อรรถกถาเล่มที่ ๕๑ ภาษาบาลีอักษรไทย
 พุทฺธ.อ. (มธุรตฺถ.)

หน้าที่ ๑๕๕.
อวิตถวจนา. วิตถนฺติ วิตถวจนํ นตฺถีติ อตฺโถ. ธุวํ พุทฺโธ ภวามหนฺติ
อหํ เอกํเสเนว พุทฺโธ ภวิสฺสามีติ นิยตวเสน อวสฺสมฺภาวิวเสน จ วตฺตมานวจนํ
กตนฺติ เวทิตพฺพํ.
     สูริยุคฺคมนนฺติ สูริยสฺส อุทยนํ, อยเมว วา ปาโ. ธุวสสฺสตนฺติ
เอกํสภาวี เจว สสฺสตญฺจ. นิกฺขนฺตสยนสฺสาติ สยนโต นิกฺขนฺตสฺส.
อาปนฺนสตฺตานนฺติ ครุคพฺภานํ, คพฺภินีนนฺติ อตฺโถ. ภารโมโรปนนฺติ
ภารโอโรปนํ, คพฺภสฺส โอโรปนนฺติ, อตฺโถ. มกาโร ปทสนฺธิกโร,
เสสเมตฺถาปิ อุตฺตานเมวาติ.
     "สฺวาหํ อทฺธา พุทฺโธ ภวิสฺสามี"ติ เอวํ กตสนฺนิฏฺาโน พุทฺธการเก
ธมฺเม อุปธาเรตุํ "กหํ นุ โข พุทฺธการกา ธมฺมา"ติ อุทฺธํ อโธ ทิสาสุ
วิทิสาสู"ติ อนุกฺกเมน สกลํ ธมฺมธาตุํ วิจินนฺโต ปุพฺเพ โปราณเกหิ
โพธิสตฺเตหิ อาเสวิตนิเสวิตํ ปมํ ทานปารมึ ทิสฺวา เอวํ อตฺตานํ โอวทิ
"สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต ปฏฺาย ปมํ ทานปารมึ ปูเรยฺยาสิ. ยถา หิ
นิกุชฺชิโต อุทกกุมฺโภ นิสฺเสสํ กตฺวา อุทกํ วมติเยว น ปจฺจาหรติ, เอวเมว
ธนํ วา ยสํ วา ปุตฺตทารํ วา องฺคปจฺจงฺคํ วา อโนโลเกตฺวา สพฺพตฺถ ๑-
ยาจกานํ สพฺพํ อิจฺฉิติจฺฉิตํ นิสฺเสสํ กตฺวา ททมาโน โพธิมูเล นิสีทิตฺวา
พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ ปมํ ทานปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน
วุตฺตํ:-
      [๑๑๕] "หนฺท พุทฺธกเร ธมฺเม     วิจินามิ อิโต จิโต
            อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา       ยาวตา ธมฺมธาตุยา.
      [๑๑๖] วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ       ปมํ ทานปารมึ
            ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ         อนุจิณฺณํ มหาปถํ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. สพฺพสมฺปตฺติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๕๖.
      [๑๑๗] อิมํ ตฺวํ ปมํ ตาว        ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย
            ทานปารมิตํ คจฺฉ         ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.
      [๑๑๘] ยถาปิ กุมฺโภ สมฺปุณฺโณ     ยสฺส กสฺสจิ อโธ กโต
            วมเตวุทกํ นิสฺเสสํ        น ตตฺถ ปริรกฺขติ.
      [๑๑๙] ตเถว ยาจเก ทิสฺวา      หีนมุกฺกฏฺมชฺฌิเม
            ททาหิ ทานํ นิสฺเสสํ       กุมฺโภ วิย อโธ กโต"ติ,
     ตตฺถ หนฺทาติ ววสฺสคฺคตฺเถ นิปาโต. พุทฺธกเร ธมฺเมติ พุทฺธตฺตเร
ธมฺเม. พุทฺธตฺตกรา นาม ธมฺมา  ทานปารมิตาทโย ทส ธมฺมา. วิจินามีติ
วิจินิสฺสามิ, วีมํสิสฺสามิ อุปปริกฺขิสฺสามีติ อตฺโถ. อิโต จิโตติ อิโต อิโต,
อยเมว วา ปาโ. ตตฺถ ตตฺถ วิจินามีติ อตฺโถ. อุทฺธนฺติ เทวโลเก.
อโธติ มนุสฺสโลเก. ทส ทิสาติ ทสสุ ทิสาสุ, กตฺถ นุ โข เต พุทฺธการกธมฺมา
อุทฺธํ อโธ ติริยํ ทิสาสุ วิทิสาสูติ อธิปฺปาโย. ยาวตา ธมฺมธาตุยาติ
เอตฺถ ยาวตาติ ปริจฺเฉทวจนํ. ธมฺมธาตุยาติ สภาวธมฺมสฺส, ปวตฺตนีติ วจนเสโส
ทฏฺพฺโพ. กึ วุตฺตํ โหติ? ยาวติกา สภาวธมฺมานํ กามรูปารูปธมฺมานํ ปวตฺติ,
ตาวติกํ วิจินิสฺสามีติ วุตฺตํ โหติ.
     วิจินนฺโตติ วีมํสนฺโต อุปปริกฺขนฺโต. ปุพฺพเกหีติ โปราณเกหิ
โพธิสตฺเตหิ. อนุจิณฺณนฺติ อชฺฌาจิณฺณํ ๑- อาเสวิตํ. สมาทิยาติ สมาทิยนํ
กโรหิ, อชฺช ปฏฺาย อยํ ปมํ ทานปารมี ปูเรตพฺพา มยาติ เอวํ
สมาทิยาติ อตฺโถ. ทานปารมิตํ คจฺฉาติ ทานปารมึ คจฺฉ, ปูรยาติ อตฺโถ,
ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสีติ โพธิมูลมุปคนฺตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ ปตฺตุํ
อิจฺฉสิ เจ. ยสฺส กสฺสจีติ อุทกสฺส วา ขีรสฺส วา ยสฺส กสฺสจิ สมฺปุณโณ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. อาจิณฺณํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๕๗.
สมฺปุณฺณสทฺทโยเค สติ สามิวจนํ อิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู. กรณตฺเถ วา สามิวจนํ,
เยน เกนจีติ อตฺโถ, อโธ กโตติ เหฏฺามุขีกโต. น ตตฺถ ปริรกฺขตีติ
ตสฺมึ วมเน น ปริรกฺขติ, นิสฺเสสํ อุทกํ วมเตวาติ อตฺโถ. หีนมุกฺกฏฺมชฺฌิเมติ
หีนมชฺฌิมปณีเต, มกาโร ปทสนฺธิกโร. กุมฺโภ วิย อโธ กโตติ
เหฏฺามุขีกโต วิย กุมฺโภ. ยาจเก อุปคเต ทิสฺวา "ตฺวํ สุเมธ อตฺตโน
อนวเสเสตฺวา สพฺพธนปริจฺจาเคน ทานปารมึ องฺคปริจฺจาเคน อุปปารมึ,
ชีวิตปริจฺจาเคน ปรมตฺถปารมิญฺจ ปูเรหี"ติ เอวํ อตฺตนาว อตฺตานํ
โอวทิ.
     อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการเกหิ ธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ
อุปธารยโต ทุติยํ สีลปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต
ปฏฺาย สีลปารมึ ปูเรยฺยาสิ. ยถา จมรี มิโค นาม ชีวิตมฺปิ อโนโลเกตฺวา
อตฺตโน วาลเมว รกฺขติ, เอวํ ตฺวมฺปิ อิโต ปฏฺาย ชีวิตมฺปิ อโนโลเกตฺวา
สีลเมว รกฺขนฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ ทุติยํ สีลปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ.
เตน วุตฺตํ:-
      [๑๒๐] "น เหเต เอตฺตกาเยว      พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร
            อญฺเปิ วิจินิสฺสามิ          เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
      [๑๒๑] วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ         ทุติยํ สีลปารมึ
            ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ           อาเสวิตนิเสวิตํ.
      [๑๒๒] อิมํ ตฺวํ ทุติยํ ตาว          ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย
            สีลปารมิตํ คจฺฉ            ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.
      [๑๒๓] ยถาปิ จมรี วาลํ           กิสฺมิญฺจิ ปฏิลคฺคิตํ
            อุเปติ มรณํ ตตฺถ           น วิโกเปติ วาลธึ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๕๘.
      [๑๒๔] ตเถว จตูสุ ภูมีสุ           สีลานิ ปริปูรย
            ปริรกฺข สพฺพทา สีลํ         จมรี วิย วาลธินฺ"ติ.
     ตตฺถ น เหเตติ น หิ เอเตเยว. โพธิปาจนาติ มคฺคปริปาจนา.
สพฺพญฺุตญฺาณปริปาจนา วา. ทุติยํ สีลปารมินฺติ สีลํ นาม สพฺเพสํ
กุสลธมฺมานํ ปติฏฺา, สีเล ปติฏฺิโต กุสลธมฺเมหิ น ปริหายติ, สพฺเพปิ
โลกิยโลกุตฺตรคุเณ ปฏิลภติ. ตสฺมา สีลปารมี ปูเรตพฺพาติ ทุติยํ สีลปารมึ
อทฺทกฺขินฺติ อตฺโถ.
     อาเสวิตนิเสวิตนฺติ ภาวิตญฺเจว พหุลีกตญฺจ. จมรีติ จมรี มิโค.
กิสฺมิญฺจีติ ยตฺถ กตฺถจิ รุกฺขลตากณฺฏกาทีสุ อญฺตรสฺมึ. ปฏิลคฺคิตนฺติ
ปฏิวิลคฺคิตํ. ตตฺถาติ ยตฺถ วิลคฺคิตํ, ตตฺเถว ตฺวา มรณํ อุปคจฺฉติ.
น วิโกเปตีติ น ฉินฺทติ. วาลธินฺติ วาลํ ฉินฺทิตฺวา น คจฺฉติ, ตตฺเถว
มรณํ อุเปตีติ อตฺโถ.
     จตูสุ ภูมีสุ สีลานีติ จตูสุ าเนสุ วิภตฺติสีลานิ, ปาติโมกฺขสํวรอินฺทฺริย-
สํวรอาชีวปาริสุทฺธิปจฺจยสนฺนิสฺสิตวเสนาติ อตฺโถ. ภูมิวเสน ปน ทฺวีสุเยว ภูมีสุ
ปริยาปนฺนํ ตมฺปิ จตุสีลเมวาติ. ปริปูรยาติ ขณฺฑฉิทฺทสพลาทิอภาเวน ปริปูรย.
สพฺพทาติ สพฺพกาลํ. จมรี วิยาติ จมรี มิโค วิย. เสสเมตฺถาปิ
อุตฺตานตฺถเมวาติ.
     อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการเกหิ ธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ
อุปธารยโต ตติยํ เนกฺขมฺมปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต
ปฏฺาย เนกฺขมฺมปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. ยถาปิ สุจิรํ พนฺธนาคาเร วสมาโน
ปุริโส น ตตฺถ สิเนหํ กโรติ, อถ โข อุกฺกณฺิโต อวสิตุกาโม โหติ,
เอวเมว ตฺวมฺปิ สพฺพภเว พนฺธนาคารสทิเส กตฺวา ปสฺส, สพฺพภเวหิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๕๙.
อุกฺกณฺิโต มุจฺจิตุกาโม หุตฺวา เนกฺขมฺมาภิมุโขว โหหิ, เอวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ
ตติยํ เนกฺขมฺมปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ:-
      [๑๒๕] "น เหเต เอตฺตกาเยว      พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร
            อญฺเปิ วิจินิสฺสามิ          เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
      [๑๒๖] วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ         ตติยํ เนกฺขมฺมปารมึ
            ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ           อาเสวิตนิเสวิตํ.
      [๑๒๗] อิมํ ตฺวํ ตติยํ ตาว          ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย
            เนกฺขมฺมปารมิตํ คจฺฉ        ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.
      [๑๒๘] ยถา อนฺทุฆเร ปุริโส        จิรวุฏฺโ ทุขฏฺฏิโต
            น ตตฺถ ราคํ ชเนติ ๑-      มุตฺตึเยว คเวสติ.
      [๑๒๙] ตเถว ตฺวํ สพฺพภเว         ปสฺส อนฺทุฆเร วิย
            เนกฺขมฺมาภิมุโข โหหิ        ภวโต ปริมุตฺติยา"ติ.
     ตตฺถ อนฺทุฆเรติ พนฺธนาคาเร. จิรวุฏฺโติ จิรกาลํ วุฏฺโ. ทุขฏฏิโตติ
ทุกฺขปีฬิโต. น ตตฺถ ราคํ ชเนตีติ ตตฺถ อนฺทุฆเร ราคํ สิเนหํ น ชเนติ
น อุปฺปาเทติ. "อิมํ อนฺทุฆรํ มุญฺจิตฺวา นาหํ อญฺตฺถ คมิสฺสามี"ติ เอวํ
ตตฺถ ราคํ น ชเนติ, กินฺตุ ๒- มุตฺตึเยว โมกฺขเมว คเวสตีติ อธิปฺปาโย.
เนกฺขมฺมาภิมุโขติ นิกฺขมนาภิมุโข โหติ. ภวโตติ สพฺพภเวหิ. ปริมุตฺติยาติ
ปริโมจนตฺถาย. "เนกฺขมฺมาภิมุโข หุตฺวา, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติปิ ปาโ.
เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
     อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ
อุปธารยโต จตุตฺถํ ปญฺาปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต
@เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. อภิชเนติ        ๒ สี.,อิ. กึ กโรสิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๐.
ปฏฺาย ปญฺาปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. หีนมชฺฌิมุกฺกฏฺเสุ กญฺจิ อวชฺเชตฺวา
สพฺเพปิ ปณฺฑิเต อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺเฉยฺยาสิ. ยถาปิ ปิณฺฑจาริโก ภิกฺขุ
หีนาทิเภเทสุ กุเลสุ กิญฺจิ กุลํ อวิวชฺเชตฺวา ปฏิปาฏิยา ปิณฺฑาย จรนฺโต ขิปฺปํ
ยาปนมตฺตํ ลภติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สพฺเพ ปณฺฑิเต อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺโต
พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ จตุตฺถํ ปญฺาปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ:-
      [๑๓๐] "น เหเต เอตฺตกาเยว     พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร
            อญฺเปิ วิจินิสฺสามิ         เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
      [๑๓๑] วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ        จตุตฺถํ ปญฺาปารมึ
            ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ          อาเสวิตนิเสวิตํ.
      [๑๓๒] อิมํ ตฺวํ จตุตฺถํ ตาว        ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย
            ปญฺาปารมิตํ คจฺฉ         ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.
      [๑๓๓] ยถาปิ ภิกฺขุ ภิกฺขนฺโต       หีนมุกฺกฏฺมชฺฌิเม
            กุลานิ จ วิวชฺเชนฺโต       เอวํ ลภติ ยาปนํ.
      [๑๓๔] ตเถว ตฺวํ สพฺพกาลํ        ปริปุจฺฉํ พุธํ ชนํ
            ปญฺาย ปารมึ คนฺตฺวา      สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ.
     ตตฺถ ภิกฺขนฺโตติ ปิณฺฑาย จรนฺโต. หีนมุกฺกฏฺมชฺฌิเมติ หีนมุกฺกฏฺมชฺฌิมานิ
กุลานีติ อตฺโถ. ลิงฺควิปริยาโส กโต. น วิวชฺเชนฺโตติ น ปริหรนฺโต
ฆรปฏิปาฏึ มุญฺจิตฺวา จรนฺโต วิวชฺเชติ นาม, เอวมกตฺวาติ อตฺโถ. ยาปนนฺติ
ยาปนมตฺตํ ปาณธารณํ อาหารํ ลภตีติ อตฺโถ. ปริปุจฺฉนฺติ "กึ ภนฺเต กุสลํ,
กึ สาวชฺชํ. กึ อนวชฺชนฺ"ติอาทินา ๑- นเยน ตตฺถ อภิญฺาเต ปณฺฑิเต ชเน
อุปสงฺกมิตฺวา ปริปุจฺฉนฺโตติ อตฺโถ พุธํ ชนนฺติ ปณฺฑิตํ ชนํ. "พุเธ ชเน"ติปิ
@เชิงอรรถ: ๑ ที.ปา. ๑๑/๘๔, ๒๑๖/๕๑, ๑๓๖
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๑.
ปาโ. ปญฺาย ปารมินฺติ ปญฺาย ปารํ. "ปญฺาปารมิตํ คนฺตฺวา"ติปิ ปาโ.
เสสเมตฺถาปิ อุตฺตานเมวาติ.
     อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ
อุปธารยโต ปญฺจมํ วีริยปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต
ปฏฺาย วีริยปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. ยถาปิ สีโห มิคราชา สพฺพอิริยาปเถสุ
ทฬฺหวีริโย โหติ, เอวํ ตฺวมฺปิ สพฺพภเวสุ สพฺพอิริยาปเถสุ ทฬฺหวีริโย
อโนลีนวีริโย สมาโน พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ ปญฺจมํ วีริยปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา
อธิฏฺาสิ. เตน  วุตฺตํ:-
      [๑๓๕] "น เหเต เอตฺตกาเยว     พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร
            อญฺเปิ วิจินิสฺสามิ         เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
      [๑๓๖] วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ        ปญฺจมํ วีริยปารมึ
            ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ          อาเสวิตนิเสวิตํ.
      [๑๓๗] อิมํ ตฺวํ ปญฺจมํ ตาว        ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย
            วีริยปารมิตํ คจฺฉ          ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.
      [๑๓๘] ยถาปิ สีโห มิคราชา       นิสชฺชฏฺานจงฺกเม
            อลีนวีริโย โหติ           ปคฺคหิตมโน สทา.
      [๑๓๙] ตเถว ตฺวํ สพฺพภเว        ปคฺคณฺห วีริยํ ทฬฺหํ
            วีริยปารมิตํ คนฺตฺวา        สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ.
     ตตฺถ อลีนวีริโยติ อโนลีนวีริโย. สพฺพภเวติ ชาตชาตภเว, สพฺเพสุ
ภเวสูติ อตฺโถ. "อารทฺธวีริโย หุตฺวา, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติปิ ปาโ.
เสสเมตฺถาปิ อุตฺตานเมวาติ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๒.
     อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ
อุปธารยโต ฉฏฺมํ ขนฺติปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต
ปฏฺาย ขนฺติปารมึ ปริปูเรยฺยาสิ, สมฺมานเนปิ อวมานเนปิ ขโมว ภเวยฺยาสิ.
ยถา หิ ปวิยํ นาม สุจิมฺปิ ปกฺขิปนฺติ อสุจิมฺปิ, น จ เตน ปวี สิเนหํ วา
ปฏิฆํ วา กโรติ, ขมติ สหติ อธิวาเสติเยว, เอวเมว ตฺวมฺปิ สพฺเพสํ
สมฺมานนาวมานเนสุ ขโม สมาโน พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ ฉฏฺมํ ขนฺติปารมึ
ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ:-
      [๑๔๐] "น เหเต เอตฺตกาเยว      พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร
            อญฺเปิ วิจินิสฺสามิ          เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
      [๑๔๑] วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ         ฉฏฺมํ ขนฺติปารมึ
            ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ           อาเสวิตนิเสวิตํ.
      [๑๔๒] อิมํ ตฺวํ ฉฏฺมํ ตาว         ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย
            ตตฺถ อเทฺวชฺฌมานโส        สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ.
      [๑๔๓] ยถาปิ ปวี นาม           สุจิมฺปิ อสุจิมฺปิ จ
            สพฺพํ สหติ นิกฺเขปํ          น กโรติ ปฏิฆํ ตยา.
      [๑๔๔] ตเถว ตฺวมฺปิ สพฺเพสํ        สมฺมานาวมานกฺขโม
            ขนฺติปารมิตํ คนฺตฺวา         สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ.
    ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺสํ ขนฺติปารมิยํ. อเทฺวชฺฌมานโสติ เอกํสมานโส. สุจิมฺปีติ
จนฺทนกุงฺกุมคนฺธมาลาทิสุจิมฺปิ. อสุจมฺปีติ อหิกุกฺกุรมนุสฺสกุณปคูถมุตฺตเขฬ-
สิงฺฆาณิกาทิอสุจิมฺปิ. สหตีติ ขมติ, อธิวาเสติ. นิกฺเขปนฺติ นิกฺขิตฺตํ.
ปฏิฆนฺติ โกธํ. ตยาติ ตาย วุตฺติยา, ตาย นิกฺขิตฺตตาย วา. "ปฏิฆํ ทยนฺ"ติปิ
ปาโ. ตสฺส เตน นิกฺเขเปน ปฏิฆานุโรธํ น กโรตีติ อตฺโถ. สมฺมานาวมานกฺขโมติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๓.
สพฺเพสํ สมฺมานนาวมานนสโห ตฺวมฺปิ ภวาติ อตฺโถ. "ตเถว ตฺวมฺปิ สพฺพภเว,
สมฺมานนวิมานกฺขโม"ติปิ ปนฺติ. "ขนฺติยา ปารมึ คนฺตฺวา"ติปิ ปาโ, ตสฺสา
ขนฺติยา ปารมิปูรณวเสน คนฺตฺวาติ อตฺโถ. เสสเมตฺถาปิ อุตฺตานเมวาติ. อิโต
ปรํ เอตฺตกมฺปิ อวตฺวา ยตฺถ ยตฺถ วิเสโส อตฺถิ, ตํ ตเมว วตฺวา ปานฺตรํ
ทสฺเสตฺวา คมิสฺสามาติ.
     อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ
อุปธารยโต สตฺตมํ สจฺจปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต
ปฏฺาย สจฺจปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ, อสนิยา มตฺถเก ปตมานายปิ ธนาทีนํ
อตฺถาย ฉนฺทาทีนํ วเสน สมฺปชานมุสาวาทํ นาม มา ภาสิ. ยถาปิ โอสธีตารกา
นาม สพฺพอุตูสุ อตฺตโน คมนวีถึ วิชหิตฺวา อญฺาย วีถิยา น คจฺฉติ,
สกวีถิยาว คจฺฉติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สจฺจํ ปหาย มุสาวาทํ นาม อวทนฺโตเยว
พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ สตฺตมํ สจฺจปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสึ. เตน วุตฺตํ:-
      [๑๔๕] "น เหเต เอตฺตกาเยว      พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร
            อญฺเปิ วิจินิสฺสามิ          เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
      [๑๔๖] วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ         สตฺตมํ สจฺจปารมึ
            ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ           อาเสวิตนิเสวิตํ.
      [๑๔๗] อิมํ ตฺวํ สตฺตมํ ตาว         ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย
            ตตฺถ อเทฺวชฺฌวจโน         สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ.
      [๑๔๘] ยถาปิ โอสธี นาม          ตุลาภูตา สเทวเก
            สมเย อุตุวสฺเส วา         น โวกฺกมติ วีถิโต.
      [๑๔๙] ตเถว ตฺวมฺปิ สจฺเจสุ        มา โวกฺกมสิ วีถิโต
            สจฺจปารมิตํ คนฺตฺวา         สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๔.
     ตตฺถ ตตฺถาติ สจฺจปารมิยํ. อเทฺวชฺฌวจโนติ อวิตถวจโน. โอสธี นามาติ
โอสธีตารกา, โอสธคหเณ โอสธีตารกํ อุทิตํ ทิสฺวา โอสธํ คณฺหนฺติ. ตสฺมา
"โอสธีตารกา"ติ วุจฺจติ. ตุลาภูตาติ ปมาณภูตา. สเทวเกติ สเทวกสฺส โลกสฺส.
สมเยติ วสฺสสมเย. อุตุวสฺเสติ เหมนฺตคิเมฺหสุ. "สมเย อุตุวฏฺเฏ"ติปิ ปาโ.
ตสฺส สมเยติ คิเมฺห. อุตุวฏฺเฏติ เหมนฺเต จ วสฺสาเน จาติ อตฺโถ. น โวกฺกมติ
วีถิโตติ ตํตํอุตุมฺหิ อตฺตโน คมนวีถิโต น โวกฺกมติ น วิคจฺฉติ, ฉ มาเส ปจฺฉิมํ
ทิสํ คจฺฉติ, ฉ มาเส ปุพฺพํ ทิสํ คจฺฉตีติ. อถ วา โอสธี นามาติ
สิงฺคิเวรปิปฺผลิมริจาทิกํ โอสธํ. น โวกฺกมตีติ ยํ ยํ ผลทานสมตฺถํ โอสธํ,
ตํ ตํ ผลทานํ โอกฺกมฺม อตฺตโน ผลํ อทตฺวา น นิวตฺตติ. วีถิโตติ คมนวีถิโต,
ปิตฺตหโร ปิตฺตํ หรเตว, วาตหโร วาตํ หรเตว, เสมฺหหโร เสมฺหํ หรเตวาติ
อตฺโถ. เสสเมตฺถาปิ อุตฺตานเมวาติ.
     อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ
อุปธารยโต อฏฺมํ อธิฏฺานปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ
อิโต ปฏฺาย อธิฏฺานปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ, ยํ อธิฏฺาสิ, ตสฺมึ อธิฏฺาเน
นิจฺจโล ภเวยฺยาสิ, ยถา ปพฺพโต นาม สพฺพทิสาสุ วาเต ปหรนฺเตปิ
น กมฺปติ น จลติ, อตฺตโน าเนเยว ติฏฺติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ อตฺตโน
อธิฏฺาเน นิจฺจโล โหนฺโตว พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ อฏฺมํ อธิฏฺานปารมึ
ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสีติ. เตน วุตฺตํ:-
      [๑๕๐] "น เหเต เอตฺตกาเยว      พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร
            อญฺเปิ วิจินิสฺสามิ          เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
      [๑๕๑] วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ         อฏฺมํ อธิฏฺานปารมึ
            ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ           อาเสวิตนิเสวิตํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๕.
      [๑๕๒] อิมํ ตฺวํ อฏฺมํ ตาว         ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย
            ตตฺถ ตฺวํ อจโล หุตฺวา       สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ.
      [๑๕๓] ยถาปิ ปพฺพโต เสโล        อจโล สุปฺปติฏฺิโต
            น กมฺปติ ภุสวาเตหิ         สกฏฺาเนว ติฏฺติ.
      [๑๕๔] ตเถว ตฺวํ อธิฏฺาเน        สพฺพทา อจโล ภว
            อธิฏฺานปารมิตํ คนฺตฺวา      สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ.
