อรรถกถาเล่มที่ ๕๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สงฺคณี.อ. (อฏฺฐสาลินี)

หน้าที่ ๙๑.
หตฺถิกฺขนฺธคตํ ราชานํ ทิสฺวาปิ "ทิฏฺโฐ เต ราชา"ติ ปุฏฺโฐ ทิสฺวาปิ
กตฺตพฺพกิจฺจสฺส อกตตฺตา "น ปสฺสามี"ติ  อาห, เอวเมว นิพฺพานํ ทิสฺวาปิ
กตฺตพฺพสฺส กิเลสปฺปหานสฺสาภาวา น "ทสฺสนนฺ"ติ วุจฺจติ, ตญฺหิ ญาณํ มคฺคสฺส
อาวชฺชนฏฺฐาเน ติฏฺฐติ. ภาวนายาติ เสสมคฺคตฺตเยน, เสสมคฺคตฺตยญฺหิ ปฐมมคฺเคน
ทิฏฺฐสฺมึเยว ธมฺเม ภาวนาวเสน อุปฺปชฺชติ, อทิฏฺฐปุพฺพํ กิญฺจิ น ปสฺสติ, ตสฺมา
"ภาวนา"ติ วุจฺจติ. ตติยปทํ อุภยปฏิกฺเขปวเสน วุตฺตํ.
    [๙] ตทนนฺตรตฺติเก ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ เหตุ เอเตสนฺติ ทสฺสเนน
ปหาตพฺพเหตุกา. ทุติยปเทปิ เอเสว นโย. ตติยปเท ๑- "เนว ทสฺสเนน จ ภาวนาย
จ ๑- ปหาตพฺโพ เหตุ เอเตสนฺ"ติ เอวมตฺถํ อคฺคเหตฺวา "เนว ทสฺสเนน น
ภาวนาย ปหาตพฺโพ เหตุ เอเตสํ อตฺถี"ติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ. อิตรถา หิ
อเหตุกานํ อคฺคหณํ ภเวยฺย, เหตุเยว หิ เอเตสํ นตฺถิ, โย ทสฺสนภาวนาหิ ปหาตพฺโพ
สิยา. สเหตุเกสุปิ เหตุวชฺชานํ ปหานํ อาปชฺชติ, น เหตูนํ. เหตุเยว หิ เอเตสํ
เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพติ วุตฺโต, น เต ธมฺมา. น อุภยมฺปิ
เจตํ อธิปฺเปตํ. ตสฺมา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ เหตุ เอเตสํ อตฺถีติ
เนวทสฺสเนน นภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกาติ อยมตฺโถ คเหตพฺโพ.
    [๑๐] อาจยคามิตฺติเก กมฺมกิเลเสหิ อาจิยตีติ อาจโย, ปฏิสนฺธิจุติคติปฺปวตฺตานํ
เอตํ นามํ. ตสฺส การณํ หุตฺวา นิปฺผาทนกภาเวน ตํ อาจยํ คจฺฉนฺติ,
ยสฺส วา ปวตฺตนฺติ, ตํ ปุคฺคลํ ยถาวุตฺตเมว อาจยํ คเมนฺตีติปิ อาจยคามิโน,
สาสวกุสลากุสลานํ เอตํ อธิวจนํ. ตโตเอว อาจยสงฺขาตา จยา อเปตตฺตา
นิพฺพานํ อเปตํ จยาติ อปจโย, ตํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตนโต อปจยํ คจฺฉนฺตีติ
อปจยคามิโน, อริยมคฺคานเมตํ อธิวจนํ. อปิจ ปาการํ อิฏฺฐกวฑฺฒกี วิย ปวตฺตํ
อาจินนฺตา คจฺฉนฺตีติ อาจยคามิโน. เตน จิตํ จิตํ อิฏฺฐกํ วิทฺธํสยมาโน ปุริโส วิย
ตเทว ปวตฺตํ อปจินนฺตา คจฺฉนฺตีติ อปจยคามิโน. ตติยปทํ อุภยปฏิกฺเขเปน วฺตฺตํ.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๒.
     [๑๑] เสกฺขตฺติเก ตีสุ สิกฺขาสุ ชาตาติ เสกฺขา, สตฺตนฺนํ เสกฺขานํ เอเตติปิ
เสกฺขา, อปริโยสิตสิกฺขตาย สยเมว สิกฺขนฺตีติปิ เสกฺขา. อุปริ สิกฺขิตพฺพาภาวโต
น เสกฺขาติ อเสกฺขา, วุฑฺฒิปฺปตฺตา วา เสกฺขาติปิ อเสกฺขา, อรหตฺตผลธมฺมานํ
เอตํ อธิวจนํ. ตติยปทํ อุภยปฏิกฺเขเปน วุตฺตํ.
