บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๕๑

หน้าที่ ๑๑๙.

อปฺปิจฺฉภาโว, ปริโภคสุขภาโว, วากุปฺปตฺติยา สุลภภาโว, วากจีเร นฏฺเฐปิ อนเปกฺขภาโวติ อิเมหิ ทฺวาทสหิ คุเณหิ สมฺปนฺนํ. ^๑- อถ สุเมธปณฺฑิโต ตตฺถ ปณฺณสาลายํ วิหรนฺโต ปจฺจูสสมเย ปจฺจุฏฺฐาย อตฺตโน นิกฺขมนการณํ ปจฺจเวกฺขมาโน เอวํ กิร จินฺเตสิ "อหํ ปน นวกนกกฏกนูปุราทิสงฺฆฏฺฏนสทฺทสมฺมิสฺสิตมธุรหสิตกถิตเคหชนรมณียํ อุฬารวิภวโสภิตํ สุรวรภวนาการมคารํ เขฬปิณฺฑํ วิย ปหาย วิเวการามตาย สพฺพชนปาปปวาหนํ ตโปวนํ ปวิฏฺโฐสฺมิ, อิธ ปน เม ปณฺณสาลาย วาโส ทุติโย ฆราวาโส วิย โหติ, หนฺทาหํ รุกฺขมูเล วเสยฺยนฺ"ติ. เตน วุตฺตํ:- #[๓๑] "อฏฺฐโทสสมากิณฺณํ ปชหึ ปณฺณสาลกนฺ"ติ. ตตฺถ อฏฺฐโทสสมากิณฺณนฺติ อฏฺฐหิ โทเสหิ สมากิณฺณํ สํยุตฺตํ. กตเมหิ อฏฺฐหิ? มหาสมฺภาเรหิ นิปฺผาทนียตา, ติณปณฺณมตฺติกาทีหิ นิจฺจํ ปฏิชคฺคนียตา, เสนาสนํ นาม มหลฺลกสฺส ปาปุณาตีติ อเวลาย วุฏฺฐาปิยมานสฺส จิตฺเตกคฺคตา น โหตีติ วุฏฺฐาปนียภาโว, สีตุณฺหสฺส ปฏิฆาเตน กายสฺส สุขุมาลกรณภาโว, ฆรํ ปวิฏฺเฐน ยงฺกิญฺจิ ปาปํ สกฺกา กาตุนฺติ ครหปฏิจฺฉาทนกรณภาโว, "มยฺหมิทนฺ"ติ สปริคฺคหภาโว, เคหสฺส อตฺถิภาโว สทุติยกวาโส, อูกามงฺกุณฆรโคฬิกาทีนํ ^๒- สาธารณตาย พหุสาธารณภาโวติ อิติ อิเม อฏฺฐ อาทีนเว ^๓- ทิสฺวา มหาสตฺโต ปณฺณสาลํ ปชหึ. คุเณ ทสหุปาคตนฺติ ฉนฺนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ทสหิ คุเณหิ อุเปตํ, รุกฺขมูลํ อุปคโตสฺมีติ อตฺโถ. กตเมหิ ทสหิ? อปฺปสมารมฺภตา, อุปคมนมตฺตเมเวตฺถ โหตีติ สุลภานวชฺชตา, อภิณฺหํ ตรุปณฺณวิการทสฺสเนน อนิจฺจสญฺญา- สมุฏฺฐาปนตา, เสนาสนมจฺเฉราภาโว, ตตฺถ หิ ปาปํ กโรนฺโต ลชฺชตีติ @เชิงอรรถ: ^๑ อปทาน-ฏฺฐ. ๑/๑๑, อภิ.อ. ๑/๔๑ @^๒ สี. อูกามงฺคุณ... ^๓ อปทาน-ฏฺฐ. ๑/๑๒ (ฉ.ม.)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๐.

ปาปกรณารหาภาโว, ปริคฺคหกรณาภาโว, เทวตาหิ สห วาโส, ฉนฺนปฏิกฺเขโป, ปริโภคสุขตา, รุกฺขมูลเสนาสนสฺส คตคตฏฺฐาเน สุลภตาย อนเปกฺขภาโวติ อิติ อิเม ทส คุเณ ^๑- ทิสฺวา รุกฺขมูลํ อุปคโตสฺมีติ วทติ. อาห จ:- "วณฺณิโต พุทฺธเสฏฺเฐน นิสฺสโยติ จ ภาสิโต นิวาโส ปวิวิตฺตสฺส รุกฺขมูลสโม กุโต. อาวาสมจฺเฉรหเร เทวตาปริปาลิเต ปวิวิตฺเต วสนฺโต หิ รุกฺขมูลมฺหิ สุพฺพโต. อภิรตฺตานิ นีลานิ ปณฺฑูนิ ปติตานิ จ ปสฺสนฺโต ตรุปณฺณานิ นิจฺจสญฺญํ ปนูทติ. ตสฺมา หิ พุทฺธทายชฺชํ ภาวนาภิรตาลยํ วิวิตฺตํ นาติมญฺเญยฺย รุกฺขมูลํ วิจกฺขโณ"ติ. ^๒- อถ สุเมธปณฺฑิโต ปณฺณสาลาย ทิฏฺฐโทโส หุตฺวา รุกฺขมูลเสนาสเน ลทฺธานิสํโส วิหรนฺโต อุตฺตริปิ จินฺเตสิ "อาหารตฺถาย เม คามคมนํ อาหารปริเยสนทุกฺขํ, นาหํ เกนจิ ปาริชุญฺเญน นิกฺขมิตฺวา อาหารตฺถาย ปพฺพชิโต, อาหารปริเยสนมูลสฺส จ ทุกฺขสฺส ปมาณํ นตฺถิ, ยนฺนูนาหํ ปวตฺตผเลน ยาเปยฺยนฺ"ติ. อิมํ ปน อตฺถวิเสสํ ทีเปนฺโต:- #[๓๒-๓๓] "วาปิตํ โรปิตํ ธญฺญํ ปชหึ นิรวเสสโต อเนกคุณสมฺปนฺนํ ปวตฺตผลมาทิยินฺ"ติ- อาทิมาห. ตตฺถ วาปิตนฺติ วปิตฺวา นิปฺผนฺนํ. โรปิตนฺติ โรปิตฺวา นิปฺผนฺนํ, วปนโรปนวเสน ทุวิธาว สสฺสนิปฺผตฺติ, ตํ ทุวิธมฺปิ อตฺตโน อปฺปิจฺฉตาย @เชิงอรรถ: ^๑ อปทาน-ฏฺฐ. ๑/๑๓ (ฉ.ม.) ^๒ วิสุทฺธิ. ๑/๙๓ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๑.

ปหาย ปวตฺตผเลน ยาเปสึ. ปวตฺตผลนฺติ สยเมว ปติตผลํ อาทิยินฺติ ปริภุญฺชึ. "ปวตฺตผลสนฺตุฏฺโฐ อปรายตฺตชีวิโก ปหีนาหารโลลุปฺโป โหติ จาตุทฺทิโส มุนิ. ชหาติ รสตณฺหญฺจ อาชีโว ตสฺส สุชฺฌติ ตสฺมา หิ นาติมญฺเญยฺย ปวตฺตผลโภชนนฺ"ติ ^๑- เอวํ ปวตฺตมาโน สุเมธปณฺฑิโต นจิรสฺเสว อนฺโตสตฺตาเห อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปญฺจ อภิญฺญาโย จ ปาปุณิ. อิมมตฺถํ ปกาเสนฺเตน "ตตฺถปฺปธานํ ปทหินฺ"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ อสฺสเม. ปธานนฺติ วีริยํ, วีริยํ หิ ปทหิตพฺพโต ปธานภาวกรณโต วา "ปธานนฺ"ติ วุจฺจติ. ปทหินฺติ วีริยมารภึ. นิสชฺชฏฺฐานจงฺกเมติ นิสชฺชาย จ ฐาเนน จ จงฺกเมน จ. สุเมธปณฺฑิโต ปน เสยฺยํ ปฏิกฺขิปิตฺวา นิสชฺชฏฺฐานจงฺกเมเหว รตฺตินฺทิวํ วีตินาเมตฺวา สตฺตาหพฺภนฺตเรเยว อภิญฺญาพลํ ปาปุณิ. เอวํ ปน อภิญฺญาพลํ ปตฺวา สุเมธตาปเส สมาปตฺติสุเขน วีตินาเมนฺเต ตทา สพฺพชนสงฺคหกโร มารพลภยํกโร ญาณทีปงฺกโร ทีปงฺกโร นาม สตฺถา โลเก อุทปาทิ. สงฺเขเปเนว ตสฺสายมนุปุพฺพิกถา:- อยํ กิร ทีปงฺกโร นาม มหาสตฺโต สมตฺตึส ปารมิโย ปูเรตฺวา เวสฺสนฺตรตฺตภาวสทิเส อตฺตภาเว ฐิโต ปฐวิกมฺปนาทีนิ มหาทานานิ ทตฺวา อายุปริโยสาเน ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตาหิ สนฺนิปติตฺวา:- "กาโล โข เต ^๒- มหาวีร อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉิยํ สเทวกํ ตารยนฺโต พุชฺฌสฺสุ อมตํ ปทนฺ"ติ ^๓- @เชิงอรรถ: ^๑ วิสุทฺธิ. ๑/๘๓ โถกํ วิสทิสํ (สฺยา) ^๒ ปาฬิ. กาโลยํ เต @^๓ ขุ.พุทฺธ. ๓๓/๑/๔๑๓ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๒.

วุตฺเต ตโต โส เทวตานํ วจนํ สุตฺวา จ ปญฺจ มหาวิโลกนานิ วิโลเกตฺวา ตโต จุโต รมฺมวตีนคเร อตฺตโน ยสวิภูติยา วิชิตวาสุเทวสฺส นรเทวสฺส สุเทวสฺส นาม รญฺโญ กุเล สุเมธาย เทวิยา กุจฺฉิสฺมึ อาสาฬฺหิปุณฺณมิยา อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตน ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา มหตา ปริวาเรน ปริหริยมาโน มหาเทวิยา กุจฺฉิมฺหิ มณิกูฏคโต วิย เกนจิ อสุจินา อมกฺขิโต ทส มาเส วสิตฺวา สลิลธรวิวรคโต สรทกาลจนฺโท วิย ตสฺสา อุทรโต นิกฺขมิ. ทฺวตฺตึส ปุพฺพนิมิตฺต ตสฺส ปน ทีปงฺกรกุมารสฺส ปฏิสนฺธิกฺขเณปิ วิชาตกฺขเณปิ ทฺวตฺตึส ปุพฺพนิมิตฺตานิ ^๑- ปาฏิหาริยานิ ปาตุรเหสุํ. สพฺเพสุ สพฺพญฺญุโพธิสตฺเตสุ มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมนฺเตสุ นิกฺขมนฺเตสุ สมฺพุชฺฌนฺเตสุ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตนฺเตสูติ อิเมสุ จตูสุ ฐาเนสุ ทฺวตฺตึส ปาฏิหาริยานิ ปวตฺตนฺเตว. ตสฺมา มยา ปากฏตฺตา ทีปงฺกรกุมารสฺส ชาติยํ ทสฺสิตานิ:- "ทีปงฺกเร จารุกเร กุมาเร สิวงฺกเร สนฺติกเรว ชาเต ^๒- ปกมฺปิ สงฺกมฺปิ ตทา สมนฺตา สหสฺสสงฺขฺยา ทสโลกธาตุ. จกฺกวาฬสหสฺเสสุ ทสสหสฺเสว เทวตา เอกสฺมึ จกฺกวาฬสฺมึ ตทา สนฺนิปตึสุ ตา. โพธิสตฺตํ มหาสตฺตํ ชาตมตฺตนฺตุ เทวตา ปฐมํ ปฏิคฺคณฺหึสุ ปจฺฉา ตํ มนุชา ปน. @เชิงอรรถ: ^๑ สุ.วิ. ๒/๓๑/๓๔-๕, ป.สู. ๓/๒๐๗/๑๓๔-๕, อปทาน-ฏฺฐ. ๑/๖๒-๖๓ @ชาตก-ฏฺฐ. ๑/๖๐-๖๑ (ฉ.ม.) ^๒ สี. สนฺติกเรถ ชาเต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๓.

อวาทิตา เกนจิ จมฺมนทฺธา สุโปกฺขรา ทุนฺทุภิโย จ วีณา อฆฏฺฏิตานาภรณานิ ตสฺมึ ขเณ สมนฺตา มธุรํ รวึสุ. ฉิชฺชึสุ สพฺพตฺถ จ พนฺธนานิ สยํ วิคจฺฉึสุ จ สพฺพโรคา รูปานิ ปสฺสึสุ จ ชาติอนฺธา สทฺทํ สมนฺตา พธิรา สุณึสุ. อนุสฺสตึ ชาติชฬา มนุสฺสา ลภึสุ ยานํ ปทสาว ปงฺคุลา วิเทสยาตา สยเมว นาวา สปฏฺฏนํ สีฆมุปาคมึสุ. อากาสฏฺฐํ ^๑- ภูมิคตญฺจ สพฺพํ สยํ สมนฺตา รตนํ วิโรจิ นิพฺพายิ โฆเร นิรเย หุตาโส นทีสุ โตยมฺปิ จ นปฺปวตฺติ. โลกนฺตเร ทุกฺขนิรนฺตเรปิ ปภา อุฬารา วิปุลา อโหสิ ตถา ตทา สนฺตตรงฺคมาโล มหาสมุทฺโท มธุโรทโกยํ. @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,อิ. อากาสคํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๔.

น วายิ วาโต ผรุโส ขโร วา สมฺผุลฺลปุปฺผา ตรโว อเหสุํ วิโรจิ จนฺโท อธิกํ สตาโร น จาปิ อุโณฺห สุริโย อโหสิ. ขคา นภมฺหาปิ ^๑- จ รุกฺขโต จ หฏฺฐาว เหฏฺฐา ปฐวี ภชึสุ มหาจตุทฺทีปคโต จ เมโฆ ปวสฺสิ โตยํ มธุรํ สมนฺตา. ฐตฺวาว ทิพฺเพ ภวเน สกสฺมึ ปสนฺนจิตฺตา ปน เทวตาโย ^๒- นจฺจึสุ คายึสุ จ วาทยึสุ เสฬึสุ ตา เกฬิมกํสุ เจว. สยํ กิร ทฺวารมหากวาฏา ขเณว ตสฺมึ วิวฏา อเหสุํ มหาชเน เนว ขุทา ปิปาสา ปีเฬสิ โลกํ กิร กญฺจิ กญฺจิ. เย นิจฺจเวรา ปน ปาณิสงฺฆา เต เมตฺตจิตฺตํ ปรมํ ลภึสุ กากา อุลูเกหิ จรึสุ สทฺธึ โกณา ^๓- วราเหหิ อกํสุ เกฬึ. @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,อิ.,ม. นคมฺหา ^๒ อิ. เทวกายา ^๓ ม. โกกา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๕.

โฆราปิ สปฺปานมุขาปิ สปฺปา ^๑- กีฬึสุ กามํ นกุเลหิ สทฺธึ คณฺหึสุ มชฺชารสิเรสุ ยูกา ^๒- วิสฺสตฺถจิตฺตา ฆรมูสิกาปิ. พุทฺธนฺตเรนาปิ อลทฺธโตเย ปิสาจโลเก วิคตา ปิปาสา ขุชฺชา อเหสุํ สมจารุกายา มูคา จ วาจํ มธุรํ ลภึสุ. ปสนฺนจิตฺตา ปน ปาณิสงฺฆา ตทญฺญมญฺญํ ปิยมาลปึสุ อสฺสา จ เหสึสุ ปหฏฺฐจิตฺตา คชฺชึสุ มตฺตา วรวารณาปิ. สุรภิจนฺทนจุณฺณสมากุลา กุสุมกุงฺกุมธูปสุคนฺธินี วิวิธจารุมหทฺธชมาลินี ทสสหสฺสิ อโหสิ สมนฺตโต"ติ. ตตฺร หิสฺส ทสสหสฺสิโลกธาตุกมฺโป สพฺพญฺญุตญฺญาณปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, เทวตานํ เอกจกฺกวาเฬ สนฺนิปาโต ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนกาเล เอกปฺปหาเรเนว สนฺนิปติตฺวา ธมฺมปฏิคฺคหณสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ปฐมํ เทวตานํ ปฏิคฺคหณํ จตุนฺนํ รูปาวจรชฺฌานานํ ปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ปจฺฉา มนุสฺสานํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. โฆรวิสานโฆราปิ สปฺปา ^๒ ม. มชฺชารสเรสุ ยุตา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๖.

ปฏิคฺคหณํ จตุนฺนํ อรูปาวจรชฺฌานานํ ปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ จมฺมนทฺธทุนฺทุภีนํ สยเมว วชฺชนํ มหนฺติยา ธมฺมเภริยา อนุสาวนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, วีณาภรณานํ สยเมว วชฺชนํ อนุปุพฺพวิหารปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, พนฺธนานํ สยเมว เฉโท อสฺมิมานสมุจฺเฉทสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, มหาชนสฺส สพฺพโรควิคโม จตุสจฺจผลปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ชจฺจนฺธานํ รูปทสฺสนํ ทิพฺพจกฺขุปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, พธิรานํ สทฺทสฺสวนํ ทิพฺพโสตธาตุปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. ชาติชฬานํ อนุสฺสตุปฺปาโท จตุสติปฏฺฐานปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ปงฺคุลานํ ปทสา คมนํ จตุริทฺธิปาทปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, วิเทสคตานํ นาวานํ สปฏฺฏนาคมนํ จตุปฏิสมฺภิทาธิคมสฺส. รตนานํ สยเมว วิโรจนํ ธมฺโมภาสปฏิลาภสฺส, นิรเย อคฺคินิพฺพายนํ เอกาทสคฺคินิพฺพายนสฺส, นทีสุ โตยสฺส นปฺปวตฺตนํ จตุเวสารชฺชปฏิลาภสฺส, โลกนฺตเร อาโลโก อวิชฺชนฺธการํ วิธเมตฺวา ญาณาโลกทสฺสนสฺส, มหาสมุทฺทสฺส มธุโรทกตา นิพฺพานรเสน เอกรสภาวสฺส, วาตสฺส อวายนํ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตเภทนสฺส, ตรูนํ ปุปฺผิตภาโว วิมุตฺติปุปฺเผหิ ปุปฺผิตภาวสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. จนฺทสฺส อติวิโรจนํ พหุชนกนฺตตาย ปุพฺพนิมิตฺตํ, สูริยสฺส นาติอุณฺหวิมลภาโว กายิกเจตสิกสุขุปฺปตฺติยา, ขคานํ นคาทีหิ ปฐวิคมนํ โอวาทํ สุตฺวา มหาชนสฺส ปาเณหิ สรณคมนสฺส, มหโต จตุทฺทีปคตเมฆสฺส ปวสฺสนํ มหโต ธมฺมวสฺสสฺส, เทวตานํ สกสกภวเนเสฺวว ฐตฺวา นจฺจาทีหิ กีฬนํ พุทฺธภาวํ ปตฺวา อุทานุทานสฺส, ^๑- ทฺวารกวาฏานํ สยเมว วิวรณํ อฏฺฐงฺคิกมคฺคทฺวารวิวรณสฺส, ขุทาปีฬนสฺส อภาโว กายคตาสติยา อมตปฏิลาภสฺส, ปิปาสาปีฬนสฺส อภาโว วิมุตฺติสุเขน สุขิตภาวสฺส, เวรีนํ เมตฺตจิตฺตปฏิลาโภ @เชิงอรรถ: ^๑ สี. อุทฺทานุทฺทานสฺส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๗.

