อรรถกถาเล่มที่ ๕๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สงฺคณี.อ. (อฏฺฐสาลินี)

หน้าที่ ๒๗๙.
วิปสฺสนาคมนํ ธุรํ. ผลสฺส อาคตฏฺฐาเน มคฺคาคมนํ ธุรํ. อิธ มคฺคสฺส
อาคตตฺตา วิปสฺสนาคมนเมว ธุรํ ชาตํ.
     [๓๕๐] อปฺปณิหิตนฺติ เอตฺถาปิ อปฺปณิหิตนฺติ มคฺคสฺเสตํ ๑- นามํ. อิทมฺปิ
นามํ มคฺโค ตีเหว การเณหิ ลภติ. กถํ? อิธ ภิกฺขุ อาทิโตว ทุกฺขิโต อภินิวิสิตฺวา
ทุกฺขโตว สงฺขาเร ปสฺสติ. ยสฺมา ปน ทุกฺขโต ทิฏฺฐมตฺเตเนว มคฺควุฏฺฐานํ
นาม น โหติ, อนิจฺจโตปิ อนตฺตโตปิ ทฏฺฐุเมว วฏฺฏติ, ตสฺมา "อนิจฺจํ ทุกฺขํ
อนตฺตา"ติ ติวิธํ อนุปสฺสนํ อาโรเปตฺวา สมฺมสนฺโต จรติ. วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา
ปนสฺส เตภูมิเกสุ สงฺขาเรสุ ปณิธึ โสเสตฺวา ปริยาทิยิตฺวา วิสฺสชฺเชติ.
อยํ วิปสฺสนา อปฺปณิหิตา นาม โหติ. สา อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา อตฺตโน
มคฺคสฺส "อปฺปณิหิตนฺ"ติ นามํ เทติ. เอวํ มคฺโค อาคมนโต อปฺปณิหิตนฺติ
นามํ ๒- ลภติ. ยสฺมา ปน ตตฺถ ๓- ราคโทสโมหปณิธโย นตฺถิ, ตสฺมา สคุเณเนว
อปฺปณิหิตนฺติ นามํ ลภติ. นิพฺพานมฺปิ เตสํ ปณิธีนํ อภาวา "อปฺปณิหิตนฺ"ติ
วุจฺจติ, ตํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนตฺตา มคฺโค อารมฺมณโต อปฺปณิหิตนฺติ
นามํ ลภติ.
     ตตฺถ สุตฺตนฺติกปริยาเยน สคุณโตปิ อารมฺมณโตปิ นามํ ลภติ. ปริยายเทสนา
เหสา. อภิธมฺมกถา ปน นิปฺปริยายเทสนา. ตสฺมา อิธ สคุณโต วา อารมฺมณโต
วา นามํ น ลภติ, อาคมนโตว ลภติ. อาคมนเมว หิ ธุรํ. ตํ ทุพฺพิธํ โหติ
วิปสฺสนาคมนํ, มคฺคาคมนนฺติ. ตตฺถ มคฺคสฺส อาคตฏฺฐาเน วิปสฺสนาคมนํ ธุรํ.
ผลสฺส อาคตฏฺฐาเน มคฺคาคมนํ ธุรํ. อิธ มคฺคสฺส อาคตตฺตา วิปสฺสนาคมนเมว
ธุรํ ชาตํ.
     นนุ จ สุญฺญโต อนิมิตฺโต อปฺปณิหิโตติ ตีณิ มคฺคสฺส นามานิ. ยถาห
"ตโยเม ภิกฺขเว วิโมกฺขา, กตเม ตโย? สุญฺญโต วิโมกฺโข, อนิมิตฺโต วิโมกฺโข,
อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข"ติ. ๔- เตสุ อิธ เทฺว มคฺเค คเหตฺวา อนิมิตฺโต กสฺมา น
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มคฺคสฺเสว      ๒ ฉ.ม. อปฺปณิหิตนามํ. เอวมุปริปิ
@๓ สี. ปเนตฺถ          ๔ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๒๐๙/๒๕๐
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๐.
คหิโตติ? อาคมนาภาวโต. อนิมิตฺตวิปสฺสนา หิ สยํ อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา
อตฺตโน มคฺคสฺส นามํ ทาตุํ น สกฺโกติ. สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน อตฺตโน
ปุตฺตสฺส ราหุลตฺเถรสฺส:-
             "อนิมิตฺตญฺจ ภาเวหิ     มานานุสยมุชฺชห
              ตโต มานาภิสมยา     อุปสนฺโต จริสฺสสี"ติ ๑-
อนิมิตฺตวิปสฺสนํ กเถสิ. วิปสฺสนา หิ นิจฺจนิมิตฺตํ ธุวนิมิตฺตํ อตฺตนิมิตฺตํ
สุขนิมิตฺตญฺจ อุคฺฆาเตติ, ตสฺมา อนิมิตฺตาติ วุจฺจติ. ๒- สาปิ ๓- กิญฺจาปิ ตํ
นิมิตฺตํ อุคฺฆาเตติ, สยํ ปน นิมิตฺตธมฺเมสุ จรตีติ สนิมิตฺตาว โหติ. ตสฺมา สยํ
อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา อตฺตโน มคฺคสฺส นามํ ทาตุํ น สกฺโกติ.
     อปโร นโย:- อภิธมฺโม นาม ปรมตฺถเทสนา, อนิมิตฺตมคฺคสฺส จ
ปรมตฺถโต เหตุเวกลฺลเมว โหติ. กถํ? อนิจฺจานุปสฺสนาย หิ วเสน
อนิมิตฺตวิโมกฺโข กถิโต, เตน จ วิโมกฺเขน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. ตํ
อริยมคฺเค เอกงฺคมฺปิ น โหติ, อมคฺคงฺคตฺตา อตฺตโน มคฺคสฺส ปรมตฺถโต ๔-
นามํ ทาตุํ น สกฺโกติ. อิตเรสุ ปน ทฺวีสุ อนตฺตานุปสฺสนาย ตาว วเสน
สุญฺญโต วิโมกฺโข, ทุกฺขานุปสฺสนาย วเสน อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข กถิโต. เตสุ
สุญฺญตวิโมกฺเขน ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน สมาธินฺทฺริยํ,
ตานิ อริยมคฺคสฺส องฺคตฺตา อตฺตโน มคฺคสฺส ปรมตฺถโต นามํ ทาตุํ สกฺโกนฺติ.
มคฺคารมฺมณตฺติเกปิ หิ มคฺคาธิปติธมฺมภาชเน ๕- ฉนฺทจิตฺตานํ อธิปติกาเล เตสํ
ธมฺมานํ อมคฺคงฺคโตว ๖- มคฺคาธิปติภาโว น วุตฺโต, เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ, ๗-
อยเมตฺถ อฏฺฐกถามุตฺตโก เอกสฺสาจริยสฺส มติวินิจฺฉโย. เอวํ สพฺพถาปิ
อนิมิตฺตวิปสฺสนา สยํ อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา อตฺตโน มคฺคสฺส นามํ ทาตุํ น
สกฺโกตีติ อนิมิตฺตมคฺโค น คหิโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.สุ. ๒๕/๓๔๕/๓๙๘   ๒ ฉ.ม. กถิตา    ๓ ฉ.ม. สา จ
@๔ สี.,ม. ปรมตฺถโตว  ๕ ฉ.ม.....วิภชเน    ๖ ฉ.ม. อมคฺคงฺคตฺตาว
@๗ ฉ.ม. เวทิตพฺพนฺติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๑.
     เกจิ ปน "อนิมิตฺตมคฺโค อาคมนโต นามํ อลภนฺโตปิ สุตฺตนฺตปริยาเยน
สคุณโต จ อารมฺมณโต จ นามํ ลภตี"ติ อาหํสุ. เต อิทํ วตฺวา ปฏิกฺขิตฺตา:-
อนิมิตฺตมคฺเค สคุณโต จ อารมฺมณโต จ นามํ ลภนฺเต สุญฺญตอปฺปณิหิตมคฺคาปิ
สคุณโต จ อารมฺมณโต จ ๑- อิธ นามํ ลเภยฺยุํ, น ปน ลภนฺติ. กึการณา?