     [๑๒] ปริตฺตตฺติเก สมนฺตโต ขณฺฑิตตฺตา อปฺปมตฺตกํ ปริตฺตนฺติ วุจฺจติ
"ปริตฺตํ โคมยปิณฺฑนฺ"ติอาทีสุ ๑- วิย, อิเมปิ อปฺปานุภาวตาย ปริตฺตา วิยาติ
ปริตฺตา, กามาวจรธมฺมานเมตํ อธิวจนํ. กิเลสวิกฺขมฺภนสมตฺถตาย วิปุลผลตาย
ทีฆสนฺตานตาย จ มหนฺตภาวํ คตา, มหนฺเตหิ วา โอฬารจฺฉนฺทวิริยจิตฺตปญฺเญหิ
คตา ปฏิปนฺนาติปิ มหคฺคตา. ปมาณกรา ธมฺมา ราคาทโย ปมาณํ นาม, อารมฺมณโต
วา สมฺปโยคโต วา นตฺถิ เอเตสํ ปมาณํ ปมาณสฺส จ ปฏิปกฺขาติ อปฺปมาณา.
     [๑๓] ปริตฺตารมฺมณตฺติเก ปริตฺตํ อารมฺมณํ เอเตสนฺติ ปริตฺตารมฺมณา.
เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย.
     [๑๔] หีนตฺติเก หีนาติ ลามกา อกุสลา ธมฺมา. หีนปฺปณีตานํ มชฺเฌ ภวาติ
มชฺฌิมา, อวเสสา เตภูมิกา ธมฺมา. อุตฺตมฏฺเฐน อติปฺปกฏฺเฐน จ ปณีตา, โลกุตฺตรา
ธมฺมา.
     [๑๕] มิจฺฉตฺตตฺติเก "หิตสุขาวหา เม ภวิสฺสนฺตี"ติ เอวํ อาสึสิตาปิ ตถา
อภาวโต "อสุภาทีสุเยว สุภนฺ"ติอาทิวิปรีตปฺปวตฺติโต จ มิจฺฉาสภาวาติ มิจฺฉตฺตา,
วิปากทาเน สติ ขนฺธเภทานนฺตรเมว วิปากทานโต นิยตา, มิจฺฉตฺตา จ เต นิยตา
จาติ มิจฺฉตฺตนิยตา. วุตฺตวิปรีเตน อตฺเถน สมฺมา สภาวาติ สมฺมตฺตา, สมฺมตฺตา
จ เต นิยตา จ อนนฺตรเมว ผลทาเนนาติ ๒- สมฺมตฺตนิยตา. อุภยถาปิ น นิยตาติ
อนิยตา.
     [๑๖] มคฺคารมฺมณตฺติเก นิพฺพานํ มคฺคติ คเวสติ, กิเลเส วา มาเรนฺโต
คจฺฉตีติ มคฺโค, มคฺโค อารมฺมณํ เอเตสนฺติ มคฺคารมฺมณา. อฏฺฐงฺคิโกปิ มคฺโค
ปจฺจยฏฺเฐน เอเตสํ เหตูติ มคฺคเหตุกา. มคฺคสมฺปยุตฺตา วา เหตู, มคฺเค วา เหตูติ
มคฺคเหตู, เต เอเตสํ เหตูติปิ มคฺคเหตุกา. สมฺมาทิฏฺฐิ สยํ มคฺโค เจว เหตุ จ,
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ข. ๑๗/๙๖/๑๑๔       ๒ ม. ผลทานนิยเมนาติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๓.
อิติ มคฺโค เหตุ เอเตสนฺติปิ มคฺคเหตุกา. อภิภวิตฺวา ปวตฺตนฏฺเฐน มคฺโค
อธิปติ เอเตสนฺติ มคฺคาธิปติโน.
     [๑๗] อุปฺปนฺนตฺติเก อุปฺปาทโต ปฏฺฐาย ยาว ภงฺคา อุทฺธํ ปนฺนา คตา
ปวตฺตาติ อุปฺปนฺนา. น อุปฺปนฺนาติ อนุปฺปนฺนา. ปรินิฏฺฐิตการเณกเทสตฺตา อวสฺสํ
อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ อุปฺปาทิโน.