จตุพฺรหฺมวิหารปฏิลาภสฺส, ทสสหสฺสิโลกธาตุยา เอกธชมาลิตา อริยธชมาลิตาย ปุพฺพนิมิตฺตํ, เสสวิเสสา ปน เสสพุทฺธคุณปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตานีติ เวทิตพฺพา. อถ ทีปงฺกรกุมาโร มหติยา สมฺปตฺติยา ปริจาริยมาโน อนุกฺกเมน ภทฺทํ โยพฺพนํ ปตฺวา ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเกสุ ตีสุ ปาสาเทสุ เทวโลกสิรึ วิย รชฺชสิริมนุภวนฺโต อุยฺยานกีฬาย คมนสมเย อนุกฺกเมน ชิณฺณพฺยาธิมตสงฺขาเต ตโย เทวทูเต ทิสฺวา สญฺชาตสํเวโค นิวตฺติตฺวา สุทสฺสนนครสทิสวิภวโสภํ รมฺมวตี นาม นครํ ปาวิสิ. นครํ ปวิสิตฺวา ปุน จตุตฺถวาเร หตฺถาจริยํ ปกฺโกสาเปตฺวา เอตทโวจ "อหํ ตาต อุยฺยานทสฺสนตฺถาย นิกฺขมิสฺสามิ หตฺถิยานานิ กปฺปาเปหี"ติ. โส "สาธุ เทวา"ติ ปฏิสุณิตฺวา จตุราสีติหตฺถิสหสฺสานิ กปฺปาเปสิ. อถ วิสฺสกมฺโม ^๑- นาม เทวปุตฺโต โพธิสตฺตํ นานาวิราควสนนิวาสนํ อามุกฺกมุตฺตาหารเกยูรํ ^๒- รุจิรนวกนกฏกมกุฏกุณฺฑลธรํ ปรมสุรภิกุสุมมาลสมลงฺกต- สิโรรุหํ สมลงฺกริ กิร. อถ ทีปงฺกรกุมาโร เทวกุมาโร วิย จตุราสีติยา หตฺถิสหสฺเสหิ ปริวุโต หตฺถิกฺขนฺธวรคโต มหตา พลกาเยน ปริวุโต รติชนนํ อุยฺยานํ ปวิสิตฺวา หตฺถิกฺขนฺธโต โอรยฺห ตํ อุยฺยานมนุสญฺจริตฺวา ปรมรุจิรทสฺสเน สกหทยสีตเล สิลาตเล นิสีทิตฺวา ปพฺพชฺชาย จิตฺตํ อุปฺปาเทสิ. ตงฺขณญฺเญว สุทฺธาวาสขีณาสโว มหาพฺรหฺมา อฏฺฐ สมณปริกฺขาเร อาทาย มหาปุริสสฺส จกฺขุปเถ ปาตุรโหสิ. มหาปุริโส ตํ ทิสฺวา "กิมิทนฺ"ติ ปุจฺฉิตฺวา "สมณปริกฺขาโร"ติ สุตฺวา อลงฺการภณฺฑํ โอมุญฺจิตฺวา ปสาธนภณฺฑาคาริกสฺส หตฺเถ ทตฺวา มงฺคลขคฺคมาทาย สทฺธึ มกุเฏน เกเส ฉนฺทิตฺวา อนฺตลิกฺเข อากาเส อุกฺขิปิ. อถ สกฺโก เทวราชา สุวณฺณจงฺโกฏเกน ตํ เกสมกุฏํ อาทาย สิเนรุมุทฺธนิ ติโยชนปฺปมาณํ อินฺทนีลมณิมยํ มกุฏเจติยํ นาม อกาสิ. อถ มหาปุริโส เทวทตฺติยํ อรหตฺตธชํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. วิสุกมฺโม ^๒ สี. อามุตฺตมุตฺตงฺกิต...

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๘.

กาสาวํ ปริทหิตฺวา สาฏกยุคํ อากาเส ขิปิ. ตํ พฺรหฺมา ปฏิคฺคเหตฺวา พฺรหฺมโลเก ทฺวาทสโยชนิกํ สพฺพรตนมยํ เจติยมกาสิ. ทีปงฺกรกุมารํ ปน ปพฺพชฺชนฺตํ เอกา ปุริสโกฏิ อนุปพฺพชิ. ตาย ปน ปริสาย ปริวุโต โพธิสตฺโต ทส มาเส ปธานจริยํ อจริ. อถ วิสาขปุณฺณมาย อญฺญตรํ นครํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. ตสฺมึ กิร นคเร ตํทิวสํ เทวตานํ พลิกรณตฺถาย นิรุทกปายาสํ ปจึสุ. ตสฺส ปน มหาสตฺตสฺส สปริสสฺส ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐสฺส มนุสฺสา อทํสุ. ตํ กิร สพฺเพสํ โกฏิสงฺขฺยานํ ภิกฺขูนํ ปริยตฺตํ อโหสิ. มหาปุริสสฺส ปน ปตฺเต เทวตา ทิพฺโพชํ ปกฺขิปึสุ. ตํ ปริภุญฺชิตฺวา ตตฺเถว สาลวเน ทิวาวิหารํ วีตินาเมตฺวา สายนฺหสมเย ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐาย คณํ วิสฺสชฺเชตฺวา สุนนฺเทน นามาชีวเกน ทินฺนา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา ปิปฺผลิโพธิรุกฺขมูลํ คนฺตฺวา ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา นวุติหตฺถํ โพธิกฺขนฺธํ ปิฏฺฐิโต กตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา จตุรงฺควีริยํ อธิฏฺฐหิตฺวา โพธิรุกฺขมูเล นิสีทิ. ตโต มารพลํ วิธมิตฺวา รตฺติยา ปฐมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสริตฺวา มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธตฺวา ปจฺฉิมยาเม อนุโลมปฏิโลมวเสน ปจฺจยาการํ สมฺมสิตฺวา อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อภินิวิสิตฺวา อุทยพฺพยวเสน สมปญฺญาย ลกฺขณานิ ทิสฺวา ยาว โคตฺรภุญาณํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรุโณทเย อริยมคฺเคน สกลพุทฺธคุเณ ปฏิวิชฺฌิตฺวา พุทฺธสีหนาทํ นทิตฺวา สตฺตสตฺตาหํ โพธิสมีเปเยว วีตินาเมตฺวา พฺรหฺมุโน ธมฺมเทสนํ ปฏิญฺญาย สุนนฺทาราเม ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวา โกฏิสตานํ เทวมนุสฺสานํ ธมฺมามตํ ปาเยตฺวา จตุทฺทีปิกมหาเมโฆ วิย ธมฺมวสฺสํ วสฺเสนฺโต มหาชนสฺส พนฺธนโมกฺขํ กโรนฺโต ชนปทจาริกํ วิจริ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๙.

ตทา กิร สุเมธปณฺฑิโต สมาปตฺติสุเขน วีตินาเมนฺโต เนว ปฐวิกมฺปนมทฺทส น ตานิ นิมิตฺตานิ. เตน วุตฺตํ:- [๓๔] "เอวํ เม สิทฺธิปฺปตฺตสฺส วสีภูตสฺส สาสเน ทีปงฺกโร นาม ชิโน อุปฺปชฺชิ โลกนายโก. [๓๕] อุปฺปชฺชนฺเต จ ชายนฺเต พุชฺฌนฺเต ธมฺมเทสเน จตุโร นิมิตฺเต นาทฺทสํ ฌานรติสมปฺปิโต"ติ. ตตฺถ เอวนฺติ อิทานิ วตฺตพฺพํ นิทสฺเสติ. เมติ มม. สิทฺธิปฺปตฺตสฺสาติ ปญฺจาภิญฺญาสิทฺธิปฺปตฺตสฺส. วสีภูตสฺสาติ ภูตวสิสฺส, จิณฺณวสีภาวมุปคตสฺสาติ อตฺโถ. สาสเนติ วิเวกมานสานํ ^๑- สาสเน, อนาทรลกฺขเณ สามิวจนํ ทฏฺฐพฺพํ. ชิโนติ กิเลสาริชยเนน ชิโน. อุปฺปชฺชนฺเตติ ปฏิสนฺธิคฺคหเณ. ชายนฺเตติ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมเน. พุชฺฌนฺเตติ อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌนฺเต. ธมฺมเทสเนติ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน. จตุโร นิมิตฺเตติ จตฺตาริ นิมิตฺตานิ. ทีปงฺกรสฺส ทสพลสฺส ปฏิสนฺธิชาติโพธิธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเนสุ จตูสุ ฐาเนสุ ทสสหสฺสิโลกธาตุกมฺปนาทีนิ นิมิตฺตานีติ อตฺโถ. เอตฺถาห:- ตานิ ปน พหูนิ นิมิตฺตานิ, กสฺมา "จตุโร นิมิตฺเต"ติ วุตฺตํ, อยุตฺตํ นนูติ? นายุตฺตํ. ยทิปิ เอตานิ พหูนิ นิมิตฺตานิ, จตูสุ ฐาเนสุ ปน ปวตฺตตฺตา "จตุโร นิมิตฺเต"ติ วุตฺตํ. นาทฺทสนฺติ นาทฺทสึ. อิทานิ เตสํ จตุนฺนํ นิมิตฺตานํ อทสฺสเน การณํ นิทฺทิสนฺโต "ฌานรติสมปฺปิโต"ติ อาห. ฌานรตีติ สมาปตฺติสุขสฺเสตํ อธิวจนํ. ฌานรติยา สมปฺปิตตฺตา สมงฺคีภูตตฺตา ตานิ นิมิตฺตานิ นาทฺทสนฺติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,อิ. เวมานสตาปสานํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๐.

อถ ตสฺมึ กาเล ทีปงฺกรทสพโล จตูหิ ขีณาสวสตสหสฺเสหิ ปริวุโต อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน ปรมรมฺมํ รมฺมํ นาม นครํ ปตฺวา สุทสฺสนมหาวิหาเร ปฏิวสติ. รมฺมนครวาสิโน "ทีปงฺกโร กิร ทสพโล อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺติตปวรธมฺมจกฺโก อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน รมฺมนครํ ปตฺวา สุทสฺสนมหาวิหาเร ปฏิวสตี"ติ สุตฺวา สปฺปิอาทีนิ เภสชฺชานิ คเหตฺวา ภุตฺตปาตราสา สุทฺธุตฺตราสงฺคา ^๑- ปุปฺผธูปคนฺธหตฺถา เยน พุทฺโธ เตนุปสงฺกมึสุ, อุปสงฺกมิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปุปฺผาทีหิ ปูเชตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา อติมธุรํ ธมฺมกถํ สุตฺวา สฺวาตนาย ภควนฺตํ นิมนฺเตตฺวา อุฏฺฐายาสนา ทสพลํ ปทกฺขิณํ ปกฺกมึสุ. เต ปุนทิวเส อสทิสมหาทานํ สชฺเชตฺวา มณฺฑปํ กาเรตฺวา วิมลโกมเลหิ นีลุปฺปเลหิ ฉาเทตฺวา จตุชฺชาติคนฺเธน ปริภณฺฑํ กาเรตฺวา ลาชปญฺจมานิ สุรภิกุสุมานิ วิกิริตฺวา มณฺฑปสฺส จตูสุ โกเณสุ สีตลมธุรวาริปุณฺณา จาฏิโย ฐเปตฺวา กทลิปณฺเณหิ ปิทหิตฺวา มณฺฑโปปริ ชยสุมนกุสุมสทิสํ ปรมรุจิรทสฺสนํ เจลวิตานํ พนฺธิตฺวา สุวณฺณมณิรชตตารกาหิ รจยิตฺวา ตตฺถ คนฺธทามปุปฺผทามปตฺตทามรตนทามานิ โอลมฺเพตฺวา ธูเปหิ ทุทฺทินํ กตฺวา สกลญฺจ ตํ รมฺมํ รมฺมนครํ สมฺมฏฺฐํ สผลกทลิโย จ ปุปฺผสมลงฺกเต ปุณฺณฆเฏ จ ฐปาเปตฺวา นานาวิราคา ธชปฏากาโย จ สมุสฺสาเปตฺวา มหาวีถิยา อุโภสุ ปสฺเสสุ สาณิปากาเรหิ ปริกฺขิปิตฺวา ทีปงฺกรทสพลสฺส อาคมนมคฺคํ อลงฺกโรนฺตา อุทกปริภินฺนฏฺฐาเนสุ ปํสุํ ปกฺขิปิตฺวา จิกฺขลฺลกมฺปิ ปฐวี อสมํ สมํ กตฺวา มุตฺตาสทิสาหิ วาลุกาหิ อากิรนฺติ, ลาชปญฺจเมหิ จ ปุปฺเผหิ อากิรนฺติ, สผลกทลิกมุเก จ ปติฏฺฐาเปนฺติ. @เชิงอรรถ: ^๑ สี. สอุตฺตราสงฺคา, อิ. สุตฺตราสงฺคา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๑.

อถ ตสฺมึ กาเล สุเมธตาปโส อตฺตโน อสฺสมปทโต อุคฺคนฺตฺวา รมฺมนครวาสีนํ เตสํ มนุสฺสานํ อุปริภาเคน อากาเสน คจฺฉนฺโต เต หฏฺฐปหฏฺเฐ มคฺคํ โสเธนฺเต จ อลงฺกโรนฺเต จ ทิสฺวา "กึ นุ โข การณนฺ"ติ จินฺเตตฺวา สพฺเพสํ ปสฺสนฺตานญฺเญว อากาสโต โอรุยฺห เอกมนฺเต ฐตฺวา เต มนุสฺเส ปุจฺฉิ "อมฺโภ กสฺสตฺถาย ตุเมฺห อิมํ มคฺคํ โสเธถา"ติ. เตน วุตฺตํ:- [๓๖] "ปจฺจนฺตเทสวิสเย นิมนฺเตตฺวา ตถาคตํ ตสฺส อาคมนํ มคฺคํ โสเธนฺติ ตุฏฺฐมานสา. [๓๗] อหนฺเตน สมเยน นิกฺขมิตฺวา สกสฺสมา ธุนนฺโต วากจีรานิ คจฺฉามิ อมฺพเร ตทา. [๓๘] เวทชาตํ ชนํ ทิสฺวา ตุฏฺฐหฏฺฐํ ปโมทิตํ โอโรหิตฺวาน คคนา มนุสฺเส ปุจฺฉิ ตาวเท. [๓๙] ตุฏฺฐหฏฺโฐ ปมุทิโต เวทชาโต มหาชโน กสฺส โสธียติ มคฺโค อญฺชสํ วฏุมายนนฺ"ติ. ^๑- ตตฺถ ปจฺจนฺตเทสวิสเยติ มชฺฌิมเทสสฺเสว เอกปสฺเส ปจฺจนฺตเทสสญฺญิเต ชนปเท. ตสฺส อาคมนํ มคฺคนฺติ เตน อาคนฺตพฺพํ มคฺคนฺติ อตฺโถ. อหนฺเตน สมเยนาติ อหํ ตสฺมึ สมเย, ภุมฺมตฺเถ เจตํ กรณวจนํ ทฏฺฐพฺพํ. สกสฺสมาติ อตฺตโน อสฺสมปทโต นิกฺขมิตฺวา. ธุนนฺโตติ โอธุนนฺโต. "เตน สมเยน "จ, "ตทา "จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปทานํ เอกตฺถตฺตา ปุริมสฺส นิกฺขมนกิริยาย ปจฺฉิมสฺส จ คมนกิริยาย สทฺธึ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ, อิตรถา ปุนรุตฺติโทสา น มุจฺจติ. ตทาติ ตสฺมึ สมเย. @เชิงอรรถ: ^๑ ขุ.พุทฺธ. ๓๓/๓๖-๓๙/๔๕๑

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๒.

เวทชาตนฺติ สญฺชาตโสมนสฺสํ. ตุฏฺฐหฏฺฐํ ปโมทิตนฺติ อิมานิ ตีณิ ปทานิ อญฺญมญฺญเววจนานิ อญฺญมญฺญสฺส อตฺถทีปนานิ. อถ วา สุเขน ตุฏฺฐํ, ปีติยา หฏฺฐํ, ปาโมชฺเชน ปมุทิตํ. โอโรหิตฺวานาติ โอตริตฺวา. มนุสฺเส ปุจฺฉีติ มานุเส ปุจฺฉิ. อยเมว วา ปาโฐ. ตาวเทติ ตทา, ตงฺขเณเยวาติ อตฺโถ. อิทานิ ปุจฺฉิตมตฺถํ ทสฺเสนฺเตน "ตุฏฺฐหฏฺโฐ ปมุทิโต"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อยํ มหาชโน ตุฏฺฐหฏฺโฐ ปโมทิตหทโย หุตฺวา มคฺคํ โสเธติ, กึ การณา โสเธติ, กสฺสตฺถาย วา โสเธตีติ เอวํ "โสเธติ "สทฺทํ อาหริตฺวา อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ, อิตรถา น ยุชฺชติ. โสธียตีติ สุทฺธภาโว กรียติ. มคฺโค อญฺชสํ วฏุมายนนฺติ มคฺคสฺเสเวตานิ เววจนานิ. เอวํ เตน สุเมธตาปเสน ปุฏฺฐา เต มนุสฺสา อาหํสุ "ภนฺเต สุเมธ กึ น ชานาถ ทีปงฺกโร นาม พุทฺโธ อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺติตปวรธมฺมจกฺโก ชนปทจาริกํ จรมาโน อนุกฺกเมน อมฺหากํ นครํ ปตฺวา สุทสฺสนมหาวิหาเร ปฏิวสติ, มยํ ตํ ภควนฺตํ นิมนฺเตตฺวา ตสฺเสว พุทฺธสฺส ภควโต อาคมนมคฺคํ โสเธมา"ติ. ตโต ตํ สุตฺวา สุเมธปณฺฑิโต จินฺเตสิ "พุทฺโธติ โข ปเนส โฆโสปิ ทุลฺลโภ, ปเคว พุทฺธุปฺปาโท, เตน หิ มยาปิ อิเมหิ มนุสฺเสหิ สทฺธึ ทสพลสฺส อาคมนมคฺคํ โสเธตุํ วฏฺฏตี"ติ. โส เต มนุสฺเส อาห "สเจ โภ ตุเมฺห อิมํ มคฺคํ พุทฺธสฺส โสเธถ, มยฺหมฺปิ เอกํ โอกาสํ เทถ, อหมฺปิ ตุเมฺหหิ สทฺธึ พุทฺธสฺส มคฺคํ โสเธสฺสามี"ติ. ตโต เต "สาธู"ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา "อยํ สุเมธปณฺฑิโต มหิทฺธิโก มหานุภาโว"ติ ชานมานา ทุพฺพิโสธนํ อุทกสมฺภินฺนํ อติวิย วิสมํ เอกํ โอกาสํ สลฺลกฺเขตฺวา "อิมํ โอกาสํ ตุเมฺห โสเธถ, อลงฺกโรถ จา"ติ อทํสุ. ตโต สุเมธปณฺฑิโต พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ อุปฺปาเทตฺวา จินฺเตสิ "อหํ ปน อิมํ โอกาสํ อิทฺธิยา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๓.