อยํ หิ มคฺโค นาม ทฺวีหิ การเณหิ นามํ ลภติ สรสโต จ ปจฺจนีกโต จ,
สภาวโต จ ปฏิปกฺขโต จาติ อตฺโถ. ตตฺถ สุญฺญตอปฺปณิหิตมคฺคา สรสโตปิ
ปจฺจนีกโตปิ นามํ ลภนฺติ. สุญฺญตอปฺปณิหิตมคฺคา หิ ราคาทีหิ สุญฺญา
ราคปฺปณิธิอาทีหิ จ อปฺปณิหิตาติ เอวํ สรสโตปิ นามํ ลภนฺติ. สุญฺญโต จ
อตฺตาภินิเวสสฺส ปฏิปกฺโข, อปฺปณิหิโต ปณิธิสฺสาติ เอวํ ปจฺจนีกโต นามํ
ลภนฺติ. อนิมิตฺตมคฺโค ปน ราคาทินิมิตฺตานํ นิจฺจนิมิตฺตาทีนญฺจ อภาเวน
สรสโตว นามํ ลภติ, โน ปจฺจนีกโต. น หิ โส สงฺขารนิมิตฺตารมฺมณาย
อนิจฺจานุปสฺสนาย ปฏิปกฺโข. อนิจฺจานุปสฺสนา ปนสฺส อนุโลมภาเว ฐิตาติ
สพฺพถาปิ อภิธมฺมปริยาเยน อนิมิตฺตมคฺโค นาม นตฺถีติ.
     สุตฺตนฺติกปริยาเยน ปเนส เอวํ อาหริตฺวา ทีปิโต:- ยสฺมึ หิ วาเร
มคฺควุฏฺฐานํ โหติ, ตีณิ ลกฺขณานิ เอกาวชฺชเนน วิย อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ,
ติณฺณญฺจ เอกโต อาปาถคมนํ นาม นตฺถิ. กมฺมฏฺฐานสฺส ปน วิภูตภาวทีปนตฺถํ
เอวํ ๒- วุตฺตํ. อาทิโต หิ ยตฺถ กตฺถจิ อภินิเวโส โหตุ, วุฏฺฐานคามินี ปน
วิปสฺสนา ยํ ยํ สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐาติ, ตสฺส ตสฺเสว วเสน อาคมนียฏฺฐาเน
ฐตฺวา อตฺตโน มคฺคสฺส นามํ เทติ. กถํ? อนิจฺจาทีสุ หิ ยตฺถ กตฺถจิ
อภินิวิสิตฺวา อิตรมฺปิ ลกฺขณทฺวยํ ทฏฺฐุํ วฏฺฏติเยว. เอกลกฺขณทสฺสนมตฺเตเนว
หิ มคฺควุฏฺฐานํ นาม น โหติ. ตสฺมา อนิจฺจโต อภินิวิฏฺโฐ ภิกฺขุ น เกวลํ
อนิจฺจโตปิ ๓- วุฏฺฐาติ, ทุกฺขโตปิ วุฏฺฐาติ, อนตฺตโตปิ วุฏฺฐาติเอว. ทุกฺขโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สคุณโตเยว อารมฺมณโตเยว จ   ๒ สี. เอตํ    ๓ ฉ.ม. อนิจฺจโตว
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๒.
อนตฺตโต อภินิวิฏฺเฐปิ เอเสว นโย. อิติ อาทิโต ยตฺถ กตฺถจิ อภินิเวโส โหตุ,
วุฏฺฐานคามินี ปน วิปสฺสนา ยํ ยํ สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐาติ, ตสฺส ตสฺเสว วเสน
อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา อตฺตโน มคฺคสฺส นามํ เทติ. ๑- ตตฺถ อนิจฺจโต
วุฏฺฐหนฺตสฺส มคฺโค อนิมิตฺโต นาม โหติ, ทุกฺขโต วุฏฺฐหนฺตสฺส อปฺปณิหิโต,
อนตฺตโต วุฏฺฐหนฺตสฺส สุญฺญโตติ เอวํ สุตฺตนฺตปริยาเยน อาหริตฺวา ทีปิโต.
     วุฏฺฐานคามินี จ วิปสฺสนา กิมารมฺมณาติ? ลกฺขณารมฺมณาติ. ลกฺขณํ
นาม ปณฺณตฺติคติกํ ๒- น วตฺตพฺพธมฺมภูตํ. โย ปน "อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา"ติ
ติลกฺขณานิ สลฺลกฺเขติ, ตสฺส ปญฺจกฺขนฺธา กณฺเฐ พนฺธกุณปํ ๓- วิย โหนฺติ,
สงฺขารารมฺมณเมว ญาณํ สงฺขารโต วุฏฺฐาติ. ยถา หิ เอโก ภิกฺขุ ปตฺตํ
กิณิตุกาโม ปตฺตวาณิเชน ปตฺตํ อาภตํ ทิสฺวา หฏฺฐปหฏฺโฐ "คณฺหิสฺสามี"ติ
จินฺเตตฺวา วีมํสมาโน ตีณิ ฉิทฺทานิ ปสฺเสยฺย. โส น ฉิทฺเทสุ นิราลโย โหติ,
ปตฺเต ปน นิราลโย โหติ, เอวเมว ตีณิ ลกฺขณานิ สลฺลกฺเขตฺวา สงฺขาเรสุ
นิราลโย โหติ, สงฺขารารมฺมเณเนว ญาเณน สงฺขารโต วุฏฺฐาตีติ เวทิตพฺโพ. ๔-
ทุสฺโสปมายปิ เอเสว นโย.
     อิติ ภควา โลกุตฺตรชฺฌานํ ภาเชนฺโต สุทฺธิกปฏิปทาย จตุกฺกนยํ
ปญฺจกนยนฺติ เทฺวปิ นเย อาหริ. ตถา สุทฺธิกสุญฺญตาย สุญฺญตปฏิปทาย
สุทฺธิกอปฺปณิหิตาย ๕- อปฺปณิหิตปฏิปทายาติ. กสฺมา เอวํ อาหรีติ? ปุคฺคลชฺฌาสเยน
เจว เทสนาวิลาเสน จ. ตทุภยมฺปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. เอวํ
โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวตีติ เอตฺถ สุทฺธิกปฏิปทาย จตุกฺกปญฺจกวเสน เทฺว นยา,
ตถา เสเสสูติ สพฺเพสุปิ ปญฺจสุ โกฏฺฐาเสสุ ทส นยา ภาชิตา.
                      โลกุตฺตรกุสลปกิณฺณกกถา
     ตตฺริทํ ปกิณฺณกํ:-
           อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ         รูปารูเปสุ ปญฺจสุ
           สตฺตฏฺฐงฺคปริณามํ            นิมิตฺตํ ปฏิปทาปตีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. เทตีติ         ๒ ฉ.ม. ปญฺญตฺติคติกํ     ๓ ฉ.ม. พทฺธกุณปํ
@๔ ฉ.ม. เวทิตพฺพํ     ๕ สิ.,ม. สุทฺธิกอปฺปณิหิเต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๓.
     โลกุตฺตรมคฺเค ๑- หิ อชฺฌตฺตํ อภินิวิสิตฺวา อชฺฌตฺตํ วุฏฺฐาติ, อชฺฌตฺตํ
อภินิวิสิตฺวา พหิทฺธา วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา อภินิวิสิตฺวา พหิทฺธา วุฏฺฐาติ,
พหิทฺธา อภินิวิสิตฺวา อชฺฌตฺตํ วุฏฺฐาติ, รูเป อภินิวิสิตฺวา รูปา วุฏฺฐาติ,
รูเป อภินิวิสิตฺวา อรูปา วุฏฺฐาติ, อรูเป อภินิวิสิตฺวา อรูปา วุฏฺฐาติ, อรูเป
อภินิวิสิตฺวา รูปา วุฏฺฐาติ. เอกปฺปหาเรน ๒- ปญฺจหิ ขนฺเธหิ วุฏฺฐาติ.
