อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

หน้าที่ ๓๗๒.
     สมฺปชานการี โหตีติ สมฺปชญฺเญน สพฺพกิจฺจการี, สมฺปชญฺญสฺสเสว วา
การี. โส หิ อภิกฺกนฺตาทีสุ สมฺปชญฺญํ กโรเตว, น กตฺถจิ สมฺปชฺญฺญวิรหิโต
โหติ. ตํ ปน สมฺปชญฺญํ ยสฺมา สติสมฺปยุตฺตเมว โหติ, เตนสฺส นิทฺเทเส
"สโต สมฺปชาโน อภิกฺกมติ, สโต สมฺปชาโน ปฏิกฺกมตี"ติ วุตฺตํ.
     อยญฺหิ อภิกฺกมนฺโต ปฏิกฺกมนฺโต วา น มุฏฺฐสฺสตี อสมฺปชาโน โหติ,
สติยา ปน สมนฺนาคโต ปญฺญาย จ สมฺปชาโนเยว อภิกฺกมติ เจว ปฏิกฺกมติ
จ. สพฺเพสุ อภิกฺกมาทีสุ จตุพฺพิธํ สมฺปชญฺญํ โอตาเรติ. จตุพฺพิธญฺหิ สมฺปชญฺญํ
สาตฺถกสมฺปชญฺญํ สปฺปายสมฺปชญฺญํ โคจรสมฺปชญฺญํ อสมฺโมหสมฺปชญฺญนฺติ.
ตตฺถ อภิกฺกมนจิตฺเต อุปฺปนฺเน จิตฺตวเสเนว อคนฺตฺวา "กินฺนุ โข ๑- เม เอตฺถ
คเตน, อตฺโถ อตฺถิ นตฺถี"ติ อตฺถานตฺถํ ปริคฺคเหตฺวา อตฺถปริคฺคณฺหนํ
สาตฺถกสมฺปชญฺญํ. ตตฺถ จ อตฺโถติ เจติยทสฺสนโพธิทสฺสนสํฆทสฺสนเถร-
ทสฺสนอสุภทสฺสนาทิวเสน ธมฺมโต วุฑฺฒิ. เจติยํ วา โพธึ วา ทิสฺวาปิ หิ
พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ สํฆทสฺสเนน สํฆารมฺมณํ ปีตึ อุปฺปาเทตฺวา ตเทว ขยโต ๒-
สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณาติ. เถเร ทิสฺวา เตสํ โอวาเท ปติฏฺฐาย อสุภํ
ทิสฺวา ตตฺถ ปฐมํ ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ตเทว ขยโต ๒- สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ
ปาปุณาติ. ตสฺมา เอเตสํ ทสฺสนํ สาตฺถํ. เกจิ ปน "อามิสโตปิ วุฑฺฒิ
อตฺโถเยว, ตํ นิสฺสาย พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย ปฏิปนฺนตฺตา"ติ วทนฺติ.
     คมเน ปน ๓- สปฺปายาสปฺปายํ ปริคฺคเหตฺวา สปฺปายปริคฺคณฺหนํ
สปฺปายสมฺปชญฺญํ. เสยฺยถีทํ? เจติยทสฺสนํ ตาว สาตฺถํ. สเจ ปน เจติยสฺส
มหติยา ปูชาย ทฺวาทสโยชนนฺตเร ๔- ปริสา สนฺนิปตนฺติ, อตฺตโน วิภวานุรูปํ
อิตฺถิโยปิ ปุริสาปิ อลงฺกตปฏิยตฺตา จิตฺตกมฺมรูปกานิ วิย สญฺจรนฺติ. ตตฺถ จสฺส
อิฏฺเฐ อารมฺมเณ โลโภ, อนิฏฺเฐ ปฏิโฆ, อสมเปกฺขเน โมโห อุปฺปชฺชติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ          ๒ ฉ.ม. ขยวยโต
@๓ ฉ.ม. ตสฺมึ ปน คมเน             ๔ ฉ.ม. ทสทฺวาทส.....
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๗๓.
กายสํสคฺคาปตฺตึ วา อาปชฺชติ, ชีวิตพฺรหมฺจริยานํ วา อนฺตราโย โหติ. เอวํ
ตํ ฐานํ อสปฺปายํ โหติ, วุตฺตปฺปการอนฺตรายาภาเว สปฺปายํ. โพธิทสฺสเนปิ
เอเสว นโย. สํฆทสฺสนมฺปิ สาตฺถํ. สเจ ปน อนฺโตคาเม มหามณฺฑปํ กาเรตฺวา
สพฺพรตฺตึ ธมฺมสฺสวนํ กโรนฺเตสุ มนุสฺเสสุ วุตฺตปฺปกาเรเนว ชนสนฺนิปาโต
เจว อนฺตราโย จ โหติ. เอวํ ตํ ฐานํ อสปฺปายํ โหติ, อนฺตรายาภาเว สปฺปายํ
โหติ. มหาปริสปริวารานํ เถรานํ ทสฺสเนปิ เอเสว นโย.
     อสุภทสฺสนมฺปิ สาตฺถํ, ตทตฺถทีปนตฺถญฺจ อิทํ วตฺถุ:- เอโก กิร
ทหรภิกฺขุ สามเณรํ คเหตฺวา ทนฺตกฏฺฐตฺถาย คโต, สามเณโร มคฺคา โอกฺกมิตฺวา
ปุรโต คจฺฉนฺโต อสุภํ ทิสฺวา ปฐมํ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตเทว ปาทกํ กตฺวา
สงฺขาเร สมฺมสนฺโต ตีณิ ผลานิ สจฺฉิกตฺวา อุปริมคฺคตฺถาย กมฺมฏฺฐานํ
ปริคฺคเหตฺวา อฏฺฐาสิ. ทหโร ตํ อปสฺสนฺโต "สามเณรา"ติ ปกฺโกสิ. โส "มยา
ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺฐาย ภิกฺขุนา สทฺธึ เทฺว กถา นาม น กถิตปุพฺพา,
อญฺญสฺมึ ทิวเส อุปริวิเสสํ นิพฺพตฺเตสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา "กึ ภนฺเต"ติ
ปฏิวจนํ อทาสิ. "เอหี"ติ จ วุตฺโต เอกวจเนเนว อาคนฺตฺวา "ภนฺเต อิมินา
ตาว มคฺเคน คนฺตฺวา มยา ฐิโตกาเส มุหุตฺตํ ปุรตฺถาภิมุโข ฐตฺวา โอโลเกถา"ติ
อาห. โส ตถา กตฺวา เตน ปตฺตวิเสสเมว ปาปุณิ. เอวํ เอกํ อสุภํ ทฺวินฺนํ
ชนานํ อตฺถาย ชาตํ. เอวํ สาตฺถมฺปิ ปเนตํ ปุริสสฺส มาตุคามาสุภํ อสปฺปายํ,
มาตุคามสฺส จ ปุริสาสุภํ. สภาคเมว สปฺปายนฺติ เอวํ สปฺปายปริคฺคณฺหนํ
สปฺปายสมฺปชญฺญํ นาม.
     เอวํ ปริคฺคหิตสาตฺถสปฺปายสฺส ปน อฏฺฐตึสาย กมฺมฏฺฐาเนสุ อตฺตโน
จริตรุจิยํ ๑- กมฺมฏฺฐานสงฺขาตํ โคจรํ อุคฺคเหตฺวา ภิกฺขาจารโคจเร ตํ คเหตฺวาว
คมนํ โคจรสมฺปชญฺญํ นาม, ตสฺสา วิภาวนตฺถํ อิทํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จิตฺตรุจิยํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๗๔.
     อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ หรติ, น ปจฺจาหรติ, เอกจฺโจ น หรติ, ปจฺจาหรติ,
เอกจฺโจ ปน เนว หรติ, น ปจฺจาหรติ, เอกจฺโจ หรติ จ ปจฺจาหรติ จ.
ตตฺถ โย ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ
ปริโสเธตฺวา ตถา รตฺติยา ปฐมยามมชฺฌิมยาเม เสยฺยํ กปฺเปตฺวา ปจฺฉิมยาเมปิ
นิสชฺชจงฺกเมหิ วีตินาเมตฺวา ปเคว เจติยงฺคณโพธิยงฺคณวตฺตํ กตฺวา โพธิรุกฺเข
อุทกํ อาสิญฺจิตฺวา ปานียํ ปริโภชนียํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา อาจริยุปชฺฌายวตฺตาทีนิ
สพฺพานิ ขนฺธกวตฺตานิ สมาทาย วตฺตติ. โส สรีรปริกมฺมํ กตฺวา เสนาสนํ ปวิสิตฺวา
เทฺว ตโย ปลฺลงฺเก อุสุมํ คาหาเปนฺโต กมฺมฏฺฐานมนุยุญฺชิตฺวา ภิกฺขาจารเวลาย
อุฏฺฐหิตฺวา กมฺมฏฺฐานสีเสเนว ปตฺตจีวรมาทาย เสนาสนโต นิกฺขมิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ
มนสิกโรนฺโตว เจติยงฺคณํ คนฺตฺวา สเจ พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺฐานํ โหติ, ตํ
อวิสฺสชฺเชตฺวาว เจติยงฺคณํ ปวิสติ. อญฺญํ เจ กมฺมฏฺฐานํ โหติ, โสปานมูเล
ฐตฺวา หตฺเถน คหิตภณฺฑํ วิย ตํ ฐเปตฺวา พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ คเหตฺวา
เจติยงฺคณํ อารุยฺห มหนฺตํ เจติยํ เจ, ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา จตูสุ ฐาเนสุ
วนฺทิตพฺพํ, ขุทฺทกํ เจ, ตเถว ปทกฺขิณํ กตฺวา อฏฺฐสุ ฐาเนสุ วนฺทิตพฺพํ.
เจติยํ วนฺทิตฺวา โพธิยงฺคณํ ปตฺเตนาปิ พุทฺธสฺส ภควโต สมฺมุขา วิย นิปจฺจาการํ
ทสฺเสตฺวา โพธิ วนฺทิตพฺพา.
     โส เอวํ เจติยญฺจ โพธิญฺจ วนฺทิตฺวา ปฏิสามิตฏฺฐานํ คนฺตฺวา ปฏิสามิตํ
ภณฺฑกํ หตฺเถน คณฺหนฺโต วิย นิกฺขิตฺตกมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา คามสมีเป
กมฺมฏฺฐานสีเสเนว จีวรํ ปารุปิตฺวา คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ. อถ นํ มนุสฺสา ทิสฺวา
"อยฺโย โน อาคโต"ติ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา อาสนสาลาย วา เคเห
วา นิสีทาเปตฺวา ยาคุํ ทตฺวา ยาว ภตฺตํ น นิฏฺฐาติ, ตาว ปาเท โธวิตฺวา
เตเลน มกฺเขตฺวา ปุรโต นิสีทิตฺวา ปญฺหํ วา ปุจฺฉนฺติ, ธมฺมํ วา โสตุกามา
โหนฺติ. สเจปิ น กถาเปนฺติ, ชนสงฺคหตฺถํ ธมฺมกถา นาม กาตพฺพาเยวาติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๗๕.
อฏฺฐกถาจริยา วทนฺติ. ธมฺมกถา หิ กมฺมฏฺฐานวินิมุตฺตา นาม นตฺถิ. ตสฺมา
กมฺมฏฺฐานสีเสเนว อาหารํ ปริภุญฺชิตฺวา อนุโมทนํ วตฺวา นิวตฺตนฺเตหิปิ ๑-
มนุสฺเสหิ อนุคโตว คามโต นิกฺขมิตฺวา ตตฺถ เต นิวตฺเตตฺวา มคฺคํ ปฏิปชฺชติ.