ปรมทสฺสนียํ กาตุํ ปโหมิ, เอวํ กเต ปน มํ น ปริโตเสสฺสติ. อชฺช ปน มยา กายเวยฺยาวจฺจํ กาตุํ วฏฺฏตี"ติ ปํสุํ อาหริตฺวา ตํ ปเทสํ ปูเรติ. ตสฺส ปน ตสฺมึ ปเทเส อโสธิเต วิปฺปกเตเยว รมฺมนครวาสิโน มนุสฺสา ภควโต กาลมาโรเจสุํ "นิฏฺฐิตํ ภนฺเต ภตฺตนฺ"ติ เอวํ เตหิ กาเล อาโรจิเต ทสพโล ชยสุมนกุสุมสทิสวณฺณํ ทุปฏฺฏจีวรํ ติมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา นิวาเสตฺวา ตสฺสุปริ สุวณฺณปามงฺเคน ชยสุมนกุสุมกลาปํ ปริกฺขิปนฺโต วิย วิชฺชุลตาสสฺสิริกํ กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา กนกคิริสิขรมตฺถเก ลาขารสํ ปริสิญฺจนฺโต วิย สุวณฺณเจติยํ ปวาฬชาเลน ปริกฺขิปนฺโต วิย จ สุวณฺณคฺฆิกํ รตฺตกมฺพเลน ปฏิมุญฺจนฺโต วิย จ สรทสมยรชนิกรํ รตฺตวลาหเกน ปฏิจฺฉาเทนฺโต วิย จ ลาขารเสน ตินฺตกึสุกกุสุมสทิสวณฺณํ รตฺตวรปํสุกูลจีวรํ ปารุปิตฺวา คนฺธกุฏิทฺวารโต กญฺจนคุหโต สีโห วิย นิกฺขมิตฺวา คนฺธกุฏิปมุเข อฏฺฐาสิ. อถ สพฺเพ ภิกฺขู อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตจีวรมาทาย ภควนฺตํ ปริวารยึสุ. เต ปน ปริวาเรตฺวา ฐิตา ภิกฺขู เอวรูปา อเหสุํ:- "อปฺปิจฺฉา ปน สนฺตุฏฺฐา วตฺตาโร วจนกฺขมา ปวิวิตฺตา อสํสฏฺฐา วินีตา ปาปครหิโน. สพฺเพปิ สีลสมฺปนฺนา สมาธิชฺฌานโกวิทา ปญฺญาวิมุตฺติสมฺปนฺนา ติปญฺจจรณายุตา. ขีณาสวา วสิปฺปตฺตา อิทฺธิมนฺโต ยสสฺสิโน สนฺตินฺทฺริยา ทมปฺปตฺตา สุทฺธา ขีณปุนพฺภวา"ติ. อิติ ภควา สยํ วีตราโค วีตราเคหิ วีตโทโส วีตโทเสหิ วีตโมโห วีตโมเหหิ ปริวุโต อติวิย วิโรจิตฺถ. อถ สตฺถา มหานุภาวานํ ขีณาสวานํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๔.

ฉฬภิญฺญานํ จตูหิ สตสหสฺเสหิ ปริวุโต มรุคณปริวุโต ^๑- ทสสตนยโน วิย พฺรหฺมคณปริวุโต หาริตมหาพฺรหฺมา วิย จ อปริมิตสมยสมุปจิตกุสลพลชนิตาย อโนปมาย พุทฺธลีฬาย ตาราคณปริวุโต สรทสมยรชนิกโร วิย จ คคนตลํ ตํ มคฺคํ อลงฺกตปฏิยตฺตํ ปฏิปชฺชิ. สุวณฺณวณฺณาย ปภาย ธีโร สุวณฺณวณฺเณ กิร มคฺครุกฺเข สุวณฺณวณฺเณ กุสุเม กโรนฺโต สุวณฺณวณฺโณ ปฏิปชฺชิ มคฺคํ. สุเมธตาปโสปิ เตน อลงฺกตปฏิยตฺเตน สคฺเคน อาคจฺฉนฺตสฺส ทีปงฺกรสฺส ภควโต ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ อสีตฺยานุพฺยญฺชเนหิ อนุรญฺชิตํ พฺยามปฺปภาย ปริกฺเขปํ สสฺสิริกํ อินฺทนีลมณิสทิสํ อากาเส นานปฺปการา วิชฺชุลตา วิย ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺตํ รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ อตฺตภาวํ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกตฺวา "อชฺช มยา ทสพลสฺส ชีวิตปริจฺจาคํ กาตุํ วฏฺฏตี"ติ "มา ภควา กลเล อกฺกมิ, มณิมยผลกเสตุํ อกฺกมนฺโต วิย สทฺธึ จตูหิ ขีณาสวสตสหสฺเสหิ มม ปิฏฺฐึ อกฺกมนฺโต คจฺฉตุ, ตํ เม ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา"ติ เกเส โมเจตฺวา อชินชฏาวากจีรานิ กาฬวณฺเณ กลเล ปตฺถริตฺวา ตตฺเถว กลลปิฏฺเฐ นิปชฺชิ, เตน วุตฺตํ:- [๔๐] "เต เม ปุฏฺฐา วิยากํสุ `พุทฺโธ โลเก อนุตฺตโร ทีปงฺกโร นาม ชิโน อุปฺปชฺชิ โลกนายโก ตสฺส โสธียติ มคฺโค อญฺชสํ วฏุมายนํ.' [๔๑] พุทฺโธติ วจนํ ^๒- สุตฺวาน ปีติ อุปฺปชฺชิ ตาวเท พุทฺโธ พุทฺโธติ กถยนฺโต โสมนสฺสํ ปเวทยึ. @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,ม. อมรคณ... ^๒ สี.,อิ.,ม. มม

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๕.

[๔๒] ตตฺถ ฐตฺวา วิจินฺเตสึ ตุฏฺโฐ สํวิคฺคมานโส `อิธ พีชานิ โรปิสฺสํ ขโณ เว มา อุปจฺจคา.' [๔๓] ยทิ พุทธสฺส โสเธถ เอโกกาสํ ททาถ เม อหมฺปิ โสธยิสฺสามิ อญฺชสํ วฏุมายนํ. [๔๔] อทํสุ เต มโมกาสํ โสเธตุํ อญฺชสํ ตทา พุทฺโธ พุทฺโธติ จินฺเตนฺโต มคฺคํ โสเธมหํ ตทา. [๔๕] อนิฏฺฐิเต มโมกาเส ทีปงฺกโร มหามุนิ จตูหิ สตสหสฺเสหิ ฉฬภิญฺเญหิ ตาทิหิ ขีณาสเวหิ วิมเลหิ ปฏิปชฺชิ อญฺชสํ ชิโน. [๔๖] ปจฺจุคฺคมนา วตฺตนฺติ วชฺชนฺติ เภริโย พหู อาโมทิตา นรมรู สาธุการํ ปวตฺตยุํ. [๔๗] เทวา มนุสฺเส ปสฺสนฺติ มนุสฺสาปิ จ เทวตา อุโภปิ เต ปญฺชลิกา อนุยนฺติ ตถาคตํ. [๔๘] เทวา ทิพฺเพหิ ตุริเยหิ มนุสฺสา มานุเสหิ จ อุโภปิ เต วชฺชยนฺตา อนุยนฺติ ตถาคตํ. [๔๙] ทิพฺพํ มนฺทารวํ ปุปฺผํ ปทุมํ ปาริฉตฺตกํ ทิโสทิสํ โอกิรนฺติ อากาสนภคตา มรู. [๕๐] ทิพฺพํ จนฺทนจุณฺณญฺจ วรคนฺธญฺจ เกวลํ ทิโสทิสํ โอกิรนฺติ อากาสนภคตา มรู. [๕๑] จมฺปกํ สรลํ นีปํ นาคปุนฺนาคเกตกํ ทิโสทิสํ อุกฺขิปนฺติ ภูมิตลคตา นรา.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๖.

[๕๒] เกเส มุญฺจิตฺวาหํ ตตฺถ วากจีรญฺจ จมฺมกํ กลเล ปตฺถริตฺวาน อวกุชฺโช นิปชฺชหํ. [๕๓] อกฺกมิตฺวาน มํ พุทฺโธ สห สิสฺเสหิ คจฺฉตุ มา นํ กลเล อกฺกมิตฺถ ^๑- หิตาย เม ภวิสฺสตี"ติ. ตตฺถ วิยากํสูติ พฺยากรึสุ. "ทีปงฺกโร นาม ชิโน. ตสฺส โสธียติ ปโถ"ติปิ ปาโฐ. โสมนสฺสํ ปเวทยินฺติ โสมนสฺสมนุภวินฺติ อตฺโถ. ตตฺถ ฐตฺวาติ ยสฺมึ ปเทเส อากาสโต โอตริ, ตตฺเถว ฐตฺวา. สํวิคฺคมานโสติ ปีติวิมฺหิตมานโส. อิธาติ อิมสฺมึ ทีปงฺกเร ปุญฺญกฺเขตฺเต. พีชานีติ กุสลพีชานิ. โรปิสฺสนฺติ โรปิสฺสามิ. ขโณติ อฏฺฐกฺขณวิรหิโต นวโม ขณสนฺนิปาโต. อติทุลฺลโภ โส มยา ปฏิลทฺโธ. เวติ นิปาตมตฺตํ. มา อุปจฺจคาติ โส มา อจฺจคมา, มา อติกฺกมีติ อตฺโถ. ททาถาติ เทถ. เตติ เย เม ปุฏฺฐา มนุสฺสา, เตติ อตฺโถ. โสเธมหํ ตทาติ โสเธมิ อหํ ตทา. อนิฏฺฐิเตติ อปริโยสิเต ^๒- วิปฺปกเต. ขีณาสเวหีติ เอตฺถ จตฺตาโร อาสวา กามาสโว ภวาสโว ทิฏฺฐาสโว อวิชฺชาสโวติ ^๓- อิเม จตฺตาโร อาสวา เยสํ ขีณา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, เต ขีณาสวา, เตหิ ขีณาสเวหิ. ขีณาสวตฺตาเยว วิมเลหิ. เทวา มนุสฺเส ปสฺสนฺตีติ เอตฺถ เทวานํ มนุสฺสทสฺสเน วตฺตพฺพํ นตฺถิ, ปกติทสฺสนวเสน ปน ยถา มนุสฺสา อิธ ฐตฺวา ปสฺสนฺติ, เอวํ เทวาปิ มนุสฺเส ปสฺสนฺตีติ อตฺโถ. เทวตาติ เทเว. อุโภปีติ อุโภ เทวามนุสฺสา. ปญฺชลิกาติ กตปญฺชลิกา, อุโภปิ หตฺเถ สิรสิ ปติฏฺฐาเปตฺวาติ อตฺโถ. อนุยนฺติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม อกฺกมิตฺโถ ^๒ สี. อปริโสธิเต @^๓ ขุ.จูฬ. ๓๐/๔๑๑/๑๙๖ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๗.

ตถาคตนฺติ ตถาคตสฺส ปจฺฉโต ยนฺติ, อนุโยเค สติ สามิอตฺเถ อุปโยควจนํ โหตีติ ลกฺขณํ. เตน วุตฺตํ "อนุยนฺติ ตถาคตนฺ"ติ. วชฺชยนฺตาติ วาเทนฺตา. มนฺทารวนฺติ มนฺทารวปุปฺผํ. ทิโสทิสนฺติ ทิสโต ทิสโต. โอกิรนฺตีติ อวกิรนฺติ. อากาสนภคตาติ อากาสสงฺขาเต นภสิ คตา. อถ วา อากาสํ คตา สคฺคคตาว. "นโภ"ติ หิ สคฺโค วุจฺจติ. มรูติ อมรา. สรลนฺติ สรลตรุกุสุมํ. นีปนฺติ กทมฺพปุปฺผํ. นาคปุนฺนาคเกตกนฺติ นาคปุนฺนาคเกตกปุปฺผานิ จ. ภูมิตลคตาติ ภูมิคตา. เกเส มุญฺจิตฺวาหนฺติ อหํ เกเส พทฺธา กลาปกุฏิลชฏา มุญฺจิตฺวา, วิปฺปกิริตฺวาติ อตฺโถ. ตตฺถาติ มยฺหํ ทินฺเน โอกาเส. จมฺมกนฺติ จมฺมกฺขณฺฑํ. กลเลติ จิกฺขลฺลกทฺทเม. อวกุชฺโชติ อโธมุโข หุตฺวา. นิปชฺชหนฺติ นิปชฺชึ อหํ. มา นนฺติ เอตฺถ มาติ ปฏิเสธตฺเถ นิปาโต. นนฺติ ปทปูรณตฺเถ นิปาโต, พุทฺโธ กลเล มา อกฺกมิตฺถาติ อตฺโถ. หิตาย เม ภวิสฺสตีติ ตํ กลเล อนกฺกมนํ ทีฆรตฺตํ มม หิตตฺถาย ภวิสฺสตีติ. "สุขาย เม ภวิสฺสตี"ติปิ ปาโฐ. ตโต สุเมธปณฺฑิโต กลลปิฏฺเฐ นิปนฺโน เอวํ จินฺเตสิ "สจาหํ อิจฺเฉยฺยํ สพฺพกิเลเส ฌาเปตฺวา สํฆนวโก หุตฺวา รมฺมนครํ ปวิเสยฺยํ, อญฺญาตกเวเสน ปน เม กิเลเส ฌาเปตฺวา นิพฺพานปฺปตฺติยา กิจฺจํ นตฺถิ, ยนฺนูนาหํ ทีปงฺกรทสพโล วิย ปรมาภิสมฺโพธึ ปตฺวา ธมฺมนาวํ อาโรเปตฺวา มหาชนํ สํสารสาครา อุตฺตาเรตฺวา ปจฺฉา ปรินิพฺพาเยยฺยํ, อิทํ เม ปติรูปนฺ"ติ. ตโต อฏฺฐ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา พุทฺธภาวาย อภินีหารํ กตฺวา นิปชฺชิ. เตน วุตฺตํ:-

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๘.

[๕๔] "ปฐวิยํ นิปนฺนสฺส เอวํ เม อาสิ เจตโส อิจฺฉมาโน อหํ อชฺช กิเลเส ฌาปเย มม. [๕๕] กึ เม อญฺญาตเวเสน ธมฺมํ สจฺฉิกเตนิธ สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา พุทฺโธ เหสฺสํ ^๑- สเทวเก. [๕๖] กึ เม เอเกน ติณฺเณน ปุริเสน ถามทสฺสินา สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา สนฺตาเรสฺสํ สเทวกํ. [๕๗] อิมินา เม อธิกาเรน กเตน ปุริสุตฺตเม สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา ^๒- ตาเรมิ ชนตํ พหุํ. [๕๘] สํสารโสตํ ฉินฺทิตฺวา วิทฺธํเสตฺวา ตโย ภเว ธมฺมนาวํ สมารุยฺห สนฺตาเรสฺสํ สเทวกนฺ"ติ. ตตฺถ ปฐวิยํ นิปนฺนสฺสาติ ปุถวิยา นิปนฺนสฺส. อยเมว วา ปาโฐ. เจตโสติ เจตโส ปริวิตกฺโก อโหสีติ อตฺโถ. "เอวํ เม อาสิ เจตนา"ติปิ ปาโฐ. อิจฺฉมาโนติ อากงฺขมาโน. กิเลเสติ กิลิสฺสนฺติ อุปตาเปนฺตีติ กิเลสา, ราคาทโย ทส. ฌาปเยติ ฌาเปยฺยํ, มม กิเลเส ฌาปเย อหนฺติ อตฺโถ. กินฺติ ปฏิกฺเขปวจนํ. อญฺญาตเวเสนาติ อปากฏเวเสน, อวิญฺญาเตน ปฏิจฺฉนฺเนน. อิธ ปน ภิกฺขู วิย อาสวกฺขยํ กตฺวา กึ, พุทฺธกเร ธมฺเม ปูเรตฺวา ปฏิสนฺธิชาติโพธิธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเนสุ มหาปฐวิกมฺปนํ กตฺวา พุทฺโธ โพเธตา, ติณฺโณ ตาเรตา, มุตฺโต โมเจตา ภเวยฺยนฺติ อธิปฺปาโย. สเทวเกติ สเทวเก โลเก. @เชิงอรรถ: ^๑ มตฺโต โมเจ (สฺยา) ^๒ ปาปุณามิ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๙.

ถามทสฺสินาติ อตฺตโน ถามพลํ ปสฺสมาเนน. สนฺตาเรสฺสนฺติ สนฺตาเรสฺสามิ. สเทวกนฺติ สเทวกํ สตฺตนิกายํ, สเทวกํ โลกํ วา. อธิกาเรนาติ อธิวิสิฏฺเฐน กาเรน, พุทฺธสฺส มม ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา กลลปิฏฺเฐ สยเนนาธิกาเรนาติ อตฺโถ. สํสารโสตนฺติ กมฺมกิเลสวเสน โยนิคติวิญฺญาณฏฺฐิตินวสตฺตาวาเสสุ อิโต จิโต จ สํสรณํ สํสาโร. ยถาห:- "ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ ธาตุอายตนาน จ อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา สํสาโรติ ปวุจฺจตี"ติ. ^๑- สํสาโร จ โส โสตญฺเจติ สํสารโสตํ, ตํ สํสารโสตํ. ^๒- อถ วา สํสารสฺส โสตํ สํสารโสตํ, สํสารการณํ ตณฺหาโสตํ ฉินฺทิตฺวาติ อตฺโถ. ตโย ภเวติ กามรูปารูปภเว. ติภวนิพฺพตฺตกกมฺมกิเลสา ตโย ภวาติ อธิปฺเปตา. ธมฺมนาวนฺติ อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ. โส หิ จตุโรฆุตฺตรณฏฺเฐน "ธมฺมนาวา"ติ วุจฺจติ. สมารุยฺหาติ อารุยฺห. สนฺตาเรสฺสนฺติ สนฺตาเรสฺสามิ. ยสฺมา ปน พุทฺธตฺตํ ปตฺเถนฺตสฺส:- [๕๙] มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ เหตุ สตฺถารทสฺสนํ ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ อธิกาโร จ ฉนฺทตา อฏฺฐธมฺมสโมธานา อภินีหาโร สมิชฺฌติ. ^๓- ตตฺถ มนุสฺสตฺตนฺติ มนุสฺสตฺตภาเวเยว ฐตฺวา พุทฺธตฺตํ ปตฺเถนฺตสฺส ปตฺถนา สมิชฺฌติ, น นาคชาติอาทีสุ ฐิตานํ. กสฺมาติ เจ? อเหตุกภาวโต. ลิงฺคสมฺปตฺตีติ มนุสฺสตฺตภาเว วตฺตมานสฺสาปิ ปุริสลิงฺเค ฐิตสฺเสว ปตฺถนา สมิชฺฌติ, น อิตฺถิยา วา ปณฺฑกนปุํสกอุภโตพฺยญฺชนกานํ วา @เชิงอรรถ: ^๑ วิสุทฺธิ. ๓/๑๔๕ (สฺยา), สุ.วิ. ๒/๙๕/๙๔, สา.ป. ๒/๖๐/๑๑๐, มโน.ปู. ๒/๑๙๙/๔๓๕, @อภิ.อ. ๑/๑๑, อุ.ทาน.อ. ๓๙/๒๘๙, อิติวุตฺตก.อ. ๑๔/๖๖, เถร.อ. ๑/๒๓๖, ๓๑๖ @^๒ ม. ตํ ฉินฺทิตฺวา ^๓ อภิ.อ. ๑/๗๖, อุทาน.อ. ๑๓๗

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๐.

