ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๕๓ ภาษาบาลีอักษรไทย สงฺคณี.อ. (อฏฺฐสาลินี)

                        ๔. อฏฺฐกถากณฺฑวณฺณนา
                         ติกอตฺถุทฺธารวณฺณนา
     [๑๓๘๔] อิทานิ นิกฺเขปกณฺฑานนฺตรํ ฐปิตสฺส อฏฺฐกถากณฺฑสฺส
วณฺณนากฺกโม อนุปฺปตฺโต. กสฺมา ปเนตํ อฏฺฐกถากณฺฑํ นาม ชาตนฺติ?
เตปิฏกสฺส พุทฺธวจนสฺส อตฺถํ อุทฺธริตฺวา ฐปิตตฺตา. ตีสุปิ หิ ปิฏเกสุ ธมฺมนฺตรํ
อาคตํ อฏฺฐกถากณฺเฑเนว ปริจฺฉินฺทิตฺวา ๑- วินิจฺฉิตํ สุวินิจฺฉิตํ นาม โหติ.
สกเล อภิธมฺมปิฏเก นยมคฺคํ มหาปกรเณ ปญฺหุทฺธารํ คณนจารํ
อสลฺลกฺเขนฺเตนาปิ อฏฺฐกถากณฺฑโตเยว สมาเนตุํ วฏฺฏติ.
     กุโต ปภวํ ปน เอตนฺติ? สาริปุตฺตตฺเถรปฺปภวํ. สาริปุตฺตตฺเถโร หิ เอกสฺส
อตฺตโน สทฺธิวิหาริกสฺส นิกฺเขปกณฺเฑ อตฺถุทฺธารํ สลฺลกฺเขตุํ อสกฺโกนฺตสฺส
อฏฺฐกถากณฺฑํ กเถตฺวา อทาสิ, อิทํ ปน มหาอฏฺฐกถาย ปฏิปกฺขิปิตฺวา
วุตฺตํ:- อภิธมฺโม นาม น สาวกวิสโย น สาวกโคจโร, พุทฺธวิสโย เอส
พุทฺธโคจโร, ธมฺมเสนาปติ ปน สทฺธิวิหาริเกน ปุจฺฉิโต ตํ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ
คนฺตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส กเถสิ. สมฺมาสมฺพุทฺโธ ตสฺส ภิกฺขุโน อฏฺฐกถากณฺฑํ
กเถตฺวา  อทาสิ. กถํ? ภควา หิ "กตเม ธมฺมา กุสลา"ติ ปุจฺฉิ. "กุสลา
ธมฺมา นาม กตเม"ติ สลฺลกฺเขสีติ อตฺโถ, อถสฺส ตุณฺหีภูตสฺส นนุ ยํ มยา
"กตเม ธมฺมา กุสลา, ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตี"ติอาทินา
นเยน ภูมิเภทโต กุสลํ ทสฺสิตํ, สพฺพมฺปิ ตํ "จตูสุ ภูมีสุ กุสลํ, อิเม ธมฺมา
กุสลา"ติ อิมินา นเยน กณฺณิกํ กณฺณิกํ ฆฏํ ฆฏํ โคจฺฉกํ กตฺวา อตฺถุทฺธารวเสน
กุสลาทิธมฺเม ทสฺเสนฺโต กเถตฺวา อทาสิ.
     ตตฺถ จตูสูติ กามาวจรรูปาวจรอรูปาวจรอปริยาปนฺนาสุ. กุสลนฺติ ผสฺสาทิเภทํ
กุสลํ. อิเม ธมฺมา กุสลาติ อิเม สพฺเพปิ ตาสุ ตาสุ ภูมีสุ วุตฺตา ผสฺสาทโย
ธมฺมา กุสลา นาม.
@เชิงอรรถ:  สี. ปริจฺฉิชฺช
     [๑๓๘๕] อกุสลานํ ปน ภูมิวเสน เภทาภาวโต "ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทา"ติ
อาห. ตตฺถ อุปฺปชฺชตีติ อุปฺปาโท, จิตฺตเมว อุปฺปาโท จิตฺตุปฺปาโท,
เทสนาสีสเมว เจตํ, ยถา ปน "ราชา อาคโต"ติ วุตฺเต อมจฺจาทีนมฺปิ อาคมนํ
วุตฺตเมว โหติ, เอวํ "จิตฺตุปฺปาทา"ติ หิ ๑- วุตฺเต เตหิ สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ
วุตฺตาว โหนฺตีติ สพฺพตฺถ จิตฺตุปฺปาทคฺคหเณน สสมฺปยุตฺตธมฺมํ จิตฺตํ คหิตนฺติ
เวทิตพฺพํ. อิโต ปรญฺจ ๒- "จตูสุ ภูมีสุ วิปาโก"ติอาทีนํ สพฺเพสมฺปิ
ติกทุกภาชนียปทานํ อตฺโถ เวทนาตฺติกาทีสุ จ สุขาทีนํ นวตฺตพฺพตา เหฏฺฐา
วุตฺตนเยเนว ปาลิอตฺถํ ๓- วีมํสิตฺวาว เวทิตพฺพา, วิเสสมตฺตเมว ปน วกฺขาม.
     [๑๔๒๐] ตตฺถ ปริตฺตารมฺมณตฺติเก ตาว สพฺโพ กามาวจรสฺส วิปาโกติ
เอตฺถ เทฺว ปญฺจวิญฺญาณานิ จกฺขุปฺปสาทาทโย นิสฺสาย นิยเมเนว
อิฏฺฐานิฏฺฐาทิเภเท รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตนฺตีติ
ปริตฺตารมฺมณานิ. กุสลากุสลวิปากา ปน เทฺว มโนธาตุโย หทยวตฺถุํ นิสฺสาย
จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ อนนฺตรา นิยมโต รูปาทีเนว อารพฺภ ปวตฺตนฺตีติ ปริตฺตารมฺมณา.
กุสลวิปากาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ โสมนสฺสสหคตา ปญฺจทฺวาเร สนฺตีรณวเสน, ฉสุ
ทฺวาเรสุ ตทารมฺมณวเสนาติ นิยมโต รูปาทีนิ ฉ ปริตฺตารมฺมณาเนว อารพฺภ
ปวตฺตตีติ ปริตฺตารมฺมณา. กุสลากุสลวิปากาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุทฺวยํ ปญฺจทฺวาเร
สนฺตีรณวเสน, ฉสุ ทฺวาเรสุ ตทารมฺมณวเสน นิยมโต รูปาทีนิ ฉ
ปริตฺตารมฺมณาเนว อารพฺภ ปวตฺตติ. ปฏิสนฺธิวเสน ปวตฺตมานมฺปิ ปริตฺตกมฺมํ วา
กมฺมนิมิตฺตํ วา คตินิมิตฺตํ วา อารมฺมณํ กโรติ. ปวตฺติยํ ภวงฺควเสน,
ปริโยสาเน จุติวเสน ปวตฺตมานมฺปิ ตเทว อารมฺมณํ กโรตีติ ปริตฺตารมฺมณํ.
