินฺติ สยมฺภุํ
ปจฺเจกพุทฺธํ อุปสงฺกมึ สมีปํ อคมาสินฺติ อตฺโถ.
     [๕๖๖] อลฺลวตฺถาติ มยา สทฺธึ ราสิภูตา สพฺเพ ชนา อลฺลวตฺถา
อุทเกน ตินฺตวตฺถอุตฺตราสงฺคา อลฺลสิรา ตินฺตเกสา ปญฺชลีกตา มุทฺธนิ
กตอญฺชลิปุตา พุทฺธสฺส ปจฺเจกมุนิโน ปาเท ปาทสมีเป นิปติตฺวา
นิปชฺชิตฺวา อิทํ วจนมพฺรวุนฺติ "ขมสฺสุ ตฺวํ มหาวีรา"ติอาทิกํ วจนํ อพฺรวุํ
กเถสุนฺติ อตฺโถ.
     [๕๖๗] มหาวีร วีรุตฺตม ภนฺเต ปจฺเจกพุทฺธ มยา ตุเมฺหสุ อญฺญาเณน
กตํ อปราธํ ขมสฺสุ ตฺวํ วิโนเทหิ, มา มนสิ กโรหีติ อตฺโถ. ชโน
ชนสมูโห ตํ ภควนฺตํ อภิ วิเสเสน ยาจติ. ปริฬาหํ โทสโมเหหิ
กตจิตฺตทุกฺขปริฬาหํ อมฺหากํ วิโนเทหิ ตนุํ กโรหิ, โน อมฺหากํ รฏฺฐํ
สกลรฏฺฐชนปทวาสิโน มา วินาสย มา วินาเสหีติ อตฺโถ.
     [๕๖๘] สเทวมานุสา สพฺเพติ สพฺเพ มานุสา สเทวา สทานวา
ปหาราทาทีหิ อสุเรหิ สห สรกฺขสา อโยมเยน กูเฏน มหามุคฺคเรน สทา
สพฺพกาลํ เม สิรํ มยฺหํ มตฺถกํ ภินฺเทยฺยุํ ปทาเลยฺยุํ.
     [๕๖๙] ตโต ปรํ พุทฺธานํ ขมิตภาวญฺจ โกปาภาวญฺจ ปกาเสนฺโต
ทเก ๑- อคฺคิ น สณฺฐาตีติอาทิมาห. ตตฺถ ยถา อุทเก อคฺคิ น สณฺฐาติ
น ปติฏฺฐาติ, ยถา พีชํ เสเล สิลามเย ปพฺพเต น วิรุหติ, ยถา อคเท
โอสเท กิมิ ปาณโก น สณฺฐาติ. ตถา โกโป จิตฺตปฺปโกโป ทุมฺมนตา
พุทฺเธ ปฏิวิทฺธสจฺเจ ปจฺเจกพุทฺเธ น ชายติ น อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ.
     [๕๗๐] ปุนปิ พุทฺธานํ อานุภาวํ ปกาเสนฺโต ยถา จ ภูมีติอาทิมาห.
ตตฺถ ยถา จ ภูมิ ปฐวี อจลา นิจฺจลา, ตถา พุทฺโธ อจโลติ อตฺโถ. ยถา
@เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. อุทเก.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๕๒.
สาคโร มหาสมุทฺโท อปฺปเมยฺโย ปเมตุํ ปมาณํ คเหตุํ อสกฺกุเณยฺโย, ตถา
พุทฺโธ อปฺปเมยฺโยติ อตฺโถ. ยถา อากาโส อผุฏฺฐากาโส อนนฺตโก
ปริโยสานรหิโต, เอวํ ตถา พุทฺโธ อกฺโขภิโย ๑- โขเภตุํ อาโลเฬตุํ
อสกฺกุเณยฺโยติ อตฺโถ.