สมิชฺฌติ. กสฺมาติ เจ? ลกฺขณปาริปูริยา อภาวโต. วุตฺตเญฺหตํ "อฏฺฐานเมตํ ภิกฺขเว อนวกาโส, ยํ อิตฺถี อรหํ อสฺส สมฺมาสมฺพุทฺโธ"ติ ^๑- วิตฺถาโร. ตสฺมา อิตฺถิลิงฺเค ฐิตสฺส มนุสฺสชาติกสฺสาปิ ปตฺถนา น สมิชฺฌติ. เหตูติ ปุริสสฺสาปิ ตสฺมึ อตฺตภาเว อรหตฺตปฺปตฺติยา เหตุสมฺปนฺนสฺเสว ปตฺถนา สมิชฺฌติ, โน อิตรสฺส. สตฺถารทสฺสนนฺติ สเจ ชีวมานกพุทฺธสฺเสว สนฺติเก ปตฺเถติ ปตฺถนา สมิชฺฌติ. ปรินิพฺพุเต ภควติ เจติยสฺส สนฺติเก วา โพธิรุกฺขมูเล วา ปฏิมาย วา ปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ วา สนฺติเก ปตฺถนา น สมิชฺฌติ. กสฺมา? ภพฺพาภพฺพเก ญตฺวา กมฺมวิปากปริจฺเฉทกญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา พฺยากาตุํ อสมตฺถตฺตา. ตสฺมา พุทฺธสฺส สนฺติเกเยว ปตฺถนา สมิชฺฌติ. ปพฺพชฺชาติ พุทฺธสฺส ภควโต สนฺติเก ปตฺเถนฺตสฺสาปิ กมฺมกิริยาวาทีสุ ตาปเสสุ วา ภิกฺขูสุ วา ปพฺพชิตสฺเสว ปตฺถนา สมิชฺฌติ, โน คิหิลิงฺเค ฐิตสฺส. กสฺมา? ปพฺพชิตาเยว หิ โพธิสตฺตา สมฺโพธึ อธิคจฺฉนฺติ, น คหฏฺฐา. ตสฺมา อาทิมฺหิ ปณิธานกาเลปิ ปพฺพชิเตเนว ภวิตพฺพํ. คุณสมฺปตฺตีติ ปพฺพชิตสฺสาปิ อฏฺฐสมาปตฺติลาภิโน ปญฺจาภิญฺญสฺเสว สมิชฺฌติ, น ปน อิมาย คุณสมฺปตฺติยา วิรหิตสฺส. กสฺมา? นิคฺคุณสฺส ตทภาวโต. อธิกาโรติ คุณสมฺปนฺเนนาปิ เยน อตฺตโน ชีวิตํ พุทฺธานํ ปริจฺจตฺตํ โหติ, ตสฺส อิมินา อธิกาเรน สมฺปนฺนสฺเสว สมิชฺฌติ, น อิตรสฺส. ฉนฺทตาติ อภินีหารสมฺปนฺนสฺสาปิ ยสฺส พุทฺธการกธมฺมานํ อตฺถาย มหนฺโต ฉนฺโท วายาโม จ อุสฺสาโห จ ปริเยฏฺฐิ จ. ตสฺเสว @เชิงอรรถ: ^๑ ม.อุ. ๑๔/๑๓๐/๑๑๕, องฺ.เอกก. ๒๐/๒๗๙/๒๙, อภิ.วิ. ๓๕/๘๐๕/๔๑๐

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๑.

สมิชฺฌติ, น อิตรสฺส. ตตฺริทํ ฉนฺทมหนฺตตาย โอปมฺมํ:- สเจ หิ เอวมสฺส "โย ปน สกลจกฺกวาฬคพฺภํ เอโกทกีภูตํ อตฺตโน พาหุพเลน อุตฺตริตฺวา ปารํ คนฺตุํ สมตฺโถ, โส พุทฺธตฺตํ ปาปุณาติ. โย ปนิมํ อตฺตโน ทุกฺกรํ น มญฺญติ' อหํ อิมํ อุตฺตริตฺวา ปารํ คมิสฺสามี'ติ "เอวํ มหตา ฉนฺเทน อุสฺสาเหน สมนฺนาคโต โหติ, ตสฺส ปตฺถนา สมิชฺฌติ, น อิตรสฺส. ^๑- สุเมธปณฺฑิโต ปน อิเม อฏฺฐ ธมฺเม สโมธาเนตฺวาว พุทฺธภาวาย อภินีหารํ กตฺวา นิปชฺชิ. ทีปงฺกโรปิ ภควา อาคนฺตฺวา สุเมธปณฺฑิตสฺส สีสภาเค ฐตฺวา กลลปิฏฺเฐ นิปนฺนํ สุเมธตาปสํ ทิสฺวา "อยํ ตาปโส พุทฺธตฺตาย อภินีหารํ กตฺวา นิปนฺโน, อิชฺฌิสฺสติ นุ โข เอตสฺส ปตฺถนา อุทาหุ โน"ติ อนาคตํสญาณํ เปเสตฺวา อุปธาเรนฺโต "อิโต กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ อติกฺกมิตฺวา โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ ญตฺวา ฐิตโกว ปริสมชฺเฌ พฺยากาสิ "ปสฺสถ โน ตุเมฺห ภิกฺขเว อิมํ อุคฺคตปํ ตาปสํ กลลปิฏฺเฐ นิปนฺนนฺ"ติ. เอวํ ภนฺเตติ. อยํ พุทฺธตฺตาย อภินีหารํ กตฺวา นิปนฺโน, สมิชฺฌิสฺสติ อิมสฺส ตาปสสฺส ปตฺถนา, อยํ หิ อิโต กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ มตฺถเก โคตโม นาม พุทฺโธ โลเก ภวิสฺสติ. ตสฺมึ ปนสฺส อตฺตภาเว กปิลวตฺถุ นาม นครํ นิวาโส ภวิสฺสติ, มหามายา นาม เทวี มาตา, สุทฺโธทโน นาม ราชา ปิตา, อุปติสฺโส จ โกลิโต จ เทฺว อคฺคสาวกา, อานนฺโท นาม อุปฏฺฐาโก, เขมา จ อุปฺปลวณฺณา จ เทฺว อคฺคสาวิกา ภวิสฺสนฺติ. อยํ ปริปกฺกญาโณ หุตฺวา มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา มหาปธานํ ปทหิตฺวา นิโคฺรธมูเล สุชาตาย นาม กุมาริยา ทินฺนํ ปายาสํ ปฏิคฺคเหตฺวา เนรญฺชราย ตีเร ปริภุญฺชิตฺวา โพธิมณฺฑํ อารุยฺห อสฺสตฺถรุกฺขมูเล อภิสมฺพุชฺฌิสฺสตีติ. เตน วุตฺตํ:- [๖๐] "ทีปงฺกโร โลกวิทู อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห อุสฺสีสเก มํ ฐตฺวาน อิทํ วจนมพฺรวิ. @เชิงอรรถ: ^๑ สุตฺตนิปาต-ฏฺฐ. ๑/๔๓, อปทาน-ฏฺฐ. ๑/๑๘-๑๙, (ฉ.ม.). @จริยาปิฏก.อ. ๓๙๓ ปกิณฺณกกถา (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๒.

[๖๑] ปสฺสถ อิมํ ตาปสํ ชฏิลํ อุคฺคตาปนํ อปริเมยฺยิโต กปฺเป พุทฺโธ โลเก ภวิสฺสติ. [๖๒] อหู กปิลวฺหยา รมฺมา นิกฺขมิตฺวา ตถาคโต ปธานํ ปทหิตฺวาน กตฺวา ทุกฺกรการิกํ. [๖๓] อชปาลรุกฺขมูลสฺมึ นิสีทิตฺวา ตถาคโต ตตฺถ ปายาสํ ปคฺคยฺห เนรญฺชรมุเปหิติ. [๖๔] เนรญฺชราย ตีรมฺหิ ปายาสํ อท ^๑- โส ชิโน ปฏิยตฺตวรมคฺเคน โพธิมูลมุเปหิติ. [๖๕] ตโต ปทกฺขิณํ กตฺวา โพธิมณฺฑํ อนุตฺตโร อสฺสตฺถรุกฺขมูลมฺหิ พุชฺฌิสฺสติ มหายโส. [๖๖] อิมสฺส ชนิกา มาตา มายา นาม ภวิสฺสติ ปิตา สุทฺโธทโน นาม อยํ เหสฺสติ โคตโม. [๖๗] อนาสวา วีตราคา สนฺตจิตฺตา สมาหิตา โกลิโต อุปติสฺโส จ อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวกา อานนฺโท นามุปฏฺฐาโก อุปฏฺฐิสฺสติมํ ชินํ. [๖๘] เขมา อุปฺปลวณฺณา จ อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวิกา อนาสวา วีตราคา สนฺตจิตฺตา สมาหิตา. [๖๙] โพธิ ตสฺส ภควโต อสฺสตฺโถติ ปวุจฺจติ จิตฺโต จ หตฺถาฬวโก อคฺคา เหสฺสนฺตุปฏฺฐกา อุตฺตรา นนฺทมาตา จ อคฺคา เหสฺสนฺตุปฏฺฐิกา"ติ. @เชิงอรรถ: ^๑ สี. อาทาย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๓.

ตตฺถ โลกวิทูติ สพฺพถา วิทิตโลกตฺตา ปน โลกวิทู. ภควา หิ สภาวโต สมุทยโต นิโรธโต นิโรธูปายโตติ สพฺพถาปิ โลกํ อเวทิ อญฺญาสิ ปฏิวิชฺฌิ. ตสฺมา โลกวิทูติ วุจฺจติ. ยถาห:- "ตสฺมา หเว โลกวิทู สุเมโธ โลกนฺตคู วูสิตพฺรหฺมจริโย โลกสฺส อนฺตํ สมิตาวิ ญตฺวา นาสีสตี โลกมิมํ ปรญฺจา"ติ. ^๑- อปิจ ตโย โลกา สงฺขารโลโก สตฺตโลโก โอกาสโลโกติ. ตตฺถ สงฺขารโลโก นาม ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ปฐวิอาทโย ธมฺมา. สตฺตโลโก นาม สญฺญิโน อสญฺญิโน เนวสญฺญินาสญฺญิโน จ สตฺตา. โอกาสโลโก นาม สตฺตานํ นิวาสฏฺฐานํ. อิเม ปน ตโยปิ โลกา ภควตา ยถาสภาวโต วิทิตา, ตสฺมา โลกวิทูติ วุจฺจติ. อาหุตีนํ ปฏิคฺคโหติ ทานานํ ปฏิคฺคเหตุํ อรหตฺตา ทกฺขิเณยฺยตฺตา อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห. อุสฺสีสเก มํ ฐตฺวานาติ มม สีสสมีเป ฐตฺวา อิทํ อิทานิ วตฺตพฺพํ วจนํ อพฺรวีติ อตฺโถ. ชฏิลนฺติ ชฏา อสฺส สนฺตีติ ชฏิโล. ตํ ชฏิลํ. อุคฺคตาปนนฺติ อุคฺคตาปสํ. อหูติ อหนิ, อถาติ อตฺโถ. อยเมว วา ปาโฐ. กปิลวฺหยาติ กปิลอวฺหยา อภิธานา. รมฺมาติ รมณียโต. ปธานนฺติ วีริยํ. เอหีตีติ เอสฺสติ คมิสฺสติ. เสสคาถาสุ อุตฺตานเมวาติ. ตโต สุเมธปณฺฑิโต "มยฺหํ กิร ปตฺถนา สมิชฺฌิสฺสตี"ติ สญฺชาตโสมนสฺโส อโหสิ. มหาชโน ทีปงฺกรทสพลสฺส วจนํ สุตฺวา "สุเมธตาปโส กิร พุทฺธพีชงฺกุโร"ติ หฏฺฐตุฏฺโฐ อโหสิ. เอวญฺจสฺส อโหสิ "ยถา นาม ปุริโส นทึ @เชิงอรรถ: ^๑ สํ.ส. ๑๕/๑๐๗/๗๕, องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๔๕/๕๔

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๔.

ตรนฺโต อุชุเกน ติตฺเถน ตริตุํ อสกฺโกนฺโต เหฏฺฐาติตฺเถน อุตฺตรติ, เอวเมว มยํ ทีปงฺกรทสพลสฺส สาสเน มคฺคผลํ อลภมานา อนาคเต ยทา ตฺวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ, ตทา ตว สมฺมุขา มคฺคผลํ สจฺฉิกาตุํ สมตฺถา ภเวยฺยามา"ติ ปตฺถนํ อกํสุ. ทีปงฺกรทสพโล โพธิสตฺตํ มหาสตฺตํ ปสํสิตฺวา อฏฺฐหิ ปุปฺผมุฏฺฐีหิ ปูเชตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. เตปิ จตุสตสหสฺสา ขีณาสวา โพธิสตฺตํ ปุปฺเผหิ จ คนฺเธหิ จ ปูเชตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกมึสุ. เทวมนุสฺสา ปน ตเถว ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา ปกฺกมึสุ. อถ สพฺพโลกมติทีปงฺกโร ทีปงฺกโร ภควา จตูหิ ขีณาสวสตสหสฺเสหิ ปริวุโต รมฺมนครวาสีหิ ปูชิยมาโน เทวตาหิ อภิวนฺทิยมาโน ^๑- สญฺฌาปฺปภานุรญฺชิต- วรกนกคิริสิขโร วิย ชงฺคมมาโน อเนเกสุ ปาฏิหาริเยสุ วตฺตมาเนสุ เตน อลงฺกตปฏิยตฺเตน มคฺเคน คนฺตฺวา นานาสุรภิกุสุมคนฺธวาสิตํ จุณฺณสมฺโมทคนฺธํ สมุสฺสิตธชปฏากํ คนฺธานุพทฺธหทเยหิ ^๒- ภมรคเณหิ คุมฺพคุมฺพายมานํ ^๓- ธูปนฺธการํ อมรปุรสทิสโสภํ อภิรมฺมํ รมฺมนครํ ปวิสิตฺวา ปญฺญตฺเต มหารเห พุทฺธาสเน ยุคนฺธรมตฺถเก สรทสมยรุจิรกรรชนิกโร ติมิรนิกรนิธนกโร กมลวนวิกสนกโร ทิวสกโร วิย ทสพลทิวสกโร นิสีทิ. ภิกฺขุสํโฆปิ ปฏิปาฏิยา อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตาสเน นิสีทิ. รมฺมนครวาสิโน ปน อุปาสกา สทฺธาทิคุณสมฺปนฺนา นานาวิธขชฺชาทีหิ สมลงฺกตํ วณฺณคนฺธรสสมฺปนฺนํ อสทิสํ สุขนิทานํ ทานํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส อทํสุ. อถ โข โพธิสตฺโต ทสพลสฺส พฺยากรณํ สุตฺวา พุทฺธภาวํ กรตลคตมิว มญฺญมาโน ปมุทิตหทโย สพฺเพสุ ปฏิกฺกนฺเตสุ สยนา วุฏฺฐาย "ปารมิโย วิจินิสฺสามี"ติ ปุปฺผราสิมตฺถเก ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิ. เอวํ นิสินฺเน มหาสตฺเต สกลทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา สาธุการํ ทตฺวา "อยฺย สุเมธตาปส @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,อิ. อภินนฺทิยมาโน ^๒ ม. คนฺธาวพทฺธ... ^๓ สี.,อิ. คุมุคุมายมานํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๕.

โปราณกโพธิสตฺตานํ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา' ปารมิโย วิจินิสฺสามี'ติ นิสินฺนกาเล ยานิ ปุพฺพนิมิตฺตานิ นาม ปญฺญายนฺติ, ตานิ สพฺพานิปิ อชฺช ปาตุภูตานิ, นิสฺสํสเยน ตฺวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ, มยเมตํ ชานาม' ยสฺเสตานิ นิมิตฺตานิ ปญฺญายนฺติ, โส เอกนฺเตเนว พุทฺโธ ภวิสฺสติ, ตสฺมา ตฺวํ อตฺตโน วีริยํ ทฬฺหํ กตฺวา ปคฺคณฺหา"ติ โพธิสตฺตํ นานปฺปการาหิ ถุตีหิ อภิตฺถวึสุ. เตน วุตฺตํ:- [๗๐] "อิทํ สุตฺวาน วจนํ อสมสฺส มเหสิโน อาโมทิตา นรมรู พุทฺธพีชํ กิร ^๑- อยํ. [๗๑] อุกฺกุฏฺฐิสทฺทา วตฺตนฺติ อปฺโผเฏนฺติ หสนฺติ จ กตญฺชลี นมสฺสนฺติ ทสสหสฺสี สเทวกา. [๗๒] ยทิมสฺส โลกนาถสฺส วิรชฺฌิสฺสามิ สาสนํ อนาคตมฺหิ อทฺธาเน เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ. [๗๓] ยถา มนุสฺสา นทึ ตรนฺตา ปฏิติตฺถํ วิรชฺฌิย เหฏฺฐาติตฺเถ คเหตฺวาน อุตฺตรนฺติ มหานทึ. [๗๔] เอวเมว มยํ สพฺเพ ยทิ มุญฺจามิมํ ชินํ อนาคตมฺหิ อทฺธาเน เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ. [๗๕] ทีปงฺกโร โลกวิทู อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห มม กมฺมํ ปกิตฺเตตฺวา ทกฺขิณปาทมุทฺธริ. [๗๖] เย ตตฺถาสุํ ชินปุตฺตา ปทกฺขิณมกํสุ มํ เทวา มนุสฺสา อสุรา จ อภิวาเทตฺวาน ปกฺกมุํ. @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,อิ. พุทฺธพีชงฺกโร, พุทฺธวีชงฺกโร อยํ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๖.

