|
| บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ |
มาตาปิตุโกฏิยา ปน เม ทาสฏฺฐานํ นตฺถิ, กึ ทาโส นาม อหนฺติ วา เอเต มาเน กโรติ. ยถา จ ทาโส, เอวํ ปุกฺกุสจณฺฑาลาทโยปิ เอเต มาเน กโรนฺติเยว. เอตฺถ จ เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ จ, สทิสสฺส สทิโสหมสฺมีติ จ, หีนสฺส หีโนหมสฺมีติ จ อิเม ตโย มานา ยาถาว มานา นาม อรหตฺตมคฺควชฺฌา. เสสา ธมฺมา ๑- อยาถาว มานา นาม ปฐมมคฺควชฺฌ. (๒๓) ตโย อทฺธาติ ตโย กาลา. อตีโต อทฺธาติ อาทีสุ เทฺว ปริยายา สุตฺตนฺตปริยาโย จ อภิธมฺมปริยาโย จ. สุตฺตนฺตปริยาเยน ปฏิสนฺธิโต ปุพฺเพ อตีโต อทฺธา นาม. จุติโต ปจฺฉา อนาคโต อทฺธา นาม. สห จุติปฏิสนฺธีหิ ตทนฺตรํ ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธา นาม. อภิธมฺมปริยาเยน ตีสุ ขเณสุ ภงฺคโต อุทฺธํ อตีโต อทฺธา นาม. อุปฺปาทโต ปุพฺเพ อนาคโต อทฺธา นาม. ขณตฺตเย ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธา นาม. อตีตาทิเภโท จ นาม อยํ ธมฺมานํ โหติ, น กาลสฺส. อตีตาทิเภเท ปน ธมฺเม อุปาทาย อิธ ปรมตฺถโต อวิชฺชมาโนปิ กาโล เตเนว โวหาเรน วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. (๒๔) ตโย อนฺตาติ ตโย โกฏฺฐาสา. "กายพนฺธนสฺส อนฺโต ชีรตี"ติ ๒- อาทีสุ หิ อนฺโตเยว อนฺโต. "เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา"ติ อาทีสุ ปรภาโค อนฺโต. "อนฺตมิทํ ภิกฺขเว ชีวิกากานนฺ"ติ ๓- เอตฺถ ลามกาภาโว อนฺโต. "สกกาโย โข อาวุโส ปฐโม อนฺโตติ ๔- อาทีสุ โกฏฺฐาโส อนฺโต. อิธ โกฏฺฐาโส อธิปฺเปโต. สกฺกาโยติ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา. สกฺกายสมุทโยติ เตสํ นิพฺพตฺตกา ปุริมตณฺหา. สกฺกายนิโรโธติ อุภินฺนํ อปฺปวตฺติภูตํ นิพฺพานํ. มคฺโค ปน นิโรธาธิคมสฺส อุปายตฺตา นิโรเธ คหิเต คหิโต วาติ เวทิตพฺโพ. (๒๕) ทุกฺขทุกฺขตาติ ทุกฺขภูตา ทุกฺขตา. ทุกฺขเวทนาเยตํ นามํ. สงฺขารทุกฺขตาติ สงฺขารภาเวน ทุกฺขตา. อทุกฺขมสุขาเยตํ ๕- นามํ. สา หิ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ฉ มานา ๒ วินย. จูฬ. ๗/๒๗๘/๔๓ ขุททกวตฺถุ @๓. สํ. ขนฺธ. ๑๗/๘๐/๗๕ ปิณฺโฑลฺยสุตฺต ๔ องฺ ฉกฺก. ๒๒/๓๓๒/๔๔๗ (สยา) @๕ ฉ.ม., อิ. อทุกฺขมสุขาเวทนาเยตํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๗.
สงฺขตตฺตา อุปฺปาทชรา ภงฺคปีฬิตา, ตสฺมา อญฺญทุกฺขสภาววิรหโต สงฺขารทุกฺขตาติ วุตฺตา. วิปริณามทุกฺขตาติ วิปริณาเม ทุกฺขตา. สุขเวทนาเยตํ นามํ, สุขสฺส หิ วิปริณาเม ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา สุขํ วิปริณามทุกฺขตาติ วุตฺตํ. อปิจ ฐเปตฺวา ทุกฺขเวทนํ สุขเวทนญฺจ สพฺเพปิ เตภูมิกา ธมฺมา "สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา"ติ ๑- วจนโต สงฺขารทุกฺขตาติ เวทิตพฺพา. (๒๗) มิจฺฉตฺตนิยโตติ มิจฺฉาสภาโว หุตฺวา นิยโต. นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิยา สทฺธึ อนนฺตริยกมฺมสฺเสตํ ๒- นามํ. สมฺมาสภาเว นิยโต สมฺมตฺตนิยโต. จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ เอตํ นามํ. น นิยโตติ อนิยโต. อวเสสานํ ธมฺมานํ เอตํ นามํ. (๒๘) ตโย ตมาติ "ตมนฺธกาโร สมฺโมโห อวิชฺโชโฆ มหาภโย"ติ วจนโต อวิชฺชา ตโม นาม. อิธ ปน อวิชฺชาสีเสน วิจิกิจฺฉา วุตฺตา. อารพฺภาติ อาคมฺม. กงฺขตีติ กงฺขํ อุปฺปาเทติ. วิจิกิจฺฉตีติ วิจินนฺโต กิจฺฉํ อาปชฺชติ, สนฺนิฏฺฐาตุํ น สกฺโกติ. นาธิมุจฺจตีติ ตตฺถ อธิมุจฺจิตุํ น สกฺโกติ. น สมฺปสีทตีติ ตํ อารพฺภ ปสาทํ อาโรเปตุํ น สกฺโกติ. (๒๙) อรกฺเขยฺยานีติ น รกฺขิตพฺพานิ. ตีสุ ทฺวาเรสุ ปจฺเจกํ รกฺขนกิจฺจํ นตฺถิ, สพฺพานิ สติยาเอว รกฺขิตานีติ ทีเปติ. นตฺถิ ตถาคตสฺสาติ "อิทํ นาม เม สหสา อุปฺปนฺนํ กายทุจฺจริตํ, อิมาหํ ยถา เม ปโร น ชานาติ, ตถา รกฺขามิ, ปฏิจฺฉาเทมี"ติ เอวํ รกฺขิตพฺพํ นตฺถิ ตถาคตสฺส กายทุจฺจริตํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. กึ ปน เสสขีณาสวานํ กายสมาจาราทโย อปริสุทฺธาติ. โน อปริสุทฺธา. น ปน ตถาคตสฺส วิย ปริสุทฺธา. อปฺปสฺสุตขีณาสโว หิ กิญฺจาปิ โลกวชฺชํ นาปชฺชติ, ปณฺณตฺติยํ ปน อโกวิทตฺตา วิหารการํ กุฏิการํ สหาคารํ สหเสยฺยนฺติ เอวรูปา กายทฺวาเร อาปตฺติโย อาปชฺชติ. สญฺจริตฺตํ ปทโสธมฺมํ อุตฺตรึฉปฺปญฺจวาจํ ภูตาโรจนนฺติ เอวรูปา วจีทฺวาเร อาปตฺติโย อาปชฺชติ. อุปนิกฺขิตฺตสาทิยนวเสน มโนทฺวาเร รูปิยปฏิคฺคหณาปตฺตึ อาปชฺชติ, @เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ธ. ๒๕/๒๗๔/๖๔ มคควคฺค ๒ ฉ.ม., อิ. อานนฺตริย....--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๘.
ธมฺมเสนาปติสทิสสฺสาปิ หิ ขีณาสวสฺส มโนทฺวาเร สอุปารมฺภวเสน มโนทุจฺจริตํ อุปฺปชฺชติเอว. ปาตุมวตฺถุสฺมึ ๑- หิ ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานานํ ปณามิตกาเล เตสํ อตฺถาย ปาตุเมยฺยเกหิ ๒- สเกฺยหิ ภควติ ขมาปิเต เถโร ภควตา "กินฺติ เต สาริปุตฺต อโหสิ มยา ภิกฺขุสํเฆ ปณามิเต"ติ ปุฏฺโฐ อหํ ปริสาย อพฺยตฺตภาเวน สตฺถารา ปณามิโต. อิโตทานิ ปฏฺฐาย ปรํ น โอวทิสฺสามีติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา อาห "เอวํ โข เม ภนฺเต อโหสิ ภควตา ภิกฺขุสํโฆ ปณามิโต, อปฺโปสฺสุกฺโกทานิ ภควา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารํ อนุยุตฺโต วิหริสฺสติ, มยํปิทานิ อปฺโปสฺสุกฺกา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารํ อนุยุตฺตา วิหริสฺสามา"ติ. อถสฺส ตสฺมึ มโนทุจฺจริเต อุปารมฺภํ อาโรเปนฺโต สตฺถา อาห "อาคเมหิ ตฺวํ สาริปุตฺต, น โข เต สาริปุตฺต ปุนปิ เอวรูปํ จิตฺตํ อุปฺปาเทตพฺพนฺ"ติ. เอวํ ปรํ น โอวทิสฺสามิ นานุสาสิสฺสามีติ วิตกฺกิตมตฺตํปิ เถรสฺส มโนทุจฺจริตํ นาม ชาตํ. ภควโต ปน เอตฺตกํ นาม นตฺถิ, อนจฺฉริยญฺเจตํ. สพฺพญฺญุตํ ปตฺตสฺส ทุจฺจริตํ น ภเวยฺย. โพธิสตฺตภูมิยํ ฐิตสฺส ฉพฺพสฺสานิ ปธานํ อนุยุญฺชนฺตสฺสาปิ ปนสฺส นาโหสิ. อุทรจฺฉวิยา ปิฏฺฐิกณฺฏกํ อลฺลีนาย "กาลกโต สมโณ โคตโม"ติ เอวํ ๓- เทวตานํ วิมติยา อุปฺปชฺชมานายปิ "สิทฺธตฺถ กสฺมา กิลมสิ? สกฺกา โภเค จ ภุญฺชิตุํ ปุญฺญานิ จ กาตุนฺ"ติ มาเรนปิ ปาปิมตา วุจฺจมานสฺส "โภเค ภุญฺชิสฺสามี"ติ วิตกฺกมตฺตํปิ น อุปฺปชฺชติ. อถ นํ มาโร โพธิสตฺตกาเล ฉพฺพสฺสานิ พุทฺธกาเล เอกํ วสฺสํ อนุพนฺธิตฺวา กิญฺจิ วชฺชํ อปสฺสิตฺวา อิทํ วตฺวา ปกฺกามิ:- สตฺต วสฺสานิ ภควํ ๔- อนุพนฺธึ ปทาปทํ โอตารํ นาธิคมิสฺสํ ๕- สมฺพุทฺธสฺส สตีมโตติ. อปิจ อฏฺฐารสนฺนํ พุทฺธธมฺมานํ วเสนาปิ ภควโต ทุจฺจริตาภาโว เวทิตพฺโพ. อฏฺฐารส พุทฺธธมฺมา นาม นตฺถิ ตถาคตสฺส กายทุจฺจริตํ, นตฺถิ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. จาตุมวตฺถุสฺมิญฺหิ ๒ ฉ.ม. จาตุเมยฺยเกหิ ๓ ฉ.ม., อิ. @เอวํ สทฺโท น ทิสฺสติ ๔ ฉ.ม. อิ. ภควนฺตํ ๕ ฉ.ม., อิ. นาธิคจฺฉิสฺสํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๙.
วจีทุจฺจริตํ, นตฺถิ มโนทุจฺจริตํ, อตีเต พุทฺธสฺส อปฺปฏิหตํ ญาณํ, อนาคเต, ปจฺจุปฺปนฺเน พุทฺธสฺส อปฺปฏิหตํ ญาณํ, สพฺพํ กายกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณานุปริวตฺติ, สพฺพํ วจีกมฺมํ, สพฺพํ มโนกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณานุปริวตฺติ, นตฺถิ ฉนฺทสฺส หานิ, นตฺถิ วิริยสฺส หานิ, นตฺถิ สติยา หานิ, นตฺถิ ทวา, นตฺถิ รวา, นตฺถิ ขลิตํ, ๑- นตฺถิ สหสา, นตฺถิ อพฺยาวโต มโน, นตฺถิ อกุสลํ จิตฺตนฺติ. (๓๐) กิญฺจนาติ ปลิโพธา. ราโค กิญฺจนนฺติ ราโค อุปฺปชฺชมาโน สตฺเต พนฺธติ ปลิพนฺธติ, ๒- ตสฺมา กิญฺจนนฺติ วุจฺจติ. อิตเรสุปิ ทฺวีสุ นโย. (๓๑) อคฺคีติ อนุทหนฏฺเฐน อคฺคิ. ราคคฺคีติ ราโค อุปฺปชฺชมาโน สตฺเต อนุทหติ ฌาเปติ, ตสฺมา อคฺคีติ วุจฺจติ. อิตเรสุปิ ทฺวีสุ ๓- เอเสว นโย. ตตฺถ วตฺถูนิ:- เอกา ทหรภิกฺขุนี จิตฺตลปพฺพตวิหาเร อุโปสถาคารํ คนฺตฺวา ทฺวารปาลรูปกํ โอโลกยมานา ฐิตา. อถสฺสา อนฺโต ราโค อุปฺปนฺโน, สา เตเนว ฌายิตฺวา กาลมกาสิ. ภิกฺขุนิโย จ ๔- คจฺฉมานา "อยํ ทหรา ฐิตา, ปกฺโกสถ นนฺ"ติ อาหํสุ. เอกา คนฺตฺวา กสฺมา ฐิตาสีติ หตฺเถ คณฺหิ. คหิตมตฺตา ปริวตฺเตตฺวา ๕- ปปตา. อิทํ ตาว ราคสฺส อนุทหนตาย วตฺถุํ. ๖- โทสสฺส ปน อนุทหนตาย มโนปโทสิกา เทวา. โมหสฺส อนุทหนตาย ขิฑฺฑาปโทสิกา เทวา ทฏฺฐพฺพา. โมหวเสน หิ เตสํ ๗- สติสมฺโมโส โหติ. ตสฺมา ขิฑฺฑาวเสน อาหารกาลํ อติวตฺติตฺวา กาลํ กโรนฺติ. (๓๒) อาหุเนยฺยคฺคีติอาทีสุ อาหุนํ วุจฺจติ สกฺกาโร, อาหุนํ อรหนฺตีติ อาหุเนยฺยา. มาตาปิตโร หิ ปุตฺตานํ พหูปการตาย อาหุนํ อรหนฺติ. เตสุ วิปฺปฏิปชฺชมานา ปุตฺตา นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตนฺติ. ตสฺมา กิญฺจาปิ มาตาปิตโร น อนุทหนฺติ, อนุทหนสฺส ปน ปจฺจยา โหนฺติ. อิติ อนุทหนฏฺเฐน อาหุเนยฺยคฺคีติ วุจฺจนฺติ. สฺวายมตฺโถ มิตฺตวินฺทุกวตฺถุนา ๘- เวทิตพฺโพ:- @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จลิตํ, อิ. ผลิตํ ๒ ฉ.ม. ปลิพุนฺธติ ๓ ฉ.ม. ทฺวีสูติ น ทิสฺสติ @๔ ฉ.ม. จ สทฺโท น ทิสฺสติ ๕ ฉ.ม., อิ. ปริวตฺติตฺวา ๖ ฉ.ม. อิ. วตฺถุ @๗ ฉ.ม. ตาสํ ๘ ฉ.ม., อิ. มิตฺตวินฺทกวตฺถุนา. ขุ.ชา. ๒๗/๗๙๓/๑๘๐ (สยา)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๐.
มิตฺตวินฺทุโก หิ มาตรา "ตาต อชฺช อุโปสถิโก หุตฺวา วิหาเร สพฺพรตฺตึ ธมฺมสฺสวนํ สุณ, สหสฺสนฺเต ทสฺสามี"ติ วุตฺโต ธนโลเภน อุโปสถํ สมาทาย วิหารํ คนฺตฺวา อิทํ ฐานํ อกุโตภยนฺติ สลฺลกฺเขตฺวา ธมฺมาสนสฺส เหฏฺฐา นิปนฺโน สพฺพรตฺตึ นิทฺทายิตฺวา ฆรํ อคมาสิ. มาตา ปาโตว ยาคุํ ปจิตฺวา อุปนาเมสิ. โส สหสฺสํ คเหตฺวาว ปิวิ. อถสฺส เอตทโหสิ "ธนํ สํหริสฺสามี"ติ. โส นาวาย สมุทฺทํ ปกฺขนฺทิตุกาโม อโหสิ. อถ นํ มาตา "ตาต อิมสฺมึ กุเล จตฺตาลีสโกฏิธนํ อตฺถิ, อลํ คมเนนา"ติ นิวาเรสิ. โส ตสฺสา วจนํ อนาทิยิตฺวา คจฺฉติเอว, มาตา ปุรโต อฏฺฐาสิ. อถ. นํ กุชฺฌิตฺวา "อยํ มยฺหํ ปุรโต ติฏฺฐตี"ติ ปาเทน ปหริตฺวา ปาติตํ ๑- มาตรํ ๒- อนฺตรํ กตฺวา อคมาสิ. มาตา อุฏฺฐหิตฺวา "มาทิสาย มาตริ เอวรูปํ กมฺมํ กตฺวา คตสฺส เม ๓- คตฏฺฐาเน สุขํ ภวิสฺสตีติ เอวํ สญฺญี นาม ตฺวํ ปุตฺตา"ติ อาห. ตสฺส นาวํ อารุยฺห คจฺฉโต สตฺตเม ทิวเส นาวา อฏฺฐาสิ. อถ เต มนุสฺสา "อทฺธา เอตฺถ ปาปปุริโส อตฺถิ, สลากํ เทถา"ติ อาหํสุ. สลากา ทียมานา ตสฺเสว ติกฺขตฺตุํ ปาปุณิ. ๔- เต ตสฺส อุฬุมฺปํ ทตฺวา ตํ สมุทฺเท ปกฺขิปึสุ. โส เอกํ ทีปํ คนฺตฺวา เวมานเปตีหิ ๕- สทฺธึ สมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต ตาหิ "ปุรโต ปุรโต มา อคมาสี"ติ วุจฺจมาโน, ตทฺทิคุณํ ตทฺทิคุณํ สมฺปตฺตึ ปสฺสนฺโต อนุปุพฺเพน ขุรจกฺกธรํ เอกํ อทฺทส. ตสฺส ตํ จกฺกํ ปทุมปุปฺผํ วิย อุปฏฺฐาสิ. โส ตํ อาห "อมฺโภ อิทํ ตยา ปิลนฺธิตปทุมํ มยฺหํ เทหี"ติ. "น อิทํ สามิ ปทุมํ, ขุรจกฺกํ เอตนฺ"ติ. โส "วญฺเจสิ ๖- ตฺวํ กึ มยา ปทุมํ น ๗- ทิฏฺฐปุพฺพนฺ"ติ วตฺวา ตฺวํ โลหิตจนฺทนํ วิลิมฺปิตฺวา ปิลนฺธนํ ปทุมปุปฺผํ มยฺหํ น ทาตุกาโมติ อาห. โส จินฺเตสิ "อยํปิ มยา กตสทิสํ กมฺมํ กตฺวา ตสฺส ผลํ อนุภวิตุกาโม"ติ. อถ นํ "หนฺท เทมี"ติ วตฺวา ตสฺส มตฺถเก จกฺกํ ปกฺขิปิ. เตน วุตฺตํ:- @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิ. ปติตํ ๒ ฉ.ม., อิ. มาตรนฺติ น ทิสฺสติ @๓ ฉ.ม. เต ๔ ฉ.ม. ปาปุณาติ @๕ ฉ.ม. วิมานเปตีหิ ๖ ฉ.ม., อิ. วญฺเจสิ มํ, ๗ ฉ.ม. อทิฏฺฐปุพฺพํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๑.
จตุพฺภิ อฏฺฐชฺฌคมา อฏฺฐาภิปิ ๑- จ โสฬส โสฬสาหิ จ พตฺตึส อตฺริจฺฉํ จกฺกมาสโท อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส จกฺกํ ภมติ มตฺถเกติ. คหปตีติ ปน เคหสามิโก วุจฺจติ. โส มาตุคามสฺส สยนวตฺถาลงฺการาทิอนุปฺปทาเนน พหูปกาโร. ตํ อติจรนฺโต มาตุคาโม นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตติ, ตสฺมา โส ๒- ปุริมนเยเนว อนุทหนฏฺเฐน คหปตคฺคีติ วุตฺโต. ตตฺถ วตฺถุํ:- กสฺสปพุทฺธกาเล โสตาปนฺนสฺส อุปาสกสฺส ภริยา อติจารํ ๓- จรติ. ๔- โส ตํ ปจฺจกฺขโต ทิสฺวา "กสฺมา เอวํ กโรสี"ติ อาห. สา "สจาหํ เอวรูปํ กโรมิ, อยํ เม สุนโข วิลุมฺปมาโน ๕- ขาทตู"ติ วตฺวา กาลํ กตฺวา กณฺณมุณฺฑกทเห เวมานิกเปตี หุตฺวา นิพฺพตฺตา. ทิวา สมฺปตฺตึ อนุภวติ, รตฺตึ ทุกฺขํ. ตทา พาราณสีราชา มิควํ จรนฺโต อรญฺญํ ปวิสิตฺวา อนุปุพฺเพน กณฺณมุณฺฑกทหํ สมฺปตฺโต ตาย สทฺธึ สมฺปตฺตึ อนุภวิ. ๖- สา ตํ วญฺจิตฺวา ๗- รตฺตึ ทุกฺขํ อนุภวติ. โส ญตฺวา "กตฺถ นุโข คจฺฉตี"ติ ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต คนฺตฺวา อวิทูเร ฐิโต กณฺณมุณฺฑกทหโต นิกฺขมิตฺวา ตํ "ปฏปฏนฺ"ติ ขาทมานํ เอกํ สุนขํ ทิสฺวา อสินา ทฺวิธา ฉินฺทิ. เทฺว อเหสุํ. ปุน ฉินฺเน จตฺตาโร. ปุน ฉินฺเน อฏฺฐ. ปุน ฉินฺเน โสฬส อเหสุํ. สา "กึ กโรสิ สามี"ติ อาห. โส กึ อิทนฺติ อาห. สา "เอวํ อกตฺวา เขฬปิณฺฑํ ภูมิยํ นุฏฺฐหิตฺวา ๘- ปาเทน ฆํสาหี"ติ อาห. โส ตถา อกาสิ. สุนขา อนฺตรธายึสุ. ตํทิวสํ ตสฺสา กมฺมํ ขีณํ. ราชา วิปฺปฏิสารี หุตฺวา คนฺตุํ อารทฺโธ. สา "มยฺหํ สามิ กมมํ ขีณํ มา อคมา"ติ อาห. ราชา อสฺสุตฺวาว คโต. ทกฺขิเณยฺยคฺคีติ เอตฺถ ปน ทกฺขิณาติ จตฺตาโร ปจฺจยา, ภิกฺขุสํโฆ ทกฺขิเณยฺโย. โส คิหีนํ ตีสุ สรเณสุ ปญฺจสุ สีเลสุ ทสสุ สีเลสุ มาตาปิตุอุปฏฺฐาเน ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณอุปฏฺฐาเนติ เอวมาทีสุ กลฺยาณธมฺเมสุ นิโยชเนน @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อฏฺฐาหิปิ ๒ ฉ.ม. โสปิ @๓ ฉ.ม. อติจารินิ ๔ ฉ.ม. อโหสิ @๕ ฉ.ม. วิลุปฺปมาโน ๖ ฉ.ม. อนุภวติ @๗ ฉ.ม. วญฺเจตฺวา ๘ ฉ.ม. นิฏฺฐภิตฺวา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๒.