     [๕๗๑] ตโต ปรํ ปจฺเจกพุทฺธสฺส ขมนวจนํ ทสฺเสนฺโต สทา ขนฺตา ๒-
มหาวีราติอาทิมาห. ตตฺถ มหาวีรา อุตฺตมวีริยวนฺตา พุทฺธา ตปสฺสิโน
ปาปานํ ตปนโต "ตโป"ติ ลทฺธนาเมน วีริเยน สมนฺนาคตา ขนฺตา จ
ขนฺติยา จ สมฺปนฺนา ขมิตา จ ปเรสํ อปราธํ ขมิตา มหิตา สทา
สพฺพกาลํ ภวนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ขนฺตานํ ขมิตานญฺจาติ เตสํ พุทฺธานํ
ขนฺตานํ ขนฺติยา ยุตฺตานํ ขมิตานํ ปราปราธขมิตานํ สหิตานญฺจ คมนํ
ฉนฺทาทีหิ อคติคมนํ น วิชฺชตีติ อตฺโถ.
     [๕๗๒] อิติ อิทํ วจนํ วตฺวา สมฺพุทฺโธ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปริฬาหํ
สตฺตานํ อุปฺปนฺนทาหํ วิโนทยํ วิโนทยนฺโต มหาชนสฺส ปุรโต สนฺนิปติตสฺส
สราชกสฺส มหโต ชนกายสฺส สมฺมุขโต ตทา ตสฺมึ กาเล นภํ อากาสํ
อพฺภุคฺคมิ อุคฺคญฺฉีติ อตฺโถ.
     [๕๗๓] เตน กมฺเมนหํ ธีราติ ๓- ธีร ธิติสมฺปนฺน อหํ เตน
กมฺเมน ปจฺเจกพุทฺเธ กเตน อนาทรกมฺเมน อิมสฺมึ ปจฺฉิมตฺตภาเว ๔- หีนตฺตํ
ลามกภาวํ ราชูนํ กปฺปกกมฺมกรณชาตึ อชฺฌุปาคโต สมฺปตฺโตติ อตฺโถ.
สมติกฺกมฺม ตํ ชาตินฺติ ตํ ปรายตฺตชาตึ สํ สุฏฺฐุ อติกฺกมฺม อติกฺกมิตฺวา.
ปาวิสึ อภยํ ปุรนฺติ ภยรหิตํ นิพฺพานปุรํ นิพฺพานมหานครํ ปาวิสึ ปวิฏฺโฐ
อาสินฺติ อตฺโถ.
     [๕๗๔] ตทาปิ มํ มหาวีราติ วีรุตฺตม ตทาปิ ตสฺมึ ปจฺเจกพุทฺธสฺส
อาสาทนสมเย อปิ สยมฺภู ปจฺเจกพุทฺโธ ปริฬาหํ อาสาทนเหตุ อุปฺปนฺนํ
กายจิตฺตทรถํ วิโนเทสิ ทูรีอกาสิ. ฑยฺหมานํ ตโต เอว ปจฺฉานุตาเปน
@เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. อุโขภิยา.  ๒ ปาฬิ. อตฺตทนฺตา.  ๓ ปาฬิ. วีร.  ๔ ฉ.ม. ปจฺฉิมตฺตภเว.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๕๓.
กุกฺกุจฺเจน ฑยฺหมานํ สนฺตปนฺตํ มํ สุสณฺฐิตํ โทสํ โทสโต ทสฺสเน สุฏฺฐุ
สณฺฐิตํ ทิสฺวา ขมาปยิ ตํ อปราธํ อธิวาเสสีติ สมฺพนฺโธ.
     [๕๗๕] อชฺชาปิ มํ มหาวีราติ วีรุตฺตม อชฺชาปิ ตุยฺหํ สมาคมกาเล
อปิ ติหคฺคีภิ ราคคฺคิโทสคฺคิโมหคฺคิสงฺขาเตหิ วา นิรยคฺคิเปตคฺคิสํสารคฺคิ-
สงฺขาเตหิ วา ตีหิ อคฺคีหิ ฑยฺหมานํ ทุกฺขมนุภวนฺตํ มํ ภควา สีติภาวํ
โทมนสฺสวินาเสน สนฺตกายจิตฺตสงฺขาตํ สีติภาวํ นิพฺพานเมว วา อปาปยิ สมฺปาเปสิ.