[๗๗] ทสฺสนํ เม อติกฺกนฺเต สสํเฆ โลกนายเก สยนา วุฏฺฐหิตฺวาน ปลฺลงฺกํ อาภุชึ ตทา. [๗๘] สุเขน สุขิโต โหมิ ปาโมชฺเชน ปโมทิโต ปีติยา จ อภิสฺสนฺโน ปลฺลงฺกํ อาภุชึ ตทา. [๗๙] ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา เอวํ จินฺเตสหํ ตทา วสีภูโต อหํ ฌาเน อภิญฺญาปารมึ คโต. ^๑- [๘๐] สหสฺสิยมฺหิ โลกมฺหิ อิสโย นตฺถิ เม สมา อสโม อิทฺธิธมฺเมสุ อลภึ อีทิสํ สุขํ. [๘๑] ปลฺลงฺกาภุชเน มยฺหํ ทสสหสฺสาธิวาสิโน มหานาทํ ปวตฺเตสุํ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๘๒] ยา ปุพฺเพ โพธิสตฺตานํ ปลฺลงฺกวรมาภุเช นิมิตฺตานิ ปทิสฺสนฺติ ตานิ อชฺช ปทิสฺสเร. [๘๓] สีตํ พฺยปคตํ โหติ อุณฺหญฺจ อุปสมฺมติ ตานิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๘๔] ทสสหสฺสี โลกธาตุ นิสฺสทฺทา โหนฺติ นิรากุลา ตานิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๘๕] มหาวาตา น วายนฺติ น สนฺทนฺติ สวนฺติโย ตานิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๘๖] ถลชา ทกชา ปุปฺผา สพฺเพ ปุปฺผนฺติ ตาวเท เตปชฺช ปุปฺผิตา สพฺเพ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อภิญฺญาสุ ปารมึ คโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๗.

[๘๗] ลตา วา ยทิ วา รุกฺขา ^๑- ผลภารา โหนฺติ ตาวเท ^๑- เตปชฺช ผลิตา สพฺเพ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๘๘] อากาสฏฺฐา จ ภุมฺมฏฺฐา รตนา โชตนฺติ ตาวเท เตปชฺช รตนา โชตนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๘๙] มานุสฺสกา จ ทิพฺพา จ ตุริยา วชฺชนฺติ ตาวเท เตปชฺชุโภ อภิรวนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๙๐] วิจิตฺตปุปฺผา คคนา อภิวสฺสนฺติ ตาวเท เตปิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๙๑] มหาสมุทฺโท อาภุชติ ทสสหสฺสี ปกมฺปติ เตปชฺชุโภ อภิรวนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๙๒] นิรเย ทสสหสฺเส อคฺคี นิพฺพนฺติ ตาวเท เตปชฺช นิพฺพุตา อคฺคี ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๙๓] วิมโล โหติ สูริโย สพฺพา ทิสฺสนฺติ ตารกา เตปิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๙๔] อโนวฏฺเฐน อุทกํ มหิยา อุพฺภิชฺชิ ตาวเท ตมฺปชฺชุพฺภิชฺชเต มหิยา ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๙๕] ตาราคณา วิโรจนฺติ นกฺขตฺตา คคนมณฺฑเล วิสาขา จนฺทิมายุตฺตา ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๙๖] พิลาสยา ทรีสยา นิกฺขมนฺติ สกาสยา เตปชฺช อาสยา ฉุทฺธา ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. @เชิงอรรถ: ^๑-๑ ก. ผลํ ธาเรนฺติ ตาวเท

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๘.

[๙๗] น โหนฺติ อรติ สตฺตานํ สนฺตุฏฺฐา โหนฺติ ตาวเท เตปชฺช สพฺเพ สนฺตุฏฺฐา ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๙๘] โรคา ตทุปสมฺมนฺติ ชิฆจฺฉา จ วินสฺสติ ตานิปชฺช ปทิสฺสนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๙๙] ราโค ตทา ตนุ โหติ โทโส โมโห วินสฺสติ เตปชฺช วิคตา ^๑- สพฺเพ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๑๐๐] ภยํ ตทา น ภวติ อชฺชเปตํ ปทิสฺสติ เตน ลิงฺเคน ชานาม ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๑๐๑] รโชนุทฺธํสตี อุทฺธํ อชฺชเปตํ ปทิสฺสติ เตน ลิงฺเคน ชานาม ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๑๐๒] อนิฏฺฐคนฺโธ ปกฺกมติ ทิพฺพคนฺโธ ปวายติ โสปชฺช วายตี คนฺโธ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๑๐๓] สพฺเพ เทวา ปทิสฺสนฺติ ฐปยิตฺวา ^๒- อรูปิโน เตปชฺช สพฺเพ ทิสฺสนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๑๐๔] ยาวตา นิรยา นาม สพฺเพ ทิสฺสนฺติ ตาวเท เตปชฺช สพฺเพ ทิสฺสนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๑๐๕] กุฏฺฏา ^๓- กวาฏา เสลา จ น โหนฺตาวรณา ตทา อากาสภูตา เตปชฺช ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๑๐๖] จุตี จ อุปปตฺตี จ ขเณ ตสฺมึ น วิชฺชติ ตานิปชฺช ปทิสฺสนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. @เชิงอรรถ: ^๑ ม. วิหตา ^๒ ปาฬิ. ฐเปตฺวา จ ^๓ ปาฬิ. กุฏา,

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๙.

[๑๐๗] ทฬฺหํ ปคฺคณฺห วีริยํ มา นิวตฺต อภิกฺกม มยมฺเปตํ วิชานาม ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ. ตตฺถ อิทํ สุตฺวาน วจนนฺติ อิทํ ทีปงฺกรสฺส ภควโต โพธิสตฺตสฺส พฺยากรณวจนํ สุตฺวา. อสมสฺสาติ สมสฺส สทิสสฺส อภาวโต อสมสฺส. ยถาห:- "น เม อาจริโย อตฺถิ สทิโส เม น วิชฺชติ สเทวกสฺมึ โลกสฺมึ นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโล"ติ. ^๑- มเหสิโนติ มหนฺเต สีลสมาธิปญฺญากฺขนฺเธ เอสิ คเวสีติ มเหสี, ตสฺส มเหสิโน. นรมรูติ นรา จ อมรา จ, อุกฺกฏฺฐนิทฺเทโส ปนายํ สพฺเพปิ ทสสหสฺสิโลกธาตุยา นาคสุปณฺณยกฺขาทโยปิ อาโมทิตาว. พุทฺธพีชํ กิร อยนฺติ อยํ กิร พุทฺธงฺกุโร อุปฺปนฺโนติ อาโมทิตาติ อตฺโถ. อุกฺกุฏฺฐิสทฺทาติ อุนฺนาทสทฺทา วตฺตนฺติ. อปฺโผเฏนฺตีติ หตฺเถหิ พาหา อภิหนนฺติ. ทสสหสฺสีติ ทสสหสฺสิโลกธาตุโย. สเทวกาติ สห เทเวหิ สเทวกา ทสสหสฺสี นมสฺสนฺตีติ อตฺโถ. ยทิมสฺสาติ ยทิ อิมสฺส, อยเมว วา ปาโฐ. วิรชฺฌิสฺสามาติ ยทิ น สมฺปาปุณิสฺสาม. อนาคตมฺหิ อทฺธาเนติ อนาคเต กาเล. เหสฺสามาติ ภวิสฺสาม. สมฺมุขาติ สมฺมุขีภูตา. อิมนฺติ อิมสฺส, สามิอตฺเถ อุปโยควจนํ. นทึ ตรนฺตาติ นทีตรณกา. "นทิตรนฺตา"ติปิ ปาโฐ. ปฏิตีตฺถนฺติ ปฏิมุขติตฺถํ. วิรชฺฌิยาติ วิรชฺฌิตฺวา. ยทิ มุญฺจามาติ ยทิ อิมํ ภควนฺตํ มุญฺจิตฺวา อกตกิจฺจา คมิสฺสามา"ติ ^๒- อตฺโถ. มม กมฺมํ ปกิตฺเตตฺวาติ มม ภาวิตมตฺตํ พฺยากริตฺวา. ทกฺขิณปาทมุทฺธรีติ ทกฺขิณํ ปาทํ อุกฺขิปิ, "กตปทกฺขิโณ"ติปิ ปาโฐ. @เชิงอรรถ: ^๑ วิ. มหา. ๔/๑๑/๑๑, ม.มู. ๑๒/๒๘๕/๒๔๖, ม.ม. ๑๓/๓๔๑/๓๒๓ @^๒ สี.,อิ. ภวิสฺสามาติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๐.

ชินปุตฺตาติ ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน สาวกา. เทวา มนุสฺสา อสุรา จ, อภิวาเทตฺวาน ปกฺกมุนฺติ เทวาทโย สพฺเพปิ อิเม มํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปุปฺผาทีหิ ปูเชตฺวา สุปฺปติฏฺฐิตปญฺจงฺคา วนฺทิตฺวา นิวตฺติตฺวา ปุนปฺปุนํ โอโลเกตฺวา มธุรตฺถพฺยญฺชนาหิ นานปฺปการาหิ ถุตีติ วณฺเณนฺตา ปกฺกมึสุ. "นรา นาคา จ คนฺธพฺพา, อภิวาเทตฺวาน ปกฺกมุนฺ"ติปิ ปาโฐ. ทสฺสนํ เม อติกฺกนฺเตติ มม ทสฺสนวิสยํ ภควติ อติกฺกนฺเต. "ชหิเต ทสฺสนูปจาเร"ติปิ ปาโฐ. สสํเฆติ สทฺธึ สํเฆน สสํโฆ, ตสฺมึ สสํเฆ. สยนา วุฏฺฐหิตฺวานาติ นิปนฺนฏฺฐานโต กลลโต อุฏฺฐหิตฺวา. ปลฺลงฺกํ อาภุชินฺติ กตปลฺลงฺโก หุตฺวา ปุปฺผราสิมฺหิ นิสีทินฺติ อตฺโถ. "หฏฺโฐ หฏฺเฐน จิตฺเตน, อาสนา วุฏฺฐหึ ตทา"ติปิ ปาโฐ. โส อุตฺตานตฺโถว. ปีติยา จ อภิสฺสนฺโนติ ปีติปริปฺผุโฏ. วสีภูโตติ วสีภาวปฺปตฺโต. ฌาเนติ รูปาวจรารูปาวจรชฺฌาเนสุ. สหสฺสิยมฺหีติ ทสสหสฺสิยํ. โลกมฺหีติ โลกธาตุยา. เม สมาติ มยา สทิสา. อวิเสเสน "เม สมา นตฺถี"ติ วตฺวา อิทานิ ตเมว นิยเมนฺโต "อสโม อิทฺธิธมฺเมสู"ติ อาห. ตตฺถ อิทฺธิธมฺเมสูติ ปญฺจสุ อิทฺธิธมฺเมสูติ อตฺโถ. อลภินฺติ ปฏิลภึ. อีทิสํ สุขนฺติ อีทิสํ โสมนสฺสํ. อถ สุเมธตาปโส ทสพลสฺส พฺยากรณํ สุตฺวา พุทฺธภาวํ กรตลคตกาลมิว มญฺญมาโน ปมุทิตหทโย ทสสุ โลกธาตุสหสฺเสสุ สุทฺธาวาสมหาพฺรหฺมาโน อตีตพุทฺธสฺสาวิโน นิยตโพธิสตฺตานํ พฺยากรเณ อุปฺปชฺชมานปาฏิหาริยทสฺสเนน ตถาคตวจนสฺส อวิตถตํ ปกาเสนฺโต มํ ปริโตสยนฺตา อิมา คาถาโย อาหํสูติ ทสฺเสนฺโต ภควา "ปลฺลงฺกาภุชเน มยฺหนฺ"ติอาทิมาห. ตตฺถ ปลฺลงฺกาภุชเน มยฺหนฺติ มม ปลฺลงฺกาภุชเน. อยเมว วา ปาโฐ. ทสสหสฺสาธิวาสิโนติ ทสสหสฺสิวาสิโน มหาพฺรหฺมาโน. ยา ปุพฺเพติ ยานิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๑.

ปุพฺเพ, วิภตฺติโลปํ กตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ปลฺลงฺกวรมาภุเชติ วรปลฺลงฺกาภุชเน. นิมิตฺตานิ ปทิสฺสนฺตีติ นิมิตฺตานิ ปทิสฺสึสูติ อตฺโถ. อตีตวจเน วตฺตพฺเพ วตฺตมานวจนํ วุตฺตํ. กิญฺจาปิ วุตฺตํ, อตีตวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ. ตานิ อชฺช ปทิสฺสเรติ ปุพฺเพปิ นิยตโพธิสตฺตานํ ปลฺลงฺกาภุชเน ยานิ นิมิตฺตานิ อุปฺปชฺชึสุ, ตานิ นิมิตฺตานิ อชฺช ปทิสฺสเร. ตสฺมา ตฺวํ ธุวเมว พุทฺโธ ภวิสฺสสีติ อตฺโถ. น ปน ตานิเยว นิมิตฺตานิ อุปฺปชฺชึสุ, ตํสทิสตฺตา "ตานิ อชฺช ปทิสฺสเร"ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. สีตนฺติ สีตตฺตํ. พฺยปคตนฺติ คตํ วิคตํ. ตานีติ สีตวิคมนอุณฺหุปสมนานีติ อตฺโถ. นิสฺสทฺทาติ อสทฺทา อนิคฺโฆสา. นิรากุลาติ อนากุลา, อยเมว วา ปาโฐ. น สนฺทนฺตีติ น วหนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. สวนฺติโยติ นทิโย. ตานีติ อวายนอสนฺทนานิ. ถลชาติ ปฐวิตลปพฺพตรุกฺเขสุ ชาตานิ. ทกชาติ โอทกานิ ปุปฺผานิ. ปุปฺผนฺตีติ ปุพฺเพ โพธิสตฺตานํ ปุปฺผึสุ, อตีตตฺเถ วตฺตมานวจนํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. เตปชฺช ปุปฺผิตานีติ ตานิ ปุปฺผานิ อชฺช ปุปฺผิตานีติ อตฺโถ. ผลภาราติ ผลธรา. เตปชฺชาติ เตปิ อชฺช, ปุลฺลิงฺควเสน "เตปี"ติ วุตฺตํ "ลตา วา รุกฺขา วา"ติ วุตฺตตฺตา. ผลิตาติ สญฺชาตผลา. อากาสฏฺฐา จ ภุมฺมฏฺฐา จาติ อากาสคตา จ ภูมิคตา จ. รตนานีติ มุตฺตาทีนิ รตนานิ. โชตนฺตีติ โอภาสนฺติ. มานุสฺสกาติ มนุสฺสานํ สนฺตกา มานุสฺสกา. ทิพฺพาติ เทวานํ สนฺตกา ทิพฺพา. ตุริยาติ อาตตํ วิตตํ อาตตวิตตํ สุสิรํ ฆนนฺติ ปญฺจ ตุริยานิ. ตตฺถ อาตตํ นาม จมฺมปริโยนทฺเธสุ เภริอาทีสุ เอกตลตุริยํ. วิตตํ นาม อุภยตลํ. อาตตวิตตํ นาม สพฺพโต ปริโยนทฺธํ มหติวลฺลกิอาทิกํ. สุสิรํ นาม วํสาทิกํ. ฆนํ นาม สมฺมตาฬาทิกํ. วชฺชนฺตีติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน วชฺชึสุ, อตีตตฺเถ วตฺตมานวจนํ เวทิตพฺพํ. เอส นโย อุปริ อีทิเสสุ วจเนสุปิ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๒.

อภิรวนฺตีติ ตตฺร ตตฺร กุสเลหิ สุมุญฺจิตา สุปฺปตาฬิตา สุวาทิตา วิย อภิรวนฺติ, อภินทนฺตีติ อตฺโถ. วิจิตฺตปุปฺผาติ วิจิตฺรานิ นานาคนฺธวณฺณานิ ปุปฺผานิ. อภิวสฺสนฺตีติ อภิวสฺสึสุ, นิปตึสูติ อตฺโถ. เตปีติ ตานิปิ วิจิตฺรปุปฺผานิ อภิวสฺสนฺตานิ ปทิสฺสนฺติ, เทวพฺรหฺมคเณหิ โอกิริยมานานีติ อธิปฺปาโย. อาภุชตีติ โอสกฺกติ. เตปชฺชโภติ เตปิ อชฺช อุโภ มหาสมุทฺททสสหสฺสิโย. อภิรวนฺตีติ อภินทนฺติ. นิรเยติ นิรเยสุ. ทสสหสฺสาติ อเนกทสสหสฺสา. นิพฺพนฺตีติ สมฺมนฺติ, สนฺตึ อุเปนฺตีติ อตฺโถ. ตารกาติ นกฺขตฺตานิ, เตปิ อชฺช ปทิสฺสตีติ เตปิ สูริยสฺส วิมลภาวา ตารกา อชฺช ทิวา ทิสฺสนฺติ. อโนวฏฺเฐนาติ อโนวฏฺเฐ, ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํ. อถ วา อโนวฏฺเฐติ อนภิวฏฺเฐปิ. นาติ นิปาตมตฺตํ "สุตฺวา น ทูตวจนนฺ"ติอาทีสุ วิย. ตมฺปชฺชุพฺภุชฺชเตติ ตมฺปิ อุทกํ อชฺช อุพฺภิชฺชติ, อุพฺภิชฺชิตฺวา อุฏฺฐหตีติ อตฺโถ. มหิยาติ ปฐวิยา, นิสฺสกฺกวจนํ. ตาราคณาติ คหนกฺขตฺตาทโย สพฺเพ ตารคณา. นกฺขตฺตาติ นกฺขตฺตตารกา จ. คคนมณฺฑเลติ สกลคคนมณฺฑลํ วิโรจนฺตีติ อตฺโถ. พิลาสยาติ พิลาสยา อหินกุลกุมฺภีลโคธาทโย. ทรีสยาติ ฌราสยา. อยเมว วา ปาโฐ. นิกฺขมนฺตีติ นิกฺขมึสุ. สกาสยาติ อตฺตโน อตฺตโน อาสยโต. "ตทาสยา"ติปิ ปาโฐ. ตตฺถ ตทา ตสฺมึ กาเล, อาสยโต, พิลโตติ อตฺโถ. ฉุทฺธาติ สุฉุทฺธา สุวุทฺธาริตา, นิกฺขนฺตาติ อตฺโถ. อรตีติ อุกฺกณฺฐา. สนฺตุฏฺฐาติ ปรเมน สนฺตุฏฺเฐน สนฺตุฏฺฐา. วินสฺสตีติ วิคจฺฉติ. ราโคติ กามราโค. ตทา ตนุ โหตีติ โอรมตฺตโก โหติ, อิมินา ปริยุฏฺฐานาภาวํ ทีเปติ. วิหตาติ วินฏฺฐา. ตทาติ ปุพฺเพ, โพธิสตฺตานํ ปลฺลงฺกาภุชเนติ อตฺโถ. น ภวตีติ น โหติ. อชฺชเปตนฺติ อชฺช ตว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๓.