     อถ นํ ปุเรตรํ นิกฺขมิตฺวา พหิคาเม กตภตฺตกิจฺจาว สามเณรทหรภิกฺขู
ทิสฺวา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปตฺตจีวรมสฺส คณฺหนฺติ. โปราณกภิกฺขู กิร "อมฺหากํ
อุปชฺฌาโย อมฺหากํ อาจริโย"ติ น มุขํ โอโลเกตฺวา วตฺตํ กโรนฺติ,
สมฺปตฺตปริจฺเฉเทเนว กโรนฺติ. เต ตํ ปุจฺฉนฺติ "ภนฺเต เอเต มนุสฺสา ตุมฺหากํ กึ
โหนฺติ, มาติปกฺขโต สมฺพนฺธา ปีติปกฺขโต"ติ. กึ ทิสฺวา ปุจฺฉถาติ. ตุเมฺหสุ
เอเตสํ เปมํ พหุมานนฺติ. "อาวุโส ยํ มาตาปิตูหิปิ ทุกฺกรํ, ตํ เอเต อมฺหากํ
กโรนฺติ, ปตฺตจีวรมฺปิ โน เอเตสํ สนฺตกเมว, เอเตสํ อานุภาเวน เนว ภเย
ภยํ น ฉาตเก ฉาตกํ ชานาม, เอทิสา นาม อมฺหากํ อุปการิโน นตฺถี"ติ
เตสํ คุเณ กเถนฺโต คจฺฉติ. อยํ วุจฺจติ หรติ น ปจฺจาหรตีติ.
     ยสฺส ปน ปเคว วุตฺตปฺปการํ วตฺตปฏิปตฺตึ ๒- กโรนฺตสฺส กมฺมชเตโช
ปชฺชลติ, อนุปาทินฺนกํ มุญฺจิตฺวา อุปาทินฺนกํ คณฺหาติ, สรีรโต เสทา มุจฺจนฺติ,
กมฺมฏฺฐานํ วีถึ นาโรหติ, โส ปเคว ปตฺตจีวรมาทาย เวคสาว เจติยํ วนฺทิตฺวา
โครูปานํ นิกฺขมนเวลายเมว คามํ ยาคุภิกฺขาย ปวิสิตฺวา ยาคุํ ลภิตฺวา อาสนสาลํ
คนฺตฺวา ปิวติ, อถสฺส ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ อชฺโฌหรณมตฺเตเนว กมฺมชเตโชธาตุ
อุปาทินฺนกํ มุญฺจิตฺวา อนุปาทินฺนกํ คณฺหาติ, ฆฏสเตน นฺหาโต วิย
เตโชธาตุปริฬาหนิพฺพานํ ปตฺวา กมฺมฏฺฐานสีเสน ยาคุํ ปริภุญฺชิตฺวา ปตฺตญฺจ มุขญฺจ
โธวิตฺวา อนฺตราภตฺเต กมฺมฏฺฐานํ มนสิกตฺวา อวเสสฏฺฐาเน ปิณฺฑาย จริตฺวา
กมฺมฏฺฐานสีเสน อาหารํ ปริภุญฺชิตฺวา ตโต ปฏฺฐาย โปขานุโปขํ ๓- อุปฏฺฐหมานํ
กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวาว อาคจฺฉติ. อยํ วุจฺจติ น หรติ ปจฺจาหรตีติ. เอทิสา จ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นิวตฺติยมาเนหิปิ     ๒ สี. วตฺตปฏิวตฺตํ      ๓ ฉ.ม. โปงฺขานุโปงฺขํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๗๖.
ภิกฺขู ยาคุํ ปิวิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา พุทฺธสาสเน อรหตฺตํ ปตฺตา นาม
คณนปถํ วีติวตฺตา. สีหฬทีเปเยว เตสุ เตสุ คาเมสุ อาสนสาลาย น ตํ
อาสนํ อตฺถิ, ยตฺถ ยาคุํ ปิวิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตา ภิกฺขู นตฺถีติ.
     โย ปน ๑- ปมาทวิหารี โหติ, นิกฺขิตฺตธุโร สพฺพวตฺตานิ ภินฺทิตฺวา
ปญฺจวิธเจโตขีลวินิพนฺธพทฺธจิตฺโต วิหรนฺโต "กมฺมฏฺฐานํ นาม อตฺถี"ติปิ สญฺญํ
อกตฺวา คามํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา อนนุโลมิเกน คิหิสํสคฺเคน สํสฏฺโฐ จริตฺวา
จ ภุญฺชิตฺวา จ ตุจฺโฉ นิกฺขมติ. อยํ วุจฺจติ เนว หรติ น ปจฺจาหรตีติ.
     โย ปนายํ "หรติ จ ปจฺจาหรติ จา"ติ วุตฺโต, โส คตปจฺจาคติกวตฺตวเสน
เวทิตพฺโพ:- อตฺถกามา หิ กุลปุตฺตา สาสเน ปพฺพชิตฺวา ทสปิ วีสมฺปิ
ตึสมฺปิ จตฺตาฬีสมฺปิ ปญฺญาสมฺปิ สตมฺปิ เอกโต วสนฺตา กติกวตฺตํ กตฺวา
วิหรนฺติ "อาวุโส ตุเมฺห น อิณฏฺฏา, น ภยฏฺฏา, น อาชีวิกาปกตา ปพฺพชิตา,
ทุกฺขา มุจฺจิตุกามา ปเนตฺถ ปพฺพชิตา. ตสฺมา คมเน อุปฺปนฺนกิเลสํ คมเนเยว
นิคฺคณฺหถ. ฐาเน, นิสชฺชาย, สยเน อุปฺปนฺนกิเลสํ สยเนเยว นิคฺคณฺหถา"ติ.
     เต เอวํ กติกวตฺตํ กตฺวา ภิกฺขาจารํ คจฺฉนฺตา อฑฺฒอุสภอุสภอฑฺฒคาวุต-
คาวุตนฺตเรสุ ปาสาณา โหนฺติ, ตาย สญฺญาย กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺตาว
คจฺฉนฺติ. สเจ กสฺสจิ คมเน กิเลโส อุปฺปชฺชติ, ตตฺเถว นํ นิคฺคณฺหาติ. ตถา
อสกฺโกนฺโต ติฏฺฐติ, อถสฺส ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโตปิ ติฏฺฐติ. โส "อยํ ภิกฺขุ
ตุยฺหํ อุปฺปนฺนวิตกฺกํ ชานาติ, อนนุจฺฉวิกํ เต เอตนฺ"ติ อตฺตานํ ปฏิโจเทตฺวา
วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อริยภูมึ โอกฺกมติ. ตถา อสกฺโกนฺโต นิสีทติ, อถสฺส
ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโตปิ นิสีทตีติ โสเอว นโย. อริยภูมึ โอกฺกมิตุํ อสกฺโกนฺโตปิ ตํ
กิเลสํ วิกฺขมฺเภตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺโตว คจฺฉติ. น กมฺมฏฺฐานวิปฺปยุตฺเตน
จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรติ. อุทฺธรติ เจ, ปฏินิวตฺติตฺวา ปุริมปเทสญฺเญว
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๗๗.
เอติ อาลินฺทกวาสี มหาปุสฺสเทวตฺเถโร วิย. โส กิร เอกูนวีสติ วสฺสานิ
คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรนฺโตเอว วิหาสิ. มนุสฺสาปิ สุทํ ๑- อนฺตรามคฺเค กสนฺตา
จ วปนฺตา จ มทฺทนฺตา จ กมฺมานิ กโรนฺตา เถรํ ตถา คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา
"อยํ เถโร ปุนปฺปุนํ นิวตฺติตฺวา คจฺฉติ, กินฺนุ โข มคฺคมุโฬฺห, อุทาหุ กิญฺจิ
ปมุฏฺโฐ"ติ สมุลฺลปนฺติ. โส ตํ อนาทิยิตฺวา กมฺมฏฺฐานยุตฺตจิตฺเตเนว สมณธมฺมํ
กโรนฺโต วีสติวสฺสพฺภนฺตเร อรหตฺตํ ปาปุณิ. อรหตฺตปฺปตฺตทิวเส จสฺส
จงฺกมนโกฏิยํ อธิวตฺถา เทวตา องฺคุลีหิ ทีปํ อุชฺชาเลตฺวา อฏฺฐาสิ. จตฺตาโรปิ
มหาราชาโน สกฺโก จ เทวานมินฺโท พฺรหฺมา จ สหมฺปติ อุปฏฺฐานํ อาคมึสุ.
ตญฺจ โอภาสํ ทิสฺวา วนวาสี มหาติสฺสตฺเถโร ตํ ทุติยทิวเส ปุจฺฉิ "รตฺติภาเค
อายสฺมโต สนฺติเก โอภาโส อโหสิ, กึ โส โอภาโส"ติ. เถโร วิกฺเขปํ กโรนฺโต
"โอภาโส นาม ทีโปภาโสปิ โหติ มณิโอภาโสปี"ติ เอวมาทิมาห. ตโต
"ปฏิจฺฉาเทถ ตุเมฺห"ติ นิพทฺโธ "อามา"ติ ปฏิชานิตฺวา อาโรเจสิ.
     กาลวลฺลิมณฺฑปวาสี มหานาคตฺเถโร วิย จ. โสปิ กิร คตปจฺจาคตวตฺตํ
ปูเรนฺโต ปฐมํ ตาว ภควโต มหาปธานํ ปูเชสฺสามีติ สตฺต วสฺสานิ ฐานจงฺกมเมว
อธิฏฺฐาสิ, ปุน โสฬส วสฺสานิ คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ.
โส กมฺมฏฺฐานยุตฺเตเนว จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรนฺโต วิปฺปยุตฺเตน จิตฺเตน อุทฺธเต
ปาเท ปฏินิวตฺเตนฺโต คามสมีปํ คนฺตฺวา "คาวี นุ โข ปพฺพชิโต นุ โข"ติ
อาสงฺกนียปเทเส ฐตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา กจฺฉกรณฺฑโต ๒- อุทเกน ปตฺตํ โธวิตฺวา
อุทกคณฺฑูสํ กโรติ. กึการณา? มา เม ภิกฺขํ ทาตุํ วา วนฺทิตุํ วา อาคจฺฉนฺเต ๓-
มนุสฺเส "ทีฆายุกา โหถา"ติ วจนมตฺเตนาปิ กมฺมฏฺฐานวิกฺเขโป อโหสีติ.
"อชฺช ภนฺเต กติมี"ติ ทิวสํ วา ภิกฺขุคณนํ วา ปญฺหํ วา ปุจฺฉิโต ปน อุทกํ
คิลิตฺวา อาโรเจติ. สเจ ทิวสาทิปุจฺฉกา น โหนฺติ, นิกฺขมนเวลาย คามทฺวาเร
นิฏฺฐุหิตฺวาว ๔- ยาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ         ๒ ฉ. กจฺฉกนฺตรโต
@๓ ฉ.ม. อาคเต                  ๕ ฉ.ม. นิฏฺฐุภิตฺวาว
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๗๘.
     คลมฺพุติตฺถวิหาเร ๑- วสฺสูปคตา ปญฺญาส ภิกฺขู วิย จ. เต กิร
อาสาฬฺหปุณฺณมาย กติกวตฺตํ อกํสุ "อรหตฺตํ อปฺปตฺวาว อญฺญมญฺญํ นาลปิสฺสามา"ติ.
คามญฺจ ปิณฺฑาย ปวิสนฺตา อุทกคณฺฑูสํ กตฺวา ปวิสึสุ. ทิวสาทีสุ ปุจฺฉิเตสุ
วุตฺตนเยน ปฏิปชฺชึสุ. ตตฺถ มนุสฺสา นิฏฺฐุหนฏฺฐานํ ทิสฺวา ชานึสุ "อชฺเชโก
อาคโต, อชฺช เทฺว"ติ. เอวญฺจ จินฺเตสุํ "กินฺนุ โข เอเต อเมฺหเหว สทฺธึ
น สลฺลปนฺติ อุทาหุ อญฺญมญฺญมฺปิ, ยทิ อญฺญมญฺญํ น สลฺลปนฺติ, อทฺธา
วิวาทชาตา ภวิสฺสนฺติ. เอถ เน อญฺญมญฺญํ ขมาเปสฺสามา"ติ สพฺเพ วิหารํ
คนฺตฺวา ปญฺญาสาย ภิกฺขูสุ เทฺวปิ ภิกฺขู เอโกกาเส นาทฺทสํสุ. ตโต โย เตสุ
จกฺขุมา ปุริโส, โส อาห "น โภ กลหการกานํ วสโนกาโส อีทิโส โหติ,
สุสมฺมฏฺฐํ เจติยงฺคณโพธิยงฺคณํ, สุนิกฺขิตฺตา สมฺมชฺชนิโย, สุปติฏฺฐิตํ ๒-
ปานียปริโภชนียนฺ"ติ. เต ตโตว นิวตฺตา. เตปิ ภิกฺขู อนฺโตเตมาเสเยว อรหตฺตํ
ปตฺวา มหาปวารณาย วิสุทฺธิปวารณํ ปวาเรสุํ.