ตโย อคฺคี วุตฺตปฺปกาเร เต ตโย อคฺคี นิพฺพาเปสิ วูปสเมสีติ สมฺพนฺโธ.
     [๕๗๖] เอวํ อตฺตโน หีนาปทานํ ภควโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ อญฺเญปิ
ตสฺส สวเน นิโยเชตฺวา โอวทนฺโต "เยสํ โสตาวธานตฺถี"ติอาทิมาห. ตตฺถ
เยสํ ตุมฺหากํ โสตาวธานํ โสตสฺส อวธานํ ฐปนํ อตฺถิ วิชฺชติ, เต ตุเมฺห
ภาสโต ภาสนฺตสฺส มม วจนํ สุณาถ มนสิ กโรถ. อตฺถํ ตุมฺหํ ๑- ปวกฺขามีติ
ยถา เยน ปกาเรน มม มยา ทิฏฺฐํ ปทํ นิพฺพานํ, ตถา เตน ปกาเรน
นิพฺพานสงฺขาตํ ปรมตฺถํ ตุมฺหากํ ปวกฺขามีติ สมฺพนฺโธ.
     [๕๗๗] ตํ ทสฺเสนฺโต สยมฺภุํ ตํ วิมาเนตฺวาติอาทิมาห. ตตฺถ สยมฺภุํ
สยเมว ภูตํ อริยาย ชาติยา ชาตํ สนฺตจิตฺตํ สมาหิตํ ปจฺเจกพุทฺธํ วิมาเนตฺวา
อนาทรํ กตฺวา เตน กมฺเมน กเตนากุสเลน อชฺช อิมสฺมึ วตฺตมานกาเล
อหํ นีจโยนิยํ ปรายตฺตชาติยํ กปฺปกชาติยํ ชาโต นิพฺพตฺโต อมฺหิ ภวามิ.
     [๕๗๘] มา โข ขณํ วิราเธถาติ พุทฺธุปฺปาทกฺขณํ โว ตุเมฺห มา
วิราเธถ คฬิตํ ๒- มา กโรถ, หิ สจฺจํ ขณาตีตา พุทฺธุปฺปาทกฺขณํ อตีตา
อติกฺกนฺตา สตฺตา โสจเร โสจนฺติ, "มยํ อลกฺขิกา ทุมฺเมธา ภวามา"ติ เอวํ
โสจนฺตีติ อตฺโถ. สทตฺเถ อตฺตโน อตฺเถ วุฑฺฒิยํ วายเมยฺยาถ วีริยํ กโรถ.
โว ตุเมฺหหิ ขโณ พุทฺธุปฺปาทกฺขโณ สมโย ปฏิปาทิโต นิปฺผาทิโต ปตฺโตติ
อตฺโถ.
     [๕๗๙] ตโต ปรํ สํสารคตานํ อาทีนวํ อุปมาอุปเมยฺยวเสน ทสฺเสนฺโต
เอกจฺจานญฺจ วมนนฺติอาทิมาห. เอกจฺจานํ เกสญฺจิ ปุคฺคลานํ วมนํ อุทฺธํ
@เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. ตุยฺหํ.  ๒ สี. อผลํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๕๔.
อุคฺคิรณํ เอกจฺจานํ วิเรจนํ อโธปคฺฆรณํ เอเก เอกจฺจานํ หลาหลํ วิสํ
มุจฺฉากรณวิสํ ๑- เอกจฺจานํ ปุคฺคลานํ โอสธํ รกฺขนุปายํ ภควา เอวํ ปฏิปาฏิยา
อกฺขาสีติ สมฺพนฺโธ.