อฏฺฐ ปน สเหตุกวิปากจิตฺตุปฺปาทา เอตฺถ วุตฺตนเยเนว ตทารมฺมณวเสน
ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน จ ปริตฺตธมฺเมเยว อารพฺภ ปวตฺตนฺติ. กิริยามโนธาตุ
ปญฺจทฺวาเร รูปาทีนิ อารพฺภ ปวตฺตติ, โสมนสฺสสหคตา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ      ฉ.ม. ปรํ     ฉ.ม. ปาฬิยตฺถํ
อเหตุกกิริยามโนวิญฺญาณธาตุ ฉสุ ทฺวาเรสุ ปจฺจุปฺปนฺเน, มโนทฺวาเร อตีตานาคเตปิ
ปริตฺเต รูปาทิธมฺเมเยว อารพฺภ ขีณาสวานํ ปหฏฺฐาการํ กุรุมานา ปวตฺตตีติ
ปริตฺตารมฺมณา. เอวมิเม ปญฺจวีสติ จิตฺตุปฺปาทา เอกนฺเตเนว ปริตฺตารมฺมณาติ
เวทิตพฺพา.
     [๑๔๒๑] วิญฺญาณญฺจายตนเนวสญฺญานาสญฺญายตนธมฺมา อตฺตโน อตฺตโน
เหฏฺฐิมสมาปตฺตึ อารพฺภ ปวตฺตนโต มหคฺคตารมฺมณาว. มคฺคผลธมฺมา
นิพฺพานารมฺมณตฺตา อปฺปมาณารมฺมณา.
     กุสลโต จตฺตาโร กิริยโต จตฺตาโรติ อฏฺฐ ญาณวิปฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา
เสกฺขปุถุชฺชนขีณาสวานํ อสกฺกจฺจทานปจฺจเวกฺขณธมฺมสฺสวนาทีสุ กามาวจรธมฺเม
อารพฺภ ปวตฺตนกาเล ๑- ปริตฺตารมฺมณา, อติปคุณานํ ปฐมชฺฌานาทีนํ
ปจฺจเวกฺขณกาเล มหคฺคตารมฺมณา, กสิณนิมิตฺตาทิปณฺณตฺติปจฺจเวกฺขณกาเล
นวตฺตพฺพารมฺมณา. อกุสลโต จตฺตาโร ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา ปญฺจปณฺณาสาย
กามาวจรธมฺมานํ "สตฺโต สตฺโต"ติ ปรามสนอสฺสาทนาภินนฺทนกาเล ปริตฺตารมฺมณา,
เตเนวากาเรน สตฺตวีสติ มหคฺคเต ธมฺเม อารพฺภ ปวตฺติกาเล มหคฺคตารมฺมณา,
ปณฺณตฺติธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตนกาเล สิยา นวตฺตพฺพารมฺมณา. ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตานํ
เตเยว ธมฺเม อารพฺภ เกวลํ อสฺสาทนาภินนฺทนวเสน ปวตฺติยํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตานํ
โทมนสฺสวเสน วิจิกิจฺฉาย สมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทสฺส อนิฏฺฐาคตวเสน ๒-
อุทฺธจฺจสหคตสฺส วิกฺเขปวเสน อวูปสมวเสน จ ปวตฺติยํ ปริตฺตมหคฺคตนวตฺตพฺพารมฺมณตา
เวทิตพฺพา. เอเตสุ ปน เอกธมฺโมปิ อปฺปมาเณ อารพฺภ ปวตฺติตุํ น สกฺโกติ.
ตสฺมา น อปฺปมาณารมฺมณา.
     กุสลโต จตฺตาโร, กิริยโต จตฺตาโรติ อฏฺฐ ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา
เสกฺขปุถุชฺชนขีณาสวานํ สกฺกจฺจทานปจฺจเวกฺขณธมฺมสฺสวนาทีสุ ยถาวุตฺตปฺปกาเร
ธมฺเม อารพฺภ ปวตฺติกาเล ปริตฺตมหคฺคตนวตฺตพฺพารมฺมณา โหนฺติ, โคตฺรภูกาเล ปน ๓-
โลกุตฺตรธมฺมปจฺจเวกฺขณกาเล จ เนสํ อปฺปมาณารมฺมณตา เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปวตฺติกาเล     ฉ. อนิฏฺฐงฺคตวเสน      ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
     ยํ ปเนตํ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ, ตํ สพฺพตฺถปาทกจตุตฺถํ อากาสกสิณจตุตฺถํ
อาโลกกสิณจตุตฺถํ พฺรหฺมวิหารจตุตฺถํ อานาปานจตุตฺถํ อิทฺธิวิธจตุตฺถํ
ทิพฺพโสตจตุตฺถํ เจโตปริยญาณจตุตฺถํ ยถากมฺมูปคญาณจตุตฺถํ ทิพฺพจกฺขุญาณจตุตฺถํ
ปุพฺเพนิวาสญาณจตุตฺถํ อนาคตํสญาณจตุตฺถนฺติ กุสลโตปิ กิริยโตปิ ทฺวาทสวิธํ โหติ.
     ตตฺถ สพฺพตฺถปาทกจตุตฺถํ นาม อฏฺฐสุ กสิเณสุ จตุตฺถชฺฌานํ, ตํ หิ
วิปสฺสนายปิ ปาทกํ โหติ, อภิญฺญานมฺปิ นิโรธสฺสาปิ วฏฺฏสฺสาปิ ปาทกํ
โหติเยวาติ สพฺพตฺถปาทกนฺติ วุตฺตํ. อากาสกสิณอาโลกกสิณจตุตฺถานิ ปน วิปสฺสนายปิ
อภิญฺญานมฺปิ วฏฺฏสฺสาปิ ปาทกานิ โหนฺติ, นิโรธปาทกาเนว น โหนฺติ.
พฺรหฺมวิหารอานาปานจตุตฺถานิ วิปสฺสนาย เจว วฏฺฏสฺส จ ปาทกานิ โหนฺติ,
กสิณชฺฌานํ กสิณปณฺณตฺตึ อารพฺภ ปวตฺตตฺตา, พฺรหมฺวิหารจตุตฺถํ สตฺตปณฺณตฺตึ
อารพฺภ ปวตฺตตฺตา, อานาปานจตุตฺถํ นิมิตฺตํ อารพฺภ ปวตฺตตฺตา ปริตฺตาทิวเสน
นวตฺตพฺพธมฺมารมฺมณตฺตา นวตฺตพฺพารมฺมณํ นาม โหติ.
     อิทฺธิวิธจตุตฺถํ ปริตฺตมหคฺคตารมฺมณํ โหติ, กถํ? ตํ หิ ยทา กายํ
จิตฺตสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา อทิสฺสมาเนน กาเยน คนฺตุกาโม จิตฺตวเสน กายํ
ปริณาเมติ, มหคฺคตจิตฺเต สโมทหติ สมาโรเปติ, ตทา อุปโยคลทฺธารมฺมณํ
โหตีติ กตฺวา รูปกายารมฺมณโต ปริตฺตารมฺมณํ โหติ. ยทา จิตฺตํ กายสนฺนิสฺสิตํ
กตฺวา ทิสฺสมาเนน กาเยน คนฺตุกาโม กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมติ,
ปาทกชฺฌานจิตฺตํ รูปกาเย สโมทหติ สมาโรเปติ, ตทา อุปโยคลทฺธารมฺมณํ โหตีติ
กตฺวา มหคฺคตจิตฺตารมฺมณโต มหคฺคตารมฺมณํ โหติ.
     ทิพฺพโสตจตุตฺถํ สทฺทํ อารพฺภ ปวตฺตตฺตา เอกนฺตปริตฺตารมฺมณเมว.