     เอวํ กาลวลฺลิมณฺฑปวาสี มหานาคตฺเถโร วิย คลมฺพุติตฺถวิหาเร วสฺสูปคตา
ภิกฺขู วิย จ กมฺมฏฺฐานยุตฺเตเนว จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรนฺโต คามสมีปํ คนฺตฺวา
อุทกคณฺฑูสํ กตฺวา วีถิโย สลฺลกฺเขตฺวา ยตฺถ สุราโสณฺฑธุตฺตาทโย กลหการกา
จณฺฑหตฺถิอสฺสาทโย วา นตฺถิ. ตํ วีถึ ปฏิปชฺชติ. ตตฺถ ปิณฺฑาย จรนฺโต น
ตุริตตุริโต วิย ชเวน คจฺฉติ. น หิ ชวนปิณฺฑปาติกธุตงฺคํ นาม กิญฺจิ อตฺถิ.
วิสมภูมิภาคปฺปตฺตํ ปน อุทกสกฏํ วิย นิจฺจโล หุตฺวา คจฺฉติ. อนฺตรฆรํ ๓-
ปวิฏฺโฐ จ ทาตุกามํ วา อทาตุกามํ วา สลฺลกฺเขตุํ ตทนุรูปํ กาลํ อาคเมนฺโต
ภิกฺขํ คเหตฺวา อนฺโตคาเม วา พหิคาเม วา วิหารเมว วา อาคนฺตฺวา ยถาผาสุเก
ปฏิรูเป โอกาเส นิสีทิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺโต อาหาเร ปฏิกูลสญฺญํ
อุปฏฺฐเปตฺวา อกฺขพฺภญฺชนวณาเลปนปุตฺตมํสูปมวเสน ปจฺจเวกฺขนฺโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กลมฺพ.... เอวมุปริปิ      ๒ ฉ.ม. สูปฏฺฐปิตํ       ๓ ฉ.ม. อนุฆรํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๗๙.
อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ อาหารํ อาหาเรติ, เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย
ฯเปฯ ผาสุวิหาโร จาติ. ภุตฺตาวี จ อุทกกิจฺจํ กตฺวา มุหุตฺตํ ภตฺตกิลมถํ
ปฏิปสฺสมฺเภตฺวา ยถา ปุเรภตฺตํ, เอวํ ปจฺฉาภตฺตํ ปุริมยามํ ปจฺฉิมยามญฺจ
กมฺมฏฺฐานเมว มนสิกโรติ. อยํ วุจฺจติ หรติ จ ปจฺจาหรติ จาติ.
     อิมํ ปน หรณปจฺจาหรณสงฺขาตํ คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรนฺโต ยทิ
อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน โหติ, ปฐมวเยเอว อรหตฺตํ ปาปุณาติ. โน เจ ปฐมวเย
ปาปุณาติ, อถ มชฺฌิมวเย ปาปุณาติ. โน เจ มชฺฌิมวเย ปาปุณาติ, อถ
ปจฺฉิมวเย ปาปุณาติ. โน เจ ปจฺฉิมวเย ปาปุณาติ, อถ มรณสมเย ปาปุณาติ.
โน เจ มรณสมเย ปาปุณาติ, อถ เทวปุตฺโต หุตฺวา ปาปุณาติ. โน เจ เทวปุตฺโต
หุตฺวา ปาปุณาติ, อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ นิพฺพตฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกโรติ. โน
เจ ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกโรติ, อถ พุทฺธานํ สมฺมุขีภาเว ขิปฺปาภิญฺโญ วา โหติ,
เสยฺยถาปิ เถโร พาหิโย ทารุจิริโย, มหาปญฺโญ วา เสยฺยถาปิ เถโร สาริปุตฺโต,
มหิทฺธิโก วา เสยฺยถาปิ เถโร มหาโมคฺคลฺลาโน, ธุตงฺคธโร วา เสยฺยถาปิ
เถโร มหากสฺสโป, ทิพฺพจกฺขุโก วา เสยฺยถาปิ เถโร อนุรุทฺโธ, วินยธโร วา
เสยฺยถาปิ เถโร อุปาลิ, ธมฺมกถิโก วา เสยฺยถาปิ เถโร ปุณฺโณ มนฺตานิปุตฺโต,
อารญฺญิโก วา เสยฺยถาปิ เถโร เรวโต, พหุสฺสุโต วา เสยฺยถาปิ เถโร
อานนฺโท, สิกฺขากาโม วา เสยฺยถาปิ เถโร ราหุโล พุทฺธปุตฺโตติ. อิติ อิมสฺมึ
จตุกฺเก ยฺวายํ หรติ จ ปจฺจาหรติ จ, ตสฺส โคจรสมฺปชญฺญํ สิขาปฺปตฺตํ โหติ.
     อภิกฺกมาทีสุ ปน อสมฺมุยฺหนํ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ, ตํ เอวํ เวทิตพฺพํ:-
อิธ ภิกฺขุ อภิกฺกมนฺโต วา ปฏิกฺกมนฺโต วา ยถา อนฺธพาลปุถุชฺชนา อภิกฺกมาทีสุ
"อตฺตา อภิกฺกมติ, อตฺตนา อภิกฺกโม นิพฺพตฺติโต"ติ วา "อหํ อภิกฺกมามิ,
มยา อภิกฺกโม นิพฺพตฺติโต"ติ วา สมฺมุยฺหนฺติ, ตถา อสมฺมุยฺหนฺโต "อภิกฺกมามี"ติ
จิตฺเต อุปฺปชฺชมาเน เตเนว จิตฺเตน สทฺธึ จิตฺตสมุฏฺฐานา วาโยธาตุ วิญฺญตฺตึ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๘๐.
ชนยมานา อุปฺปชฺชติ. อิติ จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผารวเสน อยํ กายสมฺมโต
อฏฺฐิสงฺฆาโต อภิกฺกมติ, ตสฺเสวํ อภิกฺกมโต เอเกกปาทุทฺธรเณ ปฐวีธาตุ
อาโปธาตูติ เทฺว ธาตุโย โอมตฺตา โหนฺติ มนฺทา, อิตรา เทฺว อธิมตฺตา โหนฺติ
พลวติโย. ตถา อติหรณวีติหรเณสุ. โวสฺสชฺชเน เตโชธาตุ วาโยธาตูติ เทฺว
ธาตุโย โอมตฺตา โหนฺติ มนฺทา, อิตรา เทฺว อธิมตฺตา โหนฺติ พลวติโย. ตถา
สนฺนิกฺเขปนสนฺนิรุมฺภเนสุ. ๑- ตตฺถ อุทฺธรเณ ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา อติหรณํ
น ปาปุณนฺติ, ตถา อติหรเณ ปวตฺตา วีติหรณํ, วีติหรเณ ปวตฺตา โวสฺสชฺชนํ,
โวสฺสชฺชเน ปวตฺตา สนฺนิกฺเขปนํ, สนฺนิกฺเขปเน ปวตฺตา สนฺนิรุมฺภนํ ๒- น
ปาปุณนฺติ. ตตฺถ ตตฺเถว ปพฺพปพฺพํ สนฺธิสนฺธิ โอธิโอธิ หุตฺวา ตตฺตกปาเล
ปกฺขิตฺตํ ติลํ วิย ตฏตฏายนฺตา ๓- ภิชฺชนฺติ. ตตฺถ โก เอโก อภิกฺกมติ, กสฺส
วา เอกสฺส อภิกฺกมนํ. ปรมตฺถโต หิ ธาตูนํเยว คมนํ, ธาตูนํ ฐานํ, ธาตูนํ
นิสชฺชา, ธาตูนํ สยนํ. ตสฺมึ ตสฺมิญฺหิ โกฏฺฐาเส สทฺธึ รูเปหิ.
           อญฺญํ อุปฺปชฺชติ ๔- จิตฺตํ      อญฺญํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ
           อวีจิมนุสมฺพนฺโธ            นทีโสโตว ปวตฺตตีติ.
     เอวํ อภิกฺกมาทีสุ อสมฺมุยฺหนํ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ นามาติ. นิฏฺฐิโต
อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหตีติ ปทสฺสตฺโถ.
     อาโลกิเต วิโลกิเตติ เอตฺถ ปน อาโลกิตํ นาม ปุรโต เปกฺขนํ.
วิโลกิตํ นาม อนุทิสา เปกฺขนํ. อญฺญานิปิ เหฏฺฐา อุปริ ปจฺฉโต เปกฺขนวเสน
โอโลกิตอุลฺโลกิตาปโลกิตานิ นาม โหนฺติ, ตานิ อิธ น คหิตานิ. สารุปฺปวเสน
ปน อิมาเนว เทฺว คหิตานิ, อิมินา วา มุเขน สพฺพานิปิ ตานิ คหิตาเนวาติ.
     ตตฺถ อาโลเกสฺสามีติ จิตฺเต อุปฺปนฺเน จิตฺตวเสเนว อโนโลเกตฺวา
อตฺถปริคฺคณฺหนํ สาตฺถกสมฺปชญฺญํ, ตํ อายสฺมนฺตํ นนฺทํ กายสกฺขึ กตฺวา เวทิตพฺพํ.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สนฺนิกฺเขปนสนฺนิรุชฺฌเนสุ        ๒ ฉ.ม. สนฺนิรุชฺฌนํ
@๓ ฉ.ม. ปฏปฏายนฺตา                ๔ ฉ.ม. อุปฺปชฺชเต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๘๑.
              "สเจ ภิกฺขเว นนฺทสฺส ปุรตฺถิมา ทิสา อาโลเกตพฺพา
         โหติ, สพฺพญฺเจตโส ๑- สมนฺนาหริตฺวา นนฺโท ปุรตฺถิมํ ทิสํ
         อาโลเกติ `เอวํ เม ปุรตฺถิมํ ทิสํ อาโลกยโต นาภิชฺฌาโทมนสฺสา
         ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสวิสฺสนฺตี'ติ. อิติห สาตฺถกสมฺปชาโน
         โหติ. สเจ ภิกฺขเว นนฺทสฺส ปจฺฉิมา ทิสา, อุตฺตรา
         ทิสา, ทกฺขิณา ทิสา, อุทฺธํ, อโธ, อนุทิสา อาโลเกตพฺพา
         โหติ, สพฺพญฺเจตโส ๑- สมนฺนาหริตฺวา นนฺโท อนุทิสํ อนุวิโลเกติ
         `เอวํ เม อนุทิสํ อนุวิโลกยโต ฯเปฯ สมฺปชาโน โหตี"ติ. ๒-
     อปิจ อิธาปิ ปุพฺเพ วุตฺตเจติยทสฺสนาทิวเสเนว สาตฺถกตา จ สปฺปายตา
จ เวทิตพฺพา.
     กมฺมฏฺฐานสฺส ปน อวิชหนเมว โคจรสมฺปชญฺญํ. ตสฺมา
ขนฺธธาตุอายตนกมฺมฏฺฐานิเกหิ อตฺตโน กมฺมฏฺฐานวเสเนว กสิณาทิกมฺมฏฺฐานิเกหิ วา ปน
กมฺมฏฺฐานสีเสเนว อาโลกนวิโลกนํ กาตพฺพํ.
     อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม อาโลกิตา ๓- วา วิโลกิตา ๔- วา นตฺถิ,
อาโลเกสฺสามีติ ปน จิตฺเต อุปฺปชฺชมาเน เตเนว จิตฺเตน สทฺธึ จิตฺตสมุฏฺฐานา
วาโยธาตุ วิญฺญตฺตึ ชนยมานา อุปฺปชฺชติ. อิติ จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผารวเสน
เหฏฺฐิมํ อกฺขิทลํ อโธ สีทติ, อุปริมํ อุทฺธํ ลงฺเฆติ, โกจิ ยนฺตเกน วิวรนฺโต
นาม นตฺถิ, ตโต จกฺขุวิญฺญาณํ ทสฺสนกิจฺจํ สาเธนฺตํ อุปฺปชฺชตีติ เอวํ ปชานนํ
ปเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ นาม.
     อปิจ มูลปริญฺญาอาคนฺตุกตาวกาลิกภาววเสน ปเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ
เวทิตพฺพํ. มูลปริญฺญาวเสน ตาว:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สพฺพํ เจตสา       ๒ องฺ.อฏฺฐก. ๒๓/๙๙/๑๖๘-๙ (สฺยา)
@๓ ฉ.ม. อาโลเกตา        ๔ ฉ.ม. วิโลเกตา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๘๒.
              ภวงฺคมาวชฺชนญฺเจว     ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ
              สนฺตีรณํ โวฏฺฐพฺพนํ      ชวนํ ภวติ สตฺตมํ.
     ตตฺถ ภวงฺคํ อุปปตฺติภวสฺส องฺคกิจฺจํ สาธยมานํ ปวตฺตติ, ตํ อาวฏฺเฏตฺวา
กิริยามโนธาตุ อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา, ตนฺนิโรธา จกฺขุวิญฺญาณํ ทสฺสนกิจฺจํ
สาธยมานํ, ตนฺนิโรธา วิปากมโนธาตุ สมฺปฏิจฺฉนฺนกิจฺจํ สาธยมานา, ตนฺนิโรธา
วิปากมโนวิญฺญาณธาตุ สนฺตีรณกิจฺจํ สาธยมานา, ตนฺนิโรธา กิริยามโนวิญฺญาณธาตุ
โวฏฺฐพฺพนกิจฺจํ สาธยมานา, ตนฺนิโรธา สตฺตกฺขตฺตุํ ชวนํ ชวติ. ตตฺถ
ปฐมชวเนปิ "อยํ อิตฺถี, อยํ ปุริโส"ติ รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนวเสน อาโลกิตวิโลกิตํ
น โหติ. ทุติยชวเนปิ ฯเปฯ สตฺตมชวเนปิ. เอเตสุ ปน ยุทฺธมณฺฑเล โยเธสุ
วิย เหฏฺฐุปริยวเสน ภิชฺชิตฺวา ปติเตสุ "อยํ อิตฺถี, อยํ ปุริโส"ติ รชฺชนาทิวเสน
อาโลกิตวิโลกิตํ โหติ. เอวนฺตาเวตฺถ มูลปริญฺญาวเสน อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ
เวทิตพฺพํ.
     จกฺขุทฺวาเร ปน รูเป อาปาถคเต ภวงฺคจลนโต อุทฺธํ สกสกกิจฺจนิปฺผาทนวเสน
อาวชฺชนาทีสุ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธสุ อวสาเน ชวนํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ปุพฺเพ
อุปฺปนฺนานํ อาวชฺชนาทีนํ เคหภูเต จกฺขุทฺวาเร อาคนฺตุกปุริโส วิย โหติ. ตสฺส ยถา
ปรเคเห กิญฺจิ ยาจิตุํ ปวิฏฺฐสฺส อาคนฺตุกปุริสสฺส เคหสามิเกสุปิ ตุณฺหิมาสิเนสุ
อาณากรณํ น ยุตฺตํ, เอวํ อาวชฺชนาทีนํ เคหภูเต จกฺขุทฺวาเร อาวชฺชนาทีสุปิ
อรชฺชนฺเตสุ อทุสฺสนฺเตสุ อมุยฺหนฺเตสุ จ รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนํ อยุตฺตนฺติ เอวํ
อาคนฺตุกภาววเสน อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ.
     ยานิ ปเนตานิ จกฺขุทฺวาเร โวฏฺฐพฺพนปริโยสานานิ จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ,
ตานิ สทฺธึ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนฺติ, อญฺญมญฺญํ น ปสฺสนฺตีติ
อิตฺตรานิ ตาวกาลิกานิ โหนฺติ. ตตฺถ ยถา เอกสฺมึ ฆเร สพฺเพสุ มานุสเกสุ
มเตสุ อวเสสสฺส เอกกสฺส ตํขณํเยว มรณธมฺมสฺส น ยุตฺตา นจฺจคีตาทีสุ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๘๓.
อภิรติ นาม, เอวเมว เอกทฺวาเร สสมฺปยุตฺเตสุ อาวชฺชนาทีสุ ตตฺถ ตตฺเถว
มเตสุ อวเสสสฺส ตํขณํเยว มรณธมฺมสฺส ชวนสฺสาปิ รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนวเสน
อภิรติ นาม น ยุตฺตาติ. เอวํ ตาวกาลิกภาววเสน อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ
เวทิตพฺพํ.
     อปิจ ขนฺธายตนธาตุปจฺจยปจฺจเวกฺขณวเสนเปตํ เวทิตพฺพํ. เอตฺถ หิ
จกฺขุ เจว รูปานิ จ รูปกฺขนฺโธ, ทสฺสนํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา
เวทนากฺขนฺโธ, สญฺญา สญฺญากฺขนฺโธ, ผสฺสาทิโก ๑- สงฺขารกฺขนฺโธ. เอวเมเตสํ
ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ สมวาเย อาโลกนวิโลกนํ ปญฺญายติ. ตตฺถ โก เอโก
อาโลเกติ, โก วิโลเกติ.
     ตถา จกฺขุ จกฺขฺวายตนํ, รูปํ รูปายตนํ, ทสฺสนํ มนายตนํ, เวทนาทโย
ตํสมฺปยุตฺตา ธมฺมา ธมฺมายตนํ. เอวเมเตสํ จตุนฺนํ อายตนานํ สมวาเย
อาโลกนวิโลกนํ ปญฺญายติ. ตตฺถ โก เอโก อาโลเกติ, โก วิโลเกติ.
     ตถา จกฺขุ จกฺขุธาตุ, รูปํ รูปธาตุ, ทสฺสนํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุ, ตํสมฺปยุตฺตา
เวทนาทโย ธมฺมา ธมฺมธาตุ. เอวเมตาสํ จตุนฺนํ ธาตูนํ สมวาเย อาโลกนวิโลกนํ
ปญฺญายติ. ตตฺถ โก เอโก อาโลเกติ, โก วิโลเกติ.
     ตถา จกฺขุ นิสฺสยปจฺจโย, รูปํ อารมฺมณปจฺจโย, อาวชฺชนํ
อนนฺตรสมนนฺตรานนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตปจฺจโย, อาโลโก อุปนิสฺสยปจฺจโย, เวทนาทโย
สหชาตาทิปจฺจยา. เอวเมเตสํ ปจฺจยานํ สมวาเย อาโลกนวิโลกนํ
ปญฺญายติ. ตตฺถ โก เอโก อาโลเกติ, โก วิโลเกตีติ เอวเมตฺถ
ขนฺธายตนธาตุปจฺจยปจฺจเวกฺขณวเสนาปิ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ.
     สมฺมิญฺชิเต ปสาริเตติ ปพฺพานํ สมฺมิญฺชนปสารเณ. ตตฺถ จิตฺตวเสเนว
สมฺมิญฺชนปสารณํ อกตฺวา หตฺถปาทานํ สมฺมิญฺชนปสารณปจฺจยา อตฺถานตฺถํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ผสฺสาทิกา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๘๔.
ปริคฺคณฺหิตฺวา ๑- ตตฺถ อตฺถปริคฺคณฺหนํ สาตฺถกสมฺปชญฺญํ. ตตฺถ หตฺถปาเท
อติจิรํ สมฺมิญฺชิตฺวา วา ปสาเรตฺวาเอว วา ฐิตสฺส ขเณ ขเณ เวทนา
อุปฺปชฺชนฺติ, จิตฺตํ เอกคฺคตํ น ลภติ, กมฺมฏฺฐานํ ปริปตติ, วิเสสํ นาธิคจฺฉติ.
กาเล สมฺมิญฺชนฺตสฺส กาเล ปสาเรนฺตสฺส ปน ตา เวทนา นุปฺปชฺชนฺติ,
จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, กมฺมฏฺฐานํ ผาตึ คจฺฉติ, วิเสสมธิคจฺฉตีติ เอวํ
อตฺถานตฺถปริคฺคณฺหนํ เวทิตพฺพํ.
     อตฺเถ ปน สติปิ สปฺปายาสปฺปายํ ปริคฺคณฺหิตฺวา ๑- สปฺปายปริคฺคณฺหนํ
สปฺปายสมฺปชญฺญํ.
     ตตฺรายํ นโย:- มหาเจติยงฺคเณ กิร ทหรภิกฺขู สชฺฌายํ คณฺหนฺติ,
เตสํ ปิฏฺฐิปสฺเส ทหรภิกฺขุนิโย ธมฺมํ สุณนฺติ. ตเตฺรโก ทหโร หตฺถํ ปสาเรนฺโต
กายสํสคฺคํ ปตฺวา เตเนว การเณน คิหี ชาโต. อปโร ภิกฺขุ ปาทํ ปสาเรนฺโต
อคฺคิมฺหิ ปสาเรสิ, อฏฺฐึ อาหจฺจ ปาโท ฌายิ. อปโร ภิกฺขุ วมฺมิเก ปสาเรสิ,
โส อาสีวิเสน ทฏฺโฐ. อปโร ภิกฺขุ จีวรกุฏิทณฺฑเก ปสาเรสิ, ตํ มณิสปฺโป
ฑํสิ. ตสฺมา เอวรูเป อสปฺปาเย อปสาเรตฺวา สปฺปาเย ปสาเรตพฺพํ. อิทเมตฺถ
สปฺปายสมฺปชญฺญํ.
     โคจรสมฺปชญฺญํ ปน มหาเถรวตฺถุนา ทีเปตพฺพํ:- มหาเถโร กิร
ทิวาฏฺฐาเน นิสินฺโน อนฺเตวาสิเกหิ สทฺธึ กถยมาโน สหสา หตฺถํ สมฺมิญฺชิตฺวา
ปุน ยถาฐาเน ฐเปตฺวา สณิกํ สมฺมิญฺเชสิ, ตํ อนฺเตวาสิกา ปุจฺฉึสุ "กสฺมา
ภนฺเต สหสา หตฺถํ สมฺมิญฺชิตฺวา ปุน ยถาฐาเน ฐเปตฺวา สณิกํ สมฺมิญฺชถา"ติ. ๒-
"ยโต ปฏฺฐายาหํ ๓- อาวุโส กมฺมฏฺฐานํ มนสิกาตุํ อารทฺโธ, น เม กมฺมฏฺฐานํ
มุญฺจิตฺวา หตฺโถ สมฺมิญฺชิตปุพฺโพ, อิทานิ ปน เม ตุเมฺหหิ สทฺธึ กถยมาเนน
กมฺมฏฺฐานํ มุญฺจิตฺวา สมฺมิญฺชิโต, ตสฺมา ปุน ยถาฐาเน ฐเปตฺวา สมฺมิญฺเชสินฺ"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปริคฺคเหตฺวา  ๒ ฉ.ม. สมิญฺชิตฺถาติ    ๓ ฉ.ม. ปฏฺฐาย มยา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๘๕.
"สาธุ ภนฺเต ภิกฺขุนา นาม เอวรูเปน ภวิตพฺพนฺ"ติ เอวเมตฺถาปิ
กมฺมฏฺฐานาวิชหนเมว โคจรสมฺปชญฺญนฺติ เวทิตพฺพํ.
     อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ สมฺมิญฺชนฺโต วา ปสาเรนฺโต วา นตฺถิ,
วุตฺตปฺปการจิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรน ปน สุตฺตากฑฺฒนวเสน ทารุยนฺตสฺส
หตฺถปาทจลนํ วิย สมฺมิญฺชนปสารณํ โหตีติ เอวํ ปริชานนํ ปเนตฺถ
อสมฺโมหสมฺปชญฺญนฺติ เวทิตพฺพํ.
     สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณติ เอตฺถ สงฺฆาฏิจีวรานํ นิวาสนปารุปนวเสน
ปตฺตสฺส ภิกฺขาปฏิคฺคหณาทิวเสน ปริโภโค ธารณํ นาม. ตตฺถ สงฺฆาฏิจีวรธารเณ
ตาว นิวาเสตฺวา ปารุปิตฺวา จ ปิณฺฑาย จรโต "อามิสลาโภ สีตสฺส
ปฏิฆาตายา"ติอาทินา นเยน ภควตา วุตฺตปฺปกาโรเยว จ อตฺโถ อตฺโถ นาม.
ตสฺส วเสน สาตฺถกสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ.
     อุณฺหปกติกสฺส ปน ทุพฺพลสฺส จ จีวรํ สุขุมํ สปฺปายํ, สีตาลุกสฺส
ฆนํ ทุปฏฺฏํ. วิปรีตํ อสปฺปายํ. ยสฺส กสฺสจิ ชิณฺณํ อสปฺปายเมว. อคฺคฬาทิทาเนน
หิสฺส ตํ ปลิโพธกรํ โหติ. ตถา ปฏฺฏุณฺณทุกูลาทิเภทํ โจรานํ โลภนียจีวรํ.
ตาทิสญฺหิ อรญฺเญ เอกกสฺส นิวาสนฺตรายกรํ ชีวิตนฺตรายกรํ วาปิ ๑- โหติ.
นิปฺปริยาเยน ปน ยํ นิมิตฺตกมฺมาทิมิจฺฉาชีววเสน อุปฺปนฺนํ, ยญฺจสฺส เสวมานสฺส
อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, ตํ อสปฺปายํ. วิปรีตํ
สปฺปายํ. ตสฺส วเสเนตฺถ สปฺปายสมฺปชญฺญํ กมฺมฏฺฐานาวิชหนวเสเนว จ
โคจรสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ.
     อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ จีวรํ ปารุปนฺโต นตฺถิ, วุตฺตปฺปการจิตฺต-
กิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว ปน จีวรปารุปนํ โหติ. ตตฺถ จีวรมฺปิ อเจตนํ,
กาโยปิ อเจตโน. จีวรํ น ชานาติ "มยา กาโย ปารุปิโต"ติ. กาโยปิ น
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จาปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๘๖.
ชานาติ "อหํ จีวเรน ปารุปิโต"ติ. ธาตุโยว ธาตุสมูหํ ปฏิจฺฉาเทนฺติ ปฏปิโลติกาย
โปตฺถกรูปปฏิจฺฉาทเน วิย. ตสฺมา เนว สุนฺทรํ จีวรํ ลภิตฺวา โสมนสฺสํ กาตพฺพํ,
นาสุนฺทรํ ลภิตฺวา โทมนสฺสํ. นาควมฺมิกเจติยรุกฺขาทีสุ หิ เกจิ
มาลาคนฺธธูปวตฺถาทีหิ สกฺการํ กโรนฺติ, เกจิ คูถมุตฺตกทฺทมทณฺฑสตฺถปฺปหาราทีหิ
อสกฺการํ. น เตน ๑- นาควมฺมิกรุกฺขาทโย โสมนสฺสํ วา โทมนสฺสํ วา กโรนฺติ,
เอวเมว เนว สุนฺทรํ จีวรํ ลภิตฺวา โสมนสฺสํ กาตพฺพํ, นาสุนฺทรํ ลภิตฺวา
โทมนสฺสนฺติ เอวํ ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ.
     ปตฺตธารเณปิ ปตฺตํ สหสาว อคฺคเหตฺวา "อิมํ คเหตฺวา ปิณฺฑาย
จรมาโน ภิกฺขํ ลภิสฺสามี"ติ เอวํ ปตฺตคฺคหณปจฺจยา ปฏิลภิตพฺพอตฺถวเสน
สาตฺถกสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ. กีสทุพฺพลสรีรสฺส ปน ครุปตฺโต อสปฺปาโย, ยสฺส
กสฺสจิ จตุปญฺจคณฺฐิกาหโต ทุพฺพิโสธนีโย อสปฺปาโยว. ทุทฺโธตปตฺโต หิ น
วฏฺฏติ, ตํ โธวนฺตสฺเสว จสฺส ปลิโพโธ โหติ. มณิวณฺณปตฺโต ปน โลภนีโยว
จีวเร วุตฺตนเยเนว อสปฺปาโย. นิมิตฺตกมฺมาทิวเสน ปน ลทฺโธ, ยญฺจสฺส
เสวมานสฺส อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, อยํ
เอกนฺตาสปฺปาโยว, วิปรีโต สปฺปาโย. ตสฺส วเสเนตฺถ สปฺปายสมฺปชญฺญํ
กมฺมฏฺฐานาวิชหนวเสเนว โคจรสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ.
     อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ ปตฺตํ คณฺหนฺโต นตฺถิ, วุตฺตปฺปการจิตฺตกิริยา-
วาโยธาตุวิปฺผารวเสเนว ปน ปตฺตคฺคหณํ นาม โหติ. ตตฺถ ปตฺโตปิ
อเจตโน, หตฺถาปิ อเจตนา. ปตฺโต น ชานาติ "อหํ หตฺเถหิ คหิโต"ติ. หตฺถาปิ
น ชานนฺติ "ปตฺโต อเมฺหหิ คหิโต"ติ. ธาตุโยว ธาตุสมูหํ คณฺหนฺติ สณฺฑาเสน
อคฺคิวณฺณปตฺตคฺคหเณ วิยาติ เอวํ ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺถ
อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เตหิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๘๗.
     อปิจ ยถา ฉินฺนหตฺถปาเท วณมุเขหิ ปคฺฆริตปุพฺพโลหิตกิมิกุเล
นีลมกฺขิกสมฺปริกิณฺเณ อนาถสาลายํ อนาถมนุสฺเส ทิสฺวา ทยาลุกา ปุริสา เตสํ
วณพนฺธปฏโจฬกานิ เจว กปาลาทีหิ จ เภสชฺชานิ อุปนาเมนฺติ. ตตฺถ โจฬกานิปิ
เกสญฺจิ สณฺหานิ เกสญฺจิ ถูลานิ ปาปุณนฺติ. เภสชฺชกปาลกานิปิ เกสญฺจิ
สุสณฺฐานานิ เกสญฺจิ ทุสฺสณฺฐานานิ ปาปุณนฺติ. น เต ตตฺถ สุมนา
วา โหนฺติ ทุมฺมนา วา. วณปฏิจฺฉาทนมตฺเตเนว หิ โจฬเกน
เภสชฺชปฏิคฺคหณมตฺเตเนว จ กปาลเกน เตสํ อตฺโถ, เอวเมว โย ภิกฺขุ วณโจฬกํ
วิย จีวรํ เภสชฺชกปาลกํ วิย จ ปตฺตํ กปาเล เภสชฺชมิว จ ปตฺเต ลทฺธภิกฺขํ
สลฺลกฺเขติ, อยํ สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ อสมฺโมหสมฺปชญฺเญน อุตฺตมสมฺปชานการีติ
เวทิตพฺโพ.
     อสิตาทีสุ อสิเตติ ปิณฺฑปาตาทิโภชเน. ปีเตติ ยาคุอาทิปาเน. ขายิเตติ
ปิฏฺฐขชฺชกาทิขาทเน. สายิเตติ มธุผาณิตาทิสายเน. ตตฺถ "เนว ทวายา"ติอาทินา
นเยน วุตฺโต อฏฺฐวิโธปิ อตฺโถ อตฺโถ นาม. ตสฺส วเสน สาตฺถกสมฺปชญฺญํ
เวทิตพฺพํ.
     ลูขปณีตติตฺตกมธุราทีสุ ปน เยน โภชเนน ยสฺส อผาสุ โหติ, ตํ
ตสฺส อสปฺปายํ. ยํ ปน นิมิตฺตกมฺมาทิวเสน ปฏิลทฺธํ, ยญฺจสฺส ภุญฺชโต อกุสลา
ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, ตํ เอกนฺตํ อสปฺปายเมว. วิปรีตํ
สปฺปายํ. ตสฺส วเสเนตฺถ สปฺปายสมฺปชญฺญํ กมฺมฏฺฐานาวิชหนวเสเนว จ
โคจรสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ.
     อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ ภุญฺชโก นตฺถิ, วุตฺตปฺปการจิตฺตกิริยาวาโยธาตุ-
วิปฺผาเรเนว ปน ปตฺตปฏิคฺคหณํ นาม โหติ. จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว
หตฺถสฺส ปตฺเต โอตารณํ นาม โหติ. จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว อาโลปกรณํ
อาโลปอุทฺธรณํ มุขวิวรณญฺจ โหติ. น โกจิ กุญฺจิกาย, น ยนฺตเกน หนุกฏฺฐีนิ ๑-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. หนุกฏฺฐึ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๘๘.
วิวรติ, จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว อาโลปสฺส มุเข ฐปนํ อุปริทนฺตานํ
มุสลกิจฺจสาธนํ เหฏฺฐาทนฺตานํ อุทุกฺขลกิจฺจสาธนํ ชิวฺหาย หตฺถกิจฺจสาธนญฺจ
โหติ. อิติ นํ ตตฺถ อคฺคชิวฺหาย ตนุกเขโฬ มูลชิวฺหาย พหลเขโฬ มกฺเขติ, ตํ
เหฏฺฐาทนฺตอุทุกฺขเล ชิวฺหาหตฺถปริวตฺติตํ เขฬอุทกเตมิตํ
อุปริทนฺตมุสลสญฺจุณฺณิตํ โกจิ กฏจฺฉุนา วา ทพฺพิยา วา อนฺโต ปเวเสนฺโต นาม
นตฺถิ, วาโยธาตุยาว ปวิสติ. ปวิฏฺฐํ ปวิฏฺฐํ โกจิ ปลาลสนฺถรํ ๑- กตฺวา ธาเรนฺโต
นาม นตฺถิ, วาโยธาตุวเสเนว ติฏฺฐติ. ฐิตํ ฐิตํ โกจิ อุทฺธนํ กตฺวา อคฺคึ ชาเลตฺวา
ปจนฺโต นาม นตฺถิ, เตโชธาตุยาว ปจฺจติ. ปกฺกํ ปกฺกํ โกจิ ทณฺฑเกน วา
ยฏฺฐิยา วา พหิ นีหารโก นาม นตฺถิ, วาโยธาตุเยว นีหรติ. อิติ วาโยธาตุ
อติหรติ จ วีติหรติ จ ธาเรติ จ ปริวตฺเตติ จ สญฺจุณฺเณติ จ วิโสเสติ จ
นีหรติ จ. ปฐวีธาตุ ธาเรติ จ ปริวตฺเตติ จ สญฺจุณฺเณติ จ วิโสเสติ จ
นีหรติ จ. อาโปธาตุ เสนฺเหติ ๒- จ อลฺลตฺตญฺจ อนุปาเลติ. เตโชธาตุ
อนฺโตปวิฏฺฐํ ปริปาเจติ. อากาสธาตุ อญฺชโส โหติ. วิญฺญาณธาตุ ตตฺถ ตตฺถ
สมฺมาปโยคมนฺวาย อาภุชตีติ เอวํ ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ
เวทิตพฺพํ.
     อปิจ คมนโต ปริเยสนโต ปริโภคโต อาสยโต นิธานโต อปริปกฺกโต
ปริปกฺกโต ผลโต นิสฺสนฺทโต สมฺมกฺขนโตติ เอวํ ทสวิธปฏิกูลภาวปจฺจเวกฺขณโตเปตฺถ
อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ. วิตฺถารกถา ปเนตฺถ วิสุทฺธิมคฺเค
อาหารปฏิกูลสญฺญานิทฺเทสโต คเหตพฺพา.