     สตฺตฏฺฐงฺคปริณามนฺติ โส ปเนส มคฺโค อฏฺฐงฺคิโกปิ สตฺตงฺคิโกปิ โหติ.
โพชฺฌงฺคาปิ สตฺต วา โหนฺติ ฉ วา. ฌานมฺปิ ๓- ปญฺจงฺคิกํ วา โหติ จตุรงฺคิกํ
ติวงฺคิกํ วา ทุวงฺคิกํ วาติ, ๔- เอวํ สตฺตอฏฺฐาทีนํ องฺคานํ ปริณาโม เวทิตพฺโพติ
อตฺโถ.
     นิมิตฺตํ ปฏิปทาปตีติ นิมิตฺตนฺติ ยโต วุฏฺฐานํ ๕- โหติ. ปฏิปทาปตีติ
ปฏิปทาย จ อธิปติโน จ จลนาจลนํ เวทิตพฺพํ.
     ตตฺถ อชฺฌตฺตํ อภินิวิสิตฺวา อชฺฌตฺตํ วุฏฺฐาตีติอาทีสุ ตาว อิเธกจฺโจ
อาทิโตว อชฺฌตฺตํ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อภินิวิสติ, อภินิวิสิตฺวา เต อนิจฺจาทิโต
ปสฺสติ. ยสฺมา ปน น สุทฺธิกชฺฌตฺตทสฺสนมตฺเตเนว ๖- มคฺควุฏฺฐานํ โหติ,
พหิทฺธาปิ ทฏฺฐพฺพเมว. ตสฺมา ปรสฺส ขนฺเธปิ อนุปาทินฺนสงฺขาเรปิ "อนิจฺจํ
ทุกฺขมนตฺตา"ติ ปสฺสติ. โส กาเลน อชฺฌตฺตํ สมฺมสติ, กาเลน พหิทฺธาติ.
ตสฺเสวํ สมฺมสโต อชฺฌตฺตํ สมฺมสนกาเล วิปสฺสนา มคฺเคน สทฺธึ ฆฏิยติ.
เอวํ อชฺฌตฺตํ อภินิวิสิตฺวา อชฺฌตฺตํ วุฏฺฐาติ นาม. สเจ ปนสฺส พหิทฺธา
สมฺมสนกาเล วิปสฺสนา มคฺเคน สทฺธึ ฆฏิยติ, เอวํ อชฺฌตฺตํ อภินิวิสิตฺวา
พหิทฺธา วุฏฺฐาติ นาม. เอเสว นโย พหิทฺธา อภินิวิสิตฺวา พหิทฺธา จ ๗-
อชฺฌตฺตญฺจ วุฏฺฐาเนปิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โลกุตฺตรมคฺโค       ๒ ฉ.ม. เอกปฺปหาเรเนว   ๓ ฉ.ม. ฌานํ ปน
@๔ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ   ๕ ม. อุฏฺฐานํ     ๖ ฉ.ม. สุทฺธอชฺฌตฺต.....
@๗ สี. พหิทฺธา เจว
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๔.
     อปโร อาทิโตว รูเป อภินิวิสติ, อภินิวิสิตฺวา ภูตรูปญฺจ อุปาทารูปญฺจ
ปริจฺฉินฺทิตฺวา อนิจฺจาทิโต ปสฺสติ. ยสฺมา ปน น สุทฺธรูปทสฺสนมตฺเตน ๑-
มคฺควุฏฺฐานํ โหติ, อรูปมฺปิ ทฏฺฐพฺพเมว. ตสฺมา ตํ รูปํ อารมฺมณํ กตฺวา
อุปฺปนฺนํ เวทนํ สญฺญํ สงฺขาเร วิญฺญาณญฺจ "อิทํ อรูปนฺ"ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา
อนิจฺจาทิโต ปสฺสติ, โส กาเลน รูปํ สมฺมสติ กาเลน อรูปํ. ตสฺเสวํ สมฺมสโต
รูปสมฺมสนกาเล วิปสฺสนา มคฺเคน สทฺธึ ฆฏิยติ. เอวํ รูเป อภินิวิสิตฺวา รูปา
วุฏฺฐาติ นาม. สเจ ปนสฺส อรูปสมฺมสนกาเล วิปสฺสนามคฺเคน สทฺธึ ฆฏิยติ,
เอวํ รูเป อภินิวิสิตฺวา อรูปา วุฏฺฐาติ นาม. เอเสว นโย อรูเป อภินิวิสิตฺวา
อรูปา จ รูปา จ วุฏฺฐาเนปิ.
     "ยงฺกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพนฺตํ นิโรธธมฺมนฺ"ติ ๒- เอวํ อภินิวิสิตฺวา
เอวเมว วุฏฺฐานกาเล ปน เอกปฺปหาเรเนว ปญฺจหิ ขนฺเธหิ วุฏฺฐาติ นามาติ อยํ
ติกฺขวิปสฺสกสฺส มหาปญฺญสฺส ภิกฺขุโน วิปสฺสนา.
     ยถา หิ ฉาตชฺฌตฺตสฺส ปุริสสฺส มชฺเฌ ๓- คูถปิณฺฑํ ฐเปตฺวา
นานคฺครสโภชนปุณฺณปาฏึ อุปเนยฺย. ๔- โส พฺยญฺชนํ หตฺเถน พฺยหนฺโต ๕- ตํ คูถปิณฺฑํ
ทิสฺวา "กิมิทนฺ"ติ ปุจฺฉิตฺวา "คูถปิณฺโฑ"ติ วุตฺเต "ธิ ธิ, อปเนถา"ติ ภตฺเตปิ
ปาฏิยมฺปิ นิราลโย โหติ, เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํ.
     โภชนาปาฏิทสฺสนสฺมึ หิ ตสฺส อตฺตมนกาโล วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน
พาลปุถุชฺชนกาเล ปญฺจกฺขนฺเธ "อหํ มมนฺ"ติ คหิตกาโล, คูถปิณฺฑสฺส ทิฏฺฐกาโล
วิย ติณฺณํ ลกฺขณานํ สลฺลกฺขิตกาโล, ภตฺเตปิ ปาฏิยมฺปิ นิราลยกาโล วิย
ติกฺขวิปสฺสกสฺส มหาปญฺญสฺส ภิกฺขุโน "ยงฺกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพนฺตํ
นิโรธธมฺมนฺ"ติ ปญฺจหิ ขนฺเธหิ เอกปฺปหาเรเนว วุฏฺฐิตกาโล เวทิตพฺโพ.
     "สตฺตฏฺฐงฺคปฺปริณามนฺ"ติ เอตฺถ อยํ วุตฺตปฺปเภโท องฺคปฺปริณาโม ยถา โหติ,
ตถา เวทิตพฺโพ. สงฺขารุเปกฺขาญาณเมว หิ อริยมคฺคสฺส โพชฺฌงฺคมคฺคงฺคฌานงฺควิเสสํ
นิยเมติ. ๖- เกจิ ปน เถรา "โพชฺฌงฺคมคฺคงฺคฌานงฺควิเสสํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม......มตฺเตเนว      ๒ วินย. ๔/๑๙/๑๗       ๓ ม. ภตฺตมชฺเฌ
@๔ ฉ.ม. อุปเนยฺยุํ           ๕ ฉ.ม. วิยูหนฺโต        ๖ สี. นิยาเมติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๕.
ปาทกชฺฌานํ นิยเมตี"ติ วทนฺติ, เกจิ "วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา ขนฺธา นิยเมนฺตี"ติ
วทนฺติ, เกจิ "ปุคฺคลชฺฌาสโย นิยเมตี"ติ วทนฺติ, เตสมฺปิ วาเทสุ อยํ
สงฺขารุเปกฺขา สงฺขาตา ปุพฺพภาคา วุฏฺฐานคามินี วิปสฺสนาว นิยเมตีติ เวทิตพฺพา.
     ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา:- วิปสฺสนานิยเมน หิ สุกฺขวิปสฺสกสฺส อุปฺปนฺนมคฺโคปิ
สมาปตฺติลาภิโน ฌานํ ปาทกํ อกตฺวา อุปฺปนฺนมคฺโคปิ ปฐมชฺฌานํ ปาทกํ
กตฺวา ปกิณฺณกสงฺขาเร สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโคปิ ปฐมชฺฌานิโกว โหติ,
สพฺเพสุ สตฺต โพชฺฌงฺคานิ อฏฺฐ มคฺคงฺคานิ ปญฺจ ฌานงฺคานิ โหนฺติ. เตสมฺปิ
หิ ปุพฺพภาควิปสฺสนา โสมนสฺสสหคตาปิ อุเปกฺขาสหคตาปิ หุตฺวา วุฏฺฐานกาเล
สงฺขารุเปกฺขาภาวปฺปตฺตา โสมนสฺสสหคตาว โหติ.
     ปญฺจกนเย ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานานิ ปาทกานิ กตฺวา อุปฺปาทิตมคฺเคสุ
ยถากฺกเมเนว ฌานํ จตุรงฺคิกํ ติวงฺคิกํ ทุวงฺคิกญฺจ โหติ, สพฺเพสุ ปน สตฺต
มคฺคงฺคานิ โหนฺติ, จตุตฺเถ ฉ โพชฺฌงฺคานิ. อยํ วิเสโส ปาทกชฺฌานนิยเมน
เจว วิปสฺสนานิยเมน จ โหติ, เตสมฺปิ หิ ปุพฺพภาควิปสฺสนา โสมนสฺสสหคตาปิ
อุเปกฺขาสหคตาปิ โหติ, วุฏฺฐานคามินี โสมนสฺสสหคตาว.
     ปญฺจมชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา นิพฺพตฺติตมคฺเค ปน อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาวเสน
เทฺว ฌานงฺคานิ, โพชฺฌงฺคมคฺคงฺคานิ ฉ สตฺต เจว. อยมฺปิ วิเสโส
อุภยนิยมวเสน โหติ. อิมสฺมึ หิ นเย ปุพฺพภาควิปสฺสนา โสมนสฺสสหคตา วา
อเปกฺขาสหคตา วา โหติ, วุฏฺฐานคามินี อุเปกฺขาสหคตาว. อรูปชฺฌานานิ
ปาทกานิ กตฺวา อุปฺปาทิตมคฺเคปิ เอเสว นโย. เอวํ ปาทกชฺฌานโต วุฏฺฐาย
เย เกจิ สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา นิพฺพตฺติตมคฺคสฺส อาสนฺนปฺปเทเส วุฏฺฐิตา สมาปตฺติ
อตฺตโน ๑- สทิสภาวํ กโรติ ภูมิวณฺโณ วิย โคธาวณฺณสฺส.
     ทุติยตฺเถรวาเท ปน ยโต ยโต สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย เย เย สมาปตฺติธมฺเม
สมฺมสิตฺวา มคฺโค นิพฺพตฺติโต โหติ, ตํตํสมาปตฺติสทิโสว โหติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อตฺตนา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๖.
สมฺมสิตสมาปตฺติสทิโสติ อตฺโถ. สเจ ปน กามาวจรธมฺเม สมฺมสติ, ปฐมชฺฌานิโกว
โหติ, ตตฺถายํปิ ๑- วิปสฺสนานิยโม วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
     ตติยตฺเถรวาเท "อโห วตาหํ สตฺตงฺคิกํ มคฺคํ ปาปุเณยฺยํ, อฏฺฐงฺคิกํ
มคฺคํ ปาปุเณยฺยนฺ"ติ อตฺตโน อชฺฌาสยานุรูเปน ยํ ยํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา
เย วา เย วา ฌานธมฺเม สมฺมสิตฺวา มคฺโค นิพฺพตฺติโต โหติ, ๒- ตํตํฌานสทิโสว
โหติ. ปาทกชฺฌานํ ปน สมฺมสิตชฺฌานํ วา วินา อชฺฌาสยมตฺเตเนว ตํ น
อิชฺฌติ. สฺวายมตฺโถ นนฺทโกวาทสุตฺเตน ทีเปตพฺโพ. วุตฺตํ เหตํ:-
        "เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ตทหุโปสเถ ปณฺณรเส น โหติ พหุโน ชนสฺส
     กงฺขา วา วิมติ วา `อูโน นุ โข จนฺโท, ปุณฺโณ นุ โข จนฺโท'ติ. อถโข
    `ปุณฺโณ จนฺโท'เตฺวว โหติ. เอวเมว โข ภิกฺขเว ตา ภิกฺขุนิโย
     นนฺทกสฺส ธมฺมเทสนาย อตฺตมนา เจว ปริปุณฺณสงฺกปฺปา จ. ตาสํ
     ภิกฺขเว ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุนีสตานํ ยา ปจฺฉิมกา ๓- ภิกฺขุนี, สา โสตาปนฺนา
     อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายนา"ติ. ๔-
     ตาสุ หิ ยสฺสา ภิกฺขุนิยา โสตาปตฺติผลสฺส อุปนิสฺสโย, สา
โสตาปตฺติผเลเนว ปริปุณฺณสงฺกปฺปา อโหสิ ฯเปฯ ยสฺสา อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสโย, สา
อรหตฺเตเนว. เอวเมว อตฺตโน อชฺฌาสยานุรูเปน ยํ ยํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา
เย วา เย วา ฌานธมฺเม สมฺมสิตฺวา มคฺโค นิพฺพตฺติโต, ตํตํฌานสทิโสว โส
โหติ. ปาทกชฺฌานํ ปน สมฺมสิตชฺฌานํ วา วินา อชฺฌาสยมตฺเตเนว ตํ น
อิชฺฌตีติ. เอตฺถาปิ จ วิปสฺสนานิยโม วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
     ตตฺถ "ปาทกชฺฌานเมว นิยเมตี"ติ เอวํวาทึ ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรํ อนฺเตวาสิกา
อาหํสุ "ภนฺเต ยตฺถ ตาว ปาทกชฺฌานํ อตฺถิ, ตตฺถ ตํ นิยเมตุ. ยสฺมึ ปน
ปาทกชฺฌานํ นตฺถิ, ตสฺมึ อรูปภเว กึ นิยเมตี"ติ. อาวุโส ตตฺถาปิ ปาทกชฺฌานเมว
นิยเมติ. โย หิ ภิกฺขุ อฏฺฐสมาปตฺติลาภี ปฐมชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตตฺราปิ      ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม. ปจฺฉิมิกา   ๔ ม.อุ. ๑๔/๔๑๕/๓๕๖
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๗.
โสตาปตฺติมคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตตฺวา อปริหีนชฺฌาโน กาลํ กตฺวา อรูปภเว นิพฺพตฺโต,
ปฐมชฺฌานิกาย โสตาปตฺติผลสมาปตฺติยา วุฏฺฐาย วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อุปริ ตีณิ
มคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตติ, ตสฺส ตานิ ปฐมชฺฌานิกาเนว โหนฺติ, ทุติยชฺฌานิกาทีสุปิ
เอเสว  นโย. อรูเป ติกจตุกฺกชฺฌานํ อุปฺปชฺชติ, ตญฺจ โข โลกุตฺตรํ, น โลกิยํ.
เอวํ ตตฺถาปิ ปาทกชฺฌานเมว นิยเมติ อาวุโสติ. สุกถิโต ภนฺเต ปโญฺหติ.