เจโตปริยญาณจตุตฺถํ ปริตฺตมหคฺคตอปฺปมาณารมฺมณํ โหติ. กถํ? ตํ หิ ปเรสํ
กามาวจรจิตฺตชานนกาเล ปริตฺตารมฺมณํ โหติ. รูปาวจรารูปาวจรจิตฺตชานนกาเล
มหคฺคตารมฺมณํ, มคฺคผลชานนกาเล อปฺปมาณารมฺมณํ โหติ. เอตฺถ จ ปุถุชฺชโน
โสตาปนฺนสฺส จิตฺตํ น ชานาติ, โสตาปนฺโน วา สกทาคามิสฺสาติ เอวํ ยาว
อรหตา ๑- เนตพฺพํ, อรหา ปน สพฺเพสํ จิตฺตํ ชานาติ, อญฺโญปิ จ อุปริโม
เหฏฺฐิมสฺสาติ อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพ. ยถากมฺมูปคญาณจตุตฺถํ กามาวจรกมฺมชานนกาเล
ปริตฺตารมฺมณํ โหติ, รูปาวจรารูปาวจรกมฺมชานนกาเล มหคฺคตารมฺมณํ.
     ทิพฺพจกฺขุญาณจตุตฺถํ รูปารมฺมณตฺตา เอกนฺตปริตฺตารมฺมณเมว.
ปุพฺเพนิวาสญาณจตุตฺถํ ปริตฺตมหคฺคตอปฺปมาณนวตฺตพฺพารมฺมณํ โหติ. กถํ? ตํ หิ
กามาวจรกฺขนฺธานุสฺสรณกาเล ปริตฺตารมฺมณํ โหติ, รูปาวจรา-
รูปาวจรกฺขนฺธานุสฺสรณกาเล มหคฺคตารมฺมณํ, อตีเต อตฺตนา วา ปเรหิ วา ภาวิตมคฺคํ
สจฺฉิกตผลญฺจ อนุสฺสรณกาเล อปฺปมาณารมฺมณํ, "อตีเต พุทฺธา มคฺคํ ภาวยึสุ,
ผลํ สจฺฉิกรึสุ, ๒- นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายึสู"ติ ฉินฺนวฏฺฏุมกานุสฺสรณวเสน
มคฺคผลนิพฺพานปจฺจเวกฺขณโตปิ อปฺปมาณารมฺมณํ, "อตีเต วิปสฺสี นาม ภควา
อโหสิ, ตสฺส พนฺธุมตี นาม นครํ อโหสิ, พนฺธุมา นาม ราชา ปิตา, พนฺธุมตี
นาม มาตา"ติอาทินา นเยน นามโคตฺตปฐวีนิมิตฺตาทิอนุสฺสรณกาเล
นวตฺตพฺพารมฺมณํ โหติ.
     อนาคตํสญาณจตุตฺเถปิ เอเสว นโย. ตมฺปิ หิ "อยํ หิ ๓- อนาคเต
กามาวจเร นิพฺพตฺติสฺสตี"ติ ชานนกาเล ปริตฺตารมฺมณํ โหติ. "รูปาวจเร วา
อรูปาวจเร วา นิพฺพตฺติสฺสตี"ติ ชานนกาเล มหคฺคตารมฺมณํ, "มคฺคํ ภาเวสฺสติ,
ผลํ สจฺฉิกริสฺสติ, นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิสฺสตี"ติ ฉินฺนวฏฺฏชานนกาเล ๔-
อปฺปมาณารมฺมณํ. "อนาคเต เมตฺเตยฺโย นาม ภควา อุปฺปชฺชิสฺสติ, สุพฺรหฺมา
นามสฺส พฺราหฺมโณ ปิตา ภวิสฺสติ, พฺรหฺมวตี นาม พฺราหฺมณี มาตา
ภวิสฺสตี"ติอาทินา นเยน นามโคตฺตชานนกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณํ โหติ.
     อรูปาวจรจตุตฺถํ ปน อาสวานํ ขยจตุตฺถญฺจ ปาลิยา อาคตาคตฏฺฐาเนเยว
กถิยติ. ๕- กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ อุเปกฺขาสหคตา สพฺเพสมฺปิ เอเตสํ
กุสลากุสลกิริยาจิตฺตานํ ปุเรจาริกา, ตสฺสา เตสุ วุตฺตนเยเนว อารมฺมณเภโท
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อรหโต         ฉ.ม. สจฺฉากํสุ         ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. ชานนกาเล      ฉ.ม. กเถสฺสามิ
เวทิตพฺโพ. ปญฺจทฺวาเร ปน โวฏฺฐพฺพนวเสน ปวตฺติยํ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณตาว ๑-
โหติ. รูปาวจรตฺติกจตุกฺกชฺฌานาทีนิ ปริตฺตาทิภาเวน นวตฺตพฺพธมฺมํ อารพฺภ
ปวตฺติโต นวตฺตพฺพารมฺมณานิ, เอตฺถ หิ รูปาวจรานิ ปฐวีกสิณาทีสุ ปวตฺตนฺติ.
อากาสานญฺจายตนํ อุคฺฆาฏิตมากาเส, อากิญฺจญฺญายตนํ วิญฺญาณาปคเมติ.
     [๑๔๒๙] มคฺคารมฺมณตฺติเก อาทิมฺหิ วุตฺตา อฏฺฐ ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา
เสกฺขาเสกฺขานํ อตฺตนา ปฏิวิทฺธมคฺคปจฺจเวกฺขณกาเล มคฺคารมฺมณา,
มคฺเคน ปน อสหชาตตฺตา น มคฺคเหตุกา, อตฺตนา ปฏิวิทฺธมคฺคํ ครุํ กตฺวา
ปจฺจเวกฺขณกาเล อารมฺมณาธิปติวเสน มคฺคาธิปติโน, อญฺญธมฺมารมฺมณกรณกาเล ๒-
น วตฺตพฺพา "มคฺคารมฺมณา"ติปิ "มคฺคาธิปติโน"ติปิ. จตฺตาโร
อริยมคฺคา มคฺคสงฺขาตสฺส มคฺคสมฺปยุตฺตสฺส วา เหตุโน อตฺถิตาย เอกนฺตโต
มคฺคเหตุกาว, วิริยํ ปน วีมํสํ วา เชฏฺฐกํ กตฺวา มคฺคภาวนากาเล
สหชาตาธิปติโน สิยา มคฺคาธิปติโน, ฉนฺทจิตฺตานํ อญฺญตรเชฏฺฐกกรณกาเล สิยา น
วตฺตพฺพา "มคฺคาธิปติโน"ติ.
     ทฺวาทสวิเธ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌาเน สพฺพตฺถปาทกจตุตฺถาทีนิ นวชฺฌานานิ
เนว มคฺคารมฺมณานิ, น มคฺคเหตุกานิ, น มคฺคาธิปตีนิ. เจโตปริยญาณ-
ปุพฺเพนิวาสญาณอนาคตํสญาณจตุตฺถานิ ปน อริยานํ มคฺคจิตฺตชานนกาเล
มคฺคารมฺมณานิ โหนฺติ, มคฺเคน ปน อสหชาตตฺตา น มคฺคเหตุกานิ, มคฺคํ
ครุํ กตฺวา อปฺปวตฺติโต น มคฺคาธิปตีนิ. กสฺมา ปเนตานิ น มคฺคํ ครุํ
กโรนฺตีติ? อตฺตโน มหคฺคตตาย. ยถา หิ ราชานํ สพฺโพ โลโก ครุํ กโรติ,
มาตาปิตโร ปน น กโรนฺติ. น หิ เต ราชานํ ทิสฺวา อาสนา วุฏฺฐหนฺติ,
น อญฺชลีกมฺมาทีนิ กโรนฺติ, ทหรกาเล โวหริตนเยเนว โวหรนฺติ. เอวํ
เอตานิปิ อตฺตโน มหคฺคตตาย น มคฺคํ ครุํ กโรนฺติ.
     กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุปิ อริยานํ มคฺคปจฺจเวกฺขณกาเล
ปจฺจเวกฺขณปุเรจาริกตฺตา มคฺคารมฺมณา โหติ, มคฺเคน อสหชาตตฺตา ปน น มคฺคเหตุกา,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอกนฺตปริตฺตารมฺมณาว     ฉ.ม. อญฺญธมฺมารมฺมณกาเล
ตํ ๑- ครุํ กตฺวา อปฺปวตฺติโต น มคฺคาธิปติ. กสฺมา น ครุํ กโรตีติ? อตฺตโน
อเหตุกตาย หีนตาย ชฬตาย. ยถา หิ ราชานํ สพฺโพ โลโก ครุํ กโรติ,
อนฺโตปริชนา ๒- ปน ขุชฺชวามนกเจฏกาทโย อตฺตโน อญฺญาณตาย ปณฺฑิตมนุสฺสา
วิย นาติครุํ กโรนฺติ, เอวเมว อิทมฺปิ จิตฺตํ อตฺตโน อเหตุกตาย หีนตาย
ชฬตาย มคฺคํ ครุํ น กโรติ.
     ญาณวิปฺปยุตฺตกุสลาทีนิ ญาณาภาเวน เจว โลกิยธมฺมารมฺมณตาย จ
มคฺคารมฺมณาทิภาวํ น ลภนฺติ, นวตฺตพฺพารมฺมณาเนว โหนฺตีติ เวทิตพฺพานีติ.
     [๑๔๓๒] อตีตารมฺมณตฺติเก วิญฺญาณญฺจายตนเนวสญฺญานาสญฺญายตนธมฺมา
เหฏฺฐา อตีตสมาปตฺตึ อารพฺภ ปวตฺติโต เอกนฺเตน อตีตารมฺมณาว.
     [๑๔๓๓] นิโยคา อนาคตารมฺมณา นตฺถีติ นิยเมน ปาฏิเอกํ จิตฺตํ
นาม ๓- นตฺถิ. นนุ จ อนาคตํสญาณํ เอกนฺเตน อนาคตารมฺมณํ, เจโตปริยญาณมฺปิ
อนาคตํ อารพฺภ ปวตฺตตีติ. โน นปฺปวตฺตติ, ปาฏิเอกํ ปน เอตํ เอกํ จิตฺตํ
นาม นตฺถิ, รูปาวจรจตุตฺถชฺฌาเนน สงฺคหิตตฺตา อญฺเญหิ มหคฺคตจิตฺเตหิ
มิสฺสกํ โหติ. เตน วุตฺตํ "นิโยคา อนาคตารมฺมณา นตฺถี"ติ.
     [๑๔๓๔] เทฺว ปญฺจวิญฺญาณานิ ติสฺโส มโนธาตุโย จ ปจฺจุปฺปนฺเนสุ
รูปาทีสุ ปวตฺติโต ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา นาม. ทส จิตฺตุปฺปาทาติ เอตฺถ อฏฺฐ
ตาว สเหตุกา เทวมนุสฺสานํ ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเล กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา
อารพฺภ ปวตฺติยํ อตีตารมฺมณาว, ภวงฺคจุติกาเลสุปิ เอเสว นโย. คตินิมิตฺตํ ปน
อารพฺภ ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเล ตโต ปรํ ภวงฺคกาเล จ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา,
ตตฺถ ๔- ปญฺจทฺวาเร ตทารมฺมณวเสน ปวตฺติยํ. มโนทฺวาเร ปน
อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา, นํ ชวนานํ อารมฺมณํ คเหตฺวา ปวตฺติโต อตีตานาคต
ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา, กุสลวิปากาเหตุกอุเปกฺขาสหคตมโนวิญฺญาณธาตุยมฺปิ เอเสว
นโย. เกวลญฺหิ สา มนุสฺเสสุ ชจฺจนฺธาทีนํ ปฏิสนฺธิ โหติ, ปญฺจทฺวาเร จ
สนฺตีรณวเสนาปิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา โหตีติ อยเมตฺถ วิเสโส. โสมนสฺสสหคตา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. มคฺคํ                               ฉ.ม. อตฺตโน ปริชนา
@ ฉ.ม. ปาฏิเยกฺกํ จิตฺตํ อนาคตารมฺมณํ นาม        ฉ.ม. ตถา
ปน ปญฺจทฺวาเร สนฺตีรณวเสน ตทารมฺมณวเสน จ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา โหติ,
มโนทฺวาเร ตทารมฺมณวเสน สเหตุกวิปากา วิย อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติ
เวทิตพฺพา.
     อกุสลวิปากาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ ปน กุสลวิปากาย อุเปกฺขาสหคตาเหตุกาย
สมานคติกาเอว. เกวลญฺหิ สา อาปายิกานํ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน
ปวตฺตตีติ อยเมเวตฺถ ๑- วิเสโส. กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ โสมนสฺสสหคตา
ขีณาสวานํ ปญฺจทฺวาเร ปหฏฺฐาการํ กุรุมานา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา โหติ,
มโนทฺวาเร อตีตาทิเภเท ธมฺเม อารพฺภ หสิตุปฺปาทวเสน ปวตฺติยํ
อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา โหติ.
     กามาวจรกุสลนฺติอาทีสุ กุสลโต ตาว จตฺตาโร ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา
เสกฺขปฺถุชฺชนานํ อตีตาทิเภทานิ ขนฺธธาตุอายตนานิ สมฺมสนฺตานํ ปจฺจเวกฺขนฺตานํ
อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา โหนฺติ, ปณฺณตฺตินิพฺพานปจฺจเวกฺขเณ
นวตฺตพฺพารมฺมณา. ญาณวิปฺปยุตฺเตสุปิ เอเสว นโย. เกวลญฺหิ เตหิ ๒-
มคฺคผลนิพฺพานปจฺจเวกฺขณํ ๓- นตฺถิ. อยเมเวตฺถ วิเสโส.