     ตตฺถ เสโลติ สิลามโย. อจโลติ นิจฺจโล. สุปฺปติฏฺิโตติ อจลตฺตาว
สุฏฺุ ปติฏฺิโต. "ยถาปิ ปพฺพโต อจโล, นิขาโต สุปฺปติฏฺิโต"ติปิ ปาโ.
ภุสวาเตหีติ พลววาเตหิ. สกฏฺาเนวาติ อตฺตโน าเนเยว, ยถาิตฏฺาเนเยวาติ
อตฺโถ. เสสเมตฺถาปิ อุตฺตานเมวาติ.
     อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ
อุปธารยโต นวมํ เมตฺตาปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต
ปฏฺาย เมตฺตาปารมึ ปูเรยฺยาสิ, หิเตสุปิ อหิเตสุปิ เอกจิตฺโตว ภเวยฺยาสิ.
ยถาปิ อุทกํ นาม ปาปชนสฺสปิ กลฺยาณชนสฺสปิ สีตภาวํ เอกสทิสํ กตฺวา
ผรติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สพฺพสตฺเตสุ เมตฺตจิตฺเตน เอกจิตฺโตว หุตฺวา พุทฺโธ
ภวิสฺสสี"ติ นวมํ เมตฺตาปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสี"ติ. เตน วุตฺตํ:-
      [๑๕๕] "น เหเต เอตฺตกาเยว      พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร
            อญฺเปิ วิจินิสฺสามิ          เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
      [๑๕๖] วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ         นวมํ เมตฺตาปารมึ
            ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ           อาเสวิตนิเสวิตํ.
      [๑๕๗] อิมํ ตฺวํ นวมํ ตาว          ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย
            เมตฺตาย อสโม โหหิ        ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๖.
      [๑๕๘] ยถาปิ อุทกํ นาม           กลฺยาเณ ปาปเก ชเน
            สมํ ผรติ สีเตน            ปวาเหติ รโชมลํ.
      [๑๕๙] ตเถว ตฺวํ หิตาหิเต         สมํ เมตฺตาย ภาวย
            เมตฺตาปารมิตํ คนฺตฺวา       สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ.
     ตตฺถ อสโม โหหีติ เมตฺตาภาวนาย อสทิโส โหหิ. ตตฺถ "ตฺวํ สมสโม
โหหี"ติปิ ปาโ. โส อุตฺตานตฺโถว. สมนฺติ ตุลฺยํ. ผรตีติ ผุสติ. ปวาเหตีติ
วิโสเธติ. รโชติ อาคนฺตุกรชํ. มลนฺติ สรีเร อุฏฺิตํ เสทมลาทึ. "รชมลนฺ"ติปิ
ปาโ. โสเยวตฺโถ. หิตาหิเตติ หิเต จ อหิเต จ, มิตฺเต จ อมิตฺเต จาติ
อตฺโถ. เมตฺตาย ภาวยาติ เมตฺตํ ภาวย วฑฺเฒหิ. เสสเมตฺถาปิ อุตฺตานเมวาติ.
     อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ
อุปธารยโต ทสมํ อุเปกฺขาปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต
ปฏฺาย อุเปกฺขาปารมึ ปริปูเรยฺยาสิ, สุเขปิ   ทุกฺเขปิ มชฺฌตฺโตว ภเวยฺยาสิ.
ยถาปิ ปวี นาม สุจิมฺปิ อสุจิมฺปิ จ ปกฺขิปมาเน มชฺฌตฺตาว โหติ, เอวเมว
ตฺวมฺปิ สุขทุกฺเขสุ มชฺฌตฺโตว โหนฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ ทสมํ อุเปกฺขาปารมึ
ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ:-
      [๑๖๐] "น เหเต เอตฺตกาเยว       พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร
            อญฺเปิ วิจินิสฺสามิ           เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
      [๑๖๑] วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ          ทสมํ อุเปกฺขาปารมึ
            ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ            อาเสวิตนิเสวิตํ.
      [๑๖๒] อิมํ ตฺวํ ทสมํ ตาว           ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย
            ตุลาภูโต ทโฬฺห หุตฺวา        สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ.
      [๑๖๓] ยถาปิ ปวี นาม            นิกฺขิตฺตํ อสุจึ สุจึ
            อุเปกฺขติ อุโภเปเต          โกปานุนยวชฺชิตา.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๗.
      [๑๖๔] ตเถว ตฺวํ สุขทุกฺเข          ตุลาภูโต สทา ภว
            อุเปกฺขาปารมิตํ คนฺตฺวา       สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ.
     ตตฺถ ตุลาภูโตติ มชฺฌตฺตภาเว ิโต, ยถา ตุลาย ทณฺโฑ สมํ ตุลิโต
สมํ ติฏฺติ, น นมติ น อุนฺนมติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สุขทุกฺเขสุ ตุลาสทิโส
หุตฺวา สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ. โกปานุนยวชฺชิตาติ ปฏิฆานุโรธวชฺชิตา.
"ทยาโกปวิวิชฺชิตา"ติปิ ปาโ, โสเยวตฺโถ. เสสํ ขนฺติปารมิยํ วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพํ.
     ตโต สุเมธปณฺฑิโต อิเม ทส ปารมิธมฺเม วิจินิตฺวา ตโต ปรํ จินฺเตสิ
"อิมสฺมึ โลเก โพธิสตฺเตหิ ปริปูเรตพฺพา โพธิปาจนา พุทฺธตฺตกรา ๑- ธมฺมา
เอตฺตกาเยว, น อิโต ภิยฺโย, อิมา ปน ปารมิโย อุทฺธํ อากาเสปิ นตฺถิ, น
เหฏฺา ปวิยมฺปิ, น ปุรตฺถิมาทีสุ ทิสาสุปิ อตฺถิ, มยฺหํเยว ปน หทยมํสนฺตเรเยว
ปติฏฺิตา"ติ. เอวํ ตาสํ อตฺตโน หทเย ปติฏฺิตภาวํ ทิสฺวา สพฺพาปิ
ตา ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาย ปุนปฺปุนํ สมฺมสนฺโต อนุโลมปฏิลมํ สมฺมสิ,
ปริยนฺเต คเหตฺวา อาทิมฺหิ ปาเปสิ, อาทิมฺหิ คเหตฺวา ปริยนฺเต เปสิ.
มชฺเฌ คเหตฺวา อุภโต โอสาเปสิ, อุภโต โกฏีสุ คเหตฺวา มชฺเฌ โอสาเปสิ.