พหูปกาโร, ตสฺมึ มิจฺฉาปฏิปนฺนา คิหี ภิกฺขุสํฆํ อกฺโกสิตฺวา ปริภาสิตฺวา นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตนฺติ, ตสฺมา โสปิ ปุริมนเยเนว อนุทหนฏฺเฐน ทกฺขิเณยฺยคฺคีติ วุตฺโต. อิมสฺส ปนตฺถสฺส วิภาวนตฺถํ เวมานเปตีวตฺถุํปิ ๑- วิตฺถาเรตพฺพํ. (๓๓) "ติวิเธน รูปสงฺคโห"ติ เอตฺถ ติวิเธนาติ ตีหิ โกฏฺฐาเสหิ. สงฺคโหติ ชาติสญฺชาติกิริยคณนวเสน จตุพฺพิโธ สงฺคโห. ตตฺถ สพฺเพ ขตฺติยา อาคจฺฉนฺตูติ อาทิโก ชาติสงฺคโห. สพฺเพ โกสลกาติ อาทิโก สญฺชาติสงฺคโห. สพฺเพ หตฺถาโรหาติ อาทิโก กิริยสงฺคโห. จกฺขฺวายตนํ กตมกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ. จกฺขฺวายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติตีติ. หญฺจิ จกฺขฺวายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ เตน วต เร วตฺตพฺเพ จกฺขฺวายตนํ รูปกฺขนฺเธน สงฺคหิตนฺติ ๒- อยํ คณนสงฺคโห, โส อิธ อธิปฺเปโต. ตสฺมา ติวิเธน รูปสงฺคโหติ ตีหิ โกฏฺฐาเสหิ รูปคณนาติ อตฺโถ. สนิทสฺสนาทีสุ อตฺตานํ อารพฺภ ปวตฺเตน จกฺขุวิญฺญาณสงฺขาเตน สห นิทสฺสเนนาติ สนิทสฺสนํ. จกฺขุปฏิหนนสมตฺถโต สห ปฏิเฆนาติ สปฺปฏิฆํ. ตํ อตฺถโต รูปายตนเมว. จกฺขุวิญฺญาณสงฺขาตํ นาสฺส นิทสฺสนนฺติ อนิทสฺสนํ. โสตปฏิหนนสมตฺถโต ๓- สหปฏิเฆนาติ สปฺปฏิฆํ. ตํ อตฺถโต จกฺขฺวายตนาทีนิ นว อายตนานิ. วุตฺตปฺปการํ นาสฺส นิทสฺสนนฺติ อนิทสฺสนํ. นาสฺส ปฏิโฆติ อปฺปฏิฆํ. ตํ อตฺถโต ฐเปตฺวา ทสายตนานิ อวเสสํ สุขุมรูปํ. (๓๔) ตโย สงฺขาราติ สหชาตธมฺเม เจว สมฺปรายผลธมฺเม จ สงฺขโรนฺติ ราสึ ๔- กโรนฺตีติ สงฺขารา. อภิสงฺขโรตีติ อภิสงฺขาโร. ปุญฺโญ อภิสงฺขาโร ปุญฺญาภิสงฺขาโร. "ตตฺถ กตโม ปุญฺญาภิสงฺขาโร. กุสลเจตนา กามาวจรา รูปาวจรา ทานมยา สีลมยา ภาวนามยา"ติ ๕- เอวํ วุตฺตานํ อฏฺฐนฺนํ กามาวจรกุสลมหาจิตฺตเจตนานํ, ปญฺจนฺนํ รูปาวจรกุสลเจตนานญฺเจว ตํ อธิวจนํ. เอตฺถ จ @เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ชา. ๒๖/๕๒/๙๐ เรวติวิมานํ. ๒ อภิ. กถา. ๓๗/๑๑๒๘/๓๖๓ (สยา) @๓ ฉ.ม. โสตาทิปฏิหนนสมตฺถโต ๔ ฉ.ม. ราสี ๕ อภิ. วิ. ๓๕/๒๒๖/๑๖๑--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๓.
ทานมยสีลมยา ๑- อฏฺเฐว เจตนา โหนฺติ. ภาวนามยา เตรสาปิ. ยถา หิ ปคุณํ ธมฺมํ สชฺฌายมาโน เอกํ เทฺว อนุสนฺธึ คโตปิ น ชานาติ, ปจฺฉา อาวชฺชมาโน ชานาติ, เอวเมว กสิณปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส ปคุณชฺฌานํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ญาณวิปฺปยุตฺตาปิ ภาวนา โหติ. เตน วุตฺตํ "ภาวนามยา เตรสาปี"ติ. ตตฺถ ทานมยาทีสุ "ทานํ อารพฺภ ทานาธิกิจฺจ ๒- ยา อุปฺปชฺชติ เจตนา สญฺเจตนา เจตยิตฺตํ, อยํ วุจฺจติ ทานมโย ปุญฺญาภิสงฺขาโร. สีลํ อารพฺภ ภาวนํ อารพฺภ ภาวนาธิกิจฺจ ยา อุปฺปชฺชติ เจตนา สญฺเจตนา เจตยิตตฺตํ, อยํ วุจฺจติ ภาวนามโย ปุญฺญาภิสงฺขาโร"ติ อยํ สงฺเขปเทสนา. จีวราทีสุ ปน จตูสุ ปจฺจเยสุ รูปาทีสุ วา ฉสุ อารมฺมเณสุ อนฺนาทีสุ วา ทสสุ ทานวตฺถูสุ ตํ ตํ เทนฺตสฺส เตสํ อุปฺปาทนโต ปฏฺฐาย ปุพฺพภาเค, ปริจฺจาคกาเล, ปจฺฉา โสมนสฺสจิตฺเตน อนุสรเณ จาติ ตีสุ กาเลสุ ปวตฺตา เจตนา ทานมยา นาม. สีลปูรณตฺถาย ปน ปพฺพชิสฺสามีติ วิหารํ คจฺฉนฺตสฺส, ปพฺพชนฺตสฺส มโนรถํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ปพฺพชิโตว ตมฺหิ สาธุ สุฏฺฐูติ ๓- อาวชฺเชนฺตสฺส, ปาฏิโมกฺขํ สํวรนฺตสฺส, จีวราทโย ปจฺจเย ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส, อาปาถคเตสุ รูปาทีสุ จกฺขุทฺวาราทีนิ สํวรนฺตสฺ, อาชีวํ โสเธนฺตสฺส จ ปวตฺตา เจตนา สีลมยา นาม. ปฏิสมฺภิทายํ วุตฺเตน วิปสฺสนามคฺเคน "จกฺขุํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต ภาเวนฺตสฺส ฯเปฯ มนํ. รูเป. ธมฺเม. จกฺขุวิญฺญาณํ ฯเปฯ มโนวิญฺญาณํ. จกฺขุสมฺผสฺสํ ฯเปฯ มโนสมฺผสฺสํ. จกฺขุสมฺผสฺสชํ เวทนํ ฯเปฯ มโนสมฺผสฺสชํ เวทนํ. รูปสญฺญํ. ชรามรณํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต ภาเวนฺตสฺส ปวตฺตา เจตนา ภาวนามยา นามา"ติ อยํ วิตฺถารกถา. อปุญฺโญ จ โส อภิสงฺขาโร จาติ อปุญฺญาภิสงฺขาโร. อกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตานํ ๔- เจตนานํ เอตํ อธิวจนํ. วุตฺตํปิ เจตํ "ตตฺถ กตโม อปุญฺญาภิสงฺขาโร. อกุสลเจตนา กามาวจรา, อยํ วุจฺจติ อปุญฺญาภิสงฺขาโร"ติ. ๕- @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทานสีลมยา ๒ ฉ.ม. ทานมธีกิจฺจ @๓ ฉ.ม. สาธูติ ๔ ฉ.ม. ทวาทสอกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตานํ ๕ อภิ. วิ. ๓๕/๒๒๖/๑๖๑--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๔.
อาเนญฺชํ นิจฺจลํ สนฺตํ วิปากภูตํ อรูปเมว อภิสงฺขโรตีติ อาเนญฺชาภิสงฺขาโร. จตุนฺนํ อรูปาวจรกุสลเจตนานํ เอตํ อธิวจนํ. ยถาห "ตตฺถ กตโม อาเนญฺชาภิสงฺขาโร. กุสลเจตนา อรูปาวจรา, อยํ วุจฺจติ อาเนญฺชาภิสงฺขาโร"ติ. ๑- (๓๕) ปุคฺคลตฺติเก สตฺตวิโธ ปุริสปุคฺคโล, ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขตีติ เสกฺโข. ขีณาสโว สิกฺขิตลิกฺขตฺตา ปุน น สิกฺขตีติ อเสกฺโข. ปุถุชฺชโน สิกฺขาหิ ปริพาหิรตฺตา เนวเสกฺโข นาเสกฺโข. (๓๖) เถรตฺติเก ชาติมหลฺลโก คิหิชาติตฺเถโร นาม. "จตฺตาโรเม ภิกฺขเว เถรกรณา ๒- ธมฺมา. อิธ ภิกฺขเว เถโร สีลวา โหติ. พหุสฺสุโต โหติ, จตุนฺนํ ฌานานํ ลาภี โหติ, อาสวานํ ขยา ฯเปฯ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิเม โข ภิกฺขเว จตฺตาโร เถรกรณา ธมฺมา"ติ ๓- เอวํ วุตฺเตสุ ธมฺเมสุ เอเกน วา อเนเกหิ วา สมนฺนาคโต ธมฺมตฺเถโร นาม. อญฺญตโร เถรนามโก ภิกฺขูติ เอวํ เถรนามโก วา, ยํ วา ปน มหลฺลกกาเล ปพฺพชิตํ สามเณราทโย ทิสฺวา เถโร เถโรติ วทนฺติ, อยํ สมฺมติตฺเถโร นาม. (๓๗) ปุญฺญกิริยาวตฺถูสุ ทานเมว ทานมยํ. ปุญฺญกิริยา จ สา เตสํ เตสํ อานิสํสานํ วตฺถุ จาติ ปุญฺญกิริยาวตฺถุ. อิตเรสุปิ ทฺวีสุ เอเสว นโย. อตฺถโต ปน ปุพฺเพ วุตฺตทานมยเจตนาทีนํ วเสเนว สทฺธึ ปุพฺพภาคอปรภาคเจตนาหิ อิมานิ ตีณิ ปุญฺญกิริยาวตฺถูนิ เวทิตพฺพานิ. เอกเมกญฺเจตฺถ ปุพฺพภาคโต ปฏฺฐาย กาเยน กโรนฺตสฺส กายกมฺมํ โหติ. ตทตฺถํ วาจํ นิจฺฉาเรนฺตสฺส วจีกมฺมํ. กายงฺควาจงฺคํ อโจเปตฺวา มนสา จินฺเตนฺตสฺส มโนกมฺมํ. อนฺนาทีนิ เทนฺตสฺส วาปิ อนฺนทานาทีนิ เทมีติ วา ทานปารมึ อาวชฺเชตฺวา วา ทานกาเล ทานมยํ ปุญฺญกิริยาวตฺถุ โหติ. วตฺตสีเล ๔- ฐตฺวา ททโต สีลมยํ. ขยโต วยโต สมฺมสนํ ปฏฺฐเปตฺวา ททโต ภาวนามยํ ปุญฺญกิริยาวตฺถุ โหติ. @เชิงอรรถ: ๑ อภิ. วิ. ๓๕/๒๒๖/๑๖๒ ๒ สี., อิ., ม. เถรกรณียา @๓ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๒/๒๖ ๔ ฉ.ม., อิ. วตฺตสีเส @๕ ฉ.ม. ทิฏฺฐิชุคตํ. เอวมุปริปิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๕.
อปรานิปิ สตฺต ปุญฺญกิริยาวตฺถูนิ อปจิติสหคตํ ปุญฺญกิริยาวตฺถุ, เวยฺยาวจฺจสหคตํ, ปตฺตานุปฺปทานํ, ปตฺตพฺภนุโมทนํ, เทสนามยํ, สวนมยํ, ทิฏฺฐูชุคตํ, ๑- ปุญฺญกิริยาวตฺถูติ. ตตฺถ มหลฺลกํ ทิสฺวา ปจฺจุคฺคมนปตฺตจีวร- ปฏิคฺคหณอภิวาทนมคฺคสมฺปทานาทิวเสน อปจิติสหคตํ เวทิตพฺพํ. วุฑฺฒตรานํ วตฺตปฏิปตฺติกรณวเสน, คามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา คาเม ภิกฺขํ สมาทเปตฺวา อุปสํหรณวเสน, "คจฺฉ ภิกฺขูนํ ปตฺตํ อาหรา"ติ สุตฺวา เวเคน คนฺตฺวา ปตฺตาหรณาทิวเสน จ เวยฺยาวจฺจสหคตํ เวทิตพฺพํ. จตฺตาโร ปจฺจเย ทตฺวา สพฺพสตฺตานํ ปตฺติ โหตูติ ปวตฺตนวเสน ปตฺตานุปฺปทานํ เวทิตพฺพํ. ปเรหิ ทินฺนาย ปตฺติยา สาธุ สุฏฺฐูติ อนุโมทนวเสน ปตฺตพฺภนุโมทนํ เวทิตพฺพํ. เอโก "เอวํ มํ `ธมฺมกถิโก'ติ ชานิสฺสนฺตี"ติ อิจฺฉาย ฐตฺวา ลาภครุโก หุตฺวา เทเสติ, ตํ น มหปฺผลํ. เอโก อตฺตโน ปคุณธมฺมํ อปจฺจาสึสมาโน ๑- ปเรสํ เทเสติ, อิทํ เทสนามยํ ปุญฺญกิริยาวตฺถุ นาม. เอโก สุณนฺโต "อิติ มํ `สทฺโธ'ติ ชานิสฺสนฺตี"ติ สุณาติ, ตํ น มหปฺผลํ. เอโก "เอวํ เม มหปฺผลํ ภวิสฺสตี"ติ หิตผรเณน มุทุจิตฺเตน ธมฺมํ สุณาติ, อิทํ สวนมยํ ปุญฺญกิริยาวตฺถุ. ทิฏฺฐูชุคตํ ปน สพฺเพสํ นิยมลกฺขณํ. ยํกิญฺจิ ปุญฺญํ กโรนฺตสฺส หิ ทิฏฺฐิยา อุชุภาเวเนว มหปฺผลํ โหติ. อิติ อิเมสํ สตฺตนฺนํ ปุญฺญกิริยาวตฺถูนํ ปุริเมเหว ตีหิ สงฺคโห เวทิตพฺโพ. เอตฺถ หิ อปจิติเวยฺยาวจฺจานิ สีลมเย. ปตฺติทานปตฺตพฺภนุโมทนานิ ทานมเย. เทสนาสวนานิ ภาวนามเย. ทิฏฺฐูชุคตํ ตีสุปิ สงฺคหํ คจฺฉติ. (๓๘) โจทนาวตฺถูนีติ โจทนาการณานิ. ทิฏฺเฐนาติ มํสจกฺขุนา วา ทิพฺพจกฺขุนา วา วีติกฺกมํ ทิสฺวา โจเทติ. สุเตนาติ ปกติโสเตน วา ทิพฺพโสเตน วา ปรสฺส สทฺทํ สุตฺวา โจเทติ. ปริสงฺกายาติ ทิฏฺฐปริสงฺกิเตน วา สุตปริสงฺกิเตน วา มุตปริสงฺกิเตน วา โจเทติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน สมนฺตปาสาทิกาย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. (๓๙) @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทิฏฺฐิชุคตํ ๒ ฉ.ม. อปจฺจาสีสมาโน--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๖.
กามุปปตฺติโยติ กามูปเสวนา กามปฏิลาภา วา. ปจฺจุปฏฺฐิตกามาติ นิพทฺธกามา นิพทฺธารมฺมณา. เสยฺยถาปิ มนุสฺสาติ ยถา มนุสฺสา. มนุสฺสา หิ นิพทฺเธเยว วตฺถุสฺมึ วสํ วตฺเตนฺติ. ยตฺถ ปฏิพทฺธจิตฺตา โหนฺติ, สตํปิ สหสฺสมฺปิ ทตฺวา มาตุคามํ อาเนตฺวา นิพทฺธโภคํ ภุญฺชนฺติ. เอกจฺเจ เทวา นาม จตุเทวโลกวาสิโน. เตปิ นิพทฺธวตฺถุสฺมึเยว วสํ วตฺเตนฺติ. เอกจฺเจ วินิปาติกา นาม เนรยิเก ฐเปตฺวา อวเสสา มจฺฉกจฺฉปาทโยปิ หิ นิพทฺธวตฺถุสฺมึเยว วสํ วตฺเตนฺติ. มจฺโฉ อตฺตโน มจฺฉินิยา ๑- กจฺฉโป กจฺฉปินิยาติ. ๒- นิมฺมินิตฺวา นิมฺมินิตฺวาติ นีลปีตาทิวเสน ยาทิสํ ยาทิสํ อตฺตโน รูปํ อิจฺฉนฺติ, ตาทิสํ ตาทิสํ นิมฺมินิตฺวา อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส ปุรโต มนาปกายิกา เทวตา วิย. นิมฺมานรตีติ เอวํ สยํ นิมฺมิเต นิมฺมิเต นิมฺมาเน รติ เอเตสนฺติ นิมฺมานรตี. ปรนิมฺมิตกามาติ ปเรหิ นิมฺมิตกามา. เตสญฺหิ มนํ ญตฺวา ปเร ยถารุจิตํ กามโภคํ นิมฺมินนฺติ, เต ตตฺเถว วสํ วตฺเตนฺติ. กถํ ปรสฺส มนํ ชานนฺตีติ. ปกติเสวนวเสน. ยถา หิ กุสโล สูโท รญฺโญ ภุญฺชนฺตสฺส ยํ ยํ โส พหุํ คณฺหาติ, ตํ ตํ ตสฺส รุจฺจตีติ ชานาติ, เอวํ ปกติยา อภิรุจิตารมฺมณํ ญตฺวา ตาทิสกํเยว นิมฺมินนฺติ. เต ตตฺถ วสํ วตฺเตนฺติ, เมถุนํ เสวนฺติ. เกจิ ปน เถรา "หสิตมตฺเตน โอโลกิตมตฺเตน อาลิงฺคิตมตฺเตน จ เตสํ กามกิจฺจํ อิชฺฌตี"ติ วทนฺติ, ตํ อฏฺฐกถายํ "เอตํ นตฺถี"ติ ปฏิกฺขิตฺตํ. น หิ กาเยน อผุสนฺตสฺส โผฏฺฐพฺพํ กามกิจฺจํ สาเธติ. ฉนฺนํปิ หิ กามาวจรานํ กามา ปากติกาเอว. วุตฺตํปิ เจตํ ฉ เอเต กามาวจรา สพฺพกามสมิทฺธิโน สพฺเพสํ เอกสงฺขาตํ อายุ ภวติ กิตฺตกนฺติ ๓-. (๔๐) สุขูปปตฺติโยติ สุขปฏิลาภา. อุปฺปาเทตฺวา อุปฺปาเทตฺวา สุขํ วิหรนฺตีติ เต เหฏฺฐา ปฐมชฺฌานสุขํ นิพฺพตฺเตตฺวา อุปริ วิปากชฺฌานสุขํ อนุภวนฺตีติ อตฺโถ. สุเขน อภิสนฺนาติ ทุติยชฺฌานสุเขน ตินฺตา. ปริสนฺนาติ สมนฺตโต @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มจฺฉิยา ๒ ฉ.ม. กจฺฉปิยา ๓ อภิ. วิ. ๓๕/๑๐๒๓/๕๑๖--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๗.