     อกุสลโต จตฺตาโร ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา อตีตาทิเภทานํ
ขนฺธธาตุอายตนานํ อสฺสาทนาภินนฺทนปรามาสกาเล อตีตาทิอารมฺมณา โหนฺติ, ปณฺณตฺตึ
อารพฺภ อสฺสาเทนฺตสฺส อภินนฺทนฺตสฺส "สตฺโต สตฺโต"ติ ปรามสิตฺวา คณฺหนฺตสฺส
นวตฺตพฺพารมฺมณา โหนฺติ. ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺเตสุปิ เอเสว นโย. เกวลญฺหิ เตหิ
ปรามาสคฺคหณํ นตฺถิ. เทฺว ปฏิฆสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา อตีตาทิเภเท ธมฺเม
อารพฺภ โทมนสฺสิตานํ อตีตาทิอารมฺมณา, ปณฺณตฺตึ อารพฺภ โทมนสฺสิตานํ
นวตฺตพฺพารมฺมณา. วิจิกิจฺฉาอุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตา เตสุเอว ธมฺเมสุ อนิฏฺฐงฺคตภาเวน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยเมตฺถ      สี.,ม. เตสํ       ฉ.ม.....ปจฺจเวกฺขณา
เจว อุทฺธตภาเวน จ ปวตฺติยํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนนวตฺตพฺพารมฺมณา. กิริยโต
อฏฺฐ สเหตุกจิตฺตุปฺปาทา กุสลจิตฺตุปฺปาทคติกาเอว. กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ
อุเปกฺขาสหคตา ปญฺจทฺวาเร โวฏฺฐวนวเสน ๑- ปวตฺติยํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาว,
มโนทฺวาเร อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณานญฺเจว ปณฺณตฺติอารมฺมณานญฺจ ๒-
ชวนานํ ปุเรจาริกกาเล อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนนวตฺตพฺพารมฺมณา.
     ยถาวุตฺตปฺปเภเท รูปาวจรชฺฌาเน สพฺพตฺถปาทกจตุตฺถํ, อากาสกสิณจตุตฺถํ,
อาโลกกสิณจตุตฺถํ, พฺรหฺมวิหารจตุตฺถํ, อานาปานจตุตฺถนฺติ อิมานิ ปญฺจ
นวตฺตพฺพารมฺมณาเนว. อิทฺธิวิธจตุตฺถํ กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมนฺตสฺส
อตีตปาทกชฺฌานจิตฺตํ อารพฺภ ปวตฺตนโต อตีตารมฺมณํ, มหาธาตุนิธาเน
มหากสฺสปตฺเถราทีนํ วิย อนาคตํ อธิฏฺฐหนฺตานํ อนาคตารมฺมณํ โหติ. *-
มหากสฺสปตฺเถโร กิร มหาธาตุนิธานํ กโรนฺโต "อนาคเต อฏฺฐารสวสฺสาธิกานิ เทฺว
วสฺสสตานิ อิเม คนฺธา มา นสฺสึสุ, ปุปฺผานิ มา มิลายึสุ, ทีปา มา นิพฺพายึสู"ติ
อธิฏฺฐหิ, สพฺพํ ตเถว อโหสิ. อสฺสคุตฺตตฺเถโร วตฺตนิยเสนาสเน ภิกฺขุสํฆํ
สุกฺขภตฺตํ ภุญฺชมานํ ทิสฺวา "อุทกโสณฺฑิ ทิวเส ทิวเส ปุเรภตฺตํ ทธิรสํ ๓-
โหตู"ติ อธิฏฺฐหิ, ปุเรภตฺตํ คหิตํ ทธิรสํ โหติ, ปจฺฉาภตฺเต ปากติกเมว. กายํ
ปน จิตฺตสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา อทิสฺสมาเนน กาเยน คมนกาเล อญฺญสฺส วา
ปาฏิหาริยสฺส กรณกาเล กายํ อารพฺภ ปวตฺตตฺตาว ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ โหติ.
     ทิพฺพโสตจตุตฺถํ วิชฺชมานํ สทฺทเมว อารพฺภ ปวตฺติโต ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ
โหติ. เจโตปริยญาณจตุตฺถํ อตีเต สตฺตทิวสพฺภนฺตเร อนาคเต สตฺตทิวสพฺภนฺตเรว
ปเรสํ จิตฺตํ ชานนฺตสฺส อตีตารมฺมณํ อนาคตารมฺมณญฺจ โหติ, สตฺตทิวสาติกฺกเม
ปน ตํ ชานิตุํ น สกฺโกติ. อตีตานาคตํสญาณานํ หิ เอส วิสโย,  น เอตสฺส.
ปจฺจุปฺปนฺนชานนกาเล ปน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ โหติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โวฏฺฐพฺพนวเสน             ฉ.ม. ปณฺณตฺตินิพฺพานารมฺมณานญฺจ
@* วิสุทฺธิ. ๒/๒๘๑ อภิญฺญานิทฺเทส       ฉ.ม. ทธิรสา
     ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ นาเมตํ ติวิธํ ขณปจฺจุปฺปนฺนํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ
อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนญฺจ. ตตฺถ อุปฺปาทฐิติภงฺคปฺปตฺตํ ขณปจฺจุปฺปนฺนํ.
เอกทฺวิสนฺตติวารปริยาปนฺนํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ. ตตฺถ อนฺธกาเร นิสีทิตฺวา
อาโลกฏฺฐานํ คตสฺส น ตาว อารมฺมณํ ปากฏํ โหติ, ยาว ปน ตํ ปากฏํ โหติ,
เอตฺถนฺตเร เอกเทฺวสนฺตติวารา เวทิตพฺพา. อาโลกฏฺฐาเน จริตฺวา ๑- โอวรกํ
ปวิฏฺฐสฺสาปิ น ตาว สหสา รูปํ  ปากฏํ โหติ, ยาว ตํ ปากฏํ โหติ, เอตฺถนฺตเร
เอกเทฺวสนฺตติวารา เวทิตพฺพา. ทูเร ฐตฺวา ปน รชกานํ หตฺถวิการํ,
คณฺฑิเภรีอาโกฏฺฏนวิการญฺจ ๒- ทิสฺวาปิ น ตาว สทฺทํ สุณาติ. ยาว ปน ตํ สุณาติ,
เอตสฺมิมฺปิ อนฺตเร เอกเทฺวสนฺตติวารา เวทิตพฺพา. เอวํ ตาว มชฺฌิมภาณกา.
สํยุตฺตภาณกา ปน รูปสนฺตติ อรูปสนฺตตีติ เทฺว สนฺตติโย วตฺวา "อุทกํ
อติกฺกมิตฺวา ๓- คตสฺส ยาว ตีเร อกฺกนฺตอุทกเลขา น วิปฺปสีทติ, อทฺธานโต อาคตสฺส
ยาว กาเย อุสุมภาโว น วูปสมติ, ๔- อยํ รูปสนฺตติ นาม, ๔- อาตปา อาคนฺตฺวา
คพฺภํ ปวิฏฺฐสฺส ยาว อนฺธการภาโว น วิคจฺฉติ, อนฺโตคพฺเภ กมฺมฏฺฐานํ
มนสิกริตฺวา ทิวา วาตปานํ วิวริตฺวา โอโลเกนฺตสฺส ยาว อกฺขีนํ ผนฺทนภาโว
น วูปสมติ. อยํ รูปสนฺตติ นาม. เทฺว ตโย ชวนวารา อรูปสนฺตติ นามา"ติ
วตฺวา "ตทุภยมฺปิ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ นามา"ติ วทนฺติ.