     [๕๘๐] วมนํ ปฏิปนฺนานนฺติ ปฏิปนฺนานํ มคฺคสมงฺคีนํ วมนํ
สํสารฉฑฺฑนํ สํสารโมจนํ ภควา อกฺขาสีติ สมฺพนฺโธ. ผลฏฺฐานํ ผเล ฐิตานํ
วิเรจนํ สํสารปคฺฆรณํ อกฺขาสิ. ผลลาภีนํ ผลํ ลภิตฺวา ฐิตานํ นิพฺพานโอสธํ
อกฺขาสิ. คเวสีนํ มนุสฺสเทวนิพฺพานสมฺปตฺตึ คเวสีนํ ปริเยสนฺตานํ
ปญฺญกฺเขตฺตภูตํ สํฆํ อกฺขาสีติ สมฺพนฺโธ.
     [๕๘๑] สาสเนน วิรุทฺธานนฺติ สาสนสฺส ปฏิปกฺขานํ หลาหลํ กุตูหลํ
ปาปํ อกุสลํ อกฺขาสีติ สมฺพนฺโธ. ยถา อาสีวิโสติ อสฺสทฺธานํ กตปาปานํ
ปุคฺคลานํ สํสาเร ทุกฺขาวหนโต อาสีวิสสทิสํ ยถา อาสีวิโส ทิฏฺฐมตฺเตน ๒-
ภสฺมกรณโต ทิฏฺฐวิโส ๓- สปฺโป อตฺตนา ทฏฺฐํ นรํ ฌาเปติ ฑยฺหติ ทุกฺขาเปติ.
ตํ นรํ ตํ อสฺสทฺธํ กตปาปํ นรํ หลาหลวิสํ เอวํ ฌาเปติ จตูสุ อปาเยสุ
ฑยฺหติ โสเสสีติ สมฺพนฺโธ.
     [๕๘๒] สกึ ปีตํ หลาหลนฺติ วิสํ หลาหลํ ปีตํ สกึ เอกวารํ ชีวิตํ
อุปรุนฺธติ ๔- นาเสติ. สาสเนน สาสนมฺหิ วิรชฺฌิตฺวา ๕- อปราธํ กตฺวา ปุคฺคโล
กปฺปโกฏิมฺหิ โกฏิสงฺเขฺย กปฺเปปิ ฑยฺหติ นิชฺฌายตีติ อตฺโถ.
     [๕๘๓] เอวํ อสฺสทฺธานํ ปุคฺคลานํ ผลวิปากํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ พุทฺธานํ
อานุภาวํ ทสฺเสนฺโต ขนฺติยาติอาทิมาห. ตตฺถ โย พุทฺโธ วมนาทีนิ ๖- อกฺขาสิ,
โส พุทฺโธ ขนฺติยา ขมเนน จ อวิหึสาย สตฺตานํ อวิหึสเนน จ เมตฺตจิตฺตวตาย
จ เมตฺตจิตฺตวนฺตภาเวน จ สเทวกํ สห เทเวหิ วตฺตมานํ โลกํ ตาเรติ ๗-
อติกฺกมาเปติ นิพฺพาเปติ, ตสฺมา การณา พุทฺธา โว ตุเมฺหหิ อวิราธิยา
วิรุชฺฌิตุํ น สกฺกุเณยฺยา, พุทฺธสาสเน ปฏิปชฺเชยฺยาถาติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. มุญฺฉากรณวิสํ.  ๒ อิ. ทฏฺฐมตฺเตน.  ๓ ปาฬิ. ทุฏฺฐวิโส, อิ. ทฏฺฐวิโส.
@๔ ปาฬิ. อุปรุทฺเธติ.  ๕ ปาฬิ. วิรุชฺฌิตฺวา.  ๖ สี., อิ. วมนาทีหิ.  ๗ ปาฬิ.