ตินฺตา. ปริปูราติ ปริปุณฺณา. ปริปฺผุฏาติ ตสฺเสว เววจนํ. อิทํปิ วิปากชฺฌานสุขเมว สนฺธาย วุตฺตํ. อโห สุขํ อโห สุขนฺติ เตสํ กิร ภวโลโภ มหา อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา กทาจิ กรหจิ เอวํ อุทานํ อุทาเนนฺติ. สนฺตํเยวาติ ปณีตเมว. สํตุสิตาติ ตโต อุตฺตรึ สุขสฺส อปฺปฏฺฐนโต สนฺตุฏฺฐา หุตฺวา. จิตฺตสุขํ ปฏิเวเทนฺตีติ ตติยชฺฌานสุขํ อนุภวนฺติ. (๔๑) เสกฺขา ปญฺญาติ สตฺต อริยปญฺญา. อรหโต ปญฺญา อเสกฺขา. อวเสสา ปญฺญา เนวเสกฺขา นาเสกฺขา. (๔๒) จินฺตามยาทีสุ อยํ วิตฺถาโร:- "ตตฺถ กตมา จินฺตามยา ปญฺญา, โยควิหิเตสุ วา กมฺมายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา สิปฺปายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา วิชฺชฏฺฐาเนสุ ๑- กมฺมสฺสกตํ วา สจฺจานุโลมิกํ วา รูปํ อนิจฺจนฺติ วา ฯเปฯ วิญฺญาณํ อนิจฺจนฺติ วา ยํ เอวรูปํ อนุโลมิกํ ขนฺตึ ทิฏฺฐึ รุจึ มุนึ เปกฺขํ ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺตึ ปรโต อสฺสุตฺวา ปฏิลภติ, อยํ วุจฺจติ จินฺตามยา ปญฺญา. ตตฺถ กตมา สุตมยา ปญฺญา, โยควิหิเตสุ วา กมฺมายตเนสุ ฯเปฯ ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺตึ ปรโต สุตฺวาว ปฏิลภติ, อยํ วุจฺจติ สุตมยา ปญฺญา. ตตฺถ กตมา ภาวนามยา ปญฺญา ๒- สพฺพาปิ สมาปนฺนสฺส ปญฺญา ภาวนามยา ปญฺญา"ติ. ๓- (๔๓) สุตาวุธนฺติ สุตเมว อาวุธํ. ตํ อตฺถโต เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ. ตญฺหิ นิสฺสาย ภิกฺขุ ปญฺจาวุธํ นิสฺสาย สูโร โยโธ อวิกมฺปมาโน มหากนฺตารํ วิย สํสารกนฺตารํ อติกฺกมติ อวิหญฺญมาโน. เตเนว วุตฺตํ "สุตาวุโธ ภิกฺขเว อริยสาวโก อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ, สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติ, สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรตี"ติ. ๔- ปวิเวกาวุธนฺติ "กายวิเวโก จิตฺตวิเวโก อุปธิวิเวโก"ติ อยํ ติวิโธปิ วิเวโกว อาวุธํ. ตสฺส นานากรณํ กายวิเวโก วูปกฏฺฐกายานํ ๕- เนกฺขมฺมาภิรตานํ. จิตฺตวิเวโก จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปฺปตฺตานํ. อุปธิวิเวโก จ นิรุปธีนํ ปุคฺคลานํ. วิสงฺขารคตานํ. ๖- อิมสฺมิญฺหิ ติวิเธ วิเวเก อภิรโต, น กุโตจิ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิชฺชาฏฺฐาเนสุ, อิ. วิชฺชายตเนสุ ๒ ฉ.ม. ตตฺถ กตมา ภาวนามยา @ปญฺญาติ น ทิสฺสติ ๓ อภิ. วิ. ๓๕/๗๖๘/๓๙๔ ๔ องฺ. สตฺตก. ๒๓/๖๔/๑๑๑ (สยา) @๕ ฉ.ม. วิเวกฏฺฐกายานํ, อิ. วิเวโก จ ววกฏฺฐกายานํ @๖ ฉ.ม. วิสงฺขารคตานนฺติ. น ทิสฺสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๘.
ภายติ. ตสฺมา อยํปิ อวสฺสยฏฺเฐน อาวุธนฺติ วุตฺโต. โลกิยโลกุตฺตรา ปญฺญาว อาวุธํ ปญฺญาวุธํ, ยสฺส สา อตฺถิ, โส น กุโตจิ ภายติ, น จสฺส โกจิ ภายติ. ตสฺมา สาปิ อวสฺสยฏฺเฐเนว อาวุธนฺติ วุตฺตา. (๔๔) อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยนฺติ อิโต ปุพฺเพ น อญฺญาตํ อวิทิตํ ธมฺมํ ชานิสฺสามีติ ปฏิปนฺนสฺส อุปฺปนฺนํ อินฺทฺริยํ. โสตาปตฺติมคฺคญาณสฺเสตํ อธิวจนํ. อญฺญินฺทฺริยนฺติ อิญฺญาภูตํ ชานนภูตํ ๑- อินฺทฺริยํ. โสตาปตฺติผลโต ปฏฺฐาย ฉสุ ฐาเนสุ ญาณสฺเสตํ อธิวจนํ. อญฺญาตาวินฺทฺริยนฺติ อญฺญาตาวีสุ ชานนกิจฺจปริโยสานปฺปตฺเตสุ ธมฺเมสุ อินฺทฺริยํ. อรหตฺตผลญาณสฺเสตํ อธิวจนํ. (๔๕) มํสจกฺขุ จกฺขุปสาโท. ทิพฺพจกฺขุ อาโลกนิสฺสิตํ ญาณํ. ปญฺญาจกฺขุ โลกิยโลกุตฺตรา ปญฺญา. (๔๖) อธิสีลสิกฺขาทีสุ อธิสีลญฺจ ตํ สิกฺขิตพฺพโต สิกฺขา จาติ อธิสีลสิกฺขา. อิตรสฺมึ ทฺวเยปิ เอเสว นโย. ตตฺถ สีลํ อธิสีลํ, จิตฺตํ อธิจิตฺตํ, ปญฺญา อธิปญฺญาติ อยํ เภโท ๒- เวทิตพฺโพ:- สีลํ นาม ปญฺจสีลทสสีลานิ, ปาฏิโมกฺขสํวโร อธิสีลํ นาม. อฏฺฐ สมาปตฺติโย จิตฺตํ, วิปสฺสนาปาทกชฺฌานํ อธิจิตฺตํ. กมฺมสฺสกตญาณํ ปญฺญา, วิปสฺสนา ปญฺญา อธิปญฺญา. อนุปฺปนฺเนปิ หิ พุทฺธุปฺปาเท ปวตฺตนฺตีติ ปญฺจสีลทสสีลานิ สีลเมว, ปาฏิโมกฺขสํวรสีลํ พุทฺธุปฺปาเทเยว ปวตฺตตีติ อธิสีลํ. จิตฺตปญฺญาสุปิ เอเสว นโย. อปิจ นิพฺพานํ ปตฺถยนฺเตน สมาทินฺนํ ปญฺจสีลมฺปิ ทสสีลมฺปิ อธิสีลเมว. สมาปนฺนา อฏฺฐ สมาปตฺติโยปิ อธิจิตฺตเมว. สพฺพํ วา โลกิยํ สีลเมว, โลกุตฺตรํ อธิสีลํ. จิตฺตปญฺญาสุปิ เอเสว นโย. (๔๗) ภาวนาสุ ขีณาสวสฺส ปญฺจทฺวาริกกาโย กายภาวนา นาม. อฏฺฐ สมาปตฺติโย จิตฺตภาวนา นาม. อรหตฺตผลปญฺญา ปญฺญาภาวนา นาม. ขีณาสวสฺส หิ เอกนฺเตเนว ปญฺจทฺวาริกกาโย สุภาวิโต โหติ. อฏฺฐ สมาปตฺติโย จสฺส น อญฺเญสํ วิย ทุพฺพลา, ตสฺเสว จ ปญฺญา ภาวิตา นาม โหติ ปญฺญาเวปุลฺลปฺปตฺติยา. ตสฺมา เอวํ วุตฺตํ. (๔๘) @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาชานนภูตํ ๒ ฉ.ม. อิ. ปเภโท--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๙.
อนุตฺตริเยสุ วิปสฺสนา ทสฺสนานุตฺตริยํ. มคฺโค ปฏิปทานุตฺตริยํ ผลํ วิมุตฺตานุตฺตริยํ. ผลํ วา ทสฺสนานุตฺตริยํ. มคฺโค ปฏิปทานุตฺตริยํ. นิพฺพานํ วิมุตฺตานุตฺตริยํ. นิพฺพานํ วา ทสฺสนานุตฺตริยํ, ตโต อุตฺตริญฺหิ ทฏฐพฺพํ นาม นตฺถิ. มคฺโค ปฏิปทานุตฺตริยํ. ผลํ วิมุตฺตานุตฺตริยํ, อนุตฺตริยนฺติ อุตฺตมํ เชฏฺฐกํ. (๔๙) สมาธีสุ ปฐมชฺฌานสมาธิ สวิตกฺกสวิจาโร ปญฺจกนเยน ทุติยชฺฌาณสมาธิ อวิตกฺกวิจารมตฺโต. เสโส อวิตกฺกอวิจาโร. (๕๐) สุญฺญตาทีสุ ติวิธา กถา อาคมนโต สคุณโต อารมฺมณโตติ. อาคมนโต นาม เอโก ภิกฺขุ อนตฺตโต อภินิวิสิตฺวา อนตฺตโต ทิสฺวา อนตฺตโต วุฏฺฐาติ. ตสฺส วิปสฺสนา สุญฺญตา นาม โหติ. กสฺมา? อสุญฺญตการกานํ ๑- กิเลสานํ อภาวา. วิปสฺสนาคมเนน มคฺคสมาธิ สุญฺญโต นาม โหติ. มคฺคาคมเนน ผลสมาธิ สุญฺญโต นาม. อปโร อนิจฺจโต อภินิวิสิตฺวา อนิจฺจโต ทิสฺวา อนิจฺจโต วุฏฺฐาติ. ตสฺส วิปสฺสนา อนิมิตฺตา นาม โหติ. กสฺมา? นิมิตฺตการกกิเลสาภาวา. วิปสฺสนาคมเนน มคฺคสมาธิ อนิมิตฺโต นาม โหติ. มคฺคาคมเนน ผลํ อนิมิตฺตํ นาม. อปโร ทุกฺขโต อภินิวิสิตฺวา ทุกฺขโต ทิสฺวา ทุกฺขโต วุฏฺฐาติ, ตสฺส วิปสฺสนา อปฺปณิหิตา นาม โหติ. กสฺมา? ปณิธิการกกิเลสาภาวา. วิปสฺสนาคมเนน มคฺคสมาธิ อปฺปณิหิโต นาม โหติ. มคฺคาคมเนน ผลํ อปฺปณิหิตํ นามาติ อยํ อาคมนโต กถา. มคฺคสมาธิ ปน ราคาทีหิ สุญฺญตฺตา สุญฺญโต, ราคนิมิตฺตาทีนํ อภาวา อนิมิตฺโต, ราคปณิธิอาทีนํ อภาวา อปฺปณิหิโตติ อยํ สคุณโต กถา. นิพฺพานํ ราคาทีหิ สุญฺญตฺตา ราคาทินิมิตฺตปณิธีนญฺจ อภาวา สุญฺญตญฺเจว อนิมิตฺตญฺจ อปฺปณิหิตญฺจ. ตทารมฺมโณ มคฺคสมาธิ สุญฺญโต อนิมิตฺโต อปฺณิหิโต. อยํ อารมฺมณโต กถา, (๕๑) โสเจยฺยานีติ สุจิภาวกรา โสเจยฺยปฏิปทา ธมฺมา. วิตฺถาโร ปเนตฺถ "ตตฺถ กตมํ กายโสเจยฺยํ. ปาณาติปาตาเวรมณี"ติอาทินา นเยน วุตฺตานํ ติณฺณํ สุจริตานํ วเสน เวทิตพฺโพ. (๕๒) @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อสุญฺญตตฺตการกานํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๐.
โมเนยฺยานีติ มุนิภาวกรา โมเนยฺยปฏิปทา ธมฺมา. เตสํ วิตฺถาโร "ตตฺถ กตมํ กายโมเนยฺยํ. ติวิธกายทุจฺจริตสฺส ปหานํ กายโมเนยฺยํ, ติวิธํ กายสุจริตํ กายโมเนยฺยํ, กายารมฺมณํ ๑- ญาณํ กายโมเนยฺยํ, กายปริญฺญา กายโมเนยฺยํ, กายปริญฺญา กายโมเนยฺยํ, กายปริญฺญาสหคโต มคฺโค กายโมเนยฺยํ, กายสฺมึ ฉนฺทราคปฺปหานํ กายโมเนยฺยํ, กายสงฺขารนิโรธา จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ กายโมเนยฺยํ. ตตฺถ กตมํ วจีโมเนยฺยํ, จตุพฺพิธวจีทุจฺจริตสฺส ปหานํ วจีโมเนยฺยํ, จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํ วจีโมเนยฺยํ, วาจารมฺมณํ ๒- ญาณํ วจีโมเนยฺยํ, วาจาปริญฺญา วจีโมเนยฺยํ, วาจาปริญฺญาสหคโต ๓- มคฺโค, วาจสฺมึ ๔- ฉนฺทราคปฺปหานํ, วจีสงฺขารนิโรธา ทุติยชฺฌานสมาปตฺติ วจีโมเนยฺยํ. ตตฺถ กตมํ มโนโมเนยฺยํ, ติวิธมโนทุจฺจริตสฺส ปหานํ มโนโมเนยฺยํ, ติวิธํ มโนสุจริตํ มโนโมเนยฺยํ, มนารมฺมณํ ๕- ญาณํ มโนโมเนยฺยํ, มโนปริญฺญา มโนโมเนยฺยํ, มโนปริญฺญาสหคโต ๖- มคฺโค, มนสฺมึ ฉนฺทราคปฺปหานํ, จิตฺตสงฺขารนิโรธา สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ มโนโมเนยฺยนฺติ. ๗- (๕๓) โกสลฺเลสุ อาโยติ วุฑฺฒิ. อปาโยติ อวุฑฺฒิ. ตสฺส ตสฺส การณํ อุปาโย. เตสํ ปชานนา โกสลฺลํ. วิตฺถาโร ปน วิภงฺเค วุตฺโตเยว. วุตฺตเญฺเหตํ: "ตตฺถ กตมํ อายโกสลฺลํ, อิเม เม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว อกุสลา ธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ อกุสลา ธมฺมา นิรุชฺฌนฺติ. อิเม วา ปน เม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ กุสลา ธมฺมา ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตนฺตีติ, ยา ตตฺถ ปญฺญา ปชานนา ฯเปฯ สมฺมาทิฏฺฐิ. อิทํ วุจฺจติ อายโกสลฺลํ. ตตฺถ กตมํ อปายโกสลฺลํ. อิเม เม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว กุสลา ธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ กุสลา ธมฺมา นิรุชฺฌนฺติ. อิเม วา ปน เม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ อกุสลา ธมฺมา ภิยฺโยภาวาย @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. กายารมฺมเณ ๒ ฉ.ม. วาจารมฺมเณ ๓ ฉ.ม. ปริญฺญาสหคโต @๔ ฉ.ม. วาจาย ๕ ฉ.ม. มนารมฺมเณ ๖ ฉ.ม. ปริญฺญาสหคโต @๗ ขุ. มหา. ๒๙/๖๗/๖๗--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๑.
เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตนฺตีติ, ยา ตตฺถ ปญฺญา ปชานนา ฯเปฯ สมฺมาทิฏฺฐิ. อิทํ วุจฺจติ อปายโกสลฺลํ. สพฺพาปิ ตตฺรุปายา ปญฺญา อุปายโกสลฺลนฺ"ติ. ๑- อิทํ ปน อจฺจายิกกิจฺเจ วา ภเย วา อุปฺปนฺเน ตสฺส ติกิจฺฉนตฺถํ ฐานุปฺปตฺติยา การณชานนวเสเนว เวทิตพฺพํ. (๕๔) มทาติ มชฺชนาการวเสน ปวตฺตมานา. เตสุ "อหํ นิโรโค สฏฺฐี วา สตฺตติ วา วสฺสานิ อติกฺกนฺตานิ, น เม หริตกี ขณฺฑมฺปิ ขาทิตปุพฺพํ, อิเม ปนญฺเญ อสุกํ นาม ฐานํ รุชฺฌติ, เภสชฺชํ ขาทามาติ วิจรนฺติ, โก อญฺโญ มาทิโส นิโรโค นามา"ติ เอวํ มานกรณํ อาโรคฺยมโท. "มหลฺลกกาเล ปุญฺญํ กริสฺสาม, ทหรมฺหา ตาวา"ติ โยพฺพเน ฐตฺวา มานกรณํ โยพฺพนมโท. "จิรํ ชีวึ จิรํ ชีวามิ จิรํ ชีวิสฺสามิ, สุขํ ชีวึ สุขํ ชีวามิ สุขํ ชีวิสฺสามี"ติ เอวํ มานกรณํ ชีวิตมโท. (๕๕) อาธิปเตยฺเยสุ อธิปติโต อาคตํ อาธิปเตยฺยํ. เอตฺตโกมฺหิ สีเลน สมาธินา ปญฺญาย วิมุตฺติยา, น เม เอตํ ปฏิรูปนฺ"ติ เอวํ อตฺตานํ อธิปตึ เชฏฺฐกํ กตฺวา ปาปสฺส อกรณํ อตฺตาธิปเตยฺยํ นาม. โลกํ อธิปตึ กตฺวา อกรณํ โลกาธิปเตยฺยํ นาม. โลกุตฺตรธมฺมํ อธิปตึ กตฺวา อกรณํ ธมฺมาธิปเตยฺยํ นาม. (๕๖) กถาวตฺถูนีติ กถาการณานิ. อตีตํ วา อทฺธานนฺติ อตีตํ ธมฺมคตึ, ๒- อตีเต ขนฺเธติ อตฺโถ. อปิจ "ยํ ภิกฺขเว รูปํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ, `อโหสี'ติ ตสฺส สงฺขา, `อโหสี'ติ ตสฺส ปญฺญตฺติ `อโหสี'ติ ตสฺส สมญฺญา, น ตสฺส สงฺขา `ภวิสฺสตี'ติ น ตสฺส สงฺขา `อตฺถี'ติ ๓- เอวํ อาคเตน นิรุตฺติปถสุตฺเตน เจตฺถ อตฺโถ ทีเปตพฺโพ. (๕๗) วิชฺชาติ ตมวิชฺฌนฏฺเฐน วิชฺชา. วิทิตกรณฏฺเฐนาปิ วิชฺชา. ปุพฺเพนิวาสนุสฺสติญาณญฺหิ อุปฺปชฺชมานํ ปุพฺเพนิวาสํ ฉาเทตฺวา ฐิตํ ตมํ วิชฺฌติ, ปุพฺเพนิวาสญฺจ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชา. จุตูปปาตาญาณํ @เชิงอรรถ: ๑ อภิ. วิ. ๓๕/๗๗๑/๓๙๖ ๒ ฉ.ม. ธมฺมํ ๓ สํ ขนฺธ ๑๗/๖๒/๕๙--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๒.
จุติปฏิสนฺธิฉาทกํ ตมํ วิชฺฌติ, ตญฺจ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชา. อาสวานํ ขเย ญาณํ จตุสจฺจฉาทกํ ตมํ วิชฺฌติ, จตุสจฺจธมฺมญฺจ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชา. (๕๘) วิหาเรสุ อฏฺฐ สมาปตฺติโย ทิพฺโพ วิหาโร. จตสฺโส อปฺปมญฺญา พฺรหฺมวิหาโร. ผลสมาปตฺติ อริโย วิหาโร. (๕๙) ปาฏิหาริยานิ เกวฏฺฏสุตฺเต วิตฺถาริตาเนว. (๖๐) "อิเม โข อาวุโส"ติ อาทีสุ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. อิติ สมสฏฺฐิยา ติกานํ วเสน อสีติสตํ ปเญฺห กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ. ติกวณฺณนา นิฏฺฐิตา. ------------ จตุกฺกวณฺณนา [๓๐๖] อิติ ติกวเสน สามคฺคีรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ จตุกฺกวเสน ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิ. ตตฺถ "สติปฏฺฐานจตุกฺกํ"ปุพฺเพ วิตฺถาริตเมว. (๑) สมฺมปฺปธานจตุกฺเก ฉนฺทํ ชเนตีติ "โย ฉนฺโท ฉนฺทีกตา กตฺตุกมฺยตา กุสโล ธมฺมจฺฉนฺโท"ติ เอวํ วุตฺตํ กตฺตุกมฺยตํ ชเนติ. วายมตีติ วายามํ กโรติ. วีริยํ อารภตีติ วีริยํ ชเนติ. จิตฺตํ ปคฺคณฺหตีติ จิตฺตํ อุปตฺถมฺเภติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน สมฺมปฺปธานวิภงฺเค อาคโตเยว. (๒) อิทฺธิปาเทสุ ฉนฺทํ นิสฺสาย ปวตฺโต สมาธิ ฉนฺทสมาธิ. ปธานภูตา สงฺขารา ปธานสงฺขารา. สมนฺนาคตนฺติ เตหิ ธมฺเมหิ อุเปตํ. อิทฺธิยา ปาทํ, อิทฺธิภูตํ วา ปาทนฺติ อิทฺธิปาทํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน อิทฺธิปาทวิภงฺเค อาคโตเอว. วิสุทฺธิมคฺเค ปนสฺส อตฺโถ ทีปิโต. ฌานกถาปิ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตาว. (๓-๔) [๓๐๗] ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารายาติ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว สุขวิหารตฺถาย. อิธ ผลสมาปตฺติชฺฌานานิ, ขีณาสวสฺส อปรภาเค นิพฺพตฺติตชฺฌานานิ จ กถิตานิ. (๕-๑)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๓.