     เอกภวปริจฺฉินฺนํ ปน อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ นาม, ยํ สนฺธาย ภทฺเทกรตฺตสุตฺเต
"โย จาวุโส มโน เย จ ธมฺมา, อุภยเมตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตสฺมึ
เจ ปจฺจุปฺปนฺเน ฉนฺทราคปฏิพทฺธํ โหติ วิญฺญาณํ, ฉนฺทราคปฏิพทฺธตฺตา
วิญฺญาณสฺส ตทภินนฺทติ, ตทภินนฺทนฺโต ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ สํหีรตี"ติ ๕-
วุตฺตํ. สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนญฺเจตฺถ อฏฺฐกถาสุ อาคตํ, อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ สุตฺเต.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วิจริตฺวา     ฉ.ม. ฆณฺทิเภรีอาทิอาโกฏนวิการญฺจ
@ ฉ.ม. อกฺกมิตฺวา   ๔-๔ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
@ ม.อุ. ๑๔/๓๘๔/๒๕๔
     ตตฺถ เกจิ "ขณปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตํ เจโตปริยญาณสฺส อารมฺมณํ โหตี"ติ
วทนฺติ. กึการณา? ยสฺมา อิทฺธิมสฺส จ ปรสฺส จ เอกกฺขเณ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ.
อิทญฺจ เนสํ โอปมฺมํ:- ยถา อากาเส ขิตฺเต ปุปฺผมุฏฺฐิมฺหิ อวสฺสํ เอกปุปฺผํ
เอกสฺส วณฺฏํ ปฏิวิชฺฌติ, วณฺเฏน วณฺฏํ ปฏิวิชฺฌติ, เอวํ "ปรสฺส จิตฺตํ
ชานิสฺสามี"ติ ราสิวเสน มหาชนสฺส จิตฺเต อาวชฺชิเต อวสฺสํ เอกสฺส จิตฺตํ เอเกน
จิตฺเตน อุปฺปาทกฺขเณ วา ฐิติกฺขเณ วา ภงฺคกฺขเณ วา ปฏิวิชฺฌตีติ. ตํ ปน
วสฺสสตมฺปิ วสฺสสหสฺสมฺปิ อาวชฺเชนฺโต เยน จิตฺเตน อาวชฺชติ, ๑- เยน จ ชานาติ,
เตสํ ทฺวินฺนํ สหฏฺฐานาภาวโต อาวชฺชนชวนานญฺจ อนิฏฺเฐ ฐาเน
นานารมฺมณภาวปฺปตฺติโทสโต อยุตฺตนฺติ อฏฺฐกถาสุ ปฏิกฺขิตฺตํ. สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ
ปน อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนญฺจ อารมฺมณํ โหตีติ เวทิตพฺพํ.
     ตตฺถ ยํ วตฺตมานชวนวีถิโต อตีตานาคตวเสน ทฺวิติชวนวีถิปริมาณกาเล
ปรสฺส จิตฺตํ, ตํ สพฺพมฺปิ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ นาม. อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ ปน
ชวนวาเรน ทีเปตพฺพนฺติ ยํ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ, ตํ สุฏฺฐุ วุตฺตํ. ๒- ตตฺรายํ
ทีปนา:- อิทฺธิมา ปรสฺส จิตฺตํ ชานิตุกาโม อาวชฺเชติ, อาวชฺชนํ ขณปจฺจุปฺปนฺนํ
อารมฺมณํ กตฺวา เตเนว สห นิรุชฺฌติ. ตโต จตฺตาริ ปญฺจ ชวนานิ, เยสํ ปจฺฉิมํ
อิทฺธิจิตฺตํ, เสสานิ กามาวจรานิ, เตสํ สพฺเพสมฺปิ ตเทว นิรุทฺธํ จิตฺตํ
อารมฺมณํ โหติ, เนว ๓- ตานิ นานารมฺมณานิ โหนฺติ, อทฺธาวเสน ๔-
ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตฺตา เอการมฺมณานิ, เอการมฺมณตฺเตปิ จ อิทฺธิจิตฺตเมว ปรสฺส
จิตฺตํ ชานาติ, น อิตรานิ. ยถา จกฺขุทฺวาเร จกฺขุวิญฺญาณเมว รูปํ ปสฺสติ, น
อิตรานีติ. อิติ อิทํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนสฺส เจว อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนสฺส จ วเสน
ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ โหติ. ยสฺมา วา สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺเนเยว
ปวตฺตติ, ๕- ตสฺมา อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนวเสเนตํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณนฺติ เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อาวชฺเชติ        ฉ.ม. ตํ สุวุตฺตํ         ฉ.ม. น จ
@ ฉ.ม. อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนวเสน                     ฉ.ม. ปตติ
     ปุพฺเพนิวาสจตุตฺถํ ๑- นามโคตฺตานุสฺสรเณ นิพฺพานนิมิตฺตปจฺจเวกฺขเณ จ
นวตฺตพฺพารมฺมณํ, เสสกาเล อตีตารมฺมณเมว, ยถากมฺมูปคญาณจตุตฺถมฺปิ
อตีตารมฺมณเมว. ตตฺถ กิญฺจาปิ ปุพฺเพนิวาสเจโตปริยญาณานิปิ อตีตารมฺมณานิ โหนฺติ,
อถโข เตสํ ปุพฺเพนิวาสญาณสฺส อตีตกฺขนฺธา ขนฺธปฏิพทฺธญฺจ กิญฺจิ อนารมฺมณํ
นาม นตฺถิ. ตํ หิ อตีตกฺขนฺธขนฺธปฏิพทฺเธสุ ธมฺเมสุ สพฺพญฺญุตญาณสมคติกํ
โหติ. เจโตปริยญาณสฺส จ สตฺตทิวสพฺภนฺตราตีตํ จิตฺตเมว อารมฺมณํ. ตํ หิ
อญฺญํ ขนฺธํ วา ขนฺธปฏิพทฺธํ วา น ชานาติ, มคฺคสมฺปยุตฺตจิตฺตารมฺมณตฺตา
ปน ปริยายโต มคฺคารมฺมณนฺติ วุตฺตํ. ยถากมฺมูปคญาณสฺส จ อตีตเจตนามตฺตเมว
อารมฺมณนฺติ อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพ. อยเมตฺถ อฏฺฐกถานโย. ยสฺมา ปน
"กุสลา ขนฺธา อิทฺธิวิธญาณสฺส เจโตปริยญาณสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณสฺส
ยถากมฺมูปคญาณสฺส อนาคตํสญาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ ๒- ปฏฺฐาเน
วุตฺตํ, ตสฺมา จตฺตาโรปิ ขนฺธา เจโตปริยญาณยถากมฺมูปคญาณานํ อารมฺมณํ
โหนฺติ ตตฺราปิ ยถากมฺมูปคญาณสฺส กุสลากุสลาเอวาติ.
     ทิพฺพจกฺขุญาณจตุตฺถํ วิชฺชมานวณฺณารมฺมณตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณเมว.