@ตรติ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๕๕.
     [๕๘๔] ลาเภ จ อลาเภ จ น สชฺชนฺติ น ภชนฺติ น ลคฺคนฺติ.
สมฺมานเน อาทรกรเณ จ วิมานเน อนาทรกรเณ จ อจลา ปฐวีสทิสา
พุทฺธา ภวนฺติ, ตสฺมา การณา เต พุทฺธา ตุเมฺหหิ น วิโรธิยา น
วิโรเธตพฺพา วิรุชฺฌิตุํ อสกฺกุเณยฺยาติ อตฺโถ.
     [๕๘๕] พุทฺธานํ มชฺฌตฺตตํ ทสฺเสนฺโต เทวทตฺเตติอาทิมาห. ตตฺถ
วธกาวธเกสุ สพฺเพสุ สตฺเตสุ สมโก สมมานโส มุนิ พุทฺธมุนีติ อตฺโถ.
     [๕๘๖] เอเตสํ ปฏิโฆ ๑- นตฺถีติ เอเตสํ พุทฺธานํ ปฏิโฆ จณฺฑิกฺกํ
โทสจิตฺตตํ นตฺถิ น สํวิชฺชติ ราโคเมสํ น วิชฺชตีติ อิเมสํ พุทฺธานํ ราโคปิ
รชฺชนํ อลฺลียนํ น วิชฺชติ น อุปลพฺภติ, ตสฺมา การณา, วธกสฺส จ โอรสสฺส
จาติ สพฺเพสํ สมโก สมจิตฺโต พุทฺโธ โหตีติ สมฺพนฺโธ.
     [๕๘๗] ปุนปิ พุทฺธานํเยว อานุภาวํ ทสฺเสนฺโต ปนฺเถ ทิสฺวาน
กาสาวนฺติอาทิมาห. ตตฺถ มีฬฺหมกฺขิตํ คูถสมฺมิสฺสํ กาสาวํ กสาเวน รชิตํ
จีวรํ อิสิทฺธชํ อริยานํ ธชํ ปริกฺขารํ ปนฺเถ มคฺเค ฉฑฺฑิตํ ทิสฺวาน ปสฺสิตฺวา
อญฺชลึ กตฺวา ทสงฺคุลิสโมธานํ อญฺชลิปุฏํ สิรสิ กตฺวา สิรสา สิเรน
วนฺทิตพฺพํ อิสิทฺธชํ อรหตฺตทฺธชํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกทีปกํ จีวรํ นมสฺสิตพฺพํ
มาเนตพฺพํ ปูเชตพฺพนฺติ อตฺโถ.
     [๕๘๘] อพฺภตีตาติ อภิอตฺถงฺคตา นิพฺพุตา. เย จ พุทฺธา วตฺตมานา
อิทานิ ชาตา จ เย พุทฺธา อนาคตา อชาตา อภูตา อนิพฺพตฺตา อปาตุภูตา
จ เย พุทฺธา. ธเชนาเนน สุชฺฌนฺตีติ อเนน อิสิทฺธเชน จีวเรน เอเต
พุทฺธา สุชฺฌนฺติ วิสุทฺธา ภวนฺติ โสภนฺติ. ตสฺมา เตน การเณน เอเต
พุทฺธา นมสฺสิยา นมสฺสิตพฺพา วนฺทิตพฺพาติ อตฺโถ. "เอตํ นมสฺสิยนฺ"ติปิ
ปาโฐ. ตสฺส เอตํ อิสิทฺธชํ นมสฺสิตพฺพนฺติ อตฺโถ.
     [๕๘๙] ตโต ปรํ อตฺตโน คุณํ ทสฺเสนฺโต สตฺถุกปฺปนฺติอาทิมาห.
ตตฺถ สตฺถุกปฺปํ พุทฺธสทิสํ สุวินยํ สุนฺทรวินยํ สุนฺทรากาเรน ทฺวารตฺตยทมนํ
@เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. ปฏิฆํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๕๖.