อาโลกสญฺญํ มนสิกโรตีติ ทิวา วา รตฺตึ วา สุริยจนฺทปโชตมณิอาทีนํ อาโลกํ อาโลโกติ มนสิกโรติ. ทิวาสญฺญํ อธิฏฺฐาตีติ เอวํ มนสิกตฺวา ทิวาติ สญฺญํ ฐเปสิ. ๑- ยถา ทิวา ตถา รตฺตินฺติ ยถา ทิวา ทิฏฺโฐ อาโลโก, ตเถว รตฺตึ มนสิกโรติ. ยถา รตฺตึ ตถา ทิวาติ ยถา รตฺตึ อาโลโก ทิฏฺโฐ, เอวเมว ทิวา มนสิกโรติ. อิติ วิวเฏน เจตสาติ เอวํ อปิหิเตน จิตฺเตน. อปริโยนทฺเธนาติ สมนฺตโต อนทฺเธน. สปฺปภาสนฺติ สโอภาสํ. ญาณทสฺสนปฏิลาภายาติ ญาณทสฺสนปฏิลาภตฺถาย. อิมินา กึ กถิตํ? ถีนมิทฺธวิโนทนอาโลโก ๒- กถิโต ปริกมฺมอาโลโก วา. อิมินาปิ กึ กถิตํ โหติ? ขีณาสวสฺส ทิพฺพจกฺขุญาณํ, ตสฺมึ วา อาคเตปิ อนาคเตปิ ปาทกชฺฌานสมาปตฺติเมว สนฺธาย "สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวตี"ติ วุตฺตํ. (๕-๒) สติสมฺปชญฺญายาติ สตฺตฏฺฐานิกสฺส สติสมฺปชญฺญสฺส อตฺถาย. วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺตีติ อาทีสุ ขีณาสวสฺส วตฺถุ วิทิตํ โหติ อารมฺมณํ วิทิตํ วตฺถารมฺมณํ วิทิตํ. วตฺถารมฺมณวิทิตตาย เอวํ เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ, เอวํ ติฏฺฐนฺติ, เอวํ นิรุชฺฌนฺติ. น เกวลญฺจ เวทนาเอว อิธ วุตฺตา, สญฺญาทโยปิ, อวุตฺตา เจตนาทโยปิ, วิทิตาว ๓- อุปฺปชฺชนฺติ เจว ติฏฺฐนฺติ จ นิรุชฺฌนฺติ จ. อปิจ เวทนาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติ, อุปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติ. อวิชฺชาสมุทยา เวทนาสมุทโย. ตณฺหาสมุทยา กมฺมสมุทยา ๔- ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโย. นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส สมุทยํ ปสฺสติ. เอวํ เวทนาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติ. กถํ เวทนาย อุปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต ขยตูปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติ. ทุกฺขโต มนสิกโรโต ภยตูปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติ. อนตฺตโต มนสิกโรโต สุญฺญตูปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติ. เอวํ เวทนาย อุปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติ, ขยโต ภยโต สุญฺญโต ชานาติ. กถํ เวทนาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ? อวิชฺชานิโรธา เวทนานิโรโธ ฯเปฯ เอวํ เวทนาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ. อิมินาปิ นเยเนตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. (๕-๓) @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ ฐเปติ ๒ ฉ.ม. มิทฺธวิโนทนอาลาโก, อิ. มิทฺธวิโนทนอาโลโก. @๓ ฉ.ม. วิทิตา จ ๔ ฉ.ม., อิ....สมุทโย.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๔.
อิติ รูปนฺติ อาทิ วุตฺตนยเมว. อยํ อาวุโส สมาธิภาวนาติ อยํ อาสวานํ ขยญาณสฺส ปาทกชฺฌานสมาธิภาวนา. (๕-๔) [๓๐๘] อปฺปมญฺญาติ ปมาณํ อคฺคเหตฺวา อเสสผรณวเสน ๑- อปฺปมญฺญาว. อนุปทวณฺณนา ปน ทสฺสนภาวนา สมาธิวิธานญฺจ เอตาสํ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตเมว. อรูปกถาปิ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตาว. (๖๗) อปสฺเสนานีติ อปสฺสยานิ. สงฺขายาติ ญาเณน ญตฺวา. ปฏิเสวตีติ ญาเณน ญตฺวา เสวิตพฺพยุตฺตกเมว เสวติ. ตสฺส จ วิตฺถาโร "ปฏิสงฺขา โยนิโส จีวรํ ปฏิเสวตี"ติ ๒- อาทินา นเยน เวทิตพฺโพ. สงฺขาเยกํ อธิวาเสตีติ ญาเณน ญตฺวา อธิวาเสตพฺพยุตฺตกเมว อธิวาเสติ. วิตฺถาโร ปเนตฺถ "ปฏิสงฺขา โยนิโส ขโม โหติ สีตสฺสา"ติ ๓- อาทินา นเยน เวทิตพฺโพ. ปริวชฺเชตีติ ญาเณน ญตฺวา ปริวชฺเชตุํ ยุตฺตเมว ปริวชฺเชติ. ตสฺส วิตฺถาโร "ปฏิสงฺขา โยนิโส จณฺฑํ หตฺถึ ปริวชฺเชตี"ติ ๔- อาทินา นเยน เวทิตพฺโพ. วิโนเทตีติ ญาเณน ญตฺวา วิโนเทตพฺพเมว วิโนเทติ, ปนุทติ ๕- นีหรติ อนฺโต วสิตุํ น เทติ. ตสฺส วิตฺถาโร "อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี"ติ ๖- อาทินา นเยน เวทิตพฺโพ. (๘) อริยวํสจตุกฺกวณฺณนา [๓๐๙] อริยวํสาติ อริยานํ วํสา. ยถา หิ ขตฺติยวํโส พฺราหฺมณวํโส เวสฺสวํโส สุทฺทวํโส สมณวํโส กุลวํโส ราชวํโส, เอวํ อยมฺปิ อฏฺฐโม อริยวํโส อริยตนฺติ อริยปฺปเวณี นาม โหติ. โส โข ปนายํ อริยวํโส อิเมสํ วํสานํ มูลคนฺธาทีนํ กาฬานุสาริกคนฺธาทโย วิย อคฺคมกฺขายติ. เก ปน เต อริยา เยสํ เอเต วํสาติ? อริยา วุจฺจนฺติ พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ ตถาคตสาวกา จ, เอเตสํ อริยานํ วํสาติ อริยวํสา. อิโต ปุพฺเพ หิ สตสหสฺสกปฺปาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺเขยฺยานํ มตฺถเก ตณฺหงฺกโร เมธงฺกโร สรณงฺกโร ทีปงฺกโรติ จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปนฺนา, เต อริยา, เตสํ อริยานํ วํสาติ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนวเสสผรณวเสน ๒ ม.มู ๑๒/๒๓/๑๔ ๓ ม.มู. ๑๒/๒๔/๑๔ @๔ ม.มู ๑๒/๒๕/๑๕ ๕ ฉ.ม., อิ. นุทติ ๖ ม.มู ๑๒/๒๖/๑๕--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๕.
อริยวํสา. เตสํ พุทฺธานํ ปรินิพฺพานโต อปรภาเค เอกํ อสงฺเขยฺยํ อติกฺกมิตฺวา โกณฺฑญฺโญ นาม พุทฺโธ อุปฺปนฺโน ฯเปฯ อิมสฺมึ กปฺเป กกุสนฺโธ โกนาคมโน กสฺสโป, อมฺหากํ ภควา โคตโมติ จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปนฺนา, เตสํ อริยานํ วํสาติ อริยวํสา. อปิจ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ สพฺพพุทฺธ ปจฺเจกพุทฺธ พุทฺธสาวกานํ อริยานํ วํสาติ อริยวํสา. เต จ ๑- โข ปเนเต อคฺคญฺญา อคฺคาติ ชานิตพฺพา. รตฺตญฺญา ทีฆรตฺตํ ปวตฺตาติ ชานิตพฺพา. วํสญฺญา วํสาติ ชานิตพฺพา. โปราณาติ น อธุนุปฺปตฺติกา, อสงฺกิณฺณาติ อวิกิณฺณา อปนีตา. อสงฺกิณฺณปุพฺพาติ อตีตพุทฺเธหิปิ น สงฺกิณฺณปุพฺพา, "กึ อิเมหี"ติ น อปนีตปุพฺพา. น สงฺกิยนฺตีติ อิทานิปิ น อปนียนฺติ. น สงฺกิยิสฺสนฺตีติ อนาคตพุทฺเธหิปิ น อปนียิสฺสนฺติ, เย โลเก วิญฺญู สมณพฺราหฺมณา, เตหิ อปฺปฏิกุฏฺฐา, สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิญฺญูหิ อนินฺทิตา อครหิตา. สนฺตุฏฺโฐ โหตีติ ปจฺจยสนฺโตสวเสน สนฺตุฏฺโฐ โหติ. อิตรีตเรน จีวเรนาติ น ๒- ถูลสุขุมลูขปณีตถิรชิณฺณานํ เยน เกนจิ, อถโข ยถาลทฺธาทีนํ อิตรีตเรน เยน เกนจิ สนฺตุฏฺโฐ โหตีติ อตฺโถ. จีวรสฺมิญฺหิ ตโย สนฺโตสา ยถาลาภสนฺโตโส ยถาพลสนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโสติ. ปิณฺฑปาตาทีสุปิ เอเสว นโย. เตสํ วิตฺถารกถา สามญฺญผเล วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. อิติ อิเม ตโย สนฺโตเส สนฺธาย "สนฺตุฏฺโฐ โหติ, อิตรีตเรน จีวเรน ๓- ยถาลทฺธาทีสุ เยน เกนจิ จีวเรน สนฺตุฏฺโฐ โหตีติ วุตฺตํ. เอตฺถ จ จีวรํ ชานิตพฺพํ, จีวรกฺเขตฺตํ ชานิตพฺพํ, ปํสุกูลํ ชานิตพฺพํ, จีวรสนฺโตโส ชานิตพฺโพ, จีวรปฏิสํยุตฺตานิ ธุตงฺคานิ ชานิตพฺพานิ. ตตฺถ จีวรํ ชานิตพฺพนฺติ โขมาทีนิ ฉ จีวรานิ ทุกูลาทีนิ ฉ อนุโลมจีวรานิ ชานิตพฺพานิ. อิมานิ ทฺวาทส กปฺปิยจีวรานิ. กุสจีวรํ วากจีวรํ ผลกจีวรํ เกสกมฺพลํ วาลกมฺพลํ โปตฺถโก จมฺมํ อุลฺลุกปกฺขํ รุกฺขทุสฺสํ ลตาทุสฺสํ เอรกทุสฺสํ กทลิทุสฺสํ เวฬุทุสฺสนฺติ เอวมาทีนิ ปน อกปฺปิยจีวรานิ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. จ สทฺโท น ทิสฺสติ, ๒ ฉ.ม. น สทฺโท น ทิสฺสติ. @๓ ฉ.ม., อิ. จีวเรน....น ทิสฺสติ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๖.
จีวรกฺเขตฺตนฺติ "สํฆโต วา คณโต วา ญาติโต วา มิตฺตโต วา อตฺตโน วา ธเนน ปํสุกูลํ วา"ติ เอวํ อุปฺปชฺชนโต ฉ เขตฺตานิ, อฏฺฐนฺนญฺจ มาติกานํ วเสน อฏฺฐเขตฺตานิ ชานิตพฺพานิ. ปํสุกูลนฺติ โสสานิกํ, ปาปณิกํ, รถิกํ ๑- สงฺการโจฬกํ, ๒- โสตฺถิยํ, สินานํ, ติตฺถํ, คตปจฺจาคตํ, อคฺคิทฑฺฒํ, โคขายิตํ, อุปจิกขายิตํ, อุนฺธูรขายิตํ, อนฺตจฺฉินฺนํ, ทสจฺฉินฺนํ, ธชาหฏํ, ถูปํ, สมณจีวรํ, สามุทฺทิยํ, อาภิเสกิกํ, ๓- ปนฺถิกํ, วาตาหฏํ, อิทฺธิมยํ, เทวทตฺติยนฺติ เตวีสติ ปํสุกูลานิ เวทิตพฺพานิ. เอตฺถ จ โสตฺถิยนฺติ คพฺภมลหรณํ. คตปจฺจาคตนฺติ มตกสรีรํ ปารุปิตฺวา สุสานํ เนตฺวา อานีตจีวรํ. ธชาหฏนฺติ ธชํ อุสฺสาเปตฺวา ตโต อานีตํ. ถูปนฺติ วมฺมิเก ปูชิตจีวรํ. สามุทฺทิยนฺติ สมุทฺทวีจีหิ ถเล ๔- ปาปิตํ. ปนฺถิกนฺติ ปนฺถํ คจฺฉนฺเตหิ โจรภเยน ปาสาเณหิ โกฏฺเฏตฺวา ปารุตจีวรํ. อิทฺธิมยนฺติ เอหิภิกฺขุจีวรํ. เสสํ ปากฏเมว. จีวรสนฺโตโสติ วีสติ จีวรสนฺโตสา จีวเร หิ ๕- วิตกฺกสนฺโตโส, คมนสนฺโตโส, ปริเยสนสนฺโตโส, ปฏิลาภสนฺโตโส, มตฺตปฏิคฺคหณสนฺโตโส, โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส, ยถาลาภสนฺโตโส, ยถาพลสนฺโตโส, ยถาสารุปฺปสนฺโตโส, อุทกสนฺโตโส, โธวนสนฺโตโส, กรณสนฺโตโส, ปริมาณสนฺโตโส, สุตฺตสนฺโตโส, สิพฺพนสนฺโตโส, รชนสนฺโตโส, กปฺปสนฺโตโส, ปริโภคสนฺโตโส, สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส, วิสชฺชนสนฺโตโสติ วีสติ สนฺโตสา. ๖- ตตฺถ สาทกภิกฺขุนา ๗- เตมาสํ นิพทฺธวาสํ วสิตฺวา เอกมาสมตฺตํ วิตกฺเกตุํ วฏฺฏติ. โส หิ ปวาเรตฺวา จีวรมาเส จีวรํ กโรติ. ปํสุกูลิโก อฑฺฒมาเสเนว กโรติ. อิติ มาสฑฺฒมาสมตฺตํ วิตกฺกนํ วิตกฺกสนฺโตโส นาม. ๘- วิตกฺกสนฺโตสวเสน ปน สนฺตุฏฺเฐน ภิกฺขุนา ปาจีนขณฺฑราชีวาสิกปํสุกูลิกตฺ. เถรสทิเสน ภวิตพฺพํ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. รถิยํ. ๒ ฉ.ม. สงฺการกูฏกํ, อิ. สงฺการกุฏกํ. @๓ ฉ.ม., อิ. อาภิเสกิยํ. ๔ ฉ.ม., อิ. ถลํ. @๕ ฉ.ม., อิ. จีวเร หิ น ทิสฺสติ. ๖ ฉ.ม., อิ. วีสติ สนฺโตสา น ทิสฺสติ. @๗ สี. อิ. สาฏกตฺถินา ภิกฺขุนา ๘ ฉ.ม., อิ. นาม น ทิสฺสติ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๗.
เถโร กิร เจติยปพฺพตวิหาเร เจติยํ วนฺทิสฺสามีติ อาคโต เจติยํ วนฺทิตฺวา จินฺเตสิ "มยฺหํ จีวรํ ชิณฺณํ พหุนฺนํ วสนฏฺฐาเน ลภิสฺสามี"ติ. โส มหาวิหารํ คนฺตฺวา สํฆตฺเถรํ ทิสฺวา วสนฏฺฐานํ ปุจฺฉิตฺวา ตตฺถ วุฏฺโฐ ปุนทิวเส จีวรํ อาทาย อาคนฺตฺวา เถรํ วนฺทิ. เถโร กึ อาวุโสติ อาห. คามทฺวารํ ภนฺเต คมิสฺสามีติ. อหมฺปาวุโส คมิสฺสามีติ. สาธุ ภนฺเตติ คจฺฉนฺโต มหาโพธิทฺวารโกฏฺฐเก ฐตฺวา ปุญฺญวนฺตานํ วสนฏฺฐาเน มนาปํ ลภิสฺสามีติ จินฺเตตฺวา อปริสุทฺโธ เม วิตกฺโกติ ตโตว ปฏินิวตฺติ. ปุนทิวเส อมฺพงฺคณสมีปํ ๑- คโต, ๒- ปุนทิวเส มหาเจติยสฺส อุตฺตรทฺวารโต, ตเถว ปฏินิวตฺติตฺวา จตุตฺถทิวเสปิ เถรสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. เถโร อิมสฺส ภิกฺขุโน วิตกฺโก น ปริสุทฺโธ ภวิสฺสตีติ จีวรํ คเหตฺวา เตน สทฺธึเยว ปญฺหํ ปุจฺฉมาโน คามํ ปาวิสิ. ตญฺจ รตฺตึ เอโก มนุสฺโส อุจฺจารปลิพุทฺโธ สาฏเกเยว วจฺจํ กตฺวา ตํ สงฺการฏฺฐาเน ฉฑฺเฑสิ. ปํสุกูลิกตฺเถโร ตํ นีลมกฺขิกาหิ สมฺปริกิณฺณํ ทิสฺวา อญฺชลึ ปคฺคเหสิ. มหาเถโร "กึ อาวุโส สงฺการฏฺฐานสฺส อญฺชลึ ปคฺคณฺหาสี"ติ. "นาหํ ภนฺเต สงฺการฏฺฐานสฺส อญฺชลึ ปคฺคณฺหามิ, มยฺหํ ปิตุ ทสพลสฺส ปคฺคณฺหามิ, ปุณฺณทาสิยา สรีรํ ปารุปิตฺวา ฉฑฺฑิตํ ปํสุกูลํ ตุมฺพมตฺเต ปาณเก วิธุนิตฺวา สุสานโต คณฺหนฺเตน ทุกฺกรํ กตํ ภนฺเต"ติ. มหาเถโร "ปริสุทฺโธ วิตกฺโก ปํสุกูลิกสฺสา"ติ จินฺเตสิ. ปํสุกูลิกตฺเถโรปิ ตสฺมึเยว ฐาเน ฐิโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ตีณิ ผลานิ ปตฺโต ตํ สาฏกํ คเหตฺวา จีวรํ กตฺวา ปารุปิตฺวา ปาจีนขณฺฑราชึ คนฺตฺวา อคฺคผลํ อรหตฺตํ ปาปุณิ. จีวรตฺถาย คจฺฉนฺตสฺส ปน "กตฺถ ลภิสฺสามี"ติ อจินฺเตตฺวา กมฺมฏฺฐานสีเสเนว คมนํ คมนสนฺโตโส นาม. ปริเยสนฺตสฺส ปน เยน วา เตน วา สทฺธึ อปริเยสิตฺวา ลชฺชึ เปสลํ ภิกฺขุํ คเหตฺวา ปริเยสนํ ปริเยสนสนฺโตโส นาม. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อมฺพงฺคณสมีปโต, อิ. ปปญฺหมฺพงฺคณสมีปโต ๒ ฉ.ม., อิ. คโต น ทิสฺสติ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๘.
เอวํ ปริเยสนฺตสฺส อาหริยมานํ จีวรํ ทูรโต ทิสฺวา "เอตํ มนาปํ ภวิสฺสติ, เอตํ อมนาปนฺ"ติ เอวํ อวิตกฺเกตฺวา ถูลสุขุมาทีสุ ยถาลทฺเธเนว สนฺตุสนํ ปฏิลาภสนฺโตโส นาม. เอวํ ลทฺธํ คณฺหนฺตสฺสาปิ "เอตฺตกํ ทุปฏสฺส ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ เอกปฏสฺสา"ติ อตฺตโน ปโหนกมตฺเตเนว สนฺตุสนํ มตฺตปฏิคฺคหณสนฺโตโส นาม. จีวรํ ปริเยสนฺตสฺส ปน "อสุกสฺส ฆรทฺวาเร มนาปํ ลภิสฺสามี"ติ อจินฺเตตฺวา ทฺวารปฏิปาฏิยา จรณํ โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส นาม. ลูขปณีเตสุ เยน เกนจิ ยาเปตุํ สกฺโกนฺตสฺส ยถาลทฺเธเนว ยาปนํ ยถาลาภสนฺโตโส นาม. อตฺตโน ถามํ ชานิตฺวา เยน ยาเปตุํ สกฺโกติ, เตน ยาปนํ ยถาพลสนฺโตโส นาม. มนาปํ อญฺญสฺส ทตฺวา อตฺตนา ๑- เยน เกนจิ ยาปนํ ยถาสารุปฺปสนฺโตโส นาม. "กตฺถ อุทกํ มนาปํ, กตฺถ อมนาปนฺ"ติ อวิจาเรตฺวา เยน เกนจิ โธวนูปเกน อุทเกน โธวนํ อุทกสนฺโตโส นาม. ปณฺฑุมตฺติกเครุกปูติติณปณฺณรสสงฺกิลิฏฺฐานิ ปน อุทกานิ วชฺเชตุํ วฏฺฏติ. โธวนฺตสฺส ปน มุคฺคราทีหิ อปหริตฺวา หตฺเถหิ มทฺทิตฺวา โธวนํ โธวนสนฺโตโส นาม. ตถา อสุชฺฌนฺตํ ปณฺณานิ ปกฺขิปิตฺวา ตาปิตอุทเกนาปิ โธวิตุํ วฏฺฏติ. เอวํ โธวิตฺวา กโรนฺตสฺส อิทํ ถูลํ, อิทํ สุขุมนฺติ อโกเปตฺวา ปโหนกนีหาเรเนว กรณํ กรณสนฺโตโส นาม. ติมณฺฑลปฏิจฺฉาทนมตฺตสฺเสว กรณํ ปริมาณสนฺโตโส นาม. จีวรกรณตฺถาย ปน มนาปํ สุตฺตํ ปริเยสิสฺสามีติ อวิจริตฺวา รถิกาทีสุ วา เทวฏฺฐาเน วา อาหริตฺวาว ปาทมูเล วา ฐปิตํ ยงฺกิญฺจิเทว สุตฺตํ คเหตฺวา กรณํ สุตฺตสนฺโตโส นาม. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อตฺตโน.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๙.