อนาคตํสญาณจตุตฺถํ อนาคตารมฺมณเมว. ตํ หิ อนาคตกฺขนฺธขนฺธปฏิพทฺเธสุ
ธมฺเมสุ ปุพฺเพนิวาสญาณํ วิย สพฺพญฺญุตญาณสมคติกํ โหติ. ตตฺถ กิญฺจาปิ
เจโตปริยญาณมฺปิ อนาคตารมฺมณํ โหติ, ตํ ปน สตฺตทิวสพฺภนฺตเร
อุปฺปชฺชนกจิตฺตเมว อารมฺมณํ กโรติ. อิทํ อนาคเต กปฺปสตสหสฺเส
อุปฺปชฺชนกจิตฺตมฺปิ ขนฺเธปิ ขนฺธปฏิพทฺธมฺปิ. รูปาวจรตฺติกจตุกฺกชฺฌานาทีนิ
อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ เอกธมฺมมฺปิ อารพฺภ อปฺปวตฺติโต
เอกนฺตนวตฺตพฺพารมฺมณาเนวาติ เวทิตพฺพานิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปุพฺเพนิวาสญาณจตุตฺถํ           อภิ. ๔๐/๔๐๔/๑๒๔
     [๑๔๓๕] อชฺฌตฺตตฺติเก อนินฺทฺริยพทฺธรูปญฺจ นิพฺพานญฺจ พหิทฺธาติ
อิทํ ยถา อินฺทฺริยพทฺธํ ปรปุคฺคลสนฺตาเน พหิทฺธาติ วุจฺจมานมฺปิ ตสฺส
อตฺตโน สนฺตานปริยาปนฺนตฺตา นิยกชฺฌตฺตมฺปิ โหติ, เอวํ น เกนจิ ๑- ปริยาเยน
อชฺฌตฺตํ โหตีติ นิยกชฺฌตฺตปริยายสฺส อภาเวน พหิทฺธาติ วุตฺตํ, น
นิยกชฺฌตฺตมตฺตสฺส อสมฺภวโต.
     [๑๔๓๖-๗] นิยกชฺฌตฺตมตฺตสฺส ปน อสมฺภวมตฺตํ สนฺธาย
อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติเก พหิทฺธารมฺมณตา วุตฺตา. อชฺฌตฺตธมฺมาปคมมตฺตโตว
อากิญฺจญฺญายตนารมฺมณสฺส อชฺฌตฺตภาวมฺปิ พหิทฺธาภาวมฺปิ อชฺฌตฺตพหิทฺธาภาวมฺปิ
อนนุชานิตฺวา "อากิญฺจญฺญายตนํ น วตฺตพฺพํ อชฺฌตฺตารมฺมณนฺติปี"ติอาทิ
วุตฺตํ.
     ตตฺถ น เกวลํ ตเทว นวตฺตพฺพารมฺมณํ, ตสฺส ปน อาวชฺชนมฺปิ
อุปจารจิตฺตานิปิ ตสฺสารมฺมณสฺส ปจฺจเวกฺขณจิตฺตานิปิ ตสฺเสว อสฺสาทนาทิวเสน
ปวตฺตานิ อกุสลจิตฺตานิปิ นวตฺตพฺพารมฺมณาเนวาติ. ตานิ ปน ตสฺมึ วุตฺเต
วุตฺตาเนว โหนฺตีติ วิสุํ น วุตฺตานิ. กถํ วุตฺตาเนว โหนฺตีติ. เอตํ หิ
อากิญฺจญฺญายตนํ ยญฺจ ตสฺส ปุเรจาริกํ อาวชฺชนอุปจาราทิวเสน ปวตฺตํ เตน
สห เอการมฺมณํ ภเวยฺย, ตํ สพฺพํ อตีตารมฺมณตฺติเก "กามาวจรกุสลํ อกุสลํ
กิริยโต นว จิตฺตุปฺปาทา รูปาวจรํ จตุตฺถํ ฌานนฺ"ติ เอวํ วุตฺตานํ เอเตสํ
จิตฺตุปฺปาทานํ "สิยา น วตฺตพฺพา อตีตารมฺมณาติปี"ติอาทินา นเยน
นวตฺตพฺพารมฺมณภาวสฺส อนุญฺญาตตฺตา อากิญฺจญฺญายตนสฺส จ "อากิญฺจญฺญายตนํ
จตฺตาโร มคฺคา อปริยาปนฺนา, จตฺตาริปิ ๒- สามญฺญผลานิ, อิเม ธมฺมา น
วตฺตพฺพา อตีตารมฺมณาติปิ"ติ เอวํ เอกนฺเตน นวตฺตพฺพารมฺมณตฺตวจนโต
นวตฺตพฺพารมฺมณนฺติ วุตฺตํ. อิทานิ ตํ อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติเก เอกมฺปิ วุจฺจมานํ
@เชิงอรรถ:  ม. เยน เกนจิ        ฉ.ม. จตตาริ จ
ยสฺมา เหฏฺฐา เตน สห เอการมฺมณภาวมฺปิ สนฺธาย กามาวจรกุสลาทีนํ
นวตฺตพฺพารมฺมณตา วุตฺตา, ตสฺมา อิธาปิ เตสํ นวตฺตพฺพารมฺมณภาวํ ทีเปติ.
โก หิ เตน สห เอการมฺมณานํ นวตฺตพฺพารมฺมณภาเว อนฺตราโยติ เอวํ ตสฺมึ
วุตฺเต วุตฺตาเนว โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. เสสเมตฺถ อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติเก
ปาลิโต อุตฺตานตฺถเมว.
     อารมฺมณวิภาเค ปน วิญฺญาณญฺจายตนํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนนฺติ
อิเมสํ ตาว กุสลวิปากกิริยาวเสน ฉนฺนํ จิตฺตุปฺปาทานํ อตฺตโน สนฺตานสมฺพนฺธํ
เหฏฺฐิมสมาปตฺตึ อารพฺภ ปวตฺติโต อชฺฌตฺตารมฺมณตา เวทิตพฺพา. เอตฺถ จ
กิริยอากาสานญฺจายตนํ กิริยวิญฺญาณญฺจายตนสฺเสว อารมฺมณํ โหติ, น อิตรสฺส.
กสฺมา? อากาสานญฺจายตนกิริยสมงฺคิโน กุสลสฺส วา วิปากสฺส วา
วิญฺญาณญฺจายตนสฺส อภาวโต. กุสลํ ปน กุสลวิปากกิริยานํ ติณฺณมฺปิ อารมฺมณํ โหติ.
กสฺมา? อากาสานญฺจายตนกุสลํ นิพฺพตฺเตตฺวา ฐิตสฺส ตโต อุทฺธํ ติวิธสฺสาปิ
วิญฺญาณญฺจายตนสฺส อุปฺปตฺติสมฺภวโต. วิปากํ ปน น กสฺสจิ อารมฺมณํ โหติ.
กสฺมา? วิปากโต วุฏฺฐหิตฺวา จิตฺตสฺส อภินีหาราสมฺภวโต. เนวสญฺญานาสญฺญาตนสฺส
อารมฺมณกรเณปิ เอเสว นโย. รูปาวจรตฺติกจตุกฺกชฺฌานาทีนํ สพฺเพสมฺปิ
นิยกชฺฌตฺตโต พหิทฺธาภาเวน พหิทฺธาภูตานิ ปฐวีกสิณาทีนิ อารพฺภ ปวตฺติโต
พหิทฺธารมฺมณตา เวทิตพฺพา.
     สพฺเพว กามาวจรา กุสลากุสลาพฺยากตา ธมฺมา รูปาวจรํ จตุตฺถํ ฌานนฺติ
เอตฺถ กุสลโต ตาว จตฺตาโร ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา อตฺตโน ขนฺธาทีนิ
ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อชฺฌตฺตารมฺมณา, ปเรสํ ขนฺธาทิปจฺจเวกฺขเณ
ปณฺณตฺตินิพฺพานปจฺจเวกฺขเณ จ พหิทฺธารมฺมณา, ตทุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา.