ปลฺลงฺกาภุชเนปิ เอตํ ภยํ น โหเตวาติ อตฺโถ. เตน ลิงฺเคน ชานามาติ เตน การเณน สพฺเพว มยํ ชานาม, ยํ ตฺวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสีติ อตฺโถ. อนุทฺธํสตีติ น อุคฺคจฺฉติ. ^๑- อนิฏฺฐคนฺโธติ ทุคฺคนฺโธ. ปกฺกมตีติ ปกฺกมิ วิคจฺฉิ. ปวายตีติ ปวายิ. โสปชฺชาติ โสปิ ทิพฺพคนฺโธ อชฺช. ปทิสฺสนฺตีติ ปทิสฺสึสุ. เตปชฺชาติ เตปิ สพฺเพ เทวา อชฺช. ยาวตาติ ปริจฺเฉทนตฺเถ นิปาโต, ยตฺตกาติ อตฺโถ. กุฏฺฏาติ ^๒- ปาการา. น โหนฺตาวรณาติ อาวรณกรา น อเหสุํ. ตทาติ ปุพฺเพ. อากาสภูตาติ เต กุฏฺฏกวาฏปพฺพตา อาวรณํ ติโรกรณํ กาตุํ อสกฺโกนฺตา, อชฏากาสภูตาติ อตฺโถ. จุตีติ มรณํ. อุปปตฺตีติ ปฏิสนฺธิคฺคหณํ. ขเณติ ปุพฺเพ โพธิสตฺตานํ ปลฺลงฺกาภุชนกฺขเณ. น วิชฺชตีติ นาโหสิ. ตานิปชฺชาติ ตานิปิ อชฺช จวนภวนานีติ ^๓- อตฺโถ. มา นิวตฺตีติ มา ปฏิกฺกมิ. อภิกฺกมาติ ปรกฺกม. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติ. ตโต สุเมธปณฺฑิโต ทีปงฺกรสฺส ทสพลสฺส จ ทสสหสฺสจกฺกวาฬ- เทวตานญฺจ วจนํ สุตฺวา ภิยฺโยโส มตฺตาย สญฺชาตุสฺสาโห หุตฺวา จินฺเตสิ "พุทฺธา นาม อโมฆวจนา, นตฺถิ พุทฺธานํ กถาย อญฺญถตฺตํ. ยถา หิ อากาเส ขิตฺตสฺส เลฑฺฑุสฺส ปตนํ ธุวํ, ชาตสฺส มรณํ, อรุเณ อุคฺคเต สูริยสฺส อพฺภุคฺคมนํ, ^๔- อาสยา นิกฺขนฺตสฺส สีหสฺส สีหนาทนทนํ, ครุคพฺภาย อิตฺถิยา ภารโมโรปนํ ^๕- ธุวํ อวสฺสมฺภาวี, เอวเมว พุทฺธานํ วจนํ นาม ธุวํ อโมฆํ, อทฺธา อหํ พุทฺโธ ภวิสฺสามีติ. เตน วุตฺตํ:- [๑๐๘] "พุทฺธสฺส วจนํ สุตฺวา ทสสหสฺสีนจูภยํ ตุฏฺฐหฏฺโฐ ปโมทิโต เอวํ จินฺเตสหํ ตทา. @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,อิ. อนุทฺธํ คจฺฉติ น ภวติ น โหติ ^๒ ก. กุฑฺฑาติ @^๓ สี.,อิ. วจนอุปฺปชฺชนานีติ ^๔ สี.,อิ. อุฏฺฐานํ ^๕ สี.,อิ. ภารโมจนํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๔.

[๑๐๙] อเทฺวชฺฌวจนา พุทฺธา อโมฆวจนา ชินา วิตถํ นตฺถิ พุทฺธานํ ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํ. [๑๑๐] ยถา ขิตฺตํ นเภ เลฑฺฑุ ธุวํ ปตติ ภูมิยํ ตเถว พุทฺธเสฏฺฐานํ วจนํ ธุวสสฺสตํ วิตถํ นตฺถิ พุทฺธานํ ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํ. [๑๑๑] ยถาปิ สพฺพสตฺตานํ มรณํ ธุวสสฺสตํ ตเถว พุทฺธเสฏฺฐานํ วจนํ ธุวสสฺสตํ วิตถํ นตฺถิ พุทฺธานํ ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํ. [๑๑๒] ยถา รตฺติกฺขเย ปตฺเต สูริยุคฺคมนํ ธุวํ ตเถว พุทฺธเสฏฺฐานํ วจนํ ธุวสสฺสตํ วิตถํ นตฺถิ พุทฺธานํ ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํ. [๑๑๓] ยถา นิกฺขนฺตสยนสฺส สีหสฺส นทนํ ธุวํ ตเถว พุทฺธเสฏฺฐานํ วจนํ ธุวสสฺสตํ วิตถํ นตฺถิ พุทฺธานํ ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํ. [๑๑๔] ยถา อาปนฺนสตฺตานํ ภารโมโรปนํ ธุวํ ตเถว พุทฺธเสฏฺฐานํ วจนํ ธุวสสฺสตํ วิตถํ นตฺถิ พุทฺธานํ ธุวํ พุทฺโธ ภวามหนฺ"ติ. ตตฺถ พุทฺธสฺส วจนํ สุตฺวา, ทสสหสฺสีนจูภยนฺติ ทีปงฺกรสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส จ ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตานญฺจ วจนํ สุตฺวา. อุภยนฺติ อุภเยสํ, สามิอตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, อุภยวจนํ วา. เอวํ จินฺเตสหนฺติ เอวํ จินฺเตสึ อหึ. อเทฺวชฺฌวจนาติ เทฺวธา อปฺปวตฺตวจนา, เอกํสวจนาติ อตฺโถ. "อจฺฉิทฺทวจนา"ติปิ ปาโฐ, ตสฺส นิทฺโทสวจนาติ อตฺโถ. อโมฆวจนาติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๕.

อวิตถวจนา. วิตถนฺติ วิตถวจนํ นตฺถีติ อตฺโถ. ธุวํ พุทฺโธ ภวามหนฺติ อหํ เอกํเสเนว พุทฺโธ ภวิสฺสามีติ นิยตวเสน อวสฺสมฺภาวิวเสน จ วตฺตมานวจนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. สูริยุคฺคมนนฺติ สูริยสฺส อุทยนํ, อยเมว วา ปาโฐ. ธุวสสฺสตนฺติ เอกํสภาวี เจว สสฺสตญฺจ. นิกฺขนฺตสยนสฺสาติ สยนโต นิกฺขนฺตสฺส. อาปนฺนสตฺตานนฺติ ครุคพฺภานํ, คพฺภินีนนฺติ อตฺโถ. ภารโมโรปนนฺติ ภารโอโรปนํ, คพฺภสฺส โอโรปนนฺติ, อตฺโถ. มกาโร ปทสนฺธิกโร, เสสเมตฺถาปิ อุตฺตานเมวาติ. "สฺวาหํ อทฺธา พุทฺโธ ภวิสฺสามี"ติ เอวํ กตสนฺนิฏฺฐาโน พุทฺธการเก ธมฺเม อุปธาเรตุํ "กหํ นุ โข พุทฺธการกา ธมฺมา"ติ อุทฺธํ อโธ ทิสาสุ วิทิสาสู"ติ อนุกฺกเมน สกลํ ธมฺมธาตุํ วิจินนฺโต ปุพฺเพ โปราณเกหิ โพธิสตฺเตหิ อาเสวิตนิเสวิตํ ปฐมํ ทานปารมึ ทิสฺวา เอวํ อตฺตานํ โอวทิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย ปฐมํ ทานปารมึ ปูเรยฺยาสิ. ยถา หิ นิกุชฺชิโต อุทกกุมฺโภ นิสฺเสสํ กตฺวา อุทกํ วมติเยว น ปจฺจาหรติ, เอวเมว ธนํ วา ยสํ วา ปุตฺตทารํ วา องฺคปจฺจงฺคํ วา อโนโลเกตฺวา สพฺพตฺถ ^๑- ยาจกานํ สพฺพํ อิจฺฉิติจฺฉิตํ นิสฺเสสํ กตฺวา ททมาโน โพธิมูเล นิสีทิตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ ปฐมํ ทานปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาสิ. เตน วุตฺตํ:- [๑๑๕] "หนฺท พุทฺธกเร ธมฺเม วิจินามิ อิโต จิโต อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา ยาวตา ธมฺมธาตุยา. [๑๑๖] วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ ปฐมํ ทานปารมึ ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ อนุจิณฺณํ มหาปถํ. @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,อิ. สพฺพสมฺปตฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๖.

[๑๑๗] อิมํ ตฺวํ ปฐมํ ตาว ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย ทานปารมิตํ คจฺฉ ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ. [๑๑๘] ยถาปิ กุมฺโภ สมฺปุณฺโณ ยสฺส กสฺสจิ อโธ กโต วมเตวุทกํ นิสฺเสสํ น ตตฺถ ปริรกฺขติ. [๑๑๙] ตเถว ยาจเก ทิสฺวา หีนมุกฺกฏฺฐมชฺฌิเม ททาหิ ทานํ นิสฺเสสํ กุมฺโภ วิย อโธ กโต"ติ, ตตฺถ หนฺทาติ ววสฺสคฺคตฺเถ นิปาโต. พุทฺธกเร ธมฺเมติ พุทฺธตฺตเร ธมฺเม. พุทฺธตฺตกรา นาม ธมฺมา ทานปารมิตาทโย ทส ธมฺมา. วิจินามีติ วิจินิสฺสามิ, วีมํสิสฺสามิ อุปปริกฺขิสฺสามีติ อตฺโถ. อิโต จิโตติ อิโต อิโต, อยเมว วา ปาโฐ. ตตฺถ ตตฺถ วิจินามีติ อตฺโถ. อุทฺธนฺติ เทวโลเก. อโธติ มนุสฺสโลเก. ทส ทิสาติ ทสสุ ทิสาสุ, กตฺถ นุ โข เต พุทฺธการกธมฺมา อุทฺธํ อโธ ติริยํ ทิสาสุ วิทิสาสูติ อธิปฺปาโย. ยาวตา ธมฺมธาตุยาติ เอตฺถ ยาวตาติ ปริจฺเฉทวจนํ. ธมฺมธาตุยาติ สภาวธมฺมสฺส, ปวตฺตนีติ วจนเสโส ทฏฺฐพฺโพ. กึ วุตฺตํ โหติ? ยาวติกา สภาวธมฺมานํ กามรูปารูปธมฺมานํ ปวตฺติ, ตาวติกํ วิจินิสฺสามีติ วุตฺตํ โหติ. วิจินนฺโตติ วีมํสนฺโต อุปปริกฺขนฺโต. ปุพฺพเกหีติ โปราณเกหิ โพธิสตฺเตหิ. อนุจิณฺณนฺติ อชฺฌาจิณฺณํ ^๑- อาเสวิตํ. สมาทิยาติ สมาทิยนํ กโรหิ, อชฺช ปฏฺฐาย อยํ ปฐมํ ทานปารมี ปูเรตพฺพา มยาติ เอวํ สมาทิยาติ อตฺโถ. ทานปารมิตํ คจฺฉาติ ทานปารมึ คจฺฉ, ปูรยาติ อตฺโถ, ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสีติ โพธิมูลมุปคนฺตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ ปตฺตุํ อิจฺฉสิ เจ. ยสฺส กสฺสจีติ อุทกสฺส วา ขีรสฺส วา ยสฺส กสฺสจิ สมฺปุณโณ. @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,อิ. อาจิณฺณํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๗.

สมฺปุณฺณสทฺทโยเค สติ สามิวจนํ อิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู. กรณตฺเถ วา สามิวจนํ, เยน เกนจีติ อตฺโถ, อโธ กโตติ เหฏฺฐามุขีกโต. น ตตฺถ ปริรกฺขตีติ ตสฺมึ วมเน น ปริรกฺขติ, นิสฺเสสํ อุทกํ วมเตวาติ อตฺโถ. หีนมุกฺกฏฺฐมชฺฌิเมติ หีนมชฺฌิมปณีเต, มกาโร ปทสนฺธิกโร. กุมฺโภ วิย อโธ กโตติ เหฏฺฐามุขีกโต วิย กุมฺโภ. ยาจเก อุปคเต ทิสฺวา "ตฺวํ สุเมธ อตฺตโน อนวเสเสตฺวา สพฺพธนปริจฺจาเคน ทานปารมึ องฺคปริจฺจาเคน อุปปารมึ, ชีวิตปริจฺจาเคน ปรมตฺถปารมิญฺจ ปูเรหี"ติ เอวํ อตฺตนาว อตฺตานํ โอวทิ. อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการเกหิ ธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต ทุติยํ สีลปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย สีลปารมึ ปูเรยฺยาสิ. ยถา จมรี มิโค นาม ชีวิตมฺปิ อโนโลเกตฺวา อตฺตโน วาลเมว รกฺขติ, เอวํ ตฺวมฺปิ อิโต ปฏฺฐาย ชีวิตมฺปิ อโนโลเกตฺวา สีลเมว รกฺขนฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ ทุติยํ สีลปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาสิ. เตน วุตฺตํ:- [๑๒๐] "น เหเต เอตฺตกาเยว พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ เย ธมฺมา โพธิปาจนา. [๑๒๑] วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ ทุติยํ สีลปารมึ ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ อาเสวิตนิเสวิตํ. [๑๒๒] อิมํ ตฺวํ ทุติยํ ตาว ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย สีลปารมิตํ คจฺฉ ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ. [๑๒๓] ยถาปิ จมรี วาลํ กิสฺมิญฺจิ ปฏิลคฺคิตํ อุเปติ มรณํ ตตฺถ น วิโกเปติ วาลธึ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๘.

[๑๒๔] ตเถว จตูสุ ภูมีสุ สีลานิ ปริปูรย ปริรกฺข สพฺพทา สีลํ จมรี วิย วาลธินฺ"ติ. ตตฺถ น เหเตติ น หิ เอเตเยว. โพธิปาจนาติ มคฺคปริปาจนา. สพฺพญฺญุตญฺญาณปริปาจนา วา. ทุติยํ สีลปารมินฺติ สีลํ นาม สพฺเพสํ กุสลธมฺมานํ ปติฏฺฐา, สีเล ปติฏฺฐิโต กุสลธมฺเมหิ น ปริหายติ, สพฺเพปิ โลกิยโลกุตฺตรคุเณ ปฏิลภติ. ตสฺมา สีลปารมี ปูเรตพฺพาติ ทุติยํ สีลปารมึ อทฺทกฺขินฺติ อตฺโถ. อาเสวิตนิเสวิตนฺติ ภาวิตญฺเจว พหุลีกตญฺจ. จมรีติ จมรี มิโค. กิสฺมิญฺจีติ ยตฺถ กตฺถจิ รุกฺขลตากณฺฏกาทีสุ อญฺญตรสฺมึ. ปฏิลคฺคิตนฺติ ปฏิวิลคฺคิตํ. ตตฺถาติ ยตฺถ วิลคฺคิตํ, ตตฺเถว ฐตฺวา มรณํ อุปคจฺฉติ. น วิโกเปตีติ น ฉินฺทติ. วาลธินฺติ วาลํ ฉินฺทิตฺวา น คจฺฉติ, ตตฺเถว มรณํ อุเปตีติ อตฺโถ. จตูสุ ภูมีสุ สีลานีติ จตูสุ ฐาเนสุ วิภตฺติสีลานิ, ปาติโมกฺขสํวรอินฺทฺริย- สํวรอาชีวปาริสุทฺธิปจฺจยสนฺนิสฺสิตวเสนาติ อตฺโถ. ภูมิวเสน ปน ทฺวีสุเยว ภูมีสุ ปริยาปนฺนํ ตมฺปิ จตุสีลเมวาติ. ปริปูรยาติ ขณฺฑฉิทฺทสพลาทิอภาเวน ปริปูรย. สพฺพทาติ สพฺพกาลํ. จมรี วิยาติ จมรี มิโค วิย. เสสเมตฺถาปิ อุตฺตานตฺถเมวาติ. อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการเกหิ ธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต ตติยํ เนกฺขมฺมปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย เนกฺขมฺมปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. ยถาปิ สุจิรํ พนฺธนาคาเร วสมาโน ปุริโส น ตตฺถ สิเนหํ กโรติ, อถ โข อุกฺกณฺฐิโต อวสิตุกาโม โหติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สพฺพภเว พนฺธนาคารสทิเส กตฺวา ปสฺส, สพฺพภเวหิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๙.

อุกฺกณฺฐิโต มุจฺจิตุกาโม หุตฺวา เนกฺขมฺมาภิมุโขว โหหิ, เอวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ ตติยํ เนกฺขมฺมปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาสิ. เตน วุตฺตํ:- [๑๒๕] "น เหเต เอตฺตกาเยว พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ เย ธมฺมา โพธิปาจนา. [๑๒๖] วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ ตติยํ เนกฺขมฺมปารมึ ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ อาเสวิตนิเสวิตํ. [๑๒๗] อิมํ ตฺวํ ตติยํ ตาว ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย เนกฺขมฺมปารมิตํ คจฺฉ ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ. [๑๒๘] ยถา อนฺทุฆเร ปุริโส จิรวุฏฺโฐ ทุขฏฺฏิโต น ตตฺถ ราคํ ชเนติ ^๑- มุตฺตึเยว คเวสติ. [๑๒๙] ตเถว ตฺวํ สพฺพภเว ปสฺส อนฺทุฆเร วิย เนกฺขมฺมาภิมุโข โหหิ ภวโต ปริมุตฺติยา"ติ. ตตฺถ อนฺทุฆเรติ พนฺธนาคาเร. จิรวุฏฺโฐติ จิรกาลํ วุฏฺโฐ. ทุขฏฏิโตติ ทุกฺขปีฬิโต. น ตตฺถ ราคํ ชเนตีติ ตตฺถ อนฺทุฆเร ราคํ สิเนหํ น ชเนติ น อุปฺปาเทติ. "อิมํ อนฺทุฆรํ มุญฺจิตฺวา นาหํ อญฺญตฺถ คมิสฺสามี"ติ เอวํ ตตฺถ ราคํ น ชเนติ, กินฺตุ ^๒- มุตฺตึเยว โมกฺขเมว คเวสตีติ อธิปฺปาโย. เนกฺขมฺมาภิมุโขติ นิกฺขมนาภิมุโข โหติ. ภวโตติ สพฺพภเวหิ. ปริมุตฺติยาติ ปริโมจนตฺถาย. "เนกฺขมฺมาภิมุโข หุตฺวา, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติปิ ปาโฐ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ. อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต จตุตฺถํ ปญฺญาปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต @เชิงอรรถ: ^๑ ปาฬิ. อภิชเนติ ^๒ สี.,อิ. กึ กโรสิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๐.