กุสิพนฺธนกาเล ปน องฺคุลมตฺเต สตฺตวาเร วิชฺฌิตพฺพํ, เอวํ กโรนฺตสฺส หิ โย ภิกฺขุ สหาโย น โหติ, ตสฺส วตฺตเภโทปิ นตฺถิ. ติองฺคุลมตฺเต ๑- ปน สตฺตวาเร วิชฺฌิตพฺพํ, เอวํ กโรนฺตสฺส มคฺคปฏิปนฺเนนาปิ สหาเยน ภวิตพฺพํ. โย น โหติ, ตสฺส วตฺตเภโท. อยํ สิพฺพนสนฺโตโส นาม. รชนฺเตน ปน กาฬกจฺฉกาทีนิ ปริเยสนฺเตน น จริตพฺพํ. ๒- โสมวกฺกลาทีสุ ยํ ลภติ, เตน รชิตพฺพํ. อลภนฺเตน ปน มนุสฺเสหิ อรญฺเญ วากํ คเหตฺวา ฉฑฺฑิตรชนํ วา ภิกฺขูหิ ปจิตฺวา ฉฑฺฑิตกสฏํ วา คเหตฺวา รชิตพฺพํ, อยํ รชนสนฺโตโส นาม. นีลกทฺทมกาฬสาเมสุ ยงฺกิญฺจิ คเหตฺวา หตฺถิปิฏฺเฐ นิสินฺนสฺส ปญฺญายมานกปฺปกรณํ กปฺปสนฺโตโส นาม. หิริโกปินปฏิจฺฉาทนมตฺตวเสน ปริภุญฺชนํ ปริโภคสนฺโตโส นาม. ทุสฺสมฺปน ลภิตฺวา สุตฺตํ วา สูจึ วา การกํ วา อลภนฺเตน ฐเปตุํ วฏฺฏติ, ลภนฺเตน น วฏฺฏติ. กตมฺปิ สเจ อนฺเตวาสิกาทีนํ ทาตุกาโม โหติ, เต จ อสนฺนิหิตา ยาว อาคมนา ฐเปตุํ วฏฺฏติ. อาคตมตฺเตสุ ทาตพฺพํ. ทาตุํ อสกฺโกนฺเตน อธิฏฺฐาตพฺพํ. อญฺญสฺมึ จีวเร สติ ปจฺจตฺถรณมฺปิ อธิฏฺฐาตุํ วฏฺฏติ. อนธิฏฺฐิตเมว หิ สนฺนิธิ โหติเยว. อธิฏฺฐิตํ น โหตีติ มหาสิวตฺเถโร ๓- อาห. อยํ สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส นาม. วิสชฺชนฺเตน ปน มุขํ โอโลเกตฺวา น ทาตพฺพํ. สาราณียธมฺเม ฐตฺวา วิสชฺชิตพฺพนฺติ อยํ วิสชฺชนสนฺโตโส นาม. จีวรปฏิสํยุตฺตานิ ธุตงฺคานิ นาม ปํสุกูลิกงฺคญฺเจว เตจีวริกงฺคญฺจ. เตสํ วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺคโต เวทิตพฺพา. อิติ จีวรสนฺโตสมหาอริยวํสํ ปูรยมาโน ภิกฺขุ อิมานิ เทฺว ธุตงฺคานิ โคเปติ. อิมานิ โคเปนฺโต จีวรสนฺโตสมหาอริยวํสวเสน สนฺตุฏฺโฐ โหติ. @เชิงอรรถ: ๑ สี. ทฺวงฺคุลมตฺเต ๒ ฉ.ม. รชิตพฺพํ ๓ ฉ.ม. มหาสีวตฺเถโร--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๐.
วณฺณวาทีติ เอโก สนฺตุฏฺโฐว โหติ, สนฺโตสสฺส วณฺณํ น กเถติ, เอโก น สนฺตุฏฺโฐ โหติ, สนฺโตสสฺส วณฺณํ กเถติ, เอโก เนว สนฺตุฏฺโฐ โหติ, น สนฺโตสสฺส วณฺณํ กเถติ, เอโก สนฺตุฏฺโฐ เจว โหติ, สนฺโตสสฺส จ วณฺณํ กเถติ, ตํ ทสฺเสตุํ "อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺฐิยา จ วณฺณวาที"ติ วุตฺตํ. อเนสนนฺติ ทูเตยฺยปหีนคมนานุโยคปฺปเภทํ นานปฺปการํ อเนสนํ. อปฺปฏิรูปนฺติ อยุตฺตํ. อลทฺธา จาติ อลภิตฺวา. ยถา เอกจฺโจ "กถํ นุ โข จีวรํ ลภิสฺสามี"ติ ปุญฺญวนฺเตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ เอกโต หุตฺวา โกหญฺญํ กโรนฺโต อุตฺตสฺสติ ปริตสฺสติ, สนฺตุฏฺโฐ ภิกฺขุ เอวํ อลทฺธา จ จีวรํ น ปริตสฺสติ. ลทฺธา จาติ ธมฺเมน สเมน ลภิตฺวา. อคธิโตติ วิคตโลภคิทฺโธ. อมุจฺฉิโตติ อธิมตฺตตณฺหาย มุจฺฉํ อนาปนฺโน. อนชฺฌาปนฺโนติ ตณฺหาย อโนตฺถโฏ อปริโยนทฺโธ. อาทีนวทสฺสาวีติ อเนสนาปตฺติยญฺจ คธิตลาภปริโภเค ๑- จ อาทีนวํ ปสฺสมาโน. นิสฺสรณปญฺโญติ "ยาวเทว สีตสฺส ปฏิฆาตายา"ติ ๒- วุตฺตํ นิสฺสรณเมว ปชานนฺโต. อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺฐิยาติ เยน เกนจิ จีวเรน สนฺตุฏฺฐิยา. เนวตฺตานุกฺกํเสตีติ "อหํ ปํสุกูลิโก, มยา อุปสมฺปทมาเฬเยว ปํสุกูลิกงฺคํ คหิตํ, โก มยา สทิโส อตฺถี"ติ อตฺตุกฺกํสนํ น กโรติ. น ปรํ วมฺเภตีติ "อิเม ปนญฺเญ ภิกฺขู น ปํสุกูลิกา"ติ วา "ปํสุกูลิกงฺคมตฺตมฺปิ เอเตสํ นตฺถี"ติ วา เอวํ ปรํ น วมฺเภติ. โย หิ ตตฺถ ทกฺโขติ โย ตสฺมึ จีวรสนฺโตเส, วณฺณวาทิตาทีสุ วา ทกฺโข เฉโก พฺยตฺโต. อนลโสติ สาตจฺจกิริยาย อาลสิยวิรหิโต. สมฺปชาโน ปฏิสฺสโตติ สมฺปชานนปญฺญาย เจว สติยา จ ยุตฺโต. อริยวํเส ฐิโตติ อริยวํเส ปติฏฺฐิโต. (๙-๑) อิตรีตเรน ปิณฺฑปาเตนาติ เยน เกนจิ ปิณฺฑปาเตน. เอตฺถาปิ ปิณฺฑปาโต ชานิตพฺโพ, ปิณฺฑปาตกฺเขตฺตํ ชานิตพฺพํ, ปิณฺฑปาตสนฺโตโส ชานิตพฺโพ, ปิณฺฑปาตปฏิสํยุตฺตํ ธุตงฺคํ ชานิตพฺพํ. ตตฺถ ปิณฺฑปาโตติ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เคธีตลาภปริโภเค ๒ ม.มู. สพฺพาสวสํวรสุตฺต ๑๒/๒๓/๑๔--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๑.
"โอทโน กุมฺมาโส สตฺตุ มจฺโฉ มํสํ ขีรํ ทธิ สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผานิตํ ยาคุ ขาทนียํ สายนียํ เลหนียนฺ"ติ โสฬส ปิณฺฑปาตา. ปิณฺฑปาตกฺเขตฺตนฺติ สํฆภตฺตํ, อุทฺเทสภตฺตํ, นิมนฺตนํ, สลากภตฺตํ, ปกฺขิกํ, อุโปสถิกํ, ปาฏิปทิกํ, อาคนฺตุกภตฺตํ, คมิกภตฺตํ, คิลานภตฺตํ, คิลานูปฏฺฐากภตฺตํ, ธุรภตฺตํ, กุฏิภตฺตํ, วารภตฺตํ, วิหารภตฺตนฺติ ปณฺณรส ปิณฺฑปาตกฺเขตฺตานิ. ปิณฺฑปาตสนฺโตโสติ ปิณฺฑปาเต วิตกฺกสนฺโตโส, คมนสนฺโตโส, ปริเยสนสนฺโตโส, ปฏิลาภสนฺโตโส, ปฏิคฺคหณสนฺโตโส, มตฺตปฏิคฺคหณสนฺโตโส, โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส, ยถาลาภสนฺโตโส, ยถาพลสนฺโตโส, ยถาสารุปฺปสนฺโตโส, อุปการสนฺโตโส, ปริมาณสนฺโตโส, ปริโภคสนฺโตโส, สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส, วิสชฺชนสนฺโตโสติ ปณฺณรส สนฺโตสา. ตตฺถ สาทโก ภิกฺขุ มุขํ โธวิตฺวา วิตกฺเกติ. ปิณฺฑปาติเกน ปน คเณน สทฺธึ จรเกน ๑- สายํ เถรูปฏฺฐานกาเล "เสฺว กตฺถ ปิณฺฑาย จริสฺสามาติ อสุกคาเม ภนฺเต"ติ เอตฺตกํ จินฺเตตฺวา ตโต ปฏฺฐาย น วิตกฺเกตพฺพํ. เอกจาริเกน วิตกฺกมาฬเก ฐตฺวา วิตกฺเกตพฺพํ. ตโต ปรํ วิตกฺเกนฺโต อริยวํสา จุโต โหติ ปริพาหิโร. อยํ วิตกฺกสนฺโตโส นาม. ปิณฺฑาย ปวิสนฺเตน ปน ๒- "กุหึ ลภิสฺสามี"ติ อจินฺเตตฺวา กมฺมฏฺฐานสีเสน คนฺตพฺพํ. อยํ คมนสนฺโตโส นาม. ปริเยสนฺเตน ยํ วา ตํ วา อคฺคเหตฺวา ลชฺชึ เปสลเมว คเหตฺวา ปริเยสิตพฺพํ. อยํ ปริเยสนสนฺโตโส นาม. ทูรโตว อาหริยมานํ ทิสฺวา "เอตํ มนาปํ, เอตํ อมนาปนฺ"ติ จิตฺตํ น อุปฺปาเทตพฺพํ. อยํ ปฏิลาภสนฺโตโส นาม. "อิทํ มนาปํ คณฺหิสฺสามิ, อิทํ อมนาปํ น คณฺหิสฺสามี"ติ อจินฺเตตฺวา ยงฺกิญฺจิ ยาปนมตฺตํ คเหตพฺพเมว, อยํ ปฏิคฺคหณสนฺโตโส นาม. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. จรตา ๒ ฉ.ม. ปน สทฺโท น ทิสฺสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๒.
เอตฺถ ปน เทยฺยธมฺโม พหุ, ทายโก อปฺปํ ทาตุกาโม, อปฺปํ คเหตพฺพํ. เทยฺยธมฺโม พหุ, ทายโกปิ พหุํ ทาตุกาโม, ปมาเณเนว คเหตพฺพํ. เทยฺยธมฺโม น พหุ, ทายโกปิ อปฺปํ ทาตุกาโม, อปฺปํ คเหตพฺพํ. เทยฺยธมฺโม น พหุ. ทายโก ปน พหุํ ทาตุกาโม, ปมาเณเนว คเหตพฺพํ. ปฏิคฺคหณสฺมิญฺหิ มตฺตํ อชานนฺโต มนุสฺสานํ ปสาทํ มกฺเขติ, สทฺธาเทยฺยํ วินิปาเตติ, สาสนํ น กโรติ, วิชาตมาตุยาปิ จิตฺตํ คเหตุํ น สกฺโกติ. อิติ มตฺตํ ชานิตฺวาว ปฏิคฺคเหตพฺพนฺติ อยํ มตฺตปฏิคฺคหณสนฺโตโส นาม. อฑฺฒกุลานิเยว ๑- อคนฺตฺวา ทฺวารปฏิปาฏิยา คนฺตพฺพํ. อยํ โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส นาม. ยถาลาภสนฺโตสาทโย จีวเร วุตฺตนยาเอว. ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา สมณธมฺมํ อนุปาเลสฺสามีติ เอวํ อุปการํ ญตฺวา ปริภุญฺชนํ อุปการสนฺโตโส นาม. ปตฺตํ ปูเรตฺวา อานีตํ น ปฏิคฺคเหตพฺพํ, อนุปสมฺปนฺเน สติ เตน คาหาเปตพฺพํ, อสติ หราเปตฺวา ปฏิคฺคหณมตฺตํ คเหตพฺพํ. อยํ ปริมาณสนฺโตโส นาม. "ชิฆจฺฉาย ปฏิวิโนทนํ อิทเมตฺถ นิสฺสรณนฺ"ติ เอวํ ปริภุญฺชนํ ปริโภคสนฺโตโส นาม. นิทหิตฺวา นิทหิตฺวา น ปริภุญฺชิตพฺพํ. อยํ สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส นาม. มุขํ อโนโลเกตฺวา สาราณียธมฺเม ฐิเตน วิสชฺเชตพฺพํ. อยํ วิสชฺชนสนฺโตโส นาม. ปิณฺฑปาตปฏิสํยุตฺตานิ ปน ปญฺจ ธุตงฺคานิ ปิณฺฑปาติกงฺคํ สปทานจาริกงฺคํ เอกาสนิกงฺคํ ปตฺตปิณฺฑิกงฺคํ ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคนฺติ. เตสํ วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตา. อิติ ปิณฺฑปาตสนฺโตสมหาอริยวํสํ ปูรยมาโน ภิกฺขุ อิมานิ ปญฺจ ธุตงฺคานิ โคเปติ. อิมานิ โคเปนฺโต @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สทฺธกุลานิเยว.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๓.
ปิณฺฑปาตสนฺโตสมหาอริยวํเสน สนฺตุฏฺโฐ โหติ. "วณฺณวาที"ติ อาทีนิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ. (๙-๒) เสนาสเนนาติ อิธ เสนาสนํ ชานิตพฺพํ, เสนาสนกฺเขตฺตํ ชานิตพฺพํ, เสนาสนสนฺโตโส ชานิตพฺโพ, เสนาสนปฏิสํยุตฺตํ ธุตงฺคํ ชานิตพฺพํ. ตตฺถ เสนาสนนฺติ มญฺโจ, ปีฐํ, ภิสี, พิมฺโพหนํ, วิหาโร, อฑฺฒโยโค, ปาสาโท, หมฺมิยํ, คุหา, เลณํ, อฏฺโฏ, มาโฬ, เวฬุคุมฺโพ, รุกฺขมูลํ, ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺตีติ อิมานิ ปณฺณรส เสนาสนานิ. เสนาสนกฺเขตฺตนฺติ "สํฆโต วา คณโต วา ญาติโต วา มิตฺตโต วา อตฺตโน วา ธเนน ปํสุกูลํ วา"ติ ฉ เขตฺตานิ. เสนาสนสนฺโตโสติ เสนาสเน วิตกฺกสนฺโตสาทโย ปณฺณรส สนฺโตสา. เต ปิณฺฑปาเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ. เสนาสนปฏิสํยุตฺตานิ ปน ปญฺจ ธุตงฺคานิ อารญฺญิกงฺคํ, รุกฺขมูลิกงฺคํ, อพฺโภกาสิกงฺคํ, โสสานิกงฺคํ, ยถาสนฺถติกงฺคนฺติ. เตสํ วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตา. อิติ เสนาสนสนฺโตสมหาอริยวํสํ ปูรยมาโน ภิกฺขุ อิมานิ ปญฺจ ธุตงฺคานิ โคเปติ. อิมานิ โคเปนฺโต เสนาสนสนฺโตสมหาอริยวํเสน สนฺตุฏฺโฐ โหติ. (๙-๓) คิลานปจฺจโย ปน ปิณฺฑปาเตเยว ปวิฏฺโฐ. ตตฺถ ยถาลาภยถาพลยถาสารุปฺปสนฺโตเสเนว สนฺตุสิตพฺพํ. เนสชฺชิกงฺคํ ภาวนารามอริยวํสํ ภชติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ปญฺจ เสนาสเน วุตฺตา ปญฺจ อาหารนิสฺสิตา เอโก วิริยสํยุตฺโต เทฺว จ จีวรนิสฺสิตาติ อิติ อายสฺมา ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺตตฺเถโร มหาปฐวึ ๑- ปตฺถรมาโน วิย สาครกุจฺฉึ ปูรยมาโน วิย อากาสํ วิตฺถารยมาโน วิย จ ปฐมํ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ปฐวึ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๔.
จีวรสนฺโตสอริยวํสํ กเถตฺวา จนฺทํ อุฏฺฐาเปนฺโต วิย สุริยํ อุลฺลงฺเฆนฺโต วิย จ ทุติยํ ปิณฺฑปาตสนฺโตส ๑- อริยวํสํ ๒- กเถตฺวา สิเนรุํ อุกฺขิปนฺโต วิย ตติยํ เสนาสนสนฺโตสอริยวํสํ กเถตฺวา อิทานิ สหสฺสนยปฏิมณฺฑิตํ จตุตฺถํ ภาวนารามอริยวํสํ กเถตุํ ปุน จ ปรํ อาวุโส ภิกฺขุ ปหานาราโม โหตีติ เทสนํ อารภิ. ตตฺถ อารมนํ อาราโม, อภิรตีติ อตฺโถ. ปญฺจวิเธ ปหาเน อาราโม อสฺสาติ ปหานาราโม. กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต รมติ, เนกฺขมฺมํ ภาเวนฺโต รมติ, พฺยาปาทํ ปชหนฺโต รมติ ฯเปฯ สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต รมติ, อรหตฺตมคฺคํ ภาเวนฺโต รมตีติ เอวํ ปหาเน รโตติ ปหานรโต. วุตฺตนเยเนว ภาวนาย อาราโม อสฺสาติ ภาวนาราโม. ภาวนาย รโตติ ภาวนารโต. อิเมสุ ปน จตูสุ อริยวํเสสุ ปุริเมหิ ตาว ๓- ตีหิ เตรสนฺนํ ธุตงฺคานํ จตุปจฺจยสนฺโตสสฺส จ วเสน สกลํ วินยปิฏกํ กถิตํ โหติ. ภาวนาราเมน อวเสสํ ปิฏกทฺวยํ กถิตํ โหติ. ๔- อิมมฺปน ภาวนารามอริยวํสํ ๕- กเถนฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิสมฺภิทามคฺเค เนกฺขมฺมปาลิยา กเถตพฺโพ. ทีฆนิกาเย ทสุตฺตรสุตฺตนฺตปริยาเยน กเถตพฺโพ. มชฺฌิมนิกาเย สติปฏฺฐานสุตฺตนฺตปริยาเยน กเถตพฺโพ. อภิธมฺเม นิทฺเทสปริยาเยน กเถตพฺโพ. ตตฺถ ปฏิสมฺภิทามคฺเค เนกฺขมฺมปาลิยาติ โส เนกฺขมฺมํ ภาเวนฺโต รมติ, กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต รมติ. อพฺยาปาทํ, พฺยาปาทํ. อาโลกสญฺญํ, ถีนมิทฺธํ. อวิกฺเขปํ, อุทฺธจฺจํ. ธมฺมววฏฺฐานํ, วิจิกิจฺฉํ. ญาณํ, อวิชฺชํ. ปามุชฺชํ, อรตึ. ปฐมชฺฌานํ, ปญฺจ นีวรเณ. ทุติยชฺฌานํ, วิตกฺกวิจาเร. ตติยชฺฌานํ, ปีตึ. จตุตฺถชฺฌานํ, สุขทุกฺเข. อากาสานญฺจายตนสมาปตฺตึ ภาเวนฺโต รมติ, รูปสญฺญํ ปฏิฆสญฺญํ นานตฺตสญฺญํ ปชหนฺโต รมติ. วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺตึ ฯเปฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺตึ ภาเวนฺโต รมติ, อากิญฺจญฺญายตนสญฺญํ ปชหนฺโต รมติ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ปิณฺฑปาตสนฺโตสํ. ๒ ฉ.ม., อริยวํสํ น ทิสฺสติ. @๓ ฉ.ม. ตาว น ทิสฺสติ, ๔ ฉ,ม., อิ. กถิตํ โหติ น ทิสฺสติ. @๕ ฉ.ม., อิ. ภาวนารามตํ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๕.
อนิจฺจานุปสฺสนํ ภาเวนฺโต รมติ, นิจฺจสญฺญํ ปชหนฺโต รมติ. ทุกฺขานุปสฺสนํ, สุขสญฺญํ. อนตฺตานุปสฺสนํ, อตฺตสญฺญํ. นิพฺพิทานุปสฺสนํ, นนฺทึ. วิราคานุปสฺสนํ, ราคํ. นิโรธานุปสฺสนํ, สมุทยํ. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนํ, อาทานํ. ขยานุปสฺสนํ, ฆนสญฺญํ. วยานุปสฺสนํ, อายูหนํ. วิปริณามานุปสฺสนํ, ธุวสญฺญํ. อนิมิตฺตานุปสฺสนํ, นิมิตฺตํ. อปฺปณิหิตานุปสฺสนํ, ปณิธึ. สุญฺญตานุปสฺสนํ, อภินิเวสํ. อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนํ, สาราทานาภินิเวสํ. ยถาภูตญาณทสฺสนํ, สมฺโมหาภินิเวสํ. อาทีนวานุปสฺสนํ, อาลยาภินิเวสํ. ปฏิสงฺขานุปสฺสนํ, อปฺปฏิสงฺขํ. วิวฏฺฏานุปสฺสนํ, สํโยคาภินิเวสํ. โสตาปตฺติมคฺคํ, ทิฏฺเฐกฏฺเฐ กิเลเส. สกทาคามิมคฺคํ, โอฬาริเก กิเลเส. อนาคามิมคฺคํ, อณุสหคเต กิเลเส. อรหตฺตมคฺคํ ภาเวนฺโต รมติ, สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต รมตีติ เอวํ ปฏิสมฺภิทามคฺเค เนกฺขมฺมปาลิยา กเถตพฺโพ. ทีฆนิกาเย ทสุตฺตรสุตฺตนฺตปริยาเยน กเถตพฺโพติ ๑- เอกํ ธมฺมํ ภาเวนฺโต รมติ, เอกํ ธมฺมํ ปชหนฺโต รมติ ฯเปฯ ทส ธมฺเม ภาเวนฺโต รมติ, ทส ธมฺเม ปชหนฺโต รมติ. กตมํ เอกํ ธมฺมํ ภาเวนฺโต รมติ. กายคตาสตึ สาตสหคตํ. อิมํ เอกํ ธมฺมํ ภาเวนฺโต รมติ. กตมํ เอกํ ธมฺมํ ปชหนฺโต รมติ. อสฺมิมานํ. อิมํ เอกํ ธมฺมํ ปชหนฺโต รมติ. กตเม เทฺว ธมฺเม ฯเปฯ กตเม ทส ธมฺเม ภาเวนฺโต รมติ. ทส กสิณายตนานิ. อิเม ทส ธมฺเม ภาเวนฺโต รมติ. กตเม ทส ธมฺเม ปชหนฺโต รมติ. ทส มิจฺฉตฺเต. อิเม ทส ธมฺเม ปชหนฺโต รมติ. เอวํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ ภาวนาราโม โหตีติ เอวํ ทีฆนิกาเย ทสุตฺตรสุตฺตนฺตปริยาเยน กเถตพฺโพ. มชฺฌิมนิกาเย สติปฏฺฐานสุตฺตนฺตปริยาเยน กเถตพฺโพติ ๒- เอกายโน อยํ ๓- ภิกฺขเว มคฺโค ฯเปฯ ยาวเทว ญาณมตฺตาย ปฏิสฺสติมตฺตาย อนิสฺสิโต จ วิหรติ น จ กิญฺจิ โลเก อุปาทิยติ. เอวมฺปิ ภิกฺขเว ภิกฺขุ ภาวนาราโม โหติ ภาวนารโต, ปหานาราโม โหติ ปหานรโต. ปุน จปรํ ภิกฺขเว ภิกฺขุ คจฺฉนฺโต วา คจฺฉามีติ ปชานาติ ฯเปฯ ปุน จปรํ ภิกฺขเว ภิกฺขุ เสยฺยถาปิ ปสฺเสยฺย สรีรํ สิวฏฺฐิกาย ฉฑฺฑิตํ ฯเปฯ ปูตีนิ จุณฺณกชาตานิ. โส อิมเมว @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. กเถตพฺโพ... น ทิสฺสติ. ๒ ฉ.ม., อิ. กเถตพฺโพ น ทิสฺสติ @๓ ฉ.ม. อยํ น ทิสฺสติ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๖.