     "วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา ขนฺธา นิยเมนฺติ. ยํ ยํ หิ ปญฺจกฺขนฺธํ
สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐาติ, ตํตํสทิโสว มคฺโค โหตี"ติ เอวํวาทึ
โมรวาปิวาสิมหาทตฺตตฺเถรมฺปิ อนฺเตวาสิกา อาหํสุ "ภนฺเต ตุมฺหากํ วาเท โทโส
ปญฺญายติ, รูปํ สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐิตภิกฺขุโน หิ รูปสทิเสน อพฺยากเตน มคฺเคน
ภวิตพฺพํ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ นยโต ปริคฺคเหตฺวา วุฏฺฐิตสฺส ตํสทิเสน
เนวสญฺญานาสญฺญาภาวปฺปตฺเตน มคฺเคน ภวิตพฺพนฺ"ติ. น อาวุโส เอวํ โหติ,
โลกุตฺตรมคฺโค หิ อปฺปนํ อปฺปตฺโต นาม นตฺถิ, ตสฺมา รูปํ สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐิตสฺส
อฏฺฐงฺคิโก โสมนสฺสสหคโต มคฺโค โหติ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมฺมสิตฺวา
วุฏฺฐิตสฺสาปิ น สพฺพากาเรน ตาทิโส โหติ, สตฺตงฺคิโก ปน อุเปกฺขาสหคตมคฺโค
โหตีติ.
     "ปุคฺคลชฺฌาสโย นิยเมตี"ติ วาทิโน จูฬาภยตฺเถรสฺสาปิ วาทํ อาหริตฺวา
ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรสฺส กถยึสุ. โส อาห "ยสฺส ตาว ปาทกชฺฌานํ อตฺถิ, ตสฺส
ปุคฺคลชฺฌาสโย นิยเมตุ. ยสฺส ตํ นตฺถิ, ตสฺส กตรชฺฌาสโย นิยเมสฺสติ,
นิทฺธนสฺส วุฑฺฒิคเวสนกาโล ๑- วิย โหตี"ติ.
     ตํ กถํ อาหริตฺวา ติปิฏกจูฬาภยตฺเถรสฺส ปุน กถยึสุ, โส
"ปาทกชฺฌานวโต อิทํ กถิตํ อาวุโส"ติ อาห. ยถา ปน ปาทกชฺฌานวโตปิ,
สมฺมสิตชฺฌานวโตปิ ตเถว เวทิตพฺโพ. ๒- ปญฺจมชฺฌานโต วุฏฺฐาย หิ ปฐมชฺฌานาทีนิ ๓-
สมฺมสโต อุปฺปนฺนมคฺโค ปฐมตฺเถรวาเทน ปญฺจมชฺฌานิโก, ทุติยตฺเถรวาเทน
ปฐมาทิชฺฌานิโก อาปชฺชตีติ เทฺวปิ วาทา วิรุชฺฌนฺติ. ตติยวาเท ปเนตฺถ ยํ
อิจฺฉติ, ตชฺฌานิโก โหตีติ เต จ วาทา น วิรุชฺฌนฺติ, อชฺฌาสโย จ สาตฺถิโก ๔-
@เชิงอรรถ: ๑ สี. วฑฺฒิคเวสนกาโล         ๒ ฉ.ม. เวทิตพฺพํ
@๓ ฉ.ม. ปฐมาทีนิ             ๔ ฉ.ม. สาตฺถโก
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๘.
โหตีติ. เอวํ ตโยปิ เถรา ปณฺฑิตา พฺยตฺตา วุฑฺฒิสมฺปนฺนา จ, ๑- เตน เตสํ
ตนฺตึ กตฺวา ฐปยึสุ. อิธ ปน อตฺถเมว อุทฺธริตฺวา ตโยเปเต วาเท วิปสฺสนา
นิยาเมตีติ ทสฺสิตํ.
     อิทานิ นิมิตฺตํ ปฏิปทาปตีติ เอตฺถ เอวํ องฺคปฺปริณามวโต มคฺคสฺส
อุปฺปาทกาเล โคตฺรภู กุโต วุฏฺฐาติ, มคฺโค กุโตติ? โคตฺรภู ตาว นิมิตฺตโต
วุฏฺฐาติ, ปวตฺตํ เฉตุํ ๒- น สกฺโกติ. เอกโตวุฏฺฐาโน เหส. มคฺโค นิมิตฺตโต
วุฏฺฐาติ, ปวตฺตมฺปิ ฉินฺทตีติ. ๓- อุภโตวุฏฺฐาโน เหส. เตสํ อยํ อุปฺปตฺตินโย:-
ยสฺมึ หิ วาเร มคฺควุฏฺฐานํ โหติ, ตสฺมึ อนุโลมํ เนว เอกํ โหติ, น ปญฺจมํ.
เอกญฺหิ อาเสวนํ น ลภติ, ปญฺจมํ ภวงฺคสฺส อาสนฺนตฺตา ปเวธติ. ตทา หิ
ชวนํ ปติตํ นาม โหติ, ตสฺมา เนว เอกํ โหติ, น ปญฺจมํ. มหาปญฺญสฺส
ปน เทฺว อนุโลมานิ โหนฺติ, ตติยํ โคตฺรภู, จตุตฺถํ มคฺคจิตฺตํ, ตีณิ ผลานิ,
ตโต ภวงฺโคตรณํ. มชฺฌิมปญฺญสฺส ปน ตีณิ อนุโลมานิ โหนฺติ, จตุตฺถํ
โคตฺรภู, ปญฺจมํ มคฺคจิตฺตํ, เทฺว ผลานิ, ตโต ภวงฺโคตรณํ, มนฺทปญฺญสฺส
จตฺตาริ อนุโลมานิ โหนฺติ, ปญฺจมํ โคตฺรภู, ฉฏฺฐํ มคฺคจิตฺตํ, สตฺตมํ ผลํ,
ตโต ภวงฺโคตรณํ. ตตฺร ๔- มหาปญฺญมนฺทปญฺญานํ วเสน อกเถตฺวา
มชฺฌิมปญฺญสฺส วเสน กเถตพฺพํ.
     ยสฺมึ หิ วาเร มคฺควุฏฺฐานํ โหติ, ตสฺมึ กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ
อุเปกฺขาสหคตา มโนทฺวาราวชฺชนํ หุตฺวา วิปสฺสนาโคจเร ขนฺเธ อารมฺมณํ กตฺวา
ภวงฺคํ อาวชฺเชติ, ๕- ตทนนฺตรํ เตนาวชฺชเนน คหิตกฺขนฺเธ คเหตฺวา อุปฺปชฺชติ
ปฐมชวนํ อนุโลมญาณํ, ตํ เตสุ ขนฺเธสุ "อนิจฺจา"ติ วา "ทุกฺขา"ติ วา
"อนตฺตา"ติ วา ปวตฺติตฺวา โอฬาริโกฬาริกํ สจฺจจฺฉาทกํ ตมํ ๖- วิโนเทตฺวา
ตีณิ ลกฺขณานิ ภิยฺโย ภิยฺโย ปากฏานิ กตฺวา นิรุชฺฌติ, ตทนนฺตรํ อุปฺปชฺชติ
ทุติยานุโลมํ. เตสุ ปุริมํ อนาเสวนํ ทุติยสฺส ปุริมํ อาเสวนํ โหติ, ตมฺป
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. พุทฺธิสมฺปนฺนาว    ๒ ฉ. เฉตฺตุํ          ๓ ฉ.ม. ฉินฺทติ
@๔ ฉ.ม. ตตฺถ           ๕ ฉ.ม. อาวฏฺเฏติ     ๖ ฉ. สจฺจปฏิจฺฉาทกตมํ. เอวมุปริปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๙.