ปฏฺฐาย ปญฺญาปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. หีนมชฺฌิมุกฺกฏฺเฐสุ กญฺจิ อวชฺเชตฺวา สพฺเพปิ ปณฺฑิเต อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺเฉยฺยาสิ. ยถาปิ ปิณฺฑจาริโก ภิกฺขุ หีนาทิเภเทสุ กุเลสุ กิญฺจิ กุลํ อวิวชฺเชตฺวา ปฏิปาฏิยา ปิณฺฑาย จรนฺโต ขิปฺปํ ยาปนมตฺตํ ลภติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สพฺเพ ปณฺฑิเต อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ จตุตฺถํ ปญฺญาปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาสิ. เตน วุตฺตํ:- [๑๓๐] "น เหเต เอตฺตกาเยว พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ เย ธมฺมา โพธิปาจนา. [๑๓๑] วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ จตุตฺถํ ปญฺญาปารมึ ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ อาเสวิตนิเสวิตํ. [๑๓๒] อิมํ ตฺวํ จตุตฺถํ ตาว ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย ปญฺญาปารมิตํ คจฺฉ ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ. [๑๓๓] ยถาปิ ภิกฺขุ ภิกฺขนฺโต หีนมุกฺกฏฺฐมชฺฌิเม กุลานิ จ วิวชฺเชนฺโต เอวํ ลภติ ยาปนํ. [๑๓๔] ตเถว ตฺวํ สพฺพกาลํ ปริปุจฺฉํ พุธํ ชนํ ปญฺญาย ปารมึ คนฺตฺวา สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ. ตตฺถ ภิกฺขนฺโตติ ปิณฺฑาย จรนฺโต. หีนมุกฺกฏฺฐมชฺฌิเมติ หีนมุกฺกฏฺฐมชฺฌิมานิ กุลานีติ อตฺโถ. ลิงฺควิปริยาโส กโต. น วิวชฺเชนฺโตติ น ปริหรนฺโต ฆรปฏิปาฏึ มุญฺจิตฺวา จรนฺโต วิวชฺเชติ นาม, เอวมกตฺวาติ อตฺโถ. ยาปนนฺติ ยาปนมตฺตํ ปาณธารณํ อาหารํ ลภตีติ อตฺโถ. ปริปุจฺฉนฺติ "กึ ภนฺเต กุสลํ, กึ สาวชฺชํ. กึ อนวชฺชนฺ"ติอาทินา ^๑- นเยน ตตฺถ อภิญฺญาเต ปณฺฑิเต ชเน อุปสงฺกมิตฺวา ปริปุจฺฉนฺโตติ อตฺโถ พุธํ ชนนฺติ ปณฺฑิตํ ชนํ. "พุเธ ชเน"ติปิ @เชิงอรรถ: ^๑ ที.ปา. ๑๑/๘๔, ๒๑๖/๕๑, ๑๓๖

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๑.

ปาโฐ. ปญฺญาย ปารมินฺติ ปญฺญาย ปารํ. "ปญฺญาปารมิตํ คนฺตฺวา"ติปิ ปาโฐ. เสสเมตฺถาปิ อุตฺตานเมวาติ. อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต ปญฺจมํ วีริยปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย วีริยปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. ยถาปิ สีโห มิคราชา สพฺพอิริยาปเถสุ ทฬฺหวีริโย โหติ, เอวํ ตฺวมฺปิ สพฺพภเวสุ สพฺพอิริยาปเถสุ ทฬฺหวีริโย อโนลีนวีริโย สมาโน พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ ปญฺจมํ วีริยปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาสิ. เตน วุตฺตํ:- [๑๓๕] "น เหเต เอตฺตกาเยว พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ เย ธมฺมา โพธิปาจนา. [๑๓๖] วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ ปญฺจมํ วีริยปารมึ ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ อาเสวิตนิเสวิตํ. [๑๓๗] อิมํ ตฺวํ ปญฺจมํ ตาว ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย วีริยปารมิตํ คจฺฉ ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ. [๑๓๘] ยถาปิ สีโห มิคราชา นิสชฺชฏฺฐานจงฺกเม อลีนวีริโย โหติ ปคฺคหิตมโน สทา. [๑๓๙] ตเถว ตฺวํ สพฺพภเว ปคฺคณฺห วีริยํ ทฬฺหํ วีริยปารมิตํ คนฺตฺวา สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ. ตตฺถ อลีนวีริโยติ อโนลีนวีริโย. สพฺพภเวติ ชาตชาตภเว, สพฺเพสุ ภเวสูติ อตฺโถ. "อารทฺธวีริโย หุตฺวา, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติปิ ปาโฐ. เสสเมตฺถาปิ อุตฺตานเมวาติ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๒.

อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต ฉฏฺฐมํ ขนฺติปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย ขนฺติปารมึ ปริปูเรยฺยาสิ, สมฺมานเนปิ อวมานเนปิ ขโมว ภเวยฺยาสิ. ยถา หิ ปฐวิยํ นาม สุจิมฺปิ ปกฺขิปนฺติ อสุจิมฺปิ, น จ เตน ปฐวี สิเนหํ วา ปฏิฆํ วา กโรติ, ขมติ สหติ อธิวาเสติเยว, เอวเมว ตฺวมฺปิ สพฺเพสํ สมฺมานนาวมานเนสุ ขโม สมาโน พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ ฉฏฺฐมํ ขนฺติปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาสิ. เตน วุตฺตํ:- [๑๔๐] "น เหเต เอตฺตกาเยว พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ เย ธมฺมา โพธิปาจนา. [๑๔๑] วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ ฉฏฺฐมํ ขนฺติปารมึ ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ อาเสวิตนิเสวิตํ. [๑๔๒] อิมํ ตฺวํ ฉฏฺฐมํ ตาว ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย ตตฺถ อเทฺวชฺฌมานโส สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ. [๑๔๓] ยถาปิ ปฐวี นาม สุจิมฺปิ อสุจิมฺปิ จ สพฺพํ สหติ นิกฺเขปํ น กโรติ ปฏิฆํ ตยา. [๑๔๔] ตเถว ตฺวมฺปิ สพฺเพสํ สมฺมานาวมานกฺขโม ขนฺติปารมิตํ คนฺตฺวา สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺสํ ขนฺติปารมิยํ. อเทฺวชฺฌมานโสติ เอกํสมานโส. สุจิมฺปีติ จนฺทนกุงฺกุมคนฺธมาลาทิสุจิมฺปิ. อสุจมฺปีติ อหิกุกฺกุรมนุสฺสกุณปคูถมุตฺตเขฬ- สิงฺฆาณิกาทิอสุจิมฺปิ. สหตีติ ขมติ, อธิวาเสติ. นิกฺเขปนฺติ นิกฺขิตฺตํ. ปฏิฆนฺติ โกธํ. ตยาติ ตาย วุตฺติยา, ตาย นิกฺขิตฺตตาย วา. "ปฏิฆํ ทยนฺ"ติปิ ปาโฐ. ตสฺส เตน นิกฺเขเปน ปฏิฆานุโรธํ น กโรตีติ อตฺโถ. สมฺมานาวมานกฺขโมติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๓.

สพฺเพสํ สมฺมานนาวมานนสโห ตฺวมฺปิ ภวาติ อตฺโถ. "ตเถว ตฺวมฺปิ สพฺพภเว, สมฺมานนวิมานกฺขโม"ติปิ ปฐนฺติ. "ขนฺติยา ปารมึ คนฺตฺวา"ติปิ ปาโฐ, ตสฺสา ขนฺติยา ปารมิปูรณวเสน คนฺตฺวาติ อตฺโถ. เสสเมตฺถาปิ อุตฺตานเมวาติ. อิโต ปรํ เอตฺตกมฺปิ อวตฺวา ยตฺถ ยตฺถ วิเสโส อตฺถิ, ตํ ตเมว วตฺวา ปาฐนฺตรํ ทสฺเสตฺวา คมิสฺสามาติ. อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต สตฺตมํ สจฺจปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย สจฺจปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ, อสนิยา มตฺถเก ปตมานายปิ ธนาทีนํ อตฺถาย ฉนฺทาทีนํ วเสน สมฺปชานมุสาวาทํ นาม มา ภาสิ. ยถาปิ โอสธีตารกา นาม สพฺพอุตูสุ อตฺตโน คมนวีถึ วิชหิตฺวา อญฺญาย วีถิยา น คจฺฉติ, สกวีถิยาว คจฺฉติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สจฺจํ ปหาย มุสาวาทํ นาม อวทนฺโตเยว พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ สตฺตมํ สจฺจปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาสึ. เตน วุตฺตํ:- [๑๔๕] "น เหเต เอตฺตกาเยว พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ เย ธมฺมา โพธิปาจนา. [๑๔๖] วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ สตฺตมํ สจฺจปารมึ ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ อาเสวิตนิเสวิตํ. [๑๔๗] อิมํ ตฺวํ สตฺตมํ ตาว ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย ตตฺถ อเทฺวชฺฌวจโน สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ. [๑๔๘] ยถาปิ โอสธี นาม ตุลาภูตา สเทวเก สมเย อุตุวสฺเส วา น โวกฺกมติ วีถิโต. [๑๔๙] ตเถว ตฺวมฺปิ สจฺเจสุ มา โวกฺกมสิ วีถิโต สจฺจปารมิตํ คนฺตฺวา สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๔.

ตตฺถ ตตฺถาติ สจฺจปารมิยํ. อเทฺวชฺฌวจโนติ อวิตถวจโน. โอสธี นามาติ โอสธีตารกา, โอสธคหเณ โอสธีตารกํ อุทิตํ ทิสฺวา โอสธํ คณฺหนฺติ. ตสฺมา "โอสธีตารกา"ติ วุจฺจติ. ตุลาภูตาติ ปมาณภูตา. สเทวเกติ สเทวกสฺส โลกสฺส. สมเยติ วสฺสสมเย. อุตุวสฺเสติ เหมนฺตคิเมฺหสุ. "สมเย อุตุวฏฺเฏ"ติปิ ปาโฐ. ตสฺส สมเยติ คิเมฺห. อุตุวฏฺเฏติ เหมนฺเต จ วสฺสาเน จาติ อตฺโถ. น โวกฺกมติ วีถิโตติ ตํตํอุตุมฺหิ อตฺตโน คมนวีถิโต น โวกฺกมติ น วิคจฺฉติ, ฉ มาเส ปจฺฉิมํ ทิสํ คจฺฉติ, ฉ มาเส ปุพฺพํ ทิสํ คจฺฉตีติ. อถ วา โอสธี นามาติ สิงฺคิเวรปิปฺผลิมริจาทิกํ โอสธํ. น โวกฺกมตีติ ยํ ยํ ผลทานสมตฺถํ โอสธํ, ตํ ตํ ผลทานํ โอกฺกมฺม อตฺตโน ผลํ อทตฺวา น นิวตฺตติ. วีถิโตติ คมนวีถิโต, ปิตฺตหโร ปิตฺตํ หรเตว, วาตหโร วาตํ หรเตว, เสมฺหหโร เสมฺหํ หรเตวาติ อตฺโถ. เสสเมตฺถาปิ อุตฺตานเมวาติ. อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต อฏฺฐมํ อธิฏฺฐานปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย อธิฏฺฐานปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ, ยํ อธิฏฺฐาสิ, ตสฺมึ อธิฏฺฐาเน นิจฺจโล ภเวยฺยาสิ, ยถา ปพฺพโต นาม สพฺพทิสาสุ วาเต ปหรนฺเตปิ น กมฺปติ น จลติ, อตฺตโน ฐาเนเยว ติฏฺฐติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ อตฺตโน อธิฏฺฐาเน นิจฺจโล โหนฺโตว พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ อฏฺฐมํ อธิฏฺฐานปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาสีติ. เตน วุตฺตํ:- [๑๕๐] "น เหเต เอตฺตกาเยว พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ เย ธมฺมา โพธิปาจนา. [๑๕๑] วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ อฏฺฐมํ อธิฏฺฐานปารมึ ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ อาเสวิตนิเสวิตํ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๕.

[๑๕๒] อิมํ ตฺวํ อฏฺฐมํ ตาว ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย ตตฺถ ตฺวํ อจโล หุตฺวา สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ. [๑๕๓] ยถาปิ ปพฺพโต เสโล อจโล สุปฺปติฏฺฐิโต น กมฺปติ ภุสวาเตหิ สกฏฺฐาเนว ติฏฺฐติ. [๑๕๔] ตเถว ตฺวํ อธิฏฺฐาเน สพฺพทา อจโล ภว อธิฏฺฐานปารมิตํ คนฺตฺวา สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ. ตตฺถ เสโลติ สิลามโย. อจโลติ นิจฺจโล. สุปฺปติฏฺฐิโตติ อจลตฺตาว สุฏฺฐุ ปติฏฺฐิโต. "ยถาปิ ปพฺพโต อจโล, นิขาโต สุปฺปติฏฺฐิโต"ติปิ ปาโฐ. ภุสวาเตหีติ พลววาเตหิ. สกฏฺฐาเนวาติ อตฺตโน ฐาเนเยว, ยถาฐิตฏฺฐาเนเยวาติ อตฺโถ. เสสเมตฺถาปิ อุตฺตานเมวาติ. อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต นวมํ เมตฺตาปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย เมตฺตาปารมึ ปูเรยฺยาสิ, หิเตสุปิ อหิเตสุปิ เอกจิตฺโตว ภเวยฺยาสิ. ยถาปิ อุทกํ นาม ปาปชนสฺสปิ กลฺยาณชนสฺสปิ สีตภาวํ เอกสทิสํ กตฺวา ผรติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สพฺพสตฺเตสุ เมตฺตจิตฺเตน เอกจิตฺโตว หุตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ นวมํ เมตฺตาปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาสี"ติ. เตน วุตฺตํ:- [๑๕๕] "น เหเต เอตฺตกาเยว พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ เย ธมฺมา โพธิปาจนา. [๑๕๖] วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ นวมํ เมตฺตาปารมึ ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ อาเสวิตนิเสวิตํ. [๑๕๗] อิมํ ตฺวํ นวมํ ตาว ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย เมตฺตาย อสโม โหหิ ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๖.

[๑๕๘] ยถาปิ อุทกํ นาม กลฺยาเณ ปาปเก ชเน สมํ ผรติ สีเตน ปวาเหติ รโชมลํ. [๑๕๙] ตเถว ตฺวํ หิตาหิเต สมํ เมตฺตาย ภาวย เมตฺตาปารมิตํ คนฺตฺวา สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ. ตตฺถ อสโม โหหีติ เมตฺตาภาวนาย อสทิโส โหหิ. ตตฺถ "ตฺวํ สมสโม โหหี"ติปิ ปาโฐ. โส อุตฺตานตฺโถว. สมนฺติ ตุลฺยํ. ผรตีติ ผุสติ. ปวาเหตีติ วิโสเธติ. รโชติ อาคนฺตุกรชํ. มลนฺติ สรีเร อุฏฺฐิตํ เสทมลาทึ. "รชมลนฺ"ติปิ ปาโฐ. โสเยวตฺโถ. หิตาหิเตติ หิเต จ อหิเต จ, มิตฺเต จ อมิตฺเต จาติ อตฺโถ. เมตฺตาย ภาวยาติ เมตฺตํ ภาวย วฑฺเฒหิ. เสสเมตฺถาปิ อุตฺตานเมวาติ. อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต ทสมํ อุเปกฺขาปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย อุเปกฺขาปารมึ ปริปูเรยฺยาสิ, สุเขปิ ทุกฺเขปิ มชฺฌตฺโตว ภเวยฺยาสิ. ยถาปิ ปฐวี นาม สุจิมฺปิ อสุจิมฺปิ จ ปกฺขิปมาเน มชฺฌตฺตาว โหติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สุขทุกฺเขสุ มชฺฌตฺโตว โหนฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ ทสมํ อุเปกฺขาปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาสิ. เตน วุตฺตํ:- [๑๖๐] "น เหเต เอตฺตกาเยว พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ เย ธมฺมา โพธิปาจนา. [๑๖๑] วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ ทสมํ อุเปกฺขาปารมึ ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ อาเสวิตนิเสวิตํ. [๑๖๒] อิมํ ตฺวํ ทสมํ ตาว ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย ตุลาภูโต ทโฬฺห หุตฺวา สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ. [๑๖๓] ยถาปิ ปฐวี นาม นิกฺขิตฺตํ อสุจึ สุจึ อุเปกฺขติ อุโภเปเต โกปานุนยวชฺชิตา.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๗.

[๑๖๔] ตเถว ตฺวํ สุขทุกฺเข ตุลาภูโต สทา ภว อุเปกฺขาปารมิตํ คนฺตฺวา สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ. ตตฺถ ตุลาภูโตติ มชฺฌตฺตภาเว ฐิโต, ยถา ตุลาย ทณฺโฑ สมํ ตุลิโต สมํ ติฏฺฐติ, น นมติ น อุนฺนมติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สุขทุกฺเขสุ ตุลาสทิโส หุตฺวา สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ. โกปานุนยวชฺชิตาติ ปฏิฆานุโรธวชฺชิตา. "ทยาโกปวิวิชฺชิตา"ติปิ ปาโฐ, โสเยวตฺโถ. เสสํ ขนฺติปารมิยํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ตโต สุเมธปณฺฑิโต อิเม ทส ปารมิธมฺเม วิจินิตฺวา ตโต ปรํ จินฺเตสิ "อิมสฺมึ โลเก โพธิสตฺเตหิ ปริปูเรตพฺพา โพธิปาจนา พุทฺธตฺตกรา ^๑- ธมฺมา เอตฺตกาเยว, น อิโต ภิยฺโย, อิมา ปน ปารมิโย อุทฺธํ อากาเสปิ นตฺถิ, น เหฏฺฐา ปฐวิยมฺปิ, น ปุรตฺถิมาทีสุ ทิสาสุปิ อตฺถิ, มยฺหํเยว ปน หทยมํสนฺตเรเยว ปติฏฺฐิตา"ติ. เอวํ ตาสํ อตฺตโน หทเย ปติฏฺฐิตภาวํ ทิสฺวา สพฺพาปิ ตา ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาย ปุนปฺปุนํ สมฺมสนฺโต อนุโลมปฏิลมํ สมฺมสิ, ปริยนฺเต คเหตฺวา อาทิมฺหิ ปาเปสิ, อาทิมฺหิ คเหตฺวา ปริยนฺเต ฐเปสิ. มชฺเฌ คเหตฺวา อุภโต โอสาเปสิ, อุภโต โกฏีสุ คเหตฺวา มชฺเฌ โอสาเปสิ. พาหิรภณฺฑปริจฺจาโค ปารมิโย นาม, องฺคปริจฺจาโค อุปปารมิโย นาม, ชีวิตปริจฺจาโค ปรมตฺถปารมิโย นามาติ ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรตฺถปารมิโยติ สมตึส ปารมิโย ยมกเตลํ ^๒- วินิวฏฺเฏนฺโต วิย สมฺมสิ. ตสฺส ทส ปารมิโย สมฺมสนฺตสฺส ธมฺมเตเชน จตุนหุตาทิกทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลา วิปุลา อยํ มหาปฐวี หตฺถินา อกฺกนฺตนฬกลาโป วิย อุปฺปีฬิยมานํ อุจฺฉุยนฺตํ วิย จ มหาวิรวํ วิรวมานา สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวทิ. กุลาลจกฺกํ วิย เตลยนฺตจกฺกํ วิย จ ปริพฺภมิ. เตน วุตฺตํ:- @เชิงอรรถ: ^๑ สี. พุทฺธการกา ^๒ ม. ยนฺตยมกเตลํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๘.