กายํ อุปสํหรติ, อยมฺปิ โข กาโย เอวํธมฺโม เอวํภาวี เอวํอนตีโตติ. อิติ อชฺฌตฺตํ วา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ ฯเปฯ เอวํปิ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ ภาวนาราโม โหตีติ เอวํ มชฺฌิมนิกาเย สติปฏฺฐานสุตฺตนฺตปริยาเยน กเถตพฺโพ. อภิธมฺเม นิทฺเทสปริยาเยนาติ สพฺเพปิ สงฺขเต ธมฺเม ๑- อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต ฯเปฯ สงฺกิเลสิกธมฺมโต ปสฺสนฺโต รมติ. อยํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ ภาวนารามโต โหตีติ เอวํ นิทฺเทสปริยาเยน กเถตพฺโพ. เนว อตฺตานุกฺกํเสตีติ อชฺช เม สฏฺฐี วา สตฺตติ วา วสฺสานิ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตสฺส, โก มยา สทิโส อตฺถีติ เอวํ อตฺตุกฺกํสนํ น กโรติ. น ปรํวมฺเภตีติ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ ๒- วิปสฺสนามตฺตกมฺปิ นตฺถิ, กึ อิเม วิสฏฺฐกมฺมฏฺฐานา จรนฺตีติ เอวํ ปรวมฺภนํ น กโรตีติ. เสสํ วุตฺตนยเมว. (๙-๔) [๓๑๐] ปธานานีติ อุตฺตมวิริยานิ. สํวรปธานนฺติ จกฺขฺวาทีนิ สํวรนฺตสฺส อุปฺปนฺนวิริยํ. ปหานปธานนฺติ กามวิตกฺกาทโย ปชหนฺตสฺส อุปฺปนฺนวิริยํ. ภาวนาปธานนฺติ โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺตสฺส อุปฺปนฺนวิริยํ. อนุรกฺขนาปธานนฺติ สมาธินิมิตฺตํ อนุรกฺขนตสฺส อุปฺปนฺนวิริยํ. (๑๐-๑) วิเวกนิสฺสิตนฺติ อาทีสุ วิเวโก วิราโค นิโรโธติ ตีณิปิ นิพฺพานสฺส นามานิ. นิพฺพานญฺหิ อุปธิวิเวกตฺตา วิเวโก. ตํ อาคมฺม ราคาทโย วิรชฺชนฺตีติ วิราโค. นิรุชฺฌนฺตีติ นิโรโธ. ตสฺมา "วิเวกนิสฺสิตนฺ"ติ อาทีสุ อารมฺมณวเสน วา อธิคนฺตพฺพวเสน วา นิพฺพานนิสฺสิตนฺติ อตฺโถ. โวสฺสคฺคปริณามินฺติ เอตฺถ เทฺว โวสฺสคฺคา ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค จ ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโค จ. ตตฺถ วิปสฺสนา ตทงฺควเสน กิเลเส จ ขนฺเธ จ ปริจฺจชตีติ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค. มคฺโค อารมฺมณวเสน นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโค. ตสฺมา โวสฺสคฺคปริณามินฺติ ยถา ภาวิยมาโน สติสมฺโพชฺฌงฺโค โวสฺสคฺคตฺถาย ปริณามติ, วิปสฺสนาภาวญฺจ มคฺคภาวญฺจ ปาปุณาติ, เอวํ ภาเวตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. (๑๐-๓) @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ธมฺเม น ทิสฺสติ. ๒ ฉ.ม., อิ. อนตฺตา น ทิสฺสติ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๗.
ภทฺทกนฺติ ภทฺทกํ สมาธินิมิตฺตํ วุจฺจติ. อฏฺฐิกสญฺญาทิวเสน อธิคโต สมาธิเยว. อนุรกฺขตีติ สมาธิปริปนฺถิกธมฺเม ๑- ราคโทสโมเห โสเธนฺโต รกฺขติ. เอตฺถ จ อฏฺฐิกสญฺญาทิกา ปญฺเจว สญฺญา วุตฺตา. อิมสฺมึ ปน ฐาเน ทสปิ อสุภานิ วิตฺถาเรน ๒- กเถตพฺพานิ. เตสํ วิตฺถาโร วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโตเยว. (๑๐-๔) ธมฺเม ญาณนฺติ เอกปฏิเวธวเสน จตุสจฺจธมฺเม ญาณํ จตุสจฺจพฺภนฺตเร นิโรธธมฺเม ญาณญฺจ. ยถาห "ตตฺถ กตมํ ธมฺเม ญาณํ, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ญาณนฺ"ติ. ๓- อนฺวเย ญาณนฺติ จตฺตาริ สจฺจานิ ปจฺจกฺขโต ทิสฺวา ยถา อิทานิ, เอวํ อตีเตปิ อนาคเตปิ อิเมเยว ปญฺจกฺขนฺธา ทุกฺขสจฺจํ, อยเมว ตณฺหา สมุทยสจฺจํ, อยเมว นิโรโธ นิโรธสจฺจํ, อยเมว มคฺโค มคฺคสจฺจนฺติ เอวํ ตสฺส ญาณสฺส อนุคติยํ ญาณํ. เตนาห "โส อิมินา ธมฺเมน ญาเตน ทิฏฺเฐน ปตฺเตน วิทิเตน ปริโยคาเฬฺหน อตีตานาคเต นยํ เนตี"ติ. ๓- ปริเย ญาณนฺติ ปเรสํ จิตฺตปริจฺเฉเท ญาณํ. ยถาห "ตตฺถ กตมํ ปริจฺเฉเท ญาณํ, อิธ ภิกฺขุ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาตี"ติ ๔- วิตฺถาเรตพฺพํ. ฐเปตฺวา ปน อิมานิ ตีณิ ญาณานิ อวเสสํ สมฺมติญาณํ ๕- นาม. ยถาห "ตตฺถ กตมํ สมฺมติญาณํ, ฐเปตฺวา ธมฺเม ญาณํ ฐเปตฺวา อนฺวเย ญาณํ ฐเปตฺวา ปริจฺเฉเท ญาณํ อวเสสํ สมฺมติญาณนฺ"ติ. ๖- (๑๑) ทุกฺเข ญาณาทีหิ อรหตฺตํ ปาเปตฺวา เอกสฺส ภิกฺขุโน นิคมนํ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํ กถิตํ. ตตฺถ เทฺว สจฺจานิ วฏฺฏํ, เทฺว วิวฏฺฏํ, วฏฺเฏ อภินิเวโส โหติ, โน วิวฏฺเฏ. ทฺวีสุ สจฺเจสุ อาจริยสนฺติเก ปริยตฺตึ อุคฺคเหตฺวา กมฺมํ กโรติ, ทฺวีสุ สจฺเจสุ "นิโรธสจฺจํ นาม สุนฺทรํ ๗- อิฏฺฐํ กนฺตํ มนาปํ, มคฺคสจฺจํ นาม อิฏฺฐํ กนฺตํ มนาปนฺ"ติ สวนวเสน กมฺมํ กโรติ. ทฺวีสุ สจฺเจสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาสวนธารณสมฺมสนปฏิเวโธ วฏฺฏติ, ทฺวีสุ สวนปฏิเวโธ วฏฺฏติ. ตีณิ กิจฺจวเสน ปฏิวิชฺฌติ, เอกํ อารมฺมณวเสน. เทฺว สจฺจานิ ทุทฺทสตฺตา คมฺภีรานิ, เทฺว คมฺภีรตฺตา ทุทฺทสานิ. (๑๒) @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปริปนฺธกธมฺเม, สี. ปาริปกฺขิกธมฺเม ๒ ฉ.ม. วิตฺถาเรตฺวา. @๓ อภิ. วิ. ๓๕/๗๙๖/๔๐๐ ๔ อภิ. วิ. ๓๕/๗๙๖/๔๐๑ @๕ ฉ.ม., อิ. สมฺมุติญาญํ, เอวมุปริปิ. ๖ อภิ. วิ. ๓๕/๗๙๖/๔๐๒ @๗ ฉ.ม., อิ. สุนฺทรํ น ทิสฺสติ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๘.
โสตาปตฺติยงฺคาทิจตุกฺกวณฺณนา [๓๑๑] โสตาปตฺติยงฺคานีติ โสตาปตฺติยา องฺคานิ, โสตาปตฺติมคฺคสฺส ปฏิลาภการณานีติ อตฺโถ. สปฺปุริสสํเสโวติ พุทฺธาทีนํ สปฺปุริสานํ อุปสงฺกมิตฺวา เสวนํ. สทฺธมฺมสฺสวนนฺติ สปฺปายสฺส เตปิฏกสฺส ธมฺมสฺส สวนํ. โยนิโสมนสิกาโรติ อนิจฺจาทิวเสน มนสิกาโร. ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺตีติ โลกุตฺตรธมฺมสฺส อนุธมฺมภูตาย ปุพฺพภาคปฏิปตฺติยา ปฏิปชฺชนํ. (๑๓) อเวจฺจปฺปสาเทนาติ อจลปฺปสาเทน. "อิติปิ โส ภควา"ติ อาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตานิ. ผลธาตุอาหารจตุกฺกานิ อุตฺตานตฺถาเนว. อปิเจตฺถ ลูขปณีตวตฺถุวเสน โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพา. (๑๔-๑๗) วิญญาณฏฺฐิติโยติ วิญฺญาณํ เอตาสุ ติฏฺฐตีติ วิญฺญาณฏฺฐิติโย. อารมฺมณฏฺฐิติวเสเนตํ วุตฺตํ. รูปูปายนฺติ รูปํ อุปคตํ หุตฺวา. ปญฺจโวการภวสฺมิญฺหิ อภิสงฺขารวิญฺญาณํ รูปกฺขนฺธํ นิสฺสาย ติฏฺฐติ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. รูปารมฺมณนฺติ รูปกฺขนฺธโคจรํ. รูปปฺปติฏฺฐนฺติ รูเป ปติฏฺฐิตํ หุตฺวา. นนฺทูปเสจนนฺติ โลภสหคตสมฺปยุตฺตาย นนฺทิยาว อุปสิตํ ๑- หุตฺวา. อิตรํ อุปนิสฺสยโกฏิยา. วุฑฺฒึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชตีติ สฏฺฐีปิ สตฺตติปิ วสฺสานิ เอวํ ปวตฺตมานํ วุฑฺฒึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชติ. เวทนูปายาทีสุปิ เอเสว นโย. อิเมหิ ปน ตีหิ ปเทหิ จตุโวการภเว อภิสงฺขารวิญฺญาณํ วุตฺตํ. ตสฺส ยาวตายุกํ ปตตฺตนวเสน วุฑฺฒึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนา เวทิตพฺพา. จตุกฺกวเสน ปน เทสนาย อาคตตฺตา วิญฺญาณูปายนฺติ น วุตฺตํ. เอวํ วุจฺจมาโน ๒- จ "กตมํ นุ โข เอตฺถ กมฺมวิญฺญาณํ, กตมํ วิปากวิญฺญาณนฺ"ติ สมฺโมโหว ภเวยฺย, ตสฺมาปิ น วุตฺตํ. อคติคมนานิ วิตฺถาริตาเนว. (๑๘-๑๙) จีวรเหตูติ กตฺถ มนาปํ จีวรํ ลภิสฺสามีติ จีวรการณา อุปฺปชฺชติ. อิติภวาภวเหตูติ เอตฺถ อิตีติ นิทสฺสเน ๓- นิปาโต. ยถา จีวราทิเหตุ, เอวํ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุปสิตฺตํ ๒ ฉ.ม. วุจฺจมาเน ๓ ฉ.ม. นิทสฺสนตฺเถ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๙.
ภวาภวเหตูปีติ อตฺโถ. ภวาภโวติ เจตฺถ ปณีตปณีตตรานิ เตลมธุผาณิตาทีนิ อธิปฺเปตานิ. อิเมสํ ปน จตุนฺนํ ตณฺหุปฺปาทานํ ปหานตฺถาย ปฏิปาฏิยาว จตฺตาโร อริยวํสา เทสิตาติ เวทิตพฺพา. ปฏิปทาจตุกฺกํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อกฺขมาทีสุ ปธานกรณกาเล สีตาทีนิ น ขมตีติ อกฺขมา. ขมตีติ ขมา. อินฺทฺริยทมนํ ทมา. "อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี"ติ ๑- อาทินา นเยน วิตกฺกสมนํ สมา. (๒๐-๒๒) ธมฺมปทานีติ ธมฺมโกฏฺฐาสานิ. อนภิชฺฌา ธมฺมปทนฺนาม อโลโภ วา อโลภสีเสน อธิคตชฺฌานวิปสฺสนามคฺคผลนิพฺพานานิ วา. อพฺยาปาโท ธมฺมปทนฺนาม อโกโป วา เมตฺตาสีเสน อธิคตชฺฌานาทีนิ วา. สมฺมาสติ ธมฺมปทนฺนาม สุปฏฺฐิตสฺสติ วา สติสีเสน อธิคตชฺฌานาทีนิ วา. สมฺมาสมาธิ ธมฺมปทนฺนาม สมาปตฺติ วา อฏฺฐสมาปตฺติวเสน อธิคตชฺฌานวิปสฺสนามคฺคผลนิพฺพานานิ วา. ทสาสุภวเสน วา อธิคตชฺฌานาทีนิ อนภิชฺฌา ธมฺมปทํ. จตุพฺรหฺมวิหารวเสน อธิคตานิ อพฺยาปาโท ธมฺมปทํ. ทสานุสฺสติอาหาเรปฏิกูลสญฺญาวเสน อธิคตานิ สมฺมาสติ ธมฺมปทํ. ทสกสิณอานาปานวเสน อธิคตานิ สมฺมาสมาธิ ธมฺมปทนฺติ. (๒๓) ธมฺมสมาทาเนสุ ปฐมํ อเจลกปฏิปทา. ทุติยํ ติพฺพกิเลสสฺส อรหตฺตํ คเหตุํ อสกฺโกนฺตสฺส อสฺสุมุขสฺสาปิ รุทโต ปริสุทฺธพฺรหฺมจริยจรณํ. ตติยํ กาเมสุ ปาตพฺยตา. จตุตฺถํ จตฺตาโร ปจฺจเย อลภมานสฺสาปิ ฌานวิปสฺสนาวเสน สุขสมงฺคิโน สาสนพฺรหฺมจริยํ. (๒๔) ธมฺมกฺขนฺธาติ เอตฺถ คุณฏฺโฐ ขนฺธฏฺโฐ. สีลกฺขนฺโธติ สีลคุโณ. เอตฺถ จ ผลสีลํ อธิปฺเปตํ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. อิติ จตูสุปิ ฐาเนสุ ผลเมว วุตฺตํ. (๒๕) พลานีติ อุปตฺถมฺภนฏฺเฐน อกมฺปิยฏฺเฐน จ พลานิ. เตสํ ปฏิปกฺเขหิ โกสชฺชาทีหิ อกมฺปนียตา เวทิตพฺพา. สพฺพานิปิ สมถวิปสฺสนามคฺควเสน โลกิยโลกุตฺตราเนว กถิตานิ. (๒๖) @เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. สพฺพาสวสํวรสุตฺต ๑๒/๒๖/๑๕--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๐.
อธิฏฺฐานานีติ เอตฺถ อธีติ อุปสคฺคมตฺตํ. อตฺถโต ปน เตน วา ติฏฺฐนฺติ, ตตฺถ วา ติฏฺฐนฺติ, ฐานเมว วา ตํ ตํ คุณาธิกานํ ปุริสานํ อธิฏฺฐานํ, ปญฺญาว อธิฏฺฐานํ ปญฺญาธิฏฺฐานํ. เอตฺถ จ ปฐเมน อคฺคผลปญฺญา. ทุติเยน วจีสจฺจํ. ตติเยน อามิสปริจฺจาโค. จตุตฺเถน กิเลสูปสโม กถิโตติ เวทิตพฺโพ. ปฐเมน วา ๑- กมฺมสฺสกตปญฺญํ วิปสฺสนาปญฺญํ วา อาทึ กตฺวา ผลปญฺญา กถิตา. ทุติเยน วจีสจฺจํ อาทึ กตฺวา ปรมตฺถสจฺจํ นิพฺพานํ. ตติเยน อามิสปริจฺจาคํ อาทึ กตฺวา อคฺคมคฺเคน กิเลสปริจฺจาโค. จตุตฺเถน สมาปตฺติวิกฺขมฺภิเต กิเลเส อาทึ กตฺวา อคฺคมคฺเคน กิเลสวูปสโม. ปญฺญาธิฏฺฐาเนน วา เอเกน อรหตฺตผลปญฺญา กถิตา. เสเสหิ ปรมตฺถสจฺจํ. สจฺจาธิฏฺฐาเนน วา เอเกน ปรมตฺถสจฺจํ กถิตํ. เสเสหิ อรหตฺตผลปญฺญาติ มูสิยาภยตฺเถโร ๒- อาห. (๒๗) ปญฺหพฺยากรณาทิจตุกฺกวณฺณนา [๓๑๒] ปญฺหพฺยากรณานิ มหาปเทสกถาย วิตฺถาริตาเนว. (๒๘) กณฺหนฺติ กาฬกํ ทสากุสลกมฺมปถกมฺมํ. กณฺหวิปากนฺติ อปาเย นิพฺพตฺตนโต กาฬกวิปากํ. สุกฺกนฺติ ปณฺฑรํ ทสกุสลกมฺมปถกมฺมํ. ๓- สุกฺกวิปากนฺติ สคฺเค นิพฺพตฺตนโต ปณฺฑรวิปากํ. กณฺหสุกฺกนฺติ มิสฺสกกมฺมํ. กณฺหสุกฺกวิปากนฺติ สุขทุกฺขวิปากํ. มิสฺสกกมฺมญฺหิ กตฺวา อกุสเลน ติรจฺฉานโยนิยํ มงฺคลหตฺถิฏฺฐานาทีสุ อุปฺปนฺโน กุสเลน ปวตฺเต สุขํ เวทิยติ. กุสเลน ราชกุเลปิ นิพฺพตฺโต อกุสเลน ปวตฺเต ทุกฺขํ เวทิยติ. อกณฺหอสุกฺกนฺติ กมฺมกฺขยกรํ จตุมคฺคญาณํ อธิปฺเปตํ. ตญฺหิ ยทิ กณฺหํ ภเวยฺย, กณฺหวิปากํ ทเทยฺย. ยทิ สุกฺกํ ภเวยฺย. สุกฺกวิปากํ ทเทยฺย. อุภยวิปากสฺส ปน อทานโต อกณฺหาสุกฺกวิปากตฺตา อกณฺหํ อสุกฺกนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถ. (๒๙) สจฺฉิกรณียาติ ปจฺจกฺขกรเณน เจว ปฏิลาเภน จ สจฺฉิกาตพฺพา. จกฺขุนาติ ทิพฺพจกฺขุนา. กาเยนาติ สหชาตนามกาเยน. ปญฺญายาติ อรหตฺตผลญาเณน. (๓๐) @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปฐฺเมน จ ๒ ฉ.ม., อิ. มูสิกาภยตฺเถโร ๓ ฉ.ม., อิ. กุสลกมฺมปถกมฺมํ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๑.