พาหิรภณฺฑปริจฺจาโค ปารมิโย นาม, องฺคปริจฺจาโค อุปปารมิโย นาม,
ชีวิตปริจฺจาโค ปรมตฺถปารมิโย นามาติ ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส
ปรตฺถปารมิโยติ สมตึส ปารมิโย ยมกเตลํ ๒- วินิวฏฺเฏนฺโต วิย สมฺมสิ. ตสฺส
ทส ปารมิโย สมฺมสนฺตสฺส ธมฺมเตเชน จตุนหุตาทิกทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลา
วิปุลา อยํ มหาปวี หตฺถินา อกฺกนฺตนฬกลาโป วิย อุปฺปีฬิยมานํ อุจฺฉุยนฺตํ
วิย จ มหาวิรวํ วิรวมานา สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวทิ. กุลาลจกฺกํ วิย
เตลยนฺตจกฺกํ วิย จ ปริพฺภมิ. เตน วุตฺตํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ สี. พุทฺธการกา     ๒ ม. ยนฺตยมกเตลํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๘.
      [๑๖๕] "เอตฺตกาเยว เต โลเก     เย ธมฺมา โพธิปาจนา
            ตตุทฺธํ นตฺถิ อญฺตฺร         ทฬฺหํ ตตฺถ ปติฏฺห.
      [๑๖๖] อิเม ธมฺเม สมฺมสโต        สภาวสรสลกฺขเณ
            ธมฺมเตเชน วสุธา          ทสสหสฺสี ปกมฺปถ.
      [๑๖๗] จลตี รวตี ปวี            อุจฺฉุยนฺตํว ปีฬิตํ
            เตลยนฺเต ยถา จกฺกํ        เอวํ กมฺปติ เมทนี"ติ.
     ตตฺถ เอตฺตกาเยวาติ นิทฺทิฏฺานํ ปารมิตานํ อนูนาธิกภาวสฺส ทสฺสนตฺถํ
วุตฺตํ. ตตุทฺธนฺติ ตโต ทสปารมีหิ อุทฺธํ นตฺถิ. อญฺตฺราติ อญฺ, ลกฺขณํ
สทฺทสตฺถโต คเหตพฺพํ. ตโต ทสปารมิโต อญฺโ พุทฺธการกธมฺโม นตฺถีติ
อตฺโถ. ตตฺถาติ ตาสุ ทสสุ ปารมีสุ. ปติฏฺหาติ ปติฏฺ, ปริปูเรนฺโต ติฏฺาติ
อตฺโถ.
     อิเม ธมฺเมติ ปารมิธมฺเม. สมฺมสโตติ อุปปริกฺขนฺตสฺส. อนาทรตฺเถ
สามิวจนํ ทฏฺพฺพํ. สภาวสรสลกฺขเณติ สภาวสงฺขาเตน สรสลกฺขเณน
สมฺมสนฺตสฺสาติ อตฺโถ. ธมฺมเตเชนาติ ปารมิปวิจยาณเตเชน. ๑- วสุธาติ วสูติ
รตนํ วุจฺจติ, ตํ ธาเรติ, ธียติ วา เอตฺถาติ วสุธา. กา สา? เมทนี. ๒-
ปกมฺปถาติ ปกมฺปิตฺถ. สุเมธปณฺฑิเต ปน ปารมิโย วิจินนฺเต ตสฺส าณเตเชน
ทสสหสฺสี ปกมฺปิตฺถาติ อตฺโถ.
     จลตีติ ฉปฺปการา ๓- กมฺปิ. รวตีติ นทติ วิกูชติ. อุจฺฉุยนฺตํว ปีฬิตนฺติ
นิปฺปีฬิตํ อุจฺฉุยนฺตํ วิย. "คุฬยนฺตํว ปีฬิตนฺ"ติปิ ปาโ. โสเยวตฺโถ.
เตลยนฺเตติ เตลปีฬนยนฺเต. ยถา จกฺกนฺติ จกฺกิกานํ มหาจกฺกยนฺตํ วิย. เอวนฺติ ยถา
เตลปีฬนจกฺกยนฺตํ ปริพฺภมติ กมฺปติ, เอวํ อยํ เมทนี กมฺปตีติ อตฺโถ.
เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ....ปริจย...    ๒ สี. เมทินี        ๓ สี.,อิ. จกฺกาการํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๙.
     เอวํ มหาปวิยา กมฺปมานาย รมฺมนครวาสิโน มนุสฺสา ภควนฺตํ
ปริวิสยมานา สณฺาตุํ อสกฺโกนฺตา ยุคนฺธรวาตพฺภาหตา มหาสาลา วิย มุจฺฉิตา
ปปตึสุ. ฆฏาทีนิ กุลาลภณฺฑานิ ปวฏฺเฏนฺตานิ อญฺมญฺ ปหรนฺตานิ
จุณฺณวิจุณฺณานิ อเหสุํ. มหาชโน ภีตตสิโต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา "กึ นุ โข
ภควา' นาคาวฏฺโฏ อยํ, ภูตยกฺขเทวตาสุ อญฺตราวฏฺโฏ วา'ติ น หิ มยํ
เอตํ ชานาม. อปิ จ โข สพฺโพปิ อยํ มหาชโน ภเยน อุปทฺทุโต, กึ นุ
โข อิมสฺส โลกสฺส ปาปกํ ภวิสฺสติ, อุทาหุ กลฺยาณํ, กเถถ โน เอตํ
การณนฺ"ติ ปุจฺฉึสุ.
     อถ สตฺถา เตสํ กถํ สุตฺวา "ตุเมฺห มา ภายิตฺถ, มา โข จินฺตยิตฺถ,
นตฺถิ โว อิโต นิทานํ ภยํ, โย โส มยา อชฺช สุเมธปณฺฑิโต' อนาคเต
โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี'ติ พฺยากโต, โส อิทานิ ปารมิโย สมฺมสติ,
ตสฺส สมฺมสนฺตสฺส ธมฺมเตเชน สกลทสสหสฺสี โลกธาตุ เอกปฺปหาเรน กมฺปติ
เจว วิรวติ จา"ติ อาห. เตน วุตฺตํ:-
      [๑๖๘] "ยาวตา ปริสา อาสิ       พุทฺธสฺส ปริเวสเน
            ปเวธมานา สา ตตฺถ       มุจฺฉิตา เสติ ภูมิยํ.
      [๑๖๙] ฆฏาเนกสหสฺสานิ          กุมฺภีนญฺจ สตา พหู
            สญฺจุณฺณมถิตา ตตฺถ         อญฺมญฺ ปฆฏฺฏิตา.
      [๑๗๐] อุพฺพิคฺคา ตสิตา ภีตา       ภนฺตา พฺยถิตมานสา
            มหาชนา สมาคมฺม         ทีปงฺกรมุปาคมุํ.
      [๑๗๑] กึ ภวิสฺสติ โลกสฺส         กลฺยาณมถ ปาปกํ
            สพฺโพ อุปทฺทุโต โลโก      ตํ วิโนเทหิ จกฺขุม.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๗๐.