[๑๖๕] "เอตฺตกาเยว เต โลเก เย ธมฺมา โพธิปาจนา ตตุทฺธํ นตฺถิ อญฺญตฺร ทฬฺหํ ตตฺถ ปติฏฺฐห. [๑๖๖] อิเม ธมฺเม สมฺมสโต สภาวสรสลกฺขเณ ธมฺมเตเชน วสุธา ทสสหสฺสี ปกมฺปถ. [๑๖๗] จลตี รวตี ปฐวี อุจฺฉุยนฺตํว ปีฬิตํ เตลยนฺเต ยถา จกฺกํ เอวํ กมฺปติ เมทนี"ติ. ตตฺถ เอตฺตกาเยวาติ นิทฺทิฏฺฐานํ ปารมิตานํ อนูนาธิกภาวสฺส ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตตุทฺธนฺติ ตโต ทสปารมีหิ อุทฺธํ นตฺถิ. อญฺญตฺราติ อญฺญํ, ลกฺขณํ สทฺทสตฺถโต คเหตพฺพํ. ตโต ทสปารมิโต อญฺโญ พุทฺธการกธมฺโม นตฺถีติ อตฺโถ. ตตฺถาติ ตาสุ ทสสุ ปารมีสุ. ปติฏฺฐหาติ ปติฏฺฐ, ปริปูเรนฺโต ติฏฺฐาติ อตฺโถ. อิเม ธมฺเมติ ปารมิธมฺเม. สมฺมสโตติ อุปปริกฺขนฺตสฺส. อนาทรตฺเถ สามิวจนํ ทฏฺฐพฺพํ. สภาวสรสลกฺขเณติ สภาวสงฺขาเตน สรสลกฺขเณน สมฺมสนฺตสฺสาติ อตฺโถ. ธมฺมเตเชนาติ ปารมิปวิจยญาณเตเชน. ^๑- วสุธาติ วสูติ รตนํ วุจฺจติ, ตํ ธาเรติ, ธียติ วา เอตฺถาติ วสุธา. กา สา? เมทนี. ^๒- ปกมฺปถาติ ปกมฺปิตฺถ. สุเมธปณฺฑิเต ปน ปารมิโย วิจินนฺเต ตสฺส ญาณเตเชน ทสสหสฺสี ปกมฺปิตฺถาติ อตฺโถ. จลตีติ ฉปฺปการา ^๓- กมฺปิ. รวตีติ นทติ วิกูชติ. อุจฺฉุยนฺตํว ปีฬิตนฺติ นิปฺปีฬิตํ อุจฺฉุยนฺตํ วิย. "คุฬยนฺตํว ปีฬิตนฺ"ติปิ ปาโฐ. โสเยวตฺโถ. เตลยนฺเตติ เตลปีฬนยนฺเต. ยถา จกฺกนฺติ จกฺกิกานํ มหาจกฺกยนฺตํ วิย. เอวนฺติ ยถา เตลปีฬนจกฺกยนฺตํ ปริพฺภมติ กมฺปติ, เอวํ อยํ เมทนี กมฺปตีติ อตฺโถ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติ. @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,อิ....ปริจย... ^๒ สี. เมทินี ^๓ สี.,อิ. จกฺกาการํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๙.

เอวํ มหาปฐวิยา กมฺปมานาย รมฺมนครวาสิโน มนุสฺสา ภควนฺตํ ปริวิสยมานา สณฺฐาตุํ อสกฺโกนฺตา ยุคนฺธรวาตพฺภาหตา มหาสาลา วิย มุจฺฉิตา ปปตึสุ. ฆฏาทีนิ กุลาลภณฺฑานิ ปวฏฺเฏนฺตานิ อญฺญมญฺญํ ปหรนฺตานิ จุณฺณวิจุณฺณานิ อเหสุํ. มหาชโน ภีตตสิโต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา "กึ นุ โข ภควา' นาคาวฏฺโฏ อยํ, ภูตยกฺขเทวตาสุ อญฺญตราวฏฺโฏ วา'ติ น หิ มยํ เอตํ ชานาม. อปิ จ โข สพฺโพปิ อยํ มหาชโน ภเยน อุปทฺทุโต, กึ นุ โข อิมสฺส โลกสฺส ปาปกํ ภวิสฺสติ, อุทาหุ กลฺยาณํ, กเถถ โน เอตํ การณนฺ"ติ ปุจฺฉึสุ. อถ สตฺถา เตสํ กถํ สุตฺวา "ตุเมฺห มา ภายิตฺถ, มา โข จินฺตยิตฺถ, นตฺถิ โว อิโต นิทานํ ภยํ, โย โส มยา อชฺช สุเมธปณฺฑิโต' อนาคเต โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี'ติ พฺยากโต, โส อิทานิ ปารมิโย สมฺมสติ, ตสฺส สมฺมสนฺตสฺส ธมฺมเตเชน สกลทสสหสฺสี โลกธาตุ เอกปฺปหาเรน กมฺปติ เจว วิรวติ จา"ติ อาห. เตน วุตฺตํ:- [๑๖๘] "ยาวตา ปริสา อาสิ พุทฺธสฺส ปริเวสเน ปเวธมานา สา ตตฺถ มุจฺฉิตา เสติ ภูมิยํ. [๑๖๙] ฆฏาเนกสหสฺสานิ กุมฺภีนญฺจ สตา พหู สญฺจุณฺณมถิตา ตตฺถ อญฺญมญฺญํ ปฆฏฺฏิตา. [๑๗๐] อุพฺพิคฺคา ตสิตา ภีตา ภนฺตา พฺยถิตมานสา มหาชนา สมาคมฺม ทีปงฺกรมุปาคมุํ. [๑๗๑] กึ ภวิสฺสติ โลกสฺส กลฺยาณมถ ปาปกํ สพฺโพ อุปทฺทุโต โลโก ตํ วิโนเทหิ จกฺขุม.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๐.

[๑๗๒] เตสํ ตทา สญฺญาเปสิ ทีปงฺกโร มหามุนิ วิสฺสตฺถา โหถ มา ภาถ อิมสฺมึ ปฐวิกมฺปเน. [๑๗๓] ยมหํ อชฺช พฺยากาสึ พุทโธ โลเก ภวิสฺสติ เอโส สมฺมสตี ธมฺมํ ปุพฺพกํ ชินเสวิตํ. [๑๗๔] ตสฺส สมฺมสโต ธมฺมํ พุทฺธภูมึ อเสสโต เตนายํ กมฺปิตา ปฐวี ทสสหสฺสี สเทวเก"ติ. ตตฺถ ยาวตาติ ยาวติกา. อาสีติ อโหสิ. "ยา ตทา ปริสา อาสี"ติปิ ปาโฐ, ตสฺส ยา ตตฺถ ปริสา ฐิตา อาสีติ อตฺโถ. ปเวธมานาติ กมฺปมานา. สาติ สา ปริสา. ตตฺถาติ ตสฺมึ ปริเวสนฏฺฐาเน. เสตีติ สยิตฺถ. ฆฏาติ ฆฏานํ, สามิอตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, ฆฏานํ เนกสหสฺสานีติ อตฺโถ. สญฺจุณฺณมถิตาติ จุณฺณา เจว มถิตา จ, มถิตสญฺจุณฺณาติ อตฺโถ. อญฺญมญฺญํ ปฆฏฺฏิตาติ อญฺญมญฺญํ ปหฏา. อุพฺพิคฺคาติ อุตฺราสหทยา. ตสิตาติ สญฺชาตตาสา. ภีตาติ ภยภีตา. ภนฺตาติ ผนฺทนมานสา, วิพฺภนฺตจิตฺตาติ อตฺโถ. สพฺพานิ ปเนตานิ อญฺญมญฺญเววจนานิ. สมาคมฺมาติ สมาคนฺตฺวา. อยเมว วา ปาโฐ. อุปทฺทุโตติ อุปหโต. ^๑- ตํ วิโนเทหีติ ตํ อุปทฺทุตภยํ วิโนเทหิ, วินาสยาติ อตฺโถ. จกฺขุมาติ ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุม. เตสํ ตทาติ เต ชเน ตทา, อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ. สญฺญาเปสีติ ญาเปสิ โพเธสิ. วิสฺสตฺถาติ วิสฺสตฺถจิตฺตา. มา ภาถาติ มา ภายถ. ยมหนฺติ ยํ อหํ สุเมธปณฺฑิตํ. ธมฺมนฺติ ปารมิธมฺมํ. ปุพฺพกนฺติ โปราณํ. ชินเสวิตนฺติ ชิเนหิ โพธิสตฺตกาเล เสวิตนฺติ อตฺโถ. พุทฺธภูมินฺติ ปารมิธมฺมํ. ^๒- เตนาติ เตน สมฺมสนการเณน. กมฺปิตาติ จลิตา. สเทวเกติ สเทวเก โลเก. @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,อิ. อุปหโต พฺยถิโต ^๒ สี.,อิ. พุทฺธปารมึ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๑.

ตโต มหาชโน ตถาคตสฺส วจนํ สุตฺวา หฏฺฐตุฏฺโฐ มาลาคนฺธวิเลปนาทีนิ อาทาย รมฺมนครโต นิกฺขมิตฺวา โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา มาลาคนฺธาทีหิ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา รมฺมนครเมว ปาวิสิ. อถ โข โพธิสตฺโต ทส ปารมิโย สมฺมสิตฺวา วีริยํ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาย นิสินฺนาสนา วุฏฺฐาสิ. เตน วุตฺตํ:- [๑๗๕] "พุทฺธสฺส วจนํ สุตฺวา มโน นิพฺพายิ ตาวเท สพฺเพ มํ อุปสงฺกมฺม ปุนาปิ มํ อภิวนฺทิสุํ. [๑๗๖] สมาทิยิตฺวา พุทฺธคุณํ ทฬฺหํ กตฺวาน มานสํ ทีปงฺกรํ นมสฺสิตฺวา อาสนา วุฏฺฐหึ ตทา"ติ. ตตฺถ มโน นิพฺพายีติ มหาชนสฺส ปฐวิกมฺปเน อุพฺพิคฺคหทยสฺส ตตฺถ การณํ สุตฺวา มโน นิพฺพายิ, สนฺตึ อคมาสีติ อตฺโถ. "ชโน นิพฺพายี"ติปิ ปาโฐ, โส อุตฺตาโนเยว. สมาทิยิตฺวาติ สมฺมา อาทิยิตฺวา, สมาทายาติ อตฺโถ. พุทฺธคุณนฺติ ปารมิโย. เสสํ อุตฺตานเมว. อถ โข โพธิสตฺตํ ทยิตสพฺพสตฺตํ อาสนา วุฏฺฐหนฺตํ สกลทสสหสฺส- จกฺกวาฬเทวตา สนฺนิปติตฺวา ทิพฺเพหิ มาลาคนฺธาทีหิ ปูเชตฺวา "อยฺย สุเมธตาปส ตยา อชฺช ทีปงฺกรทสพลสฺส ปาทมูเล มหติ ปตฺถนา ปตฺถิตา, สา เต อนนฺตราเยน สมิชฺฌตุ, มา เต ตตฺถ ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา อโหสิ. สรีเร เต อปฺปมตฺตโกปิ โรโค มา อุปฺปชฺชตุ. ขิปฺปํ ปารมิโย ปูเรตฺวา สมฺมาสมฺโพธึ ปฏิวิชฺฌ. ยถา ปุปฺผูปคผลูปคา รุกฺขา สมเย ปุปฺผนฺติ เจว ผลนฺติ จ, ตเถว ตฺวมฺปิ ตํ สมยํ อนติกฺกมิตฺวา ขิปฺปํ สมฺโพธึ ผุสสฺสู"ติอาทีนิ ถุติมงฺคลานิ ปยิรุทาหํสุ, เอวํ ปยิรุทาหิตฺวา โพธิสตฺตํ อภิวาเทตฺวา อตฺตโน อตฺตโน เทวฏฺฐานเมว อคมํสุ. โพธิสตฺโตปิ เทวตาหิ อภิตฺถุโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๒.

"อหํ ทส ปารมิโย ปูเรตฺวา กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ มตฺถเก พุทฺโธ ภวิสฺสามี"ติ วีริยํ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาย อากาสมพฺภุคฺคนฺตฺวา อิสิคณวนฺตํ หิมวนฺตํ อคมาสิ. เตน วุตฺตํ:- [๑๗๗] "ทิพฺพํ มานุสกํ ปุปฺผํ เทวา มานุสกา อุโภ สโมกิรนฺติ ปุปฺเผหิ วุฏฺฐหนฺตสฺส อาสนา. [๑๗๘] เวทยนฺติ จ เต โสตฺถึ เทวา มานุสกา อุโภ มหนฺตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ ตํ ลภสฺสุ ยถิจฺฉิตํ. [๑๗๙] สพฺพีติโย วิวชฺชนฺตุ โสโก โรโค วินสฺสตุ มา เต ภวนฺตฺวนฺตรายา ^๑- ผุส ขิปฺปํ โพธิมุตฺตมํ. [๑๘๐] ยถาปิ สมเย ปตฺเต ปุปฺผนฺติ ปุปฺผิโน ทุมา ตเถว ตฺวํ มหาวีร พุทฺธญาเณหิ ปุปฺผสุ. [๑๘๑] ยถา เย เกจิ สมฺพุทฺธา ปูรยุํ ทส ปารมี ตเถว ตฺวํ มหาวีร ปูรย ทส ปารมี. [๑๘๒] ยถา เย เกจิ สมฺพุทฺธา โพธิมณฺฑมฺหิ ^๒- พุชฺฌเร ตเถว ตฺวํ มหาวีร พุชฺฌสฺสุ ชินโพธิยํ. [๑๘๓] ยถา เย เกจิ สมฺพุทฺธา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยุํ ตเถว ตฺวํ มหาวีร ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตย. [๑๘๔] ปุณฺณมาเย ยถา จนฺโท ปริสุทฺโธ วิโรจติ ตเถว ตฺวํ ปุณฺณมโน วิโรจ ทสสหสฺสิยํ. [๑๘๕] ราหุมุตฺโต ยถา สูริโย ตาเปน อติโรจติ ตเถว โลกา มุจฺจิตฺวา วิโรจ สิริยา ตุวํ. @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,อิ. ตฺวนฺตราโย ^๒ ม. โพธิมูลมฺหิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๓.

[๑๘๖] ยถา ยา กาจิ นทิโย โอสรนฺติ มโหทธึ เอวํ สเทวกา โลกา โอสรนฺตุ ตวนฺติเก. [๑๘๗] เตหิ ถุตปฺปสตฺโถ โส ทส ธมฺเม สมาทิย เต ธมฺเม ปริปูเรนฺโต ปวนํ ปาวิสี ตทา"ติ. ตตฺถ ทิพฺพนฺติ มนฺทรวปาริจฺฉตฺตกสนฺตานกุเสสยาทิกํ ทิพฺพกุสุมํ เทวา มานุสกา จ มานุสปุปฺผํ คเหตฺวาติ อตฺโถ. สโมกิรนฺตีติ มโมปริ สโมกิรึสูติ อตฺโถ. วุฏฺฐหนฺตสฺสาติ วุฏฺฐหโต. เวทยนฺตีติ นิเวทยึสุ สญฺญาเปสุํ. โสตฺถินฺติ โสตฺถิภาวํ. อิทานิ เวทยิตาการทสฺสนตฺถํ "มหนฺตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหนฺ"ติอาทิ วุตฺตํ. ตยา ปน สุเมธปณฺฑิต มหนฺตํ ฐานํ ปตฺถิตํ, ตํ ยถาปตฺถิตํ ลภสฺสูติ อตฺโถ. สพฺพีติโยติ เอนฺตีติ อีติโย, สพฺพา อีติโย สพฺพีติโย, อุปทฺทวา. วิวชฺชนฺตูติ มา โหนฺตุ. โสโก โรโค วินสฺสตูติ โสจนสงฺขาโต โสโก รุชนสงฺขาโต โรโค จ วินสฺสตุ. เตติ ตว. มา ภวนฺตฺวนฺตรายาติ มา ภวนฺตุ อนฺตรายา. ผุสาติ อธิคจฺฉ ปาปุณาหิ. โพธินฺติ อรหตฺตมคฺคญาณํ สพฺพญฺญุตญฺญาณมฺปิ วฏฺฏติ. อุตฺตมนฺติ เสฏฺฐํ ^๑- สพฺพพุทฺธคุณทายกตฺตา อรหตฺตมคฺคญาณํ "อุตฺตมนฺ"ติ วุตฺตํ. ^๑- สมเยติ ตสฺส ตสฺส รุกฺขสฺส ปุปฺผนสมเย สมฺปตฺเตติ อตฺโถ. ปุปฺผิโนติ ปุปฺผนกา. พุทฺธญาเณหีติ อฏฺฐารสหิ พุทฺธญาเณหิ. ปุปฺผสูติ ปุปฺผสฺสุ. ปูรยุนฺต ปูรยึสุ. ปูรยาติ ปริปูรย. พุชฺฌเรติ พุชฺฌึสุ. ชินโพธิยนฺติ ชินานํ พุทฺธานํ โพธิยา, สพฺพญฺญุโพธิมูเลติ อตฺโถ. ปุณฺณมาเยติ ปุณฺณมาสิยํ. ปุณฺณมโนติ ปริปุณฺณมโนรโถ. @เชิงอรรถ: ^๑-๑ สี.,อิ. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๔.

ราหุมุตฺโตติ ราหุนา โสพฺภานุนา มุตฺโต. ตาเปนาติ ปตาเปน, อาโลเกน. โลกา มุจฺจิตฺวาติ โลกธมฺเมหิ อลิตฺโต หุตฺวาติ อตฺโถ. วิโรจาติ วิราช. สิริยาติ พุทฺธสิริยา. โอสรนฺตีติ มหาสมุทฺทํ ปวิสนฺติ. โอสรนฺตูติ อุปคจฺฉนฺตุ. ตวนฺติเกติ ตว สนฺติกํ. เตหีติ เทเวหิ. ถุตปฺปสตฺโถติ ถุโต เจว ปสตฺโถ จ, ถุเตหิ วา ทีปงฺกราทีหิ ปสตฺโถติ ถุตปฺปสตฺโถ. ทส ธมฺเมติ ทส ปารมิธมฺเม. ปวนนฺติ มหาวนํ, ธมฺมิกปพฺพเต มหาวนํ ปาวิสีติ อตฺโถ. เสสคาถา สุอุตฺตานา เอวาติ. อิติ มธุรตฺถวิลาสินิยา พุทฺธวํสฏฺฐกถาย สุเมธปตฺถนากถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา. -------------

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๑ หน้า ๑๑๙-๑๗๔. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=51&A=2674&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=51&A=2674&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=33&i=181 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=33&A=6654 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=33&A=8274 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=33&A=8274 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๓ http://84000.org/tipitaka/read/?index_33