โอฆาติ วฏฺฏสฺมึ สตฺเต โอหนนฺติ โอสีทาเปนฺตีติ โอฆา. ตตฺถ ปญฺจกามคุณิโก ราโค กาโมโฆ. รูปารูปภเวสุ ฉนฺทราโค ภโวโฆ. ตถา ฌานนิกฺกนฺติ สสฺสตทิฏฺฐิสหคโต จ ราโค. ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิโย ทิฏฺโฐโฆ. (๓๑) วฏฺฏสฺมึ โยเชนฺตีติ โยคา. เต โอฆา วิย เวทิตพฺพา. (๓๒) วิสํโยเชนฺตีติ วิสํโยคา. ตตฺถ อสุภชฺฌานํ กามโยควิสํโยโค. ตํ ปาทกํ กตฺวา อธิคโต อนาคามิมคฺโค เอกนฺเตเนว กามโยควิสํโยโค นาม. อรหตฺตมคฺโค ภวโยควิสํโยโค นาม. โสตาปตฺติมคฺโค ทิฏฺฐิโยควิสํโยโค นาม. อรหตฺตมคฺโค อวิชฺชาโยควิสํโยโค นาม. (๓๓) คนฺถนวเสน คนฺถา. วฏฺฏสฺมึ นามกายญฺเจว รูปกายญฺจ คนฺถติ พนฺธติ ปลิพุทฺธตีติ กายคนฺโถ. อิทํสจฺจาภินิเวโสติ อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญนฺติ ๑- เอวํ ปวตฺโต ทิฏฺฐาภินิเวโส. (๓๔) อุปาทานานีติ อาทานคฺคหณานิ. กาโมติ ราโค, โสเยว คหณฏฺเฐน อุปาทานนฺติ กามูปาทานํ. ทิฏฺฐีติ มิจฺฉาทิฏฺฐิ, สาปิ คหณฏฺเฐน อุปาทานนฺติ ทิฏฺฐุปาทานํ. อิมินา สุทฺธีติ เอวํ สีลวตฺตานํ คหณํ สีลพฺพตุปาทานํ. อตฺตาติ เอเตน วทติ เจว อุปาทิยติ จาติ อตฺตวาทุปาทานํ. (๓๕) โยนิโยติ โกฏฺฐาสา. อณฺเฑ ชาตาติ อณฺฑชา. ชลาพุมฺหิ ชาตาติ ชลาพุชา. สํเสเท ชาตาติ สํเสทชา. สยนสฺมึ ๒- ปูติมจฺฉาทีสุ จ นิพฺพตฺตานํ เอตํ อธิวจนํ. เวเคน อาคนฺตฺวา อุปปติตา วิยาติ โอปปาติกา. ตตฺถ เทวมนุสฺเสสุ สํเสทชโอปปาติกานํ อยํ วิเสโส. สํเสทชา มนฺทา ทหรา หุตฺวา นิพฺพตฺตนฺติ. โอปปาติกา โสฬสวสฺสุทฺเทสิกา หุตฺวา. มนุสฺเสสุ หิ ภุมฺมเทเวสุ จ อิมา จตสฺโสปิ โยนิโย ลพฺภนฺติ. ตถา ติรจฺฉาเนสุ สุปณฺณนาคาทีสุ. วุตฺตญฺเหตํ "ตตฺร ๓- ภิกฺขเว อณฺฑชา สุปณฺณา อณฺฑเช ๔- นาเค หรนฺติ, น ชลาพุเช น สํเสทเช น โอปปาติเก"ติ. ๕- จาตุมฺมหาราชิกโต ปฏฺฐาย @เชิงอรรถ: ๑ อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๑๔๔/๒๖๗ คนฺถโคจฺฉก ทุกนิกฺเขป ๒ สี. สํเสทสฺมึ @๓ ฉ.ม., อิ. ตตฺถ ๔ ฉ.ม. อณฺฑเชว ๕ สํ. ขนฺธ. ๑๗/๓๙๓/๒๑๐ หรนฺติสุตฺต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๒.
อุปริ เทวา โอปปาติกาเยว. ตถา เนรยิกา. เปเตสุ จตสฺโสปิ ลพฺภนฺติ. คพฺภาวกฺกนฺติโย สมฺปสาทนิเย กถิตาเอว. (๓๖-๓๗) อตฺตภาวปฏิลาเภสุ ปฐโม ขิฑฺฑาปโทสิกวเสน เวทิตพฺโพ. ทุติโย โอรมฺภิกาทีหิ ฆาติยมานอุรมฺภาทิวเสน. ตติโย มโนปโทสิกวเสน. จตุตฺโถ จาตุมฺมหาราชิเก อุปาทาย อุปริ เสสเทวตาวเสน. เต หิ เทวา เนว อตฺตสญฺเจตนาย มรนฺติ, น ปรสญฺเจตนาย. (๓๘) ทกฺขิณาวิสุทฺธาทิจตุกฺกวณฺณนา [๓๑๓] ทกฺขิณาวิสุทฺธิโยติ ทานสงฺขาตา ทกฺขิณา วิสุชฺฌนฺติ มหปฺผลา โหนฺติ เอตาหีติ ทกฺขิณาวิสุทฺธิโย. ทายกโต วิสุชฺฌติ, โน ปฏิคฺคาหกโตติ ยตฺถ ทายโก สีลวา โหติ, ธมฺเมน อุปฺปนฺนํ เทยฺยธมฺมํ เทติ, ปฏิคฺคาหโก ทุสฺสีโล. อยํ ทกฺขิณา เวสฺสนฺตรมหาราชสฺส ทกฺขิณาสทิสา. ปฏิคฺคาหกโต วิสุชฺฌติ โน ทายกโตติ ยตฺถ ปฏิคฺคาหโก สีลวา โหติ, ทายโก ทุสฺสีโล, อธมฺเมนุปฺปนฺนํ เทติ, อยํ ทกฺขิณา โจรฆาตกสฺส ทกฺขิณาสทิสา. เนว ทายกโต วิสุชฺฌติ, โน ปฏิคฺคาหกโตติ ยตฺถ อุโภปิ ทุสฺสีลา, เทยฺยธมฺโมปิ อธมฺเมน นิพฺพตฺโต. วิปริยาเยน จตุตฺถา เวทิตพฺพา. (๓๙) สงฺคหวตฺถูนีติ สงฺคหการณานิ. ตานิ เหฏฺฐา วิภตฺตาเนว. (๔๐) อนริยโวหาราติ อนริยานํ ลามกานํ โวหารา. (๔๑) อริยโวหาราติ อริยานํ สปฺปุริสานํ โวหารา. (๔๒) ทิฏฐวาทิตาติ ทิฏฺฐํ มยาติ เอวํวาทิตา. เอตฺถ จ ตํตํสมุฏฺฐาปกเจตนาวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. (๔๓-๔๖) อตฺตนฺตปาทิจตุกฺกวณฺณนา [๓๑๔] อตฺตนฺตปาทีสุ ปฐโม อเจลโก. ทุติโย โอรมฺภิกาทีสุ อญฺญตโร. ตติโย ยญฺญยาชโก. จตุตฺโถ สาสเน สมฺมาปฏิปนฺโน. (๔๗)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๓.
อตฺตหิตาย ปฏิปนฺนาทีสุ ปฐโม โย สยํ สีลาทิสมฺปนฺโน, ปรํ สีลาทีสุ น สมาทเปติ อายสฺมา วกฺกลิตฺเถโร วิย. ทุติโย โย อตฺตนา น สีลาทิสมฺปนฺโน, ปรํ สีลาทีสุ สมาทเปติ อายสฺมา อุปนนฺโท วิย. ตติโย โย เนว อตฺตนา สีลาทิสมฺปนฺโน, น ปรํ สีลาทีสุ สมาทเปติ เทวทตฺโต วิย. จตุตฺโถ โย อตฺตนา จ สีลาทิสมฺปนฺโน, ปรญฺจ สีลาทีสุ สมาทเปติ อายสฺมา มหากสฺสโป วิย. (๔๘) ตมาทีสุ ตโมติ อนฺธการภูโต. ตมปรายโนติ ตมเมว ปรํ อยนํ คติ อสฺสาติ ตมปรายโน. เอวํ สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอตฺถ จ ปฐโม นีเจ จณฺฑาลาทิกุเล ทุชฺชีวิเต หีนตฺตภาเว นิพฺพตฺติตฺวา ตีณิ ทุจฺจริตานิ ปริปูเรติ. ทุติโย ตถาวิโธ หุตฺวา ตีณิ สุจริตานิ ปริปูเรติ. ตติโย อุฬาเร ๑- ขตฺติยาทิกุเล พหุอนฺนปาเน สมฺปนฺนตฺตภาเว นิพฺพตฺติตฺวา ตีณิ ทุจฺจริตานิ ปริปูเรติ. จตุตฺโถ ตาทิโสว หุตฺวา ตีณิ สุจริตานิ ปริปูเรติ. (๔๙) สมณมจโลติ สมณอจโล. มกาโร ปทสนฺธิมตฺตํ. โส โสตาปนฺโน เวทิตพฺโพ. โสตาปนฺโน หิ จตูหิ วาเตหิ อินฺทขีโล วิย ปรปฺปวาเทหิ อกมฺปิโย. อจลสทฺธาย สมนฺนาคโตติ สมณมจโล. วุตฺตมฺปิ เจตํ "กตโม จ ปุคฺคโล สมณมจโล, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ติณฺณํ สญฺโญชนานํ ปริกฺขยา"ติ ๒- วิตฺถาโร. ราคโทสานํ ปน ตนุภูตตฺตา สกทาคามี สมณปทุโม นาม. เตนาห "กตโม จ ปุคฺคโล สมณปทุโม, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ติณฺณํ สญฺโญชนานํ ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามี โหติ, สกิเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สมณปทุโม"ติ. ราคโทสานํ อภาวา ขิปฺปเมว ปุปฺผิสฺสตีติ อนาคามี สมณปุณฺฑรีโก นาม. เตนาห "กตโม จ ปุคฺคโล สมณปุณฺฑรีโก, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ ฯเปฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สมณปุณฺฑรีโก"ติ. ๓- อรหา ปน สพฺเพสํปิ ถทฺธกรกิเลสานํ ๔- อภาวา สมเณสุ สมณสุขุมาโล นาม. เตนาห "กตโม จ ปุคฺคโล @เชิงอรรถ: ๑ อิ. อุฬาริเก ๒ อภิ. ปุ. ๓๖/๑๔๐/๒๑๙ จตุกฺกนิทฺเทโส @๓ อภิ. ปุ. ๓๖/๑๔๐/๒๑๙ จตุกฺกนิทฺเทโส ๔ ฉ.ม., อิ. คนฺถการกิเลสานํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๔.
สมเณสุ สมณสุขุมาโล, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อาสวานํ ขยา ฯเปฯ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สมเณสุ สมณสุขุมาโล"ติ. ๑- (๕๐) "อิเม โข อาวุโส"ติอาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. อิติ สมปญฺญาสาย จตุกฺกานํ วเสน เทฺว ปญฺหสตานิ กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ. จตุกฺกวณฺณนา นิฏฺฐิตา. -------------- ปญฺจกวณฺณนา [๓๑๕] อิติ จตุกฺกวเสน สามคฺคีรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปญฺจกวเสน ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิ. ตตฺถ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ รูปกฺขนฺโธ โลกิโย. เสสา โลกิยโลกุตฺตรา. อุปาทานกฺขนฺธา โลกิยาว. วิตฺถารโต ปน ขนฺธกถา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตา. กามคุณา เหฏฺฐา วิตฺถาริตาว. (๑-๓) สุกตทุกฺกฏาทีหิ คนฺตพฺพาติ คติโย. นิรโยติ นิรสฺสาโท. สโหกาเสน ขนฺธา กถิตา. อิโต ๒- ปเรสุ ตีสุ ปเทสุ ๓- นิพฺพตฺตกฺขนฺธาว วุตฺตา. จตุตฺเถ โอกาโสปิ. (๔) อาวาเส มจฺฉริยํ. อาวาสมจฺฉริยํ. เตน สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อาคนฺตุกํ ทิสฺวา "เอตฺถ เจติยสฺส วา สํฆสฺส วา ปริกฺขาโร ฐปิโต"ติอาทีนิ วตฺวา สํฆิกมฺปิ อาวาสํ นิวาเรติ. โส กาลํ กตฺวา เปโต วา อชคโร วา หุตฺวา นิพฺพตฺตติ. กุเล มจฺฉริยํ กุลมจฺฉริยํ. เตน สมนฺนาคโต ภิกฺขุ เตหิ เตหิ การเณหิ อตฺตโน อุปฏฺฐากกุเล อญฺเญสํ ปเวสนมฺปิ นิวาเรติ. ลาเภ มจฺฉริยํ ลาภมจฺฉริยํ. เตน สมนฺนาคโต ภิกฺขุ สํฆิกมฺปิ ลาภํ มจฺฉรายนฺโต ยถา อญฺเญ น ลภนฺติ, เอวํ กโรติ. วณฺเณ มจฺฉริยํ วณฺณมจฺฉริยํ. วณฺโณติ เจตฺถ สรีรวณฺโณปิ คุณวณฺโณปิ เวทิตพฺโพ. ปริยตฺติธมฺเม มจฺฉริยํ ธมฺมมจฺฉริยํ. เตน สมนฺนาคโต ภิกฺขุ "อิมํ ธมฺมํ ปริยาปุณิตฺวา เอโส มํ อภิภวิสฺสตี"ติ อญฺญสส น เทติ. โย ปน ธมฺมานุคฺคเหน วา ปุคฺคลานุคฺคเหน วา น เทติ, น ตํ มจฺฉริยํ. (๕) @เชิงอรรถ: ๑ อภิ. ปุ. ๓๖/๑๔๐/๒๑๙ ๒ ฉ.ม., อิ. ตโต ๓ ฉ.ม., อิ. ปเทสุ น ทิสฺสติ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๕.
จิตฺตํ นิวาเรนฺติ ปริโยนทฺธนฺตีติ นีวรณานิ. กามจฺฉนฺโท นีวรณปฺปตฺโต อรหตฺตมคฺควชฺโฌ. กามราคานุสโย กามราคสญฺโญชนปฺปตฺโต อนาคามิมคฺควชฺโฌ. ถีนํ จิตฺตเคลญฺญํ. มิทฺธํ ขนฺธตฺตยเคลญฺญํ. อุภยมฺปิ อรหตฺตมคฺควชฺฌํ. ตถา อุทฺธจฺจํ. กุกฺกุจฺจํ อนาคามิมคฺควชฺฌํ. วิจิกิจฺฉา ปฐมมคฺควชฺฌา. (๖) สญฺโญชนานีติ พนฺธนานิ. เตหิ ปน พนฺเธสุ ปุคฺคเลสุ รูปารูปภเว นิพฺพตฺตา โสตาปนฺนสกทาคามิโน อนฺโต พนฺธา ๑- พหิ สยิตา นาม. เตสญฺหิ กามภเว พนฺธนํ. กามภเว อนาคามิโน พหิ พนฺธา อนฺโต สยิตา นาม. เตสญฺหิ รูปารูปภเว พนฺธนํ. กามภเว โสตาปนฺนสกทาคามิโน อนฺโต พนฺธา อนฺโต สยิตา นาม. รูปารูปภเว อนาคามิโน พหิ พนฺธา พหิ สยิตา นาม. ขีณาสโว สพฺพตฺถ อพนฺธโน. (๗-๘) สิกฺขิตพฺพํ ปทํ สิกฺขาปทํ. สิกฺขาโกฏฺฐาโสติ อตฺโถ. สิกฺขาย วา ปทํ สิกฺขาปทํ, อธิจิตฺตอธิปญฺญาสิกฺขาย อธิคมูปาโยติ อตฺโถ. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถารโต ปน สิกฺขาปทกถา วิภงฺคปฺปกรเณ สิกฺขาปทวิภงฺเค อาคตาเยว. (๙) อภพฺพฏฺฐาทิปญฺจกวณฺณนา [๓๑๖] "อภพฺโพ อาวุโส ขีณาสโว ภิกฺขุ สญฺจิจฺจ ปาณนฺ"ติอาทิ เทสนาสีสเมว, โสตาปนฺนาทโยปิ ปน อภพฺพา. ปุถุชฺชนขีณาสวานํ นินฺทาปสํสตฺถมฺปิ เอวํ วุตฺตํ. ปุถุชฺชโน นาม คาเรโยฺห, มาตุฆาตาทีนิปิ กโรติ. ขีณาสโว ปน ปาสํโส, กุนฺถกิปีลกฆาตาทีนิปิ ๒- น กโรตีติ. (๑๐) พฺยสเนสุ พฺยสตีติ ๓- พฺยสนํ, หิตสุขํ ขิปติ วิทฺธํเสตีติ อตฺโถ. ญาตีนํ พฺยสนํ ญาติพฺยสนํ, โจรโรคภยาทีหิ ญาติวินาโสติ อตฺโถ. โภคานํ พฺยสนํ โภคพฺยสนํ. ราชโจราทิวเสน โภควินาโสติ อตฺโถ. โรโคเอว พฺยสนํ โรคพฺยสนํ, โรโค หิ อาโรคฺยํ พฺยสติ วินาเสตีติ พฺยสนํ, สีลสฺส พฺยสนํ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. พทฺธา. เอวมุปริปิ ๒ ฉ.ม. กุนฺถกิปิลฺลิกฆาตาทีนิปิ, อิ. สญฺจิจฺจ @กุนฺถกิปิลฺลกฆาตาทีนิ ๓ ฉ.ม. วิยสฺสตีติ, อิ. วยสฺสตีติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๖.
สีลพฺยสนํ. ทุสฺสีลฺยสฺเสตํ นามํ. สมฺมาทิฏฺฐึ วินาสยมานา อุปฺปนฺนา ทิฏฺฐิเยว พฺยสนํ ทิฏฐิพฺยสนํ. เอตฺถ จ ญาติพฺยสนาทีนิ ตีณิ เนว อกุสลานิ น ติลกฺขณาหตานิ. สีลทิฏฺฐิพฺยสนทฺวยํ อกุสลํ ติลกฺขณาหตํ. เตเนว "นาวุโส สตฺตา ญาติพฺยสนเหตุ วา"ติอาทิมาห. (๑๑) ญาติสมฺปทาติ ญาตีนํ สมฺปทา ปาริปูริ พหุภาโว. โภคสมฺปทายปิ เอเสว นโย. อาโรคฺยสฺส สมฺปทา อาโรคฺยสมฺปทา. ปาริปูริ ทีฆรตฺตํ อโรคตา. สีลทิฏฺฐิสมฺปทาสุปิ เอเสว นโย. อิธาปิ ๑- ญาติสมฺปทาทโย โน กุสลา, น ติลกฺขณาหตา. สีลทิฏฺฐิสมฺปทา กุสลา, ติลกฺขณาหตา. เตเนว "นาวุโส สตฺตา ญาติสมฺปทาเหตุ วา"ติอาทิมาห. (๑๒) สีลวิปตฺติสีลสมฺปตฺติกถา มหาปรินิพฺพาเน วิตฺถาริตาว. (๑๓-๑๔) โจทเกนาติ วตฺถุสํสนฺทสฺสนา, อาปตฺติสํสนฺทสฺสนา, สํวาสปฏิกฺเขโป, สามีจิปฏิกฺเขโปติ จตูหิ โจทนาวตฺถูหิ โจทยมาเนน. กาเลน วกฺขามิ โน อกาเลนาติ เอตฺถ จุทิตกสฺส กาโล กถิโต, น โจทกสฺส. ปรํ โจเทนฺเตน หิ ปริสมชฺเฌ วา อุโปสถปวารณคฺเค วา อาสนสาลาโภชนสาลาทีสุ วา น โจเทตพฺพํ. ทิวาฏฺฐาเน นิสินฺนกาเล "กโรตายสฺมา โอกาสํ, อหํ อายสฺมนฺตํ วตฺตุกาโม"ติ เอวํ โอกาสํ กาเรตฺวา โจเทตพฺพํ. ปุคฺคลํ ปน อุปปริกฺขิตฺวา โย โลลปุคฺคโล อภูตํ วตฺวา ภิกฺขูนํ อยสํ อาโรเปติ, โส โอกาสกมฺมํ วินาปิ โจเทตพฺโพ. ภูเตนาติ ตจฺเฉน สภาเวน. สเณฺหนาติ มฏฺเฐน มุทุเกน. อตฺถสญฺหิเตนาติ อตฺถกามตาย หิตกามตาย อุเปเตน. (๑๕) ปธานิยงฺคปญฺจกวณฺณนา [๓๑๗] ปธานิยงฺคานีติ ปธานํ วุจฺจติ ปทหนภาโว, ๒- ปธานมสฺส อตฺถีติ ปธานิโย, ปธานิยสฺส ภิกฺขุโน องฺคานิ ปธานิยงฺคานิ. สทฺโธติ @เชิงอรรถ: ๑ อิ. อิมานิ ๒ ฉ.ม., อิ. ปทหนํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๗.
สทฺธาย สมนฺนาคโต. สทฺธา ปเนสา อาคมนสทฺธา, อธิคมนสทฺธา, โอกปฺปนสทฺธา, ปสาทสทฺธาติ จตุพฺพิธา. ตตฺถ สพฺพญฺญุโพธิสตฺตานํ สทฺธา อภินีหารโต ปฏฺฐาย ๑- อาคตตฺตา อาคมนสทฺธา นาม. อริยสาวกานํ ปฏิเวเธน อธิคตตฺตา อธิคมนสทฺธา นาม. พุทฺโธ ธมฺโม สํโฆติ วุตฺเต อจลภาเวน โอกปฺปนํ โอกปฺปนสทฺธา นาม. ปสาทุปฺปตฺติ ปสาทสทฺธา นาม. อิธ โอกปฺปนสทฺธา อธิปฺเปตา. โพธินฺติ จตุตฺถมคฺคญาณํ. ตํ สุปฏิวิทฺธํ ตถาคเตนาติ สทฺทหติ. เทสนาสีสเมว เจตํ, อิมินา ปน องฺเคน ตีสุปิ รตเนสุ สทฺธา อธิปฺเปตา. ยสฺส หิ พุทฺธาทีสุ ปสาโท พลวา, ตสฺส ปธานวิริยํ อิชฺฌติ. อปฺปาพาโธติ อโรโค. อปฺปาตงฺโกติ นิทฺทุกฺโข. สมเวปากินิยาติ สมวิปาจนิยา. ๒- คหณิยาติ กมฺมชเตโชธาตุยา. นาติสีตาย นาจฺจุณฺหายาติ อติสีตคฺคหณิโก หิ ๓- สีตภีรุ โหติ, อจฺจุณฺหคฺคหณิโก อุณฺหภีรุ โหติ, เตสํ ปธานํ น อิชฺฌติ. มชฺฌิมคฺคหณิกสฺส อิชฺฌติ. เตนาห "มชฺฌิมาย ปธานกฺขมายา"ติ. ยถาภูตํ อตฺตานํ อาวิกตฺตาติ ยถาภูตํ อตฺตโน อคุณํ ปกาเสตา. อุทยตฺถคามินิยาติ อุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ คนฺตุํ ปริจฺฉินฺทิตุํ สมตฺถาย, เอเตน ปญฺญาสลกฺขณปริคฺคาหกํ อุทยพฺพยญาณํ วุตฺตํ. อริยายาติ ปริสุทฺธาย. นิพฺเพธิกายาติ อนิพฺพิทฺธปุพฺเพ โลภกฺขนฺธาทโย นิพฺพิชฺฌิตุํ สมตฺถาย. สมฺมาทุกฺขกฺขยคามินิยาติ ตทงฺควเสน กิเลสานํ ปหีนตฺตา ยํ ยํ ทุกฺขํ ขียติ, ตสฺส ตสฺส ทุกฺขสฺส ขยคามินิยา. อิติ สพฺเพหิปิ ๔- อิเมหิ ปเทหิ วิปสฺสนาปญฺญาว กถิตา. ทุปฺปญฺญสฺส หิ ปธานํ น อิชฺฌติ. (๑๖) สุทฺธาวาสาทิปญฺจกวณฺณนา [๓๑๘] สุทฺธาวาสาติ สุทฺธา อิธ อาวสึสุ อาวสนฺติ อาวสิสฺสนฺติ วาติ สุทฺธาวาสา. สุทฺธาติ กิเลสมลรหิตา อนาคามิขีณาสวา. อวิหาติ อาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ มหาปทาเน วุตฺตเมว. (๑๗) @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปฏฺฐาย น ทิสฺสติ ๒ อิ. สมวิปากินิยา @๓ ฉ.ม. หิ น ทิสฺสติ ๔ ฉ.ม., อิ. ปิ น ทิสฺสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๘.