     อุจฺจารปสฺสาวกมฺเมติ อุจฺจารสฺส จ ปสฺสาวสฺส จ กรเณ. ตตฺถ ปกฺกกาเล
อุจฺจารปสฺสาวํ อกโรนฺตสฺส สกลสรีรโต เสทา มุจฺจนฺติ, อกฺขีนิ ภมนฺติ, จิตฺตํ
น เอกคฺคํ โหติ, อญฺเญ จ โรคา อุปฺปชฺชนฺติ. กโรนฺตสฺส ปน สพฺพนฺตํ น
โหตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. ตสฺส วเสน สาตฺถกสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปลาลสนฺถารํ     ๒ ฉ.ม. สิเนเหติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๘๙.
     อฏฺฐาเน อุจฺจารปสฺสาวํ กโรนฺตสฺส ปน อาปตฺติ โหติ, อยโส วฑฺฒติ,
ชีวิตนฺตราโย โหติ. ปฏิรูเป ฐาเน กโรนฺตสฺส สพฺพนฺตํ น โหตีติ อิทเมตฺถ
สปฺปายํ. ตสฺส วเสน สปฺปายสมฺปชญฺญํ กมฺมฏฺฐานาวิชหนวเสเนว จ
โคจรสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ.
     อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ อุจฺจารปสฺสาวกมฺมํ กโรนฺโต นตฺถิ,
จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว ปน อุจฺจารปสฺสาวกมฺมํ โหติ. ยถา ปน ปกฺเก
คณฺเฑ คณฺฑเภเทน ปุพฺพโลหิตํ อกามตาย นิกฺขมติ, ยถา จ อติภริตา
อุทกภาชนา อุทกํ อกามตาย นิกฺขมติ, เอวํ ปกฺกาสยมุตฺตวตฺถีสุ สนฺนิจิตา
อุจฺจารปสฺสาวา วายุเวคสมุปฺปีฬิตา อกามตายปิ นิกฺขมนฺติ. โส ปนายํ เอวํ
นิกฺขมนฺโต อุจฺจารปสฺสาโว เนว ตสฺส ภิกฺขุโน อตฺตโน โหติ น ปรสฺส,
เกวลํ ปน สรีรนิสฺสนฺโทว โหติ. ยถากึ? ยถา อุทกกุมฺภโต ๑- ปุราณอุทกํ
ฉฑฺเฑนฺตสฺส เนว ตํ อตฺตโน โหติ น ปเรสํ, เกวลํ ปฏิชคฺคนมตฺตเมว โหติ,
เอวนฺติ เอวํ ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ.
     คตาทีสุ คเตติ คมเน. ฐิเตติ ฐาเน. นิสินฺเนติ นิสชฺชาย. สุตฺเตติ สยเน.
ตตฺถ อภิกฺกนฺตาทีสุ วุตฺตนเยเนว สมฺปชานการิตา เวทิตพฺพา.
     อยมฺปเนตฺถ อปโรปิ นโย:- เอโก หิ ภิกฺขุ คจฺฉนฺโต อญฺญํ
จินฺเตนฺโต อญฺญํ วิตกฺเกนฺโต คจฺฉติ, เอโก กมฺมฏฺฐานํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว
คจฺฉติ, ตถา เอโก ภิกฺขุ ติฏฺฐนฺโต, นิสีทนฺโต, สยนฺโต อญฺญํ จินฺเตนฺโต
อญฺญํ วิตกฺเกนฺโต สยติ, เอโก กมฺมฏฺฐานํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว สยติ.
     เอตฺตเกน ปน น ปากฏํ โหตีติ จงฺกเมน ทีปยึสุ. โย หิ ภิกฺขุ
จงฺกมนํ โอตริตฺวา จงฺกมนโกฏิยํ ฐิโต ปริคฺคณฺหาติ, ปาจีนจงฺกมนโกฏิยํ ปวตฺตา
รูปารูปธมฺมา ปจฺฉิมจงฺกมนโกฏึ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, ปจฺฉิมจงฺกมนโกฏิยํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุทกตุมฺพโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๙๐.
ปวตฺตาปิ ปาจีนจงฺกมนโกฏึ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, จงฺกมนเวมชฺเฌ ปวตฺตา
อุโภ โกฏิโย อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, จงฺกมเน ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา ฐานํ
อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, ฐาเน ปวตฺตา นิสชฺชํ, นิสชฺชาย ปวตฺตา สยนํ
อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธาติ เอวํ ปริคฺคณฺหนฺโต ปริคฺคณฺหนฺโตเยว จิตฺตํ ๑-
ภวงฺคํ โอตาเรติ, อุฏฺฐหนฺโต กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวาว อุฏฺฐาติ. อยํ ภิกฺขุ คตาทีสุ
สมฺปชานการี นาม โหตีติ.
     เอวํ ปน สุตฺเต กมฺมฏฺฐานํ อวิภูตํ โหติ, กมฺมฏฺฐานํ อวิภูตํ น
กาตพฺพํ, ตสฺมา โย ภิกฺขุ ยาว สกฺโกติ, ตาว จงฺกมิตฺวา ฐตฺวา นิสีทิตฺวา
สยมาโน เอวํ ปริคฺคเหตฺวา สยติ, "กาโย อเจตโน มญฺโจ อเจตโน. กาโย
น ชานาติ `อหํ มญฺเจ สยิโต'ติ มญฺโจปิ น ชานาติ `มยิ กาโย สยิโต'ติ.
อเจตโน กาโย อเจตเน มญฺเจ สยิโต"ติ เอวํ ปริคฺคณฺหนฺโต ปริคฺคณฺหนฺโตเยว
จิตฺตํ ภวงฺคํ โอตาเรติ, ปพุชฺฌมาโน กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวาว ปพุชฺฌตีติ. ๒- อยํ
สุตฺเต สมฺปชานการี นาม โหตีติ.
     ชาคริเตติ ชาครเณ. ตตฺถ กิริยามยปวตฺตสฺส อปฺปวตฺติยา สติ ชาคริตํ
นาม น โหติ, กิริยามยปวตฺตวลญฺเช ปวตฺตนฺเต ชาคริตํ นาม โหตีติ
ปริคฺคณฺหนฺโต ภิกฺขุ ชาคริเต สมฺปชานการี นาม โหติ. อปิจ รตฺตินฺทิวํ ฉ
โกฏฺฐาเส กตฺวา ปญฺจ โกฏฺฐาเส ชคฺคนฺโตปิ ชาคริเต สมฺปชานการี นาม
โหติ.
     ภาสิเตติ กถเน. ตตฺถ อุปาทายรูปสฺส สทฺทายตนสฺส อปฺปวตฺเต สติ
ภาสิตํ นาม น โหติ, ตสฺมึ ปวตฺตนฺเต โหตีติ ปริคฺคาหโก ภิกฺขุ ภาสิเต
สมฺปชานการี นาม โหติ. วิมุตฺตายตนสีเสน ธมฺมํ เทเสนฺโตปิ ทฺวตฺตึส
ติรจฺฉานกถา ปหาย ทสกถาวตฺถุนิสฺสิตํ กถํ กเถนฺโตปิ ภาสิเต สมฺปชานการี
นาม โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ       ๒ ฉ.ม. ปพุชฺฌติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๙๑.
     ตุณฺหีภาเวติ อกถเน. ตตฺถ อุปาทายรูปสฺส สทฺทายตนสฺส ปวตฺติยํ สติ
ตุณฺหีภาโว นาม นตฺถิ, อปฺปวตฺติยํ โหตีติ ปริคฺคาหโก ภิกฺขุ ตุณฺหีภาเว
สมฺปชานการี นาม โหติ. อฏฺฐตึสารมฺมเณสุ จิตฺตรุจิยํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา
นิสินฺโนปิ ทุติยชฺฌานํ สมาปนฺโนปิ ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการีเยว นาม โหติ.
     เอตฺถ จ เอโก อิริยาปโถ ทฺวีสุ ฐาเนสุ อาคโต. โส เหฏฺฐา
อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเตติ เอตฺถ ภิกฺขาจารคามํ คจฺฉโต จ อาคจฺฉโต จ
อทฺธานคมนวเสน กถิโต. คเต ฐิเต นิสินฺเนติ เอตฺถ วิหาเร
จุณฺณิกปาทุทฺธารอิริยาปถวเสน กถิโตติ เวทิตพฺโพ.
     [๕๒๔] ตตฺถ กตมา สตีติอาทิ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมว.
     [๕๒๖] โส วิวิตฺตนฺติ อิมินา กึ ทสฺเสติ? เอตสฺส ภิกฺขุโน อุปาสนฏฺฐานํ
โยคปถํ สปฺปายเสนาสนํ ทสฺเสติ. ยสฺส หิ อพฺภนฺตเร เอตฺตกา คุณา อตฺถิ,
ตสฺส อนุจฺฉวิโก อรญฺญวาโส. ยสฺส ปเนเต นตฺถิ, ตสฺส อนนุจฺฉวิโก.
เอวรูปสฺส หิ อรญฺญวาโส กาฬมกฺกฏอจฺฉตรจฺฉทีปิมิคาทีนํ อฏวีวาสสทิโส โหติ.
กสฺมา? อิจฺฉาย ฐตฺวา ปวิฏฺฐตฺตา. ตสฺส หิ อรญฺญวาสมูลโก โกจิ อตฺโถ
นตฺถิ, อรญฺญวาสญฺเจว อารญฺญเก จ ทูเสติ, สาสเน อปฺปสาทํ อุปฺปาเทติ.
ยสฺส ปน อพฺภนฺตเร เอตฺตกา คุณา อตฺถิ, ตสฺเสว โส อนุจฺฉวิโก. โส หิ
อรญฺญวาสํ นิสฺสาย วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ คณฺหิตฺวา ปรินิพฺพาติ,
สกลอรญฺญวาสํ อุปโสเภติ, อารญฺญกานํ ๑- สีสํ โธวติ, สกลสาสนํ ปสาเรติ.
ตสฺมา สตฺถา เอวรูปสฺส ภิกฺขุโน อุปาสนฏฺฐานํ โยคปถํ สปฺปายเสนาสนํ
ทสฺเสนฺโต โส วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชตีติอาทิมาห. ตตฺถ วิวิตฺตนฺติ สุญฺญํ
อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสํ. เอตเมว หิ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ตญฺจ อนากิณฺณนฺติอาทิ
วุตฺตํ. ตตฺถ อนากิณฺณนฺติ อสงฺกิณฺณํ อสมฺพาธํ. ตตฺถ ยสฺส เสนาสนสฺส สามนฺตา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อารญฺญิกานํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๙๒.
คาวุตมฺปิ อฑฺฒโยชนมฺปิ ปพฺพตคหนํ วนคหนํ นทีคหนํ โหติ, น โกจิ
อเวลาย อุปสงฺกมิตุํ สกฺโกติ, อิทํ สนฺติเกปิ อนากิณฺณํ นาม. ยํ ปน
อฑฺฒโยชนิกํ วา โยชนิกํ วา โหติ, อิทํ ทูรตายเอว อนากิณฺณํ นาม โหติ.
     [๕๒๗] เสติ เจว อาสติ จ เอตฺถาติ เสนาสนํ. ตสฺส ปเภทํ ทสฺเสตุํ
มญฺโจ ปีฐนฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ มญฺโจติ จตฺตาโร มญฺจา มสารโก พุนฺทิกาพทฺโธ
กุฬีรปาทโก อาหจฺจปาทโกติ, ตถา ปิฐํ. ภิสีติ ปญฺจ ภิสิโย อุณฺณาภิสิ โจฬภิสิ
วากภิสิ ติณภิสิ ปณฺณภิสีติ. พิมฺโพหนนฺติ สีสุปธานํ ๑- วุตฺตํ. ตํ วิตฺถารโต
วิทตฺถิจตุรงฺคุลํ วฏฺฏติ, ทีฆโต มญฺจวิตฺถารปฺปมาณํ. วิหาโรติ สมนฺตา ปริหารปถํ
อนฺโตเยว รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานานิ ทสฺเสตฺวา กตเสนาสนํ. อฑฺฒโยโคติ
สุปณฺณวงฺกเคหํ. ปาสาโทติ เทฺว กณฺณิกานิ คเหตฺวา กโต ทีฆปาสาโท. อฏฺโฏติ
ปฏิราชาทิปฏิพาหนตฺถํ อิฏฺฐกาหิ กโต พหลภิตฺติโก จตุปญฺจภูมิโก ปติสฺสยวิเสโส.