ลทฺธาเสวนตฺตา ติกฺขํ สูรํ ปสนฺนํ หุตฺวา ตสฺมึเยวารมฺมเณ เตเนวากาเรน
ปวตฺติตฺวา มชฺฌิมปฺปมาณํ สจฺจจฺฉาทกํ ตมํ วิโนเทตฺวา ตีณิ ลกฺขณานิ ภิยฺโย
ภิยฺโย ปากฏานิ กตฺวา นิรุชฺฌติ, ตทนนฺตรํ อุปฺปชฺชติ ตติยานุโลมํ, ตสฺส
ทุติยํ อาเสวนํ โหติ, ตมฺปิ ลทฺธาเสวนตฺตา ติกฺขํ สูรํ วิปฺปสนฺนํ หุตฺวา
ตสฺมึเยวารมฺมเณ เตเนวากาเรน ปวตฺติตฺวา ตทวเสสํ อนุสหคตํ สจฺจจฺฉาทกํ
ตมํ วิโนเทตฺวา นิรวเสสํ กตฺวา ตีณิ ลกฺขณานิ ภิยฺโย ภิยฺโย ปากฏานิ
กตฺวา นิรุชฺฌติ. เอวํ ตีหิ อนุโลเมหิ สจฺจจฺฉาทกตเม วิโนทิเต ตทนนฺตรํ
อุปฺปชฺชติ โคตฺรภุญาณํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กุรุมานํ.
     ตตฺรายํ อุปมา:- เอโก กิร จกฺขุมา ปุริโส "นกฺขตฺตโยคํ ชานิสฺสามี"ติ
รตฺติภาเค นิกฺขมิตฺวา จนฺทํ ปสฺสิตุํ อุทฺธํ อุลฺโลเกสิ, ตสฺส พลาหเกหิ ๑-
ปฏิจฺฉนฺนตฺตา จนฺโท น ปญฺญายิตฺถ. อเถโก วาโต อุฏฺฐหิตฺวา ถูเล ถูเล
พลาหเก วิทฺธํเสสิ, อปโร มชฺฌิเม, อปโร สุขุเมปิ. ตโต โส ปุริโส วิคตพลาหเก
นเภ ตํ จนฺทํ ทิสฺวา นกฺขตฺตโยคํ อญฺญาสิ.
     ตตฺถ ตโย พลาหกา วิย สจฺจปฏิจฺฉาทกํ ถูลมชฺฌิมสุขุมกิเลสนฺธการํ, ๒-
ตโย วาตา วิย ตีณิ อนุโลมจิตฺตานิ, จกฺขุมา ปุริโส วิย โคตฺรภุญาณํ, จนฺโท
วิย นิพฺพานํ, เอเกกสฺส วาตสฺส ยถากฺกเมน พลาหกตฺตยวิทฺธํสนํ วิย เอเกกสฺส
อนุโลมจิตฺตสฺส สจฺจปฏิจฺฉาทกตมวิโนทนํ, วิคตพลาหเก นเภ ตสฺส ปุริสสฺส
วิสุทฺธจนฺททสฺสนํ วิย วิคเต สจฺจปฏิจฺฉาทเก ตเม โคตฺรภุญาณสฺส
วิสุทฺธนิพฺพานารมฺมณกรณํ.
     ยเถว หิ ตโย วาตา จนฺทปฏิจฺฉาทเก พลาหเกเยว วิทฺธํเสตุํ สกฺโกนฺติ,
น จนฺทํ ทฏฺฐุํ สกฺโกนฺติ, เอวํ อนุโลมานิ สจฺจปฏิจฺฉาทกํ ตมํเยว วิโนเทตุํ
สกฺโกนฺติ, น นิพฺพานํ อารมฺมณํ กาตุํ สกฺโกนฺติ. ยถา โส ปุริโส จนฺทเมว
ทฏฺฐุํ สกฺโกติ, น พลาหเก วิทฺธํเสตุํ, เอวํ โคตฺรภุญาณํ นิพฺพานเมว
อารมฺมณํ กาตุํ สกฺโกติ, น กิเลสตมํ วิโนเทตุํ. เอวํ อนุโลมํ สงฺขารารมฺมณํ
โหติ, โคตฺรภู นิพฺพานารมฺมณํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วลาหเกหิ. เอวมุปริปิ        ๒ ฉ.ม.....กิเลสนฺธการา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๙๐.
     ยทิ หิ โคตฺรภู อนุโลเมน คหิตารมฺมณํ คเณฺหยฺย, ปุน อนุโลมํ
ตํ อนุพนฺเธยฺยาติ มคฺควุฏฺฐานเมว น ภเวยฺย. โคตฺรภุญาณํ ปน อนุโลมสฺส
อารมฺมณํ อคฺคเหตฺวา ตํ อปจฺฉโตปวตฺติยํ ๑- กตฺวา สยํ อนาวชฺชนมฺปิ สมานํ
อาวชฺชนฏฺฐาเน ฐตฺวา "เอวํ นิพฺพตฺตาหี"ติ ตสฺส มคฺคสฺส สญฺญํ ทตฺวา วิย
นิรุชฺฌติ, มคฺโคปิ เตน ทินฺนสญฺญํ อมุญฺจิตฺวาว อวีจิสนฺตติวเสน ตํ ญาณํ
อนุปฺปพนฺธมาโน ๒- อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ โทสกฺขนฺธํ
โมหกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌมาโน จ ปทาลยมาโน จ ๓- นิพฺพตฺตติ.
     ตตฺรายํ อุปมา:- เอโก กิร อิสฺสาโส ธนุสตมตฺถเก ผลกสตํ ฐปาเปตฺวา
วตฺเถน มุขํ เวเฐตฺวาสรํ สนฺนยฺหิตฺวา จกฺกยนฺเต อฏฺฐาสิ. อญฺโญ ปุริโส จกฺกยนฺตํ
อาวิชฺฌิตฺวา ๔- ยทา อิสฺสาสสฺส ผลกสตํ อภิมุขํ โหติ, ตทา ตตฺถ ทณฺฑเกน
สญฺญํ เทติ. อิสฺสาโส ทณฺฑกสญฺญํ อมุญฺจิตฺวาว สรํ ขิปิตฺวา ผลกสตํ
นิวิชฺฌติ. ๕- ตตฺถ ทณฺฑกสญฺญา วิย โคตฺรภุญาณํ, อิสฺสาโส วิย มคฺคญาณํ,
อิสฺสาสสฺส ทณฺฑกสญฺญํ อมุญฺจิตฺวาว ผลกสตนิวิชฺฌนํ ๖- วิย, มคฺคญาณสฺส
โคตฺรภุญาเณน ทินฺนสญฺญํ อมุญฺจิตฺวาว นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวาว
อนิพฺพิทฺธปุพฺพานํ อปทาลิตปุพฺพานํ โลภกฺขนฺธาทีนํ นิพฺพิชฺฌนปทาลนํ.
ภูมิลทฺธวฏฺฏเสตุสมุคฺฆาตกรณนฺติปิ เอตเทว. มคฺคสฺส หิ เอกเมว กิจฺจํ
อนุสยปฺปชหนํ. อิติ โส อนุสเย ปชหนฺโต นิมิตฺตา วุฏฺฐาติ นาม, ปวตฺตํ ฉินฺทติ
นาม. นิมิตฺตนฺติ รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณนิมิตฺตํ. ปวตฺตนฺติ ๗-
รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณปฺปวตฺตเมว. ตํ ทุวิธํ โหติ อุปาทินฺนกํ
อนุปาทินฺนกนฺติ. เตสุ มคฺคสฺส อนุปาทินฺนกโต วุฏฺฐานจฺฉายา ทิสฺสตีติ วตฺวา
"อนุปาทินฺนกโต วุฏฺฐาตี"ติ วทึสุ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อปจฺฉโตปวตฺติกํ              ๒ ฉ.ม. อนุพนฺธมาโน
@๓ ฉ.ม. นิพฺพิชฺฌมาโนว ปทาลยมาโนว    ๔ ฉ.ม. อาวิญฺฉิตฺวา
@๕ ฉ.ม. นิพฺพิชฺฌติ                   ๖ ฉ.ม. ผลกสตนิพฺพิชฺฌนํ
@๗ ฉ.ม. ปวตฺตมฺปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๙๑.