      [๑๗๒] เตสํ ตทา สญฺาเปสิ       ทีปงฺกโร มหามุนิ
            วิสฺสตฺถา โหถ มา ภาถ     อิมสฺมึ ปวิกมฺปเน.
      [๑๗๓] ยมหํ อชฺช พฺยากาสึ        พุทโธ โลเก ภวิสฺสติ
            เอโส สมฺมสตี ธมฺมํ        ปุพฺพกํ ชินเสวิตํ.
      [๑๗๔] ตสฺส สมฺมสโต ธมฺมํ        พุทฺธภูมึ อเสสโต
            เตนายํ กมฺปิตา ปวี       ทสสหสฺสี สเทวเก"ติ.
     ตตฺถ ยาวตาติ ยาวติกา. อาสีติ อโหสิ. "ยา ตทา ปริสา อาสี"ติปิ
ปาโ, ตสฺส ยา ตตฺถ ปริสา ิตา อาสีติ อตฺโถ. ปเวธมานาติ กมฺปมานา.
สาติ สา ปริสา. ตตฺถาติ ตสฺมึ ปริเวสนฏฺาเน. เสตีติ สยิตฺถ.
     ฆฏาติ ฆฏานํ, สามิอตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, ฆฏานํ เนกสหสฺสานีติ อตฺโถ.
สญฺจุณฺณมถิตาติ จุณฺณา เจว มถิตา จ, มถิตสญฺจุณฺณาติ อตฺโถ. อญฺมญฺ
ปฆฏฺฏิตาติ อญฺมญฺ ปหฏา. อุพฺพิคฺคาติ อุตฺราสหทยา. ตสิตาติ สญฺชาตตาสา.
ภีตาติ ภยภีตา. ภนฺตาติ ผนฺทนมานสา, วิพฺภนฺตจิตฺตาติ อตฺโถ. สพฺพานิ
ปเนตานิ อญฺมญฺเววจนานิ. สมาคมฺมาติ สมาคนฺตฺวา. อยเมว วา ปาโ.
     อุปทฺทุโตติ อุปหโต. ๑- ตํ วิโนเทหีติ ตํ อุปทฺทุตภยํ วิโนเทหิ, วินาสยาติ
อตฺโถ. จกฺขุมาติ ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุม. เตสํ ตทาติ เต ชเน ตทา,
อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ. สญฺาเปสีติ าเปสิ โพเธสิ. วิสฺสตฺถาติ วิสฺสตฺถจิตฺตา.
มา ภาถาติ มา ภายถ. ยมหนฺติ ยํ อหํ สุเมธปณฺฑิตํ. ธมฺมนฺติ ปารมิธมฺมํ.
ปุพฺพกนฺติ โปราณํ. ชินเสวิตนฺติ ชิเนหิ โพธิสตฺตกาเล เสวิตนฺติ อตฺโถ.
พุทฺธภูมินฺติ ปารมิธมฺมํ. ๒- เตนาติ เตน สมฺมสนการเณน. กมฺปิตาติ จลิตา.
สเทวเกติ สเทวเก โลเก.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. อุปหโต พฺยถิโต      ๒ สี.,อิ. พุทฺธปารมึ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๗๑.
     ตโต มหาชโน ตถาคตสฺส วจนํ สุตฺวา หฏฺตุฏฺโ มาลาคนฺธวิเลปนาทีนิ
อาทาย รมฺมนครโต นิกฺขมิตฺวา โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา มาลาคนฺธาทีหิ
ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา รมฺมนครเมว ปาวิสิ. อถ โข โพธิสตฺโต
ทส ปารมิโย สมฺมสิตฺวา วีริยํ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาย นิสินฺนาสนา วุฏฺาสิ.
เตน วุตฺตํ:-
      [๑๗๕] "พุทฺธสฺส วจนํ สุตฺวา   มโน นิพฺพายิ ตาวเท
            สพฺเพ มํ อุปสงฺกมฺม    ปุนาปิ มํ อภิวนฺทิสุํ.
      [๑๗๖] สมาทิยิตฺวา พุทฺธคุณํ    ทฬฺหํ กตฺวาน มานสํ
            ทีปงฺกรํ นมสฺสิตฺวา     อาสนา วุฏฺหึ ตทา"ติ.
     ตตฺถ มโน นิพฺพายีติ มหาชนสฺส ปวิกมฺปเน อุพฺพิคฺคหทยสฺส ตตฺถ
การณํ สุตฺวา มโน นิพฺพายิ, สนฺตึ อคมาสีติ อตฺโถ. "ชโน นิพฺพายี"ติปิ
ปาโ, โส อุตฺตาโนเยว. สมาทิยิตฺวาติ สมฺมา อาทิยิตฺวา, สมาทายาติ อตฺโถ.
พุทฺธคุณนฺติ ปารมิโย. เสสํ อุตฺตานเมว.
     อถ โข โพธิสตฺตํ ทยิตสพฺพสตฺตํ อาสนา วุฏฺหนฺตํ สกลทสสหสฺส-
จกฺกวาฬเทวตา สนฺนิปติตฺวา ทิพฺเพหิ มาลาคนฺธาทีหิ ปูเชตฺวา "อยฺย สุเมธตาปส
ตยา อชฺช ทีปงฺกรทสพลสฺส ปาทมูเล มหติ ปตฺถนา ปตฺถิตา, สา
เต อนนฺตราเยน สมิชฺฌตุ, มา เต ตตฺถ ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา
อโหสิ. สรีเร เต อปฺปมตฺตโกปิ โรโค มา อุปฺปชฺชตุ. ขิปฺปํ ปารมิโย
ปูเรตฺวา สมฺมาสมฺโพธึ ปฏิวิชฺฌ. ยถา ปุปฺผูปคผลูปคา รุกฺขา สมเย ปุปฺผนฺติ
เจว ผลนฺติ จ, ตเถว ตฺวมฺปิ ตํ สมยํ อนติกฺกมิตฺวา ขิปฺปํ สมฺโพธึ
ผุสสฺสู"ติอาทีนิ ถุติมงฺคลานิ ปยิรุทาหํสุ, เอวํ ปยิรุทาหิตฺวา โพธิสตฺตํ
อภิวาเทตฺวา อตฺตโน อตฺตโน เทวฏฺานเมว อคมํสุ. โพธิสตฺโตปิ เทวตาหิ อภิตฺถุโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๗๒.
"อหํ ทส ปารมิโย ปูเรตฺวา กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ
มตฺถเก พุทฺโธ ภวิสฺสามี"ติ วีริยํ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาย อากาสมพฺภุคฺคนฺตฺวา
อิสิคณวนฺตํ หิมวนฺตํ อคมาสิ. เตน วุตฺตํ:-
      [๑๗๗] "ทิพฺพํ มานุสกํ ปุปฺผํ       เทวา มานุสกา อุโภ
            สโมกิรนฺติ ปุปฺเผหิ        วุฏฺหนฺตสฺส อาสนา.