มาโฬติ โภชนสาลสทิโส มณฺฑลมาโฬ. วินยฏฺฐกถายํ ปน เอกกูฏสงฺคหิโต
จตุรสฺสปาสาโทติ วุตฺตํ. เลณนฺติ ปพฺพตํ ขณิตฺวา วา ปพฺภารสฺส อปฺปโหนกฏฺฐาเน
กุฏฺฏํ อุฏฺฐาเปตฺวา วา กตเสนาสนํ. คุหาติ ภูมิทริ วา ยตฺถ
รตฺตินฺทิวํ ทีปํ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, ปพฺพตคุหา วา ภูมิคุหา วา. รุกฺขมูลนฺติ รุกฺขสฺส
เหฏฺฐา ปริกฺขิตฺตํ วา อปริกฺขิตฺตํ วา. เวฬุคุมฺโพติ เวฬุคจฺโฉ. ยตฺถ วา
ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺตีติ ฐเปตฺวา วา เอตานิ มญฺจาทีนิ ยตฺถ ภิกฺขู สนฺนิปตนฺติ,
ยํ เตสํ สนฺนิปาตารหฏฺฐานํ, สพฺพเมตํ เสนาสนํ.
     [๕๒๘] ภชตีติ อุเปติ. สมฺภชตีติ ตตฺถ อภิรติวเสน อนุกฺกณฺฐิโต
สุฏฺฐุ อุเปติ. เสวตีติ นิวาสนวเสน เสวติ. นิเสวตีติ อนุกฺกณฺฐมาโน สนฺนิสฺสิโต
หุตฺวา เสวติ. สํเสวตีติ เสนาสนวตฺตํ สมฺปาเทนฺโต สมฺมา เสวติ.
     [๕๒๙] อิทานิ ยํ ตํ วิวิตฺตนฺติ วุตฺตํ, ตสฺส ปเภทํ ทสฺเสตุํ อรญฺญํ
รุกฺขมูลนฺติอาทิมารทฺธํ. เอตฺถ ๒- อรญฺญนฺติ วินยปริยาเยน ตาว "ฐเปตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สีสปฺปมาณํ     ๒. ฉ.ม. ตตฺถ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๙๓.
คามญฺจ คามูปจารญฺจ อวเสสํ อรญฺญนฺ"ติ ๑- อาคตํ. สุตฺตนฺตปริยาเยน
อารญฺญิกภิกฺขุํ สนฺธาย "อารญฺญกํ นาม เสนาสนํ ปญฺจธนุสติกํ ปจฺฉิมนฺ"ติ ๒- อาคตํ.
วินยสุตฺตนฺตา ปน อุโภปิ ปริยายเทสนา นาม, อภิธมฺโม นิปฺปริยายเทสนา. ๓-
อภิธมฺมปริยาเยน อรญฺญํ ทสฺเสตุํ นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลาติ วุตฺตํ, อินฺทขีลโต
พหิ นิกฺขมิตฺวาติ อตฺโถ.
     [๕๓๐] รุกฺขมูลาทีนํ ปกติยา จ สุวิญฺเญยฺยภาวโต รุกฺขมูลํเยว
รุกฺขมูลนฺติอาทิ วุตฺตํ. อปิเจตฺถ รุกฺขมูลนฺติ ยงฺกิญฺจิ สนฺธจฺฉายํ ๔-
วิวิตฺตํ รุกขมูลํ. ปพฺพตนฺติ เสลํ. ตตฺถ หิ อุทกโสณฺฑีสุ อุทกกิจฺจํ กตฺวา สีตาย
รุกฺขจฺฉายาย นิสินฺนสฺส นานาทิสาสุ ขายมานาสุปิ สีเตน วาเตน พีชิยมานสฺส จิตฺตํ
เอกคฺคํ โหติ. กนฺทรนฺติ กํ วุจฺจติ อุทกํ, เกน ทริตํ อุทเกน ภินฺนํ
ปพฺพตปฺปเทสํ. ยํ "นิตุมฺพนฺ"ติปิ "นทีกุญฺชนฺ"ติปิ วทนฺติ. ตตฺถ หิ รชตปฏฺฏสทิสา
วาลิกา โหนฺติ, มตฺถเก มณิวิตานํ วิย วนคหนํ มณิกฺขนฺธสทิสํ อุทกํ สนฺทติ,
เอวรูปํ กนฺทรํ โอรุยฺห ปานียํ ปิวิตฺวา คตฺตานิ สีตํ กตฺวา วาลิกํ อุสฺสาเปตฺวา
ปํสุกูลจีวรํ ปญฺญาเปตฺวา นิสินฺนสฺส สมณธมฺมํ กโรโต จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ.
คิริคุหนฺติ ทฺวินฺนํ ปพฺพตานมนฺตรํ, เอกสฺมึเยว วา อุมงฺคสทิสํ มหาวิวรํ.
สุสานลกฺขณํ วิสุทฺธิมคฺเค ๕- วุตฺตํ.
     [๕๓๑] วนปตฺถนฺติ คามนฺตํ อติกฺกมิตฺวา มนุสฺสานํ อนุปจารฏฺฐานํ,
ยตฺถ น กสนฺติ น วปนฺติ. เตเนวสฺส นิทฺเทเส "วนปตฺถนฺติ ทูรานเมตํ
เสนาสนานํ อธิวจนนฺ"ติอาทิ วุตฺตํ. ยสฺมา วา รุกฺขมูลาทีสุ อิทเมเวกํ ภาเชตฺวา
ทสฺสิตํ, ตสฺมา ตสฺส ๖- นิกฺเขปปฏิปาฏิยา นิทฺเทสํ อกตฺวา สพฺพปริยนฺเต
นิทฺเทโส กโตติ เวทิตพฺโพ. อพฺโภกาสนฺติ อจฺฉนฺนํ. อากงฺขมาโน ปเนตฺถ
จีวรกุฏึ กตฺวา วสติ. ปลาลปุญฺชนฺติ ปลาลราสิ. มหาปลาลปุญฺชโต หิ ปลาลํ
@เชิงอรรถ: ๑ วินย. ๑/๙๒/๖๑   ๒ วินย. ๒/๕๗๓/๓๗๖        ๓ ฉ.ม. นิปฺปริยายเทสนาติ
@๔ ฉ.ม. สีตจฺฉายํ    ๕ วิสุทฺธิ. ๑/๙๕ ธุตงฺคนิทฺเทส  ๖ ฉ.ม. ตสฺมาสฺส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๙๔.
นิกฺกฑฺฒิตฺวา ปพฺภารเลณสทิเส อาลเย กโรนฺติ. คจฺฉคุมฺพาทีนมฺปิ อุปริ ปลาลํ
ปกฺขิปิตฺวา เหฏฺฐา นิสินฺนา สมณธมฺมํ กโรนฺติ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
วนปตฺถนิทฺเทเส สโลมหํสานนฺติ ยตฺถ ปวิฏฺฐสฺส โลมหํโส อุปฺปชฺชติ, เอวรูปานํ
ภึสนกเสนาสนานํ. ๑- ปริยนฺตานนฺติ ทูรภาเวน ปริยนฺเต ฐิตานํ. น
มนุสฺสูปจารานนฺติ กสนวปนวเสน มนุสฺเสหิ อุปจริตพฺพํ วนนฺตํ อติกฺกมิตฺวา
ฐิตานํ. ทุรภิสมฺภวานนฺติ อลทฺธวิเวกสฺสาเทหิ อภิภุยฺย วสิตุํ น สกฺกุเณยฺยานํ.
     [๕๓๒] อปฺปสทฺทาทินิทฺเทเส อปฺปสทฺทนฺติ วจนสทฺเทน อปฺปสทฺทํ.
     [๕๓๓] อปฺปนิคฺโฆสนฺติ นครนิคฺโฆสสทฺเทน อปฺปนิคฺโฆสํ. ยสฺมา ปน
อุภยมฺเปตํ สทฺทฏฺเฐน เอกํ, ตสฺมาสฺส นิทฺเทเส "ยเทว ตํ อปฺปสทฺทํ, ตเทว
ตํ อปฺปนิคฺโฆสนฺ"ติ วุตฺตํ. วิชนวาตนฺติ อนุสญฺจรณชนสฺส สรีรวาเตน วิรหิตํ.
"วิชนวาทนฺ"ติปิ ปาโฐ, อนฺโตชนวาเทน วิรหิตนฺติ อตฺโถ. ยสฺมา ปน ยํ
อปฺปนิคฺโฆสํ, ตเทว ชนสญฺจรเณน จ ชนวาเทน จ วิรหิตํ โหติ, ตสฺมาสฺส
นิทฺเทเส "ยเทว ตํ อปฺปนิคฺโฆสํ, ตเทว ตํ วิชนวาตนฺ"ติ วุตฺตํ.
มนุสฺสราหสฺเสยฺยกนฺติ มนุสฺสานํ รหสฺสกิริยฏฺฐานิยํ. ยสฺมา ปน ตํ ชนสญฺจรณรหิตํ
โหติ. เตนสฺส นิทฺเทเส "ยเทว ตํ วิชนวาตํ, ตเทว ตํ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกนฺ"ติ
วุตฺตํ. ปฏิสลฺลานสารุปฺปนฺติ วิเวกานุรูปํ. ยสฺมา ปน ตํ นิยเมเนว
มนุสฺสราหสฺเสยฺยกํ โหติ, ตสฺมาสฺส นิทฺเทเส "ยเทว ตํ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกํ, ตเทว
ตํ ปฏิสลฺลานสารุปฺปนฺ"ติ วุตฺตํ.
     [๕๓๔] อรญฺญคตาทินิทฺเทเส อรญฺญํ วุตฺตเมว. ตถา รุกฺขมูลํ. อวเสสํ
ปน สพฺพมฺปิ เสนาสนํ สุญฺญาคาเรน สงฺคหิตํ.
     [๕๓๕] ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาติ สมนฺตโต อูรุพทฺธาสนํ พนฺธิตฺวา. อุชุํ
กายํ ปณิธายาติ อุปริมํ สรีรํ อุชุกํ ๒- ฐเปตฺวา อฏฺฐารส ปิฏฺฐิกณฺฏเก โกฏิยา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ภีสนกเสนาสนานํ            ๒ ฉ.ม. อุชุํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๙๕.
โกฏึ ปฏิปาเทตฺวา. เอวญฺหิ นิสินฺนสฺส จมฺมมํสนหารูนิ น ปณมนฺติ. อถสฺส
ยา เตสํ ปณมนปจฺจยา ขเณ ขเณ เวทนา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตา นุปฺปชฺชนฺติ.
ตาสุ น อุปฺปชฺชมานาสุ จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, กมฺมฏฺฐานํ น ปริปตติ, วุฑฺฒึ
ผาตึ อุปคจฺฉติ.
     [๕๓๖] อุชุโก โหติ กาโย ฐิโต ปณิหิโตติ อิทมฺปิ หิ อิมเมวตฺถํ
สนฺธาย วุตฺตํ.
     [๕๓๗] ปริมุขํ สตึ อุปฏฺฐเปตฺวาติ กมฺมฏฺฐานาภิมุขํ สตึ ฐปยิตฺวา,
มุขสมีเป วา กตฺวาติ อตฺโถ. เตเนว วุตฺตํ "อยํ สติ อุปฏฺฐิตา โหติ สุปฏฺฐิตา
นาสิกคฺเค วา มุขนิมิตฺเต วา"ติ. มุขนิมิตฺตนฺติ เจตฺถ อุตฺตโรฏฺฐสฺส
เวมชฺฌปฺปเทโส ทฏฺฐพฺโพ, ยตฺถ นาสิกวาโต ปฏิหญฺญติ. อถวา ปรีติ ปริคฺคหฏฺโฐ.