     โสตาปตฺติมคฺเคน หิ จตฺตาริ ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตานิ, วิจิกิจฺฉาสหคตนฺติ
ปญฺจ จิตฺตานิ ปหียนฺติ, ตานิ รูปํ สมุฏฺฐาเปนฺติ. ตํ อนุปาทินฺนกรูปกฺขนฺโธ,
ตานิ จิตฺตานิ วิญฺญาณกฺขนฺโธ, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา สญฺญา สงฺขารา ตโย
อรูปกฺขนฺธา. ตตฺถ สเจ โสตาปนฺนสฺส โสตาปตฺติมคฺโค อภาวิโต อภวิสฺส,
ตานิ ปญฺจ จิตฺตานิ ฉสุ อารมฺมเณสุ ปริยุฏฺฐานํ ปาปุเณยฺยุํ. โสตาปตฺติมคฺโค
ปน เตสํ ปริยุฏฺฐานุปฺปตฺตึ ๑- วารยมาโน เสตุสมุคฺฆาตํ อภพฺพุปฺปตฺติกภาวํ
กุรุมาโน อนุปาทินฺนกโต วุฏฺฐาติ นาม.
     สกทาคามิมคฺเคน จตฺตาริ ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺตานิ, เทฺว โทมนสฺสสหคตานีติ
โอฬาริกกามราคพฺยาปาทวเสน ฉ จิตฺตานิ ปหียนฺติ. อนาคามิมคฺเคน
อนุสหคตกามราคพฺยาปาทวเสน ตานิเอว ฉ จิตฺตานิ ปหียนฺติ. อรหตฺตมคฺเคน จตฺตาริ
ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺตานิ, อุทฺธจฺจสหคตญฺจาติ ปญฺจ อกุสลจิตฺตานิ ปหียนฺติ. ตตฺถ
สเจ เตสํ อริยานํ เต มคฺคา อภาวิตา อสฺสุ, ตานิ จิตฺตานิ ฉสุ อารมฺมเณสุ
ปริยุฏฺฐานํ ปาปุเณยฺยุํ, เต ปน เตสํ มคฺคา ปริยุฏฺฐานุปฺปตฺตึ วารยมานา
เสตุสมุคฺฆาตํ อภพฺพุปฺปตฺติกภาวํ กุรุมานา อนุปาทินฺนกโต วุฏฺฐหนฺติ นาม.
     "อุปาทินฺนกโต วุฏฺฐานจฺฉายา ทิสฺสตี"ติ วตฺวา "อุปาทินฺนกโต วุฏฺฐาตี"ติปิ
วทึสุ. สเจ หิ โสตาปนฺนสฺส โสตาปตฺติมคฺโค อภาวิโต อภวิสฺส, ฐเปตฺวา
สตฺต ภเว อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ อุปาทินฺนกกฺขนฺธปฺปวตฺตํ ๒- ปวตฺเตยฺย. กสฺมา?
ตสฺส ปวตฺติยา เหตูนํ อตฺถิตาย. ตีณิ สญฺโญชนานิ, ทิฏฺฐานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโยติ
อิเม ปน ปญฺจ กิเลเส โสตาปตฺติมคฺโค อุปฺปชฺชมาโนว สมุคฺฆาเตติ, อิทานิ
กุโต โสตาปนฺนสฺส สตฺต ภเว ฐเปตฺวา อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. เนสํ ปริยุฏฺฐานปฺปตฺตึ. เอวมุปริปิ      ๒ ฉ.ม. อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๙๒.
อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ ปวตฺติสฺสติ. เอวํ โสตาปตฺติมคฺโค อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ
อปฺปวตฺตํ กุรุมาโน อุปาทินฺนกโต วุฏฺฐาติ นาม.
     สเจ สกทาคามิสฺส สกทาคามิมคฺโค อภาวิโต อภวิสฺส, ฐเปตฺวา เทฺว
ภเว ปญฺจสุ ภเวสุ อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ ปวตฺเตยฺย. กสฺมา? ตสฺส ปวตฺติยา เหตูนํ
อตฺถิตาย. โอฬาริกานิ กามราคปฏิฆสญฺโญชนานิ, โอฬาริโก กามราคานุสโย,
ปฏิฆานุสโยติ อิเม ปน จตฺตาโร กิเลเส โส มคฺโค อุปฺปชฺชมาโนว สมุคฺฆาเตติ.
อิทานิ กุโต สกทาคามิสฺส เทฺว ภเว ฐเปตฺวา ปญฺจสุ ภเวสุ อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ
ปวตฺติสฺสติ. เอวํ สกทาคามิมคฺโค อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ อปฺปวตตํ กุรุมาโน
อุปาทินฺนกโต วุฏฺฐาติ นาม.
     สเจ อนาคามิสฺส อนาคามิมคฺโค อภาวิโต อภวิสฺส, ฐเปตฺวา เอกํ ภวํ
ทุติยภเว อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ ปวตฺเตยฺย. กสฺมา? ตสฺส ปวตฺติยา เหตูนํ
อตฺถิตาย. อนุสหคตานิ กามราคปฏิฆสญฺโญชนานิ, อนุสหคโต กามราคานุสโย,
ปฏิฆานุสโยติ อิเม ปน จตฺตาโร กิเลเส โส มคฺโค อุปฺปชฺชมาโนว สมุคฺฆาเตติ,
อิทานิ กุโต อนาคามิสฺส เอกํ ภวํ ฐเปตฺวา ทุติยภเว อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ
ปวตฺติสฺสติ. เอวํ อนาคามิมคฺโค อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ อปฺปวตฺตํ กุรุมาโน
อุปาทินฺนกโต วุฏฺฐาติ นาม.
     สเจ อรหโต อรหตฺตมคฺโค อภาวิโต อภวิสฺส, รูปารูปภเวสุ
อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ ปวตฺเตยฺย. กสฺมา? ตสฺส ปวตฺติยา เหตูนํ อตฺถิตาย. รูปราโค
อรูปราโค มาโน อุทฺธจฺจํ อวิชฺชา มานานุสโย ภวราคานุสโย อวิชฺชานุสโยติ
อิเม ปน อฏฺฐ กิเลเส โส มคฺโค อุปฺปชฺชมาโนว สมุคฺฆาเตติ, อิทานิ กุโต
ขีณาสวสฺส ปุนพฺภเว อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ ปวตฺติสฺสติ. เอวํ อรหตฺตมคฺโค
อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ อปฺปวตฺตํ กุรุมาโน อุปาทินฺนกโต วุฏฺฐาติ นาม.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๙๓.
     โสตาปตฺติมคฺโค เจตฺถ อปายภวโต วุฏฺฐาติ, สกทาคามิมคฺโค
สุคติกามภเวกเทสโต, อนาคามิมคฺโค กามภวโต, อรหตฺตมคฺโค รูปารูปภวโต.
"สพฺพภเวหิปิ วุฏฺฐาติเอวา"ติ วทนฺติ.
     อิมสฺส ปนตฺถสฺสาวิภาวนตฺถํ ๑- อยํ ปาลิ:- "โสตาปตฺติมคฺคญาเณน
อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส นิโรเธน สตฺต ภเว ฐเปตฺวา อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ เย ๒-
อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ
ปฏิปสฺสมฺภนฺติ.
     สกทาคามิมคฺคญาเณน อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส นิโรเธน เทฺว ภเว ฐเปตฺวา
ปญฺจสุ ภเวสุ เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมนฺติ
อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปสฺสมฺภนฺติ.
     อนาคามิมคฺคญาเณน อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส นิโรเธน เอกํ ภวํ ฐเปตฺวา
กามธาตุยา ทฺวีสุ ภเวสุ เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ
วูปสมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปสฺสมฺภนฺติ.
     อรหตฺตมคฺคญาเณน อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส นิโรเธน รูปธาตุยา วา
อรูปธาตุยา วา เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ
วูปสมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปสฺสมฺภนฺติ. อรหโต อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา
ปรินิพฺพายนฺตสฺส จริมวิญฺญาณสฺส นิโรเธน ปญฺญา จ สติ จ นามญฺจ
รูปญฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปสฺสมฺภนฺตี"ติ. ๓-
อยํ ตาว นิมิตฺเต วินิจฺฉโย.