      [๑๗๘] เวทยนฺติ จ เต โสตฺถึ     เทวา มานุสกา อุโภ
            มหนฺตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ        ตํ ลภสฺสุ ยถิจฺฉิตํ.
      [๑๗๙] สพฺพีติโย วิวชฺชนฺตุ        โสโก โรโค วินสฺสตุ
            มา เต ภวนฺตฺวนฺตรายา ๑- ผุส ขิปฺปํ โพธิมุตฺตมํ.
      [๑๘๐] ยถาปิ สมเย ปตฺเต       ปุปฺผนฺติ ปุปฺผิโน ทุมา
            ตเถว ตฺวํ มหาวีร        พุทฺธาเณหิ ปุปฺผสุ.
      [๑๘๑] ยถา เย เกจิ สมฺพุทฺธา    ปูรยุํ ทส ปารมี
            ตเถว ตฺวํ มหาวีร        ปูรย ทส ปารมี.
      [๑๘๒] ยถา เย เกจิ สมฺพุทฺธา    โพธิมณฺฑมฺหิ ๒- พุชฺฌเร
            ตเถว ตฺวํ มหาวีร        พุชฺฌสฺสุ ชินโพธิยํ.
      [๑๘๓] ยถา เย เกจิ สมฺพุทฺธา    ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยุํ
            ตเถว ตฺวํ มหาวีร        ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตย.
      [๑๘๔] ปุณฺณมาเย ยถา จนฺโท     ปริสุทฺโธ วิโรจติ
            ตเถว ตฺวํ ปุณฺณมโน       วิโรจ ทสสหสฺสิยํ.
      [๑๘๕] ราหุมุตฺโต ยถา สูริโย     ตาเปน อติโรจติ
            ตเถว โลกา มุจฺจิตฺวา     วิโรจ สิริยา ตุวํ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. ตฺวนฺตราโย     ๒ ม. โพธิมูลมฺหิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๗๓.
      [๑๘๖] ยถา ยา กาจิ นทิโย      โอสรนฺติ มโหทธึ
            เอวํ สเทวกา โลกา      โอสรนฺตุ ตวนฺติเก.
      [๑๘๗] เตหิ ถุตปฺปสตฺโถ โส      ทส ธมฺเม สมาทิย
            เต ธมฺเม ปริปูเรนฺโต     ปวนํ ปาวิสี ตทา"ติ.
     ตตฺถ ทิพฺพนฺติ มนฺทรวปาริจฺฉตฺตกสนฺตานกุเสสยาทิกํ ทิพฺพกุสุมํ เทวา
มานุสกา จ มานุสปุปฺผํ คเหตฺวาติ อตฺโถ. สโมกิรนฺตีติ มโมปริ สโมกิรึสูติ
อตฺโถ. วุฏฺหนฺตสฺสาติ วุฏฺหโต. เวทยนฺตีติ นิเวทยึสุ สญฺาเปสุํ. โสตฺถินฺติ
โสตฺถิภาวํ. อิทานิ เวทยิตาการทสฺสนตฺถํ "มหนฺตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหนฺ"ติอาทิ
วุตฺตํ. ตยา ปน สุเมธปณฺฑิต มหนฺตํ านํ ปตฺถิตํ, ตํ ยถาปตฺถิตํ ลภสฺสูติ
อตฺโถ.
     สพฺพีติโยติ เอนฺตีติ อีติโย, สพฺพา อีติโย สพฺพีติโย, อุปทฺทวา.
วิวชฺชนฺตูติ มา โหนฺตุ. โสโก โรโค วินสฺสตูติ โสจนสงฺขาโต โสโก
รุชนสงฺขาโต โรโค จ วินสฺสตุ. เตติ ตว. มา ภวนฺตฺวนฺตรายาติ มา
ภวนฺตุ อนฺตรายา. ผุสาติ อธิคจฺฉ ปาปุณาหิ. โพธินฺติ อรหตฺตมคฺคาณํ
สพฺพญฺุตญฺาณมฺปิ วฏฺฏติ. อุตฺตมนฺติ เสฏฺ ๑- สพฺพพุทฺธคุณทายกตฺตา
อรหตฺตมคฺคาณํ "อุตฺตมนฺ"ติ วุตฺตํ. ๑-
     สมเยติ ตสฺส ตสฺส รุกฺขสฺส ปุปฺผนสมเย สมฺปตฺเตติ อตฺโถ. ปุปฺผิโนติ
ปุปฺผนกา. พุทฺธาเณหีติ อฏฺารสหิ พุทฺธาเณหิ. ปุปฺผสูติ ปุปฺผสฺสุ. ปูรยุนฺต
ปูรยึสุ. ปูรยาติ ปริปูรย. พุชฺฌเรติ พุชฺฌึสุ. ชินโพธิยนฺติ ชินานํ พุทฺธานํ
โพธิยา, สพฺพญฺุโพธิมูเลติ อตฺโถ. ปุณฺณมาเยติ ปุณฺณมาสิยํ. ปุณฺณมโนติ
ปริปุณฺณมโนรโถ.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ สี.,อิ. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๗๔.
     ราหุมุตฺโตติ ราหุนา โสพฺภานุนา มุตฺโต. ตาเปนาติ ปตาเปน, อาโลเกน.
โลกา มุจฺจิตฺวาติ โลกธมฺเมหิ อลิตฺโต หุตฺวาติ อตฺโถ. วิโรจาติ วิราช.
สิริยาติ พุทฺธสิริยา. โอสรนฺตีติ มหาสมุทฺทํ ปวิสนฺติ. โอสรนฺตูติ อุปคจฺฉนฺตุ.
ตวนฺติเกติ ตว สนฺติกํ. เตหีติ เทเวหิ. ถุตปฺปสตฺโถติ ถุโต เจว ปสตฺโถ จ,
ถุเตหิ วา ทีปงฺกราทีหิ ปสตฺโถติ ถุตปฺปสตฺโถ. ทส ธมฺเมติ ทส ปารมิธมฺเม.
ปวนนฺติ มหาวนํ, ธมฺมิกปพฺพเต มหาวนํ ปาวิสีติ อตฺโถ. เสสคาถา สุอุตฺตานา
เอวาติ.
                   อิติ มธุรตฺถวิลาสินิยา พุทฺธวํสฏฺกถาย
                    สุเมธปตฺถนากถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๑ หน้า ๑๕๕-๑๗๔.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=51&A=3463&modeTY=1&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=51&A=3463&modeTY=1&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=33&i=181
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=33&A=6654
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=33&A=8274
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=33&A=8274
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๓
http://84000.org/tipitaka/read/?index_33