มุขนฺติ นิยฺยานฏฺโฐ. สตีติ อุปฏฺฐานฏฺโฐ. เตน วุจฺจติ "ปริมุขํ สตินฺ"ติ. เอวํ
ปฏิสมฺภิทายํ ๑- วุตฺตนเยนเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. ตตฺรายํ สงฺเขโป
"ปริคฺคหิตนิยฺยานํ สตึ กตฺวา"ติ.
     [๕๓๘] อภิชฺฌานิทฺเทโส อุตฺตานตฺโถเยว. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปวณฺณนา:-
อภิชฺฌํ โลเก ปหายาติ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา โลโก,
ตสฺมา ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ราคํ ปหาย กามจฺฉนฺทํ วิกฺขมฺเภตฺวาติ
อยเมตฺถตฺโถ.
     [๕๓๙] วิคตาภิชฺเฌนาติ วิกฺขมฺภนวเสน ปหีนตฺตา วิคตาภิชฺเฌน, น
จกฺขุวิญฺญาณสทิเสนาติ อตฺโถ.
     [๕๔๑] อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธตีติ อภิชฺฌาโต จิตฺตํ ปริโมเจติ, ๒-
ยถา นํ สา มุญฺจติ เจว, มุญฺจิตฺวา จ น ปุน คณฺหาติ, เอวํ กโรตีติ อตฺโถ.
นิทฺเทสปเทสุ ปนสฺส อาเสวนฺโต โสเธติ, ภาเวนฺโต วิโสเธติ, พหุลีกโรนฺโต
ปริโสเธตีติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. โมเจตีติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๘๘/๒๖๔ (สฺยา)        ๒ ฉ.ม. ปริโสเธติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๙๖.
     [๕๔๒-๕๔๓] พฺยาปาทปโทสํ ปหายาติอาทีนมฺปิ อิมินาว นเยน ๑-
อตฺโถ เวทิตพฺโพ. พฺยาปชฺชติ อิมินา จิตฺตํ ปูติกุมฺมาสาทโย วิย ปกติภาวํ ๒-
ชหตีติ พฺยาปาโท. วิการปฺปตฺติยา ปทุสฺสติ ปรํ วา ปทูเสติ วินาเสตีติ ปโทโส.
อุภยเมตํ โกธสฺเสวาธิวจนํ. เตเนว วุตฺตํ "โย พฺยาปาโท โส ปโทโส. โย
ปโทโส โส พฺยาปาโท"ติ. ยสฺมา เจส สพฺพสงฺคาหิกวเสน นิทฺทิฏฺโฐ, ตสฺมา
"สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี"ติ อวตฺวา "อพฺยาปนฺนจิตฺโต"ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ.
     [๕๔๖] ถีนํ จิตฺตเคลญฺญํ, มิทฺธํ เจตสิกเคลญฺญํ, ถีนญฺจ มิทฺธญฺจ
ถีนมิทฺธํ. สนฺตา โหนฺตีติ อิเม เทฺวปิ ธมฺมา นิโรธสนฺตตาย สนฺตา โหนฺตีติ. ๓-
อิทํ สนฺธาเยตฺถ วจนเภโท กโต.
     [๕๔๙] อาโลกสญฺญีติ รตฺติมฺปิ ทิวาปิ ทิฏฺฐอาโลกสญฺชานนสมตฺถาย
วิคตนีวรณาย ปริสุทฺธาย สญฺญาย สมนฺนาคโต.
     [๕๕๐] สโต สมฺปชาโนติ สติยา จ ญาเณน จ สมนฺนาคโต. อิทํ
อุภยํ อาโลกสญฺญาย อุปการกตฺตา วุตฺตํ.
     [๕๕๓] วิคตถีนมิทฺธตาย ปน อาโลกสญฺญาย นิทฺเทสปเทสุ จตฺตตฺตาติอาทีนิ
อญฺญมญฺญเววจนาเนว. ตตฺถ จตฺตตฺตาติ จตฺตการณา. เสสปเทสุปิ
เอเสว นโย. จตฺตตฺตาติ อิทมฺปเนตฺถ สกภาวปริจฺจชนวเสน วุตฺตํ. วนฺตตฺตาติ
อิทํ ปุน อนาทิยนภาวทสฺสนวเสน. มุตฺตตฺตาติ อิทํ สนฺตติโต วินิโมจนวเสน.
ปหีนตฺตาติ อิทํ มุตฺตสฺสาปิ กตฺถจิ ฐานาภาววเสน. ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตาติ อิทํ
ปุพฺเพ อาทินฺนปุพฺพสฺส นิสฺสคฺคทสฺสนวเสน. ปฏิมุญฺจโต วา นิสฺสฏฺฐตฺตา
ภาวนาวเสน ๔- อภิภุยฺย นิสฺสฏฺฐตฺตาติ อตฺโถ. ปหีนปฏินิสฺสฏฺฐตฺตาติ ยถา
วิกฺขมฺภนวเสเนว ปหานํ โหติ, ปุนปฺปุนํ สนฺตตึ น อชฺฌารูหติ, ตถา
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อุปาเยน        ๒ ฉ.ม. ปกตึ
@๓ ฉ.ม. โหนฺติ        ๔ ฉ.ม. ภาวนาพเลน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๙๗.
ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตาติ. อาโลกา โหตีติ สปฺปภา โหติ. นิราวรณฏฺเฐน วิวฏา.
นิรูปกิเลสฏฺเฐน ปริสุทฺธา. ปภสฺสรฏฺเฐน ปริโยทาตา.
     [๕๕๖] อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนฺติ เอตฺถ อุทฺธตากาโร อุทฺธจฺจํ. อารมฺมเณ
อนิจฺฉยตาย วตฺถุชฺฌาจาโร กุกฺกุจฺจํ. อิธาปิ "สนฺตา โหนฺตี"ติ ปุริมนเยเนว
วจนเภโท เวทิตพฺโพ.
     [๕๕๘] ติณฺณวิจิกิจฺโฉติ วิจิกิจฺฉํ ตริตฺวา อติกฺกมิตฺวา ฐิโต.
นิทฺเทเสปิสฺส ติณฺโณติ อิทํ วิจิกิจฺฉาย อนิมุคฺคภาวทสฺสนวเสน วุตฺตํ.
อุตฺติณฺโณติ อิทํ ตสฺสา อติกฺกมทสฺสนวเสน. นิตฺติณฺโณติ อิทํ ภาวนาวเสน ๑-
อภิภุยฺย อุปทฺทเว ติณฺณภาวทสฺสนวเสน. ปารคโตติ ๒- นิพฺพิจิกิจฺฉาภาวสงฺขาตํ
วิจิกิจฺฉาปารํ คโต. ปารมนุปฺปตฺโตติ ตเทว ปารํ ภาวนานุโยเคน ปตฺโตติ.
เอวมสฺส ปฏิปตฺติยา สผลตํ ทสฺเสติ.
     [๕๕๙] อกถํกถีติ "กถมิทํ กถมิทนฺ"ติ เอวํ ปวตฺตาย กถํกถาย วิรหิโต.
กุสเลสุ ธมฺเมสูติ อนวชฺชธมฺเมสุ. น กงฺขตีติ "อิเม นุ โข กุสลา"ติ กงฺขํ น
อุปฺปาเทติ. น วิจิกิจฺฉตีติ เต ธมฺเม สภาวโต วินิจฺเฉตุํ น กิจฺฉติ น กิลมติ.
อกถํกถี โหตีติ "กถํ นุ โข อิเม กุสลา"ติ กถํกถาย รหิโต โหติ. นิกฺกถํกโถ
วิคตกถํกโถติ ๓- ตสฺเสว เววจนํ. วจนตฺโถ ปเนตฺถ กถํกถาโต นิกฺขนฺโตติ
นิกฺกถํกโถ. วิคตา กถํกถา อสฺสาติ วิคตกถํกโถ.
     [๕๖๒] อุปกฺกิเลเสติ อุปกฺกิเลสภูเต. เต หิ จิตฺตํ อุปคนฺตฺวา กิลิสฺสนฺติ.
ตสฺมา อุปกฺกิเลสาติ วุจฺจนฺติ.
     [๕๖๓] ปญฺญาย ทุพฺพลีกรเณติ ยสฺมา อิเม นีวรณา อุปฺปชฺชมานา
อนุปฺปนฺนาย โลกิยโลกุตฺตราย ปญฺญาย อุปฺปชฺชิตุํ น เทนฺติ, อุปฺปนฺนา อปิ
อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปญฺจ วา อภิญฺญาโย อุปจฺฉินฺทิตฺวา ปาเตนฺติ, ตสฺมา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ภาวนาพเลน   ๒ ฉ.ม. ปารงฺคโตติ      ๓ ฉ.ม. นิกฺกถํกถี วิกถํกโถติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๙๘.
"ปญฺญาย ทุพฺพลีกรณา"ติ วุจฺจนฺติ. "อนุปฺปนฺนา เจว ปญฺญา น อุปฺปชฺชติ,
อุปฺปนฺนา จ ปญฺญา นิรุชฺฌตี"ติ อิทมฺปิ หิ อิมเมวตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ. เสสเมตฺถ
สพฺพํ เหฏฺฐา ตตฺถ ตตฺถ ปกาสิตตฺตา อุตฺตานตฺถเมว.
     [๕๖๔] วิวิจฺเจว กาเมหีติอาทีสุปิ นิทฺเทเสสุ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ
เหฏฺฐา จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ ๑- รูปาวจรนิทฺเทเส อิเธว จ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตเมว.
เกวลญฺหิ ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานนิทฺเทเสสุปิ ยถา ตานิ ฌานานิ เหฏฺฐา "ติวงฺคิกํ
ฌานํ โหติ, ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหตี"ติ วุตฺตานิ, เอวํ อวตฺวา "อชฺฌตฺตํ
สมฺปสาทนนฺ"ติอาทิวจนโต ปริยาเยน สมฺปสาทาทีหิ สทฺธึ ตานิ องฺคานิ คเหตฺวา
"ฌานนฺติ สมฺปสาโท ปีติสุขํ จิตฺตสฺส เอกคฺคตา"ติอาทินา นเยน ตํ ตํ ฌานํ
นิทฺทิฏฺฐนฺติ อยเมตฺถ วิเสโส.
     [๕๘๘] ยนฺตํ อริยา อาจิกฺขนฺตีติ ปทนิทฺเทเส ปน กิญฺจาปิ "อาจิกฺขนฺติ
เทเสนฺตี"ติอาทีนิ สพฺพาเนว อญฺญมญฺญเววจนานิ, เอวํ สนฺเตปิ "อุเปกฺขโก
สติมา สุขวิหารี"ติอาทิอุทฺเทสวเสน อาจิกฺขนฺติ, นิทฺเทสวเสน เทเสนฺติ,
ปฏินิทฺเทสวเสน ปญฺญาเปนฺติ, เตน เตน ปกาเรน อตฺถํ ฐเปตฺวา ปฏฺฐเปนฺติ, ตสฺส
ตสฺส อตฺถสฺส การณํ ทสฺเสนฺตา วิวรนฺติ, พฺยญฺชนวิภาคํ ทสฺเสนฺตา วิภชนฺติ,
นิกฺกุชฺชิตภาวํ คมฺภีรภาวญฺจ นีหริตฺวา โสตูนํ ญาณสฺส ปติฏฺฐํ ชนยนฺตา
อุตฺตานึ กโรนฺติ, สพฺเพหิปิ อิเมหิ อากาเรหิ โสตูนํ อญฺญาณนฺธการํ วิธเมนฺตา
ปกาเสนฺตีติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ.
     สมติกฺกมนิทฺเทเสปิ ตตฺถ ตตฺถ เตหิ เตหิ ธมฺเมหิ วุฏฺฐิตตฺตา อติกฺกนฺโต,
อุปริภูมิปตฺติยา วีติกฺกนฺโต. ตโต อปริหานิภาเวน สมติกฺกนฺโตติ เอวมตฺโถ
ทฏฺฐพฺโพ.
                     สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------
@เชิงอรรถ: ๑ สงฺคณี. อ. ๑/๑๖๐/๒๑๕

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๓๗๒-๓๙๘.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=54&A=8803&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=8803&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=600
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=7871
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=6666
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=6666
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_35