     ปฏิปทาปตีติ เอตฺถ ปน ปฏิปทา จลติ น จลตีติ? จลติ. ตถาคตสฺส
หิ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส จ จตฺตาโรปิ มคฺคา สุขาปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา อเหสุํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิมสฺส ปนตฺถสฺส วิภาวนตฺถํ    ๒ ก. เยว     ๓ ขุ. จูฬ. ๓๐/๖/๓๕-๓๖
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๙๔.
มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส ปฐมมคฺโค สุขาปฏิปโท ขิปฺปาภิญฺโญ จ, ๑- อุปริ ตโย
มคฺคา ทุกฺขาปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา. กสฺมา? นิทฺทาภิภูตตฺตา. สมฺมาสมฺพุทฺโธ
กิร สตฺตาหํ ทหรกุมารกํ วิย เถรํ ปริหริ, เถโรปิ เอกทิวสํ นิทฺทายมาโน
นิสีทิ. อถ นํ สตฺถา อาห "ปจลายสิ โน ตฺวํ โมคฺคลฺลาน, ปจลายสิ โน
ตฺวํ โมคฺคลฺลานา"ติ. ๒- เอวรูปสฺสปิ มหาภิญฺญปฺปตฺตสฺส สาวกสฺส ปฏิปทา จลติ,
เสสานํ กึ น จลิสฺสตีติ. ๓- เอกจฺจสฺส หิ ภิกฺขุโน จตฺตาโรปิ มคฺคา ทุกฺขาปฏิปทา
ทนฺธาภิญฺญา โหนฺติ, เอกจฺจสฺส ทุกฺขาปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา, เอกจฺจสฺส
สุขาปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา, เอกจฺจสฺส สุขาปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา. เอกจฺจสฺส
ปฐมมคฺโค ทุกฺขาปฏิปโท ทนฺธาภิญฺโญ โหติ, ทุติยมคฺโค ทุกฺขาปฏิปโท
ขิปฺปาภิญฺโญ, ตติยมคฺโค สุขาปฏิปโท ทนฺธาภิญฺโญ. จตุตฺถมคฺโค สุขาปฏิปโท
ขิปฺปาภิญฺโญติ.
     ยถา จ ปฏิปทา, เอวํ อธิปติปิ จลติเอว. เอกจฺจสฺส หิ ภิกฺขุโน
จตฺตาโรปิ มคฺคา ฉนฺทาธิปเตยฺยา โหนฺติ, เอกจฺจสฺส วิริยาธิปเตยฺยา, เอกจฺจสฺส
จิตฺตาธิปเตยฺยา, เอกจฺจสฺส วีมํสาธิปเตยฺยา. เอกจฺจสฺส ปน ปฐมมคฺโค
ฉนฺทาธิปเตยฺโย โหติ, ทุติโย วิริยาธิปเตยฺโย, ตติโย จิตฺตาธิปเตยฺโย, จตุตฺโถ
วีมํสาธิปเตยฺโยติ.
                         ปกิณฺณกกถา นิฏฺฐิตา.
                          ------------
                      ปฐมมคฺควีสติมหานยวณฺณนา.
     [๓๕๗] อิทานิ ยสฺมา โลกุตฺตรกุสลํ ภาเวนฺโต น เกวลํ อุปนิชฺฌายนฏฺเฐน
ฌานเมว ภาเวติ, นิยฺยานฏฺเฐน ปน มคฺคมฺปิ ภาเวติ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน
สติปฏฺฐานมฺปิ, ปทหนฏฺเฐน สมฺมปฺปธานมฺปิ, อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิปาทมฺปิ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ   ๒ องฺ. สตฺตก. ๒๓/๖๑/๗๐
@๓ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๙๕.
อธิปติยฏฺเฐน อินฺทฺริยมฺปิ, อกมฺปิยฏฺเฐน พลมฺปิ, พุชฺฌนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคมฺปิ,
ตถฏฺเฐน สจฺจมฺปิ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมถมฺปิ, สุญฺญตฏฺเฐน ธมฺมมฺปิ, ราสฏฺเฐน
ขนฺธมฺปิ, อายตนฏฺเฐน อายตนมฺปิ, สุญฺญสภาวนิสฺสตฺตฏฺเฐน ธาตุมฺปิ, ปจฺจยฏฺเฐน
อาหารมฺปิ, ผุสนฏฺเฐน ผสฺสมฺปิ, เวทยิตฏฺเฐน เวทนมฺปิ, สญฺชานนฏฺเฐน
สญฺญมฺปิ, เจตยิตฏฺเฐน เจตนมฺปิ, วิชานนฏฺเฐน จิตฺตมฺปิ ภาเวติ. ตสฺมา เตสํ
เอกูนวีสติยา นยานํ ๑- ทสฺสนตฺถํ ปุน "กตเม ธมฺมา กุสลา"ติอาทิ วุตฺตํ.
เอวํ "อิทมฺปิ ภาเวติ, อิทมฺปิ ภาเวตี"ติ ปุคฺคลชฺฌาสเยน เจว เทสนาวิลาเสน
จ วีสติ นยา เทสิตา ๒- โหนฺติ. ธมฺมํ โสตุํ นิสินฺนเทวปริสาย หิ เย
อุปนิชฺฌายนฏฺเฐน "โลกุตฺตรชฺฌานนฺ"ติ กถิเต พุชฺฌนฺติ, เตสํ สปฺปายวเสน
"ฌานนฺ"ติ กถิตํ ฯเปฯ เย วิชานนฏฺเฐน "จิตฺตมฺปี"ติ ๓- วุตฺเต พุชฺฌนฺติ,
เตสํ สปฺปายวเสน "จิตฺตนฺ"ติ กถิตํ. อยเมตฺถ ปุคฺคลชฺฌาสโย.
     สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน อตฺตโน พุทฺธสุโพธิตาย ๔- ทสพลจตุเวสารชฺชจตุ-
ปฏิสมฺภิทตาย จ ฉอสาธารณญาณโยเคน จ เทสนํ ยทิจฺฉกํ นิยเมตฺวา ทสฺเสติ,
อิจฺฉนฺโต อุปนิชฺฌายนฏฺเฐน โลกุตฺตรชฺฌานนฺติ ทสฺเสติ, อิจฺฉนฺโต นิยฺยานฏฺเฐน
ฯเปฯ วิชานนฏฺเฐน โลกุตฺตรํ จิตฺตนฺติ ทสฺเสติ. ๕- อยํ เทสนาวิลาโส นาม.
ตตฺถ ยเถว "โลกุตฺตรชฺฌานนฺ"ติ วุตฺตฏฺฐาเน ทส นยา วิภตฺตา, เอวํ
มคฺคาทีสุปิ เตเยว เวทิตพฺพา. อิติ วีสติยา ฐาเนสุ ทส ทส กตฺวา เทฺว
นยสตานิ วิภตฺตานิ โหนฺติ.
     [๓๕๘] อิทานิ อธิปติเภทํ ทสฺเสตุํ ปุน "กตเม ธมฺมา กุสลา"ติอาทิ
อารทฺธํ. ตตฺถ ฉนฺทํ ธุรํ เชฏฺฐกํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา นิพฺพตฺติตํ โลกุตฺตรชฺฌานํ
ฉนฺทาธิปเตยฺยํ นาม. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อิติ ปุริมสฺมึ สุทฺธิเก เทฺว
นยสตานิ. ฉนฺทาธิปเตยฺยาทีสุปิ เทฺว เทฺวติ นยสหสฺเสน ภาเชตฺวา ปฐมมคฺคํ
ทสฺเสติ ๖- ธมฺมราชา.
                         ปฐมมคฺโค นิฏฺฐิโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปทานํ          ๒ ม. ทสฺสิตา              ๓ ฉ.ม. จิตฺตนฺติ
@๔ ฉ.ม. พุทฺธสุโพธตาย    ๕ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ   ๖ ฉ.ม. ทสฺเสสิ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๓ หน้า ๒๗๙-๒๙๕.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=53&A=6977&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=6977&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=196
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=2121
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=1670
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=1670
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_34