หทเยน จิตฺเตน อหํ ธาเรมิ สวนธารณาทินา ปจฺจเวกฺขามีติ อตฺโถ, วินยํ
วินยปิฏกํ นมสฺสมาโน วนฺทมาโน วินเย อาทรํ กุรุมาโน วิหริสฺสามิ สพฺพทา
สพฺพสฺมึ กาเล วาสํ กปฺเปมีติ อตฺโถ.
     [๕๙๐] วินโย อาสโย มยฺหนฺติ วินยปิฏกํ มยฺหํ โอกาสภูตํ
สวนธารณมนสิกรณอุคฺคหปริปุจฺฉาปวตฺตนวเสน โอกาสภูตํ เคหภูตนฺติ อตฺโถ. วินโย
ฐานจงฺกมนฺติ วินโย มยฺหํ สวนาทิกิจฺจกรเณน ฐิตฏฺฐานญฺจ จงฺกมนฏฺฐานญฺจ.
กปฺเปมิ วินเย วาสนฺติ วินยปิฏเก วินยตนฺติยา สวนธารณปวตฺตนวเสน วาสํ
สยนํ กปฺเปมิ กโรมิ. วินโย มม ๑- โคจโรติ วินยปิฏกํ มยฺหํ โคจโร อาหาโร
โภชนํ นิจฺจํ ธารณมนสิกรณเสเสานาติ อตฺโถ.
     [๕๙๑] วินเย ปารมิปฺปตฺโตติ สกเล วินยปิฏเก ปารมึ ปริโยสานํ
ปตฺโต. สมเถ จาปิ โกวิโทติ ปาราชิกาทิสตฺตาปตฺติกฺขนฺธานํ สมเถ วูปสเม
จ วุฏฺฐาเน จ โกวิโท เฉโก อธิกรณสมเถ วา:-
                "วิวาทํ อนุวาทญฺจ   อาปตฺตาธิกรณํ ตถา
                กิจฺจาธิกรณญฺเจว    จตุราธิกรณา มตา"ติ
วุตฺตาธิกรเณสุ จ:-
                "สมฺมุขา สติวินโย   อมูฬฺหปฏิญฺญากรณํ
                เยภุยฺย ตสฺสปาปิยฺย  ติณวตฺถารโก ตถา"ติ
เอวํ วุตฺเตสุ จ สตฺตสุ อธิกรณสมเถสุ อติโกวิโท เฉโกติ อตฺโถ. อุปาลิ
ตํ มหาวีราติ ภนฺเต มหาวีร จตูสุ อสงฺเขฺยยฺเยสุ กปฺปสตสหสฺเสสุ
สพฺพญฺญุตญฺญาณาธิคมาย วีริยวนฺต สตฺถุโน เทวมนุสฺสานํ อนุสาสกสฺส ตํ
ตว ปาเท ปาทยุเค อุปาลิ ภิกฺขุ วนฺทติ ปณามํ กโรตีติ อตฺโถ.
     [๕๙๒] โส อหํ ปพฺพชิตฺวา สมฺพุทธํ นมสฺสมาโน ปณามํ กุรุมาโน
ธมฺมสฺส จ เตน ภควตา เทสิตสฺส นวโลกุตตรธมฺมสฺส สุธมฺมตํ สุนฺทรธมฺมภาวํ
@เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. มยฺหํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๕๗.
ชานิตฺวา ธมฺมญฺจ นมสฺสมาโน คามโต คามํ ปุรโต ปุรํ นครโต นครํ
วิจริสฺสามีติ สมฺพนฺโธ.