     [๑๘] อตีตตฺติเก อตฺตโน สภาวํ อุปฺปาทาทิกฺขณํ วา ปตฺวา อติกฺกนฺตาติ อตีตา.
ตทุภยมฺปิ น อาคตาติ อนาคตา. ตนฺตํ การณํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนาติ ปจฺจุปฺปนฺนา.
     [๑๙] อนนฺตรตฺติเก อตีตํ อารมฺมณํ เอเตสนฺติ อตีตารมฺมณา. เสสปททฺวเยปิ
เอเสว นโย.
     [๒๐] อชฺฌตฺตตฺติเก "เอวํ ปวตฺตมานา มยํ อตฺตาติ คหณํ คมิสฺสามา"ติ
อิมินา วิย อธิปฺปาเยน อตฺตานํ อธิการํ กตฺวา ปวตฺตาติ อชฺฌตฺตา. อชฺฌตฺตสทฺโท
ปนายํ โคจรชฺฌตฺเต นิยกชฺฌตฺเต อชฺฌตฺตชฺฌตฺเต วิสยชฺฌตฺเตติ จตูสุ อตฺเถสุ
ทิสฺสติ. "เตนานนฺท ภิกฺขุนา ตสฺมึเยว ปุริมสฺมึ สมาธินิมิตฺเต อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ
สณฺฐเปตพฺพํ ๑- อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต"ติอาทีสุ ๒- หิ อยํ โคจรชฺฌตฺเต ทิสฺสติ.
"อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ, ๓- อชฺฌตฺตํ วา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี"ติอาทีสุ ๔-
นิยกชฺฌตฺเต. "ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานี"ติอาทีสุ ๕- อชฺฌตฺตชฺฌตฺเต. "อยํ โข
ปนานนฺท วิหาโร ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ ยทิทํ สพฺพนิมิตฺตานํ อมนสิการา อชฺฌตฺตํ
สุญฺญตํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี"ติอาทีสุ ๖- วิสยชฺฌตฺเต, อิสฺสริยฏฺฐาเนติ อตฺโถ.
ผลสมาปตฺติ หิ พุทฺธานํ อิสฺสริยฏฺฐานํ นาม. อิธ ปน นิยกชฺฌตฺเต อธิปฺเปโต.
ตสฺมา อตฺตโน สนฺตาเน ปวตฺตา ปาฏิปุคฺคลิกา ธมฺมา อชฺฌตฺตาติ เวทิตพฺพา.
ตโต พหิภูตา ๗- ปน อินฺทฺริยพทฺธา วา อนินฺทฺริยพทฺธา วาติ พหิทฺธา นาม.
ตติยปทํ ตทุภยวเสน วุตฺตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม.อุ. ๑๔/๑๘๘/๑๖๑    ๒ ขุ.ธ. ๒๕/๓๖๒/๘๐
@๓ ที.สี. ๙/๔๖๘/๒๐๕, อภิ. ๓๔/๑๖๑/๕๐  ๔ ที.ม. ๑๐/๓๘๓/๒๕๗
@๕ ม.อุ. ๑๔/๓๐๔/๒๗๙   ๖ ม.อุ. ๑๔/๑๘๗/๑๖๐  ๗ ฉ.ม. พาหิรภูตา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๔.
     [๒๑] อนนฺตรตฺติโก ปน เตเยว ติปฺปกาเรปิ ธมฺเม อารมฺมณํ กตฺวา
ปวตฺตนวเสน วุตฺโต.
     [๒๒] สนิทสฺสนตฺติเก ทฏฺฐพฺพภาวสงฺขาเตน สห นิทสฺสเนนาติ สนิทสฺสนา,
ปฏิหนนภาวสงฺขาเตน สห ปฏิเฆนาติ สปฺปฏิฆา, สนิทสฺสนา จ เต สปฺปฏิฆา
จาติ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆา. นตฺถิ เอเตสํ ทฏฺฐพฺพภาวสงฺขาตํ นิทสฺสนนฺติ อนิทสฺสนา,
อนิทสฺสนา จ เต วุตฺตนเยเนว สปฺปฏิฆา จาติ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆา. ตติยปทํ
อุภยปฏิกฺเขเปน วุตฺตํ. อยํ ตาว ติกมาติกาย อนุปุพฺพปทวณฺณนา.
                      ติกมาติกาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๓ หน้า ๙๑-๙๔.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=53&A=2223&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=2223&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=1
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=1
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=1
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=1
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_34