ญาณวิปฺปยุตฺเตสุปิ เอเสว นโย. เกวลญฺหิ เตสํ นิพฺพานปจฺจเวกฺขณํ
นตฺถิ. อกุสลโต จตฺตาโร ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา ๑- อตฺตโน ขนฺธาทีนํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา
อสฺสาทนาภินนฺทนปรามาสคหณกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณา, ปรสฺส ขนฺธาทีสุ เจว
อนินฺทฺริยพทฺธรูปกสิณาทีสุ จ ตเถว ปวตฺติกาเล พหิทฺธารมฺมณา, ตทุภยวเสน
อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา. ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺเตสุปิ เอเสว นโย. เกวลญฺหิ เตสํ
ปรามาสคหณํ นตฺถิ. เทฺวปิ ปฏิฆสมฺปยุตฺตา อตฺตโน ขนฺธาทีสุ โทมนสฺสิตสฺส
อชฺฌตฺตารมฺมณา, ปรสฺส ขนฺธาทีสุ เจว อนินฺทฺริยพทฺธรูปปณฺณตฺตีสุ จ
พหิทฺธารมฺมณา, อุภยวเสน ๑- อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา.
วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตานมฺปิ วุตฺตปฺปกาเรสุ ธมฺเมสุ วิจิกิจฺฉนผนฺทนภาววเสน
๒- ปวตฺติยํ อชฺฌตฺตาทิอารมฺมณตา เวทิตพฺพา.
     เทฺว ปญฺจวิญฺญาณานิ ติสฺโส จ มโนธาตุโยติ อิเม เตรส จิตฺตุปฺปาทา
อตฺตโน รูปาทีนิ อารพฺภ ปวตฺติยํ อชฺฌตฺตารมฺมณา, ปรสฺส รูปาทีสุ ปวตฺตา
พหิทฺธารมฺมณา, ตทุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา. โสมนสฺสสหคตาเหตุก-
วิปากมโนวิญฺญาณธาตุ ปญฺจทฺวาเร สนฺตีรณตทารมฺมณวเสน อตฺตโน ปญฺจ
รูปาทิธมฺเม, มโนทฺวาเร ตทารมฺมณวเสเนว อญฺเญปิ อชฺฌตฺติเก กามาวจรธมฺเม
อารพฺภ ปวตฺติยํ อชฺฌตฺตารมฺมณา, ปเรสํ ธมฺเมสุ ปวตฺตมานา พหิทฺธารมฺมณา,
อุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา. อุเปกฺขาสหคตวิปากาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุทฺวเยปิ
เอเสว นโย. เกวลํ ปเนตา สุคติยํ ทุคฺคติยญฺจ
ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสนาปิ อชฺฌตฺตาทิเภเทสุ กมฺมาทีสุ ปวตฺตนฺติ.
     อฏฺฐ มหาวิปากจิตฺตานิปิ เอตาสํเยว ทฺวินฺนํ สมานคติกานิ. เกวลํ
ปเนตานิ สนฺตีรณวเสน นปฺปวตฺตนฺติ. ๓- ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน จ เนสํ ๓-
สุคติยํเยว ปวตฺตนฺติ. โสมนสฺสสหคตาเหตุกกิริยา ปญฺจทฺวาเร อตฺตโน รูปาทีนิ
อารพฺภ ปหฏฺฐาการกรณวเสน ปวตฺติยํ อชฺฌตฺตารมฺมณา, ปรสฺส รูปาทีสุ ปวตฺตา
พหิทฺธารมฺมณา, มโนทฺวาเร ตถาคตสฺส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตทุภยวเสน          ม. วิจิกิจฺฉนภนฺตภาววเสน
@๓-๓ ฉ.ม. ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสเนว เอตานิ
โชติปาลมาณวมฆเทวราชกณฺหตาปสาทิกาเลสุ อตฺตนา กตกิริยํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส
หสิตุปฺปาทวเสน ปวตฺตา อชฺฌตฺตารมฺมณา, มลฺลิกาย เทวิยา สนฺตติมหามตฺตสฺส
สุมนมาลาการสฺสาติ เอวมาทีนํ กิริยากรณํ อารพฺภ ปวตฺติกาเล พหิทฺธารมฺมณา,
อุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา. อุเปกฺขาสหคตกิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ
ปญฺจทฺวาเร โวฏฺฐวนวเสน ๑- มโนทฺวาเร จ อาวชฺชนวเสน ปวตฺติยํ
อชฺฌตฺตาทิอารมฺมณา. อฏฺฐ มหากิริยา กุสลจิตฺตคติกาเอว. เกวลญฺหิ ตา ขีณาสวานํ
อุปฺปชฺชนฺติ. กุสลานิ เสกฺขปุถุชฺชนานนฺติ เอตฺตกเมเวตฺถ นานากรณํ.
     วุตฺตปฺปกาเร รูปาวจรจตุตฺถชฺฌาเน สพฺพตฺถปาทกจตุตฺถาทีนิ ปญฺจ ฌานานิ
อิมสฺมึ ติเก โอกาสํ ลภนฺติ. เอตานิ หิ กสิณปณฺณตฺตินิมิตฺตอารมฺมณตฺตา
พหิทฺธารมฺมณานิ.
     อิทฺธิวิธจตุตฺถํ กายวเสน จิตฺตํ จิตฺตวเสน วา กายํ ปริณามนกาเล
อตฺตโน กุมารกวณฺณาทินิมฺมานกาเล จ สกกายจิตฺตานํ ๒- อารมฺมณกรณโต
อชฺฌตฺตารมฺมณํ, พหิทฺธา หตฺถิอสฺสาทิทสฺสนกาเล พหิทฺธารมฺมณํ, กาเลน
อชฺฌตฺตํ กาเลน พหิทฺธา ปวตฺติยํ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ.
     ทิพฺพโสตจตุตฺถํ อตฺตโน กุจฺฉิสทฺทสวนกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํ, ปเรสํ
สทฺทสวนกาเล พหิทฺธารมฺมณํ, อุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ.
เจโตปริยญาณจตุตฺถํ ปเรสํ จิตฺตารมฺมณโต พหิทฺธารมฺมณเมว, อตฺตโน จิตฺตชานเน
ปน เตน ปโยชนํ นตฺถิ. ปุพฺเพนิวาสจตุตฺถํ อตฺตโน ขนฺธานุสฺสรณกาเล
อชฺฌตฺตารมฺมณํ, ปรสฺส ขนฺเธ อนินฺทฺริยพทฺธรูปํ ติสฺโส จ ปณฺณตฺติโย
อนุสฺสรณโต พหิทฺธารมฺมณํ, อุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ.
     ทิพฺพจกฺขุจตุตฺถํ อตฺตโน กุจฺฉิคตาทิรูปทสฺสนกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํ,
อวเสสรูปทสฺสนกาเล พหิทฺธารมฺมณํ, อุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โวฏฺฐพฺพนวเสน         ฉ.ม. สกายจิตฺตานํ
อนาคตํสญาณจตุตฺถํ อตฺตโน อนาคตกฺขนฺธานุสฺสรณกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํ,
ปรสฺส อนาคตกฺขนฺธานํ วา อนินฺทฺริยพทฺธสฺส วา รูปสฺส อนุสฺสรณกาเล
พหิทฺธารมฺมณํ, อุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ. อากิญฺจญฺญายตนสฺส
นวตฺตพฺพารมฺมณตาย การณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๓ หน้า ๔๖๖-๔๘๒. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=53&A=11578&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=11578&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=878              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=7583              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=6800              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=6800              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๔ http://84000.org/tipitaka/read/?index_34

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]