     [๕๙๓] กิเสสา ฌาปิตา มยฺหนฺติ มยา ปฏิวิทฺธอรหตฺตมคฺคญาเณน
มยฺหํ จิตฺตสนฺตานคตา สพฺเพ ทิยฑฺฒสหสฺสสงฺขา กิเลสา ฌาปิตา โสสิตา
วิโสสิตา วิทฺธํสิตา. ภวา สพฺเพ สมูหตาติ กามภวาทโย สพฺเพ นว ภวา
มยา สมูหตา สํ สุฏฺฐุ อูหตา เขปิตา วิทฺธํสิตา. สพฺพาสวา ปริกฺขีณาติ
กามาสโว ภวาสโว ทิฏฺฐาสโว อวิชฺชาสโวติ สพฺเพ จตฺตาโร อาสวา ปริกฺขีณา
ปริสมนฺตโต ขยํ ปาปิตา. อิทานิ ๑- อิมสฺมึ อรหตฺตปฺปตฺตกาเล ปุนพฺภโว
ปุนปฺปตฺติ สงฺขาโต ภโว ภวนํ ชาติ นตฺถีติ อตฺโถ.
     [๕๙๔] อุตฺตริ โสมนสฺสวเสน อุทานํ อุทาเนนฺโต สฺวาคตนฺติอาทิมาห.
ตตฺถ พุทฺธเสฏฺฐสฺสส อุตฺตมพุทฺธสฺส สนฺติเก สมีเป เอกนคเร วา มม
อาคมนํ สฺวาคตํ สุฏฺฐุ อาคมนํ สุนฺทราคมนํ วต เอกนฺเตน อาสิ อโหสีติ
สมฺพนฺโธ. ติสฺโส วิชฺชาติ ปุพฺเพนิวาสทิพฺพจกฺขุอาสวกฺขยวิชฺชา อนุปฺปตฺตา
สมฺปตฺตา, ปจฺจกฺขํ กตาติ อตฺโถ. กตํ พุทฺธสฺส สาสนนฺติ พุทฺเธน ภควตา
เทสิตํ อนุสิฏฺฐิ สาสนํ กตํ นิปฺผาทิตํ วตฺตปฏิปตฺตึ ปูเรตฺวา กมฺมฏฺฐานํ
มนสิ กริตฺวา อรหตฺตมคฺคญาณาธิคเมน สมฺปาทิตนฺติ อตฺโถ.
     [๕๙๕] ปฏิสมฺภิทา จตสฺโสติ อตฺถปฏิสมฺภิทาทโย จตสฺโส ปญฺญาโย
สจฺฉิกตา ปจฺจกฺขํ กตา วิโมกฺขาปิ จ อฏฺฐิเมติ จตฺตาริ มคฺคญาณานิ จตฺตาริ
ผลญาณานีติ อิเม อฏฺฐวิโมกฺขา สํสารโต มุจฺจนูปายา สจฺฉิกตาติ สมฺพนฺโธ.
ฉฬภิญฺญา สจฺฉิกตาติ:-
                "อิทฺธิวิธํ ทิพฺพโสตํ   เจโตปริยญาณกํ
                ปุพฺเพนิวาสญาณญฺจ   ทิพฺพจกฺขาสวกฺขยนฺ"ติ
อิมา ฉ อภิญฺญา สจฺฉิกตา ปจฺจกฺขํ กตา, อิเมสํ ญาณานํ สจฺฉิกรเณน
พุทฺธสฺส สาสนํ กตนฺติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. ทานิ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๕๘.
     อิตฺถนฺติ อิมินา เหฏฺฐา วุตฺตปฺปกาเรน. สุทนฺติ ปทปูรณมตฺเต
นิปาโต. อายสฺมา อุปาลิ เถโรติ ถิรสีลาทิคุณยุตฺโต สาวโก อิมา
ปุพฺพจริตาปทานทีปิกา คาถาโย อภาสิตฺถ กถยิตฺถาติ อตฺโถ.
                    อุปาลิตฺเถราปทานวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๙ หน้า ๓๔๗-๓๕๘.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=49&A=8672&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=49&A=8672&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=32&i=8
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=32&A=801
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=32&A=1106
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=32&A=1106
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_32