อนาคามีสุ อายุโน มชฺฌํ อนติกฺกมิตฺวา อนฺตราว กิเลสปรินิพฺพานํ อรหตฺตํ ปตฺโต อนฺตราปรินิพฺพายี นาม. มชฺฌํ อุปหจฺจ อติกฺกมิตฺวา ปตฺโต อุปหจฺจปรินิพฺพายี นาม. อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน อกิลมนฺโต สุเขน ปตฺโต อสงฺขารปรินิพฺพายี นาม. สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิลมนฺโต ทุกฺเขน ปตฺโต สสงฺขารปรินิพฺพายี นาม. อิเม จตฺตาโร ปญฺจสุปิ สุทฺธาวาเสสุ ลพฺภนฺติ. อุทฺธํโสโตอกนิฏฺฐคามีติ เอตฺถ ปน จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ. โย หิ อวิหาโต ปฏฺฐาย จตฺตาโร เทวโลเก โสเธตฺวา อกนิฏฺฐํ คนฺตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ อุทฺธํโสโตอกนิฏฺฐคามี นาม. โย อวิหาโต ปฏฺฐาย ๑- ทุติยํ วา จตุตฺถํ วา เทวโลกํ คนฺตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺฐคามี นาม. โย กามภวโตว ๒- อกนิฏฺเฐสุ นิพฺพตฺติตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี นาม. โย เหฏฺฐา จตูสุ เทวโลเกสุ ตตฺถ ตตฺเถว นิพฺพตฺติตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ น อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺฐคามี นามาติ. (๑๘) เจโตขีลปญฺจกวณฺณนา [๓๑๙] เจโตขีลาติ จิตฺตสฺส ถทฺธภาวา. ๓- สตฺถริ กงฺขตีติ สตฺถุ สรีเร วา คุเณ วา กงฺขติ. สรีเร กงฺขมาโน "ทฺวตฺตึสมหาปุริสวรลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ นาม สรีรํ อตฺถิ นุโข นตฺถี"ติ กงฺขติ. คุเณ กงฺขมาโน "อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนชานนสมตฺถํ สพฺพญฺญุตญาณํ อตฺถิ นุโข นตฺถี"ติ กงฺขติ. อาตปฺปายาติ วิริยกรณตฺถาย. อนุโยคายาติ ปุนปฺปุนํ โยคาย. สาตจฺจายาติ สตตกิริยาย. ปธานายาติ ปทหนตฺถาย. อยํ ปฐโม เจโตขีโลติ อยํ สตฺถริ วิจิกิจฺฉาสงฺขาโต ปฐโม จิตฺตสฺส ถทฺธภาโว. ธมฺเมติ ปริยตฺติธมฺเม จ ปฏิเวธธมฺเม จ. ปริยตฺติธมฺเม กงฺขมาโน "เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานีติ วทนฺติ, อตฺถิ นุโข เอตํ นตฺถี"ติ กงฺขติ. ปฏิเวธธมฺเม กงฺขมาโน "วิปสฺสนานิสฺสนฺโท มคฺโค นาม, มคฺคนิสฺสนฺโท ผลํ นาม, สพฺพสงฺขารปฏินิสฺสคฺโค นิพฺพานํ นามาติ วทนฺติ, ตํ อตฺถิ นุโข นตฺถี"ติ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปฏฺฐาย น ทิสฺสติ. ๒ ฉ.ม. ว น ทิสฺสติ ๓ อิ. ถทฺธภาโว--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๙.
กงฺขติ. สํเฆ กงฺขตีติ "อุชุปฏิปนฺโนติ อาทีนํ ปทานํ วเสน เอวรูปํ ปฏิปทํ ปฏิปนฺโน จตฺตาโร มคฺคฏฺฐา จตฺตาโร ผลฏฺฐาติ อฏฺฐนฺนํ ปุคฺคลานํ สมูหภูโต สํโฆ นาม อตฺถิ นุโข นตฺถี"ติ กงฺขติ. สิกฺขาย กงฺขมาโน "อธิสีลสิกฺขา นาม, อธิจิตฺตสิกฺขา นาม, อธิปญฺญาสิกฺขา นามาติ วทนฺติ, สา อตฺถิ นุโข นตฺถี"ติ กงฺขติ. อยํ ปญฺจโมติ อยํ สพฺรหฺมจารีสุ โกปสงฺขาโต ปญฺจโม จิตฺตสฺส ถทฺธภาโว กจวรภาโว ขาณุกภาโว. (๑๙) เจตโสวินีพนฺธาทิปญฺจกวณฺณนา [๓๒๐] เจตโสวินิพนฺธาติ จิตฺตํ พนฺธิตฺวา มุฏฺฐิยํ กตฺวา วิย คณฺหนฺตีติ เจตโสวินิพนฺธา. กาเมสูติ วตฺถุกาเมปิ กิเลสกาเมปิ. กาเยติ อตฺตโน กรชกาเย. ๑- รูเปติ พหิทฺธารูเป. ยาวทตฺถนฺติ ยตฺตกํ อิจฺฉติ, ตตฺตกํ. อุทราวเทหกนฺติ อุทรปูรํ. ตญฺหิ อุทรํ อวเทหนโต "อุทราวเทหกนฺ"ติ วุจฺจติ. เสยฺยสุขนฺติ มญฺจปีฐสุขํ. ปสฺสสุขนฺติ ยถาสุขํ ๒- สมฺปริวตฺตกํ สยนฺตสฺส ทกฺขิณปสฺสํ สยนํ ๓- วา วามปสฺสํ วา สยนํ ๓- สุขํ โหติ, เอวํ อุปฺปนฺนํ สุขํ. มิทฺธสุขนฺติ นิทฺทาสุขํ. อนุยุตฺโตติ ยุตฺตปฺปยุตฺโต วิหรติ. ปณิธายาติ ปฏฺฐยิตฺวา. ๔- พฺรหฺมจริเยนาติ เมถุนวิรติพฺรหฺมจริเยน. เทโว วา ภวิสฺสามีติ มเหสกฺขเทโว วา ภวิสฺสามิ. เทวญฺญตโร วาติ อปฺเปสกฺขเทเวสุ วา อญฺญตโร. (๒๐) อินฺทฺริเยสุ. ปฐมปญฺจเก โลกิยาเนว กถิตานิ. ทุติยปญฺจเก ปฐมทุติยจตุตฺถานิ โลกิยานิ, ตติยปญฺจมานิ โลกิยโลกุตฺตรานิ. ตติยปญฺจเก สมถวิปสฺสนามคฺควเสน โลกิยโลกุตฺตรานิ. (๒๑-๒๓) นิสฺสรนียปญฺจกวณฺณนา [๓๒๑] นิสฺสรณียาติ นิสฺสฏา วิสญฺญุตฺตา. ธาตุโยติ อตฺตสุญฺญสภาวา. กาเม มนสิกโรโตติ กามํ ๕- มนสิกโรนฺตสฺส, อสุภชฺฌานโต วุฏฺฐาย @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. กาเย ๒ ฉ.ม., อิ. ยถา @๓-๓ ฉ.ม., อิ. สยนํ น ทิสฺสติ ๔ ฉ.ม. ปตฺถยิตฺวา ๕ ฉ.ม. กาเม--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๐.
อคทํ คเหตฺวา วิสํ วีมํสนฺโต วิย วีมํสนตฺถํ กามาภิมุขํ จิตฺตํ เปเสนฺตสฺสาติ อตฺโถ. น ปกฺขนฺทตีติ น ปวิสติ. น ปสีทตีติ ปสาทํ นาปชฺชติ. น สนฺติฏฺฐตีติ น ปติฏฺฐหติ. ๑- น วิมุจฺจตีติ นาธิมุจฺจติ. ยถา ปน กุกฺกุฏปตฺตํ วา นฺหารุททฺทุลํ วา อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตํ ปฏิลียติ ปฏิกุฏฺฏติ ปฏิวฏฺฏติ น สมฺปสาริยติ, เอวํ ปฏิลียติ น สมฺปสาริยติ. เนกฺขมฺมํ โข ปนาติ อิธ เนกฺขมฺมํ นาม ทสสุ อสุเภสุ ปฐมชฺฌานํ, ตมสฺส มนสิกโรโต จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ. ตสฺส ตํ จิตฺตนฺติ ตสฺส ตํ อสุภชฺฌานจิตฺตํ. สุคตนฺติ โคจเร คตตฺตา สุฏฺฐุ คตํ. สุภาวิตนฺติ อหานภาคิยตฺตา สุฏฺฐุ ภาวิตํ. สุวิฏฺฐิตนฺติ กามโต สุฏฺฐุ วุฏฺฐิตํ. สุวิมุตฺตนฺติ กาเมหิ สุฏฺฐุ วิมุตฺตํ. กามปจฺจยา อาสวา นาม กามเหตุกา จตฺตาโร อาสวา. วิฆาตาติ ทุกฺขา. ปริฬาหาติ กามราคปริฬาหา. น โส ตํ เวทนํ เวเทตีติ โส ตํ กามเวทนํ วิฆาตปริฬาหเวทนญฺจ น เวทยติ. อิทมกฺขาตํ กามานํ นิสฺสรณนฺติ อิทํ อสุภชฺฌานํ กาเมหิ นิสฺสฏตฺตา กามานํ นิสฺสรณนฺติ อกฺขาตํ. โย ปน ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต ตติยํ มคฺคํ ปตฺวา อนาคามิผเลน นิพฺพานํ ทิสฺวา ปุน กามา นาม นตฺถีติ ชานาติ, ตสฺส จิตฺตํ อจฺจนฺตนิสฺสรณเมว. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. (๒๔-๑) อยํ ปน วิเสโส, ทุติยวาเร เมตฺตาฌานานิ พฺยาปาทสฺส นิสฺสรณํ นาม. ตติยวาเร กรุณาฌานานิ วิหึสาย นิสฺสรณํ นาม. จตุตฺถวาเร อรูปชฺฌานานิ รูปานํ นิสฺสรณํ นาม. อจฺจนฺตนิสฺสรเณ เจตฺถ อรหตฺตผลํ โยเชตพฺพํ. (๒๔-๒-๔) ปญฺจมวาเร สกฺกายํ มนสิกโรโตติ สุทฺธสํขาเร ปริคฺคณฺหิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตสฺส สุกขวิปสฺสกสฺส ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย วีมํสนตฺถํ ปญฺจูปาทานกฺขนฺธาภิมุขํ จิตฺตํ เปเสนฺตสฺส. อิทมกฺขาตํ สกฺกายสฺส นิสฺสรณนฺติ อิทํ อรหตฺตมคฺเคน จ ผเลน จ นิพฺพานํ ทิสฺวา ฐิตสฺส ภิกฺขุโน ปุน สกฺกาโย นตฺถีติ อุปฺปนฺนํ อรหตฺตผลสมาปตฺติจิตฺตํ สกฺกายสฺส นิสฺสรณนฺติ อกฺขาตํ. (๒๔-๕) @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปติฏฺฐติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๑.
วิมุตฺตายตนปญฺจกวณฺณนา [๓๒๒] วิมุตฺตายตนานีติ วิมุจฺจนการณานิ. อตฺถปฏิสํเวทิโนติ ปาลิอตฺถํ ชานนฺตสฺส. ธมฺมปฏิสํเวทิโนติ ปาลึ ชานนฺตสฺส. ปาโมชฺชนฺติ ตรุณปิติ. ปีตีติ ตุฏฺฐาการภูตา พลวปีติ. กาโยติ นามกาโย ปสฺสมฺภติ. ๑- สุขํ เวเทตีติ สุขํ ปฏิลภติ. จิตฺตํ สมาธิยตีติ อรหตฺตผลสมาธินา สมาธิยติ. อยญฺหิ ตํ ธมฺมํ สุณนฺโต อาคตาคตฏฺฐาเน ฌานวิปสฺสนามคฺคผลานิ ชานาติ, ตสฺส เอวํ ชานโต ปีติ อุปฺปชฺชติ, โส ตสฺสา ปีติยา อนฺตรา โอสกฺกิตุํ น เทนฺโต อุปจารกมฺมฏฺฐานิโก หุตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "จิตฺตํ สมาธิยตี"ติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปน วิเสโส. สมาธินิมิตฺตนฺติ อฏฺฐตึสาย อารมฺมเณสุ อญฺญตโร สมาธิเยว สมาธินิมิตฺตํ. สุคหิตํ โหตีติอาทีสุ อาจริยสฺส สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคณฺหนฺเตน สุฏฺฐุ คหิตํ โหติ. สุมนสิกตนฺติ สุฏฺฐุ มนสิกตํ. สูปธาริตนฺติ สุฏฺฐุ อุปธาธิตํ. สุปฺปฏิวิทฺธํ ปญฺญายาติ ปญฺญาย สุฏฺฐุ ปจฺจกฺขํ กตํ. ตสฺมึ ธมฺเมติ ตสฺมึ กมฺมฏฺฐานปาลิธมฺเม. (๒๕) วิมุตฺติปริปาจนียาติ วิมุตฺติ วุจฺจติ อรหตฺตํ, ตํ ปริปาเจนฺตีติ วิมุตฺติปริปาจนียา. อนิจฺจสญฺญาติ อนิจฺจานุปสฺสนาญาเณ อุปฺปนฺนสญฺญา. อนิจฺเจ ทุกฺขสญฺญาติ ทุกฺขานุปสฺสนาญาเณ อุปฺปนฺนสญฺญา. ทุกฺเข อนตฺตสญฺญาติ อนตฺตานุปสฺสนาญาเณ อุปฺปนฺนสญฺญา. ปหานสญฺญาติ ปหานานุปสฺสนาญาณ อุปฺปนฺนสญฺญา. วิราคสญฺญาติ วิราคานุปสฺสนาญาเณ อุปฺปนฺนสญฺญา. (๒๖) "อิเม โข อาวุโส"ติอาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. อิติ ฉพฺพีสติยา ปญฺจกานํ วเสน ตึสสตปเญฺห กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ. ปญฺจกวณฺณนา นิฏฺฐิตา. ------------ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ปฏิปสฺสมฺภติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๒.
ฉกฺกวณฺณนา [๓๒๓] อิติ ปญฺจกวเสน สามคฺคีรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ฉกฺกวเสน ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิ. ตตฺถ อชฺฌตฺติกานีติ อชฺฌตฺตชฺฌตฺติกานิ. พาหิรานีติ ตโต อชฺฌตฺตชฺฌตฺตโต พหิ ภูตานิ. วิตฺถารโต ปน อายตนกถา วิสุทฺธิมคฺเค กถิตาว. วิญฺญาณกายาติ วิญฺญาณสมูหา. จกฺขุวิญฺญาณนฺติ จกฺขุปสาทนิสฺสิตํ กุสลากุสลวิปากวิญฺญาณํ. เอเสว นโย สพฺพตฺถ. จกฺขุสมฺผสฺโสติ จกฺขุนิสฺสิโต สมฺผสฺโส. โสตสมฺผสฺสาทีสุปิ เอเสว นโย. มโนสมฺผสฺโสติ อิเม ทส สมฺผสฺเส ฐเปตฺวา เสโส สพฺโพ มโนสมฺผสฺโส นาม. เวทนาฉกฺกํปิ เอเตเนว นเยน เวทิตพฺพํ. รูปสญฺญาติ รูปํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนสญฺญา. ๑- เอเตนุปาเยน เสสาปิ เวทิตพฺพา. เจตนาฉกฺเกปิ เอเสว นโย. ตถา ตณฺหาฉกฺเก. (๑-๘) [๓๒๔] อคารโวติ คารววิรหิโต. อปฺปติสฺโสติ อปฺปติสฺสโย อนีจวุตฺติ. เอตฺถ ปน โย ภิกฺขุ สตฺถริ ธรมาเน ตีสุ กาเลสุ อุปฏฺฐานํ น ยาติ. สตฺถริ อนุปาหเน จงฺกมนฺเต สอุปาหโน จงฺกมติ, นีเจ จงฺกเม ๒- จงฺกมนฺเต อุจฺเจ จงฺกมติ, เหฏฺฐา วสนฺเต อุปริ วสติ, สตฺถุ ทสฺสนฏฺฐาเน อุโภ อํเส ปารุปติ, ฉตฺตํ ธาเรติ, อุปาหนํ ธาเรติ, นฺหายติ, อุจฺจารํ วา ปสฺสาวํ วา กโรติ. ปรินิพฺพุเต วา ๓- ปน เจติยํ วนฺทิตุํ น คจฺฉติ, เจติยสฺส ปญฺญายนฏฺฐาเน สตฺถุ ทสฺสนฏฺฐาเน วุตฺตํ สพฺพํ กโรติ, อยํ สตฺถริ อคารโว นาม. โย ปน ธมฺมสฺสวเน สํฆุฏฺเฐ สกฺกจฺจํ น คจฺฉติ สกฺกจฺจํ ธมฺมํ น สุณาติ, สมุลฺลปนฺโต นิสีทติ, สกฺกจฺจํ น คณฺหาติ, น วาเจติ, อยํ ธมฺเม อคารโว นาม. โย ปน เถเรน ภิกฺขุนา อนชฺฌิฏฺโฐ ธมฺมํ เทเสติ, นิสีทติ, ปญฺหํ กเถติ, วุฑฺเฒ ภิกฺขู ฆฏฺเฏนฺโต คจฺฉติ, ติฏฺฐติ, นิสีทติ, ทุสฺสปลฺลตฺถิกํ วา หตฺถปลฺลตฺถิกํ วา กโรติ, สํฆมชฺเฌ อุโภ อํเส ปารุปติ, ฉตฺตุปาหนํ ธาเรติ, อยํ สํเฆ อคารโว นาม. เอกภิกฺขุสฺมึปิ หิ อคารเว กเต สํเฆ อคารโว @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุปฺปนฺนา สญฺญา ๒ ฉ.ม. จงฺกเม น ทิสฺสติ ๓ ฉ.ม., อิ. วา น ทิสฺสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๓.
กโตว โหติ. ติสฺโส สิกฺขา ปน อปูรยมาโนว สิกฺขาย อคารโว นาม. อปฺปมาทลกฺขณํ อนนุพฺรูหยมาโน อปฺปมาเท อคารโว นาม. ทุวิธํปิ ปฏิสนฺถารํ อกโรนฺโต ปฏิสนฺถาเร อคารโว นาม. ฉ คารโว วุตฺตปฺปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺโพ. (๙-๑๐) โสมนสฺสูปวิจาราติ โสมนสฺสสมฺปยุตฺตา วิจารา. โสมนสฺสฏฺฐานิยนฺติ โสมนสฺสการณภูตํ. อุปวิจรตีติ วิตกฺเกน วิตกฺเกตฺวา วิจาเรน ปริจฺฉินฺทติ. เอเสว นโย สพฺพตฺถ. โทมนสฺสูปวิจาราปิ เอวเมว เวทิตพฺพา. ตถา อุเปกฺขูปวิจารา. สาราณียธมฺมา เหฏฺฐา วิตฺถาริตา. ทิฏฺฐิสามญฺญคโตติ อิมินา ปน ปเทน โกสมฺพิกสุตฺเต ปฐมมคฺโค กถิโต. อิธ จตฺตาโรปิ มคฺคา. (๑๑-๑๔) วิวาทมูลฉกฺกวณฺณนา [๓๒๕] วิวาทมูลานีติ วิวาทสฺส มูลานิ. โกธโนติ กุชฺฌนลกฺขเณน โกเธน สมนฺนาคโต. อุปนาหีติ เวรอปฺปฏินิสฺสคฺคลกฺขเณน อุปนาเหน สมนฺนาคโต. อหิตาย ทุกฺขาย เทวมนุสฺสานนฺติ ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ วิวาโท กถํ เทวมนุสฺสานํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตติ. โกสมฺพิกกฺขนฺธเก วิย ทฺวีสุ ภิกฺขูสุ วิวาทํ อาปนฺเนสุ ตสฺมึ วิหาเร เตสํ อนฺเตวาสิกา วิวทนฺติ. เตสํ โอวาทํ คณฺหนฺโต ภิกฺขุนีสํโฆ วิวทติ. ตโต เตสํ อุปฏฺฐากา วิวทนฺติ. อถ มนุสฺสานํ อารกฺขเทวตา เทฺว โกฏฺฐาสา โหนฺติ. ตตฺถ ธมฺมวาทีนํ อารกฺขเทวตา ธมฺมวาทินิโย โหนฺติ อธมฺมวาทีนํ อธมฺมวาทินิโย. ตโต อารกฺขเทวตานํ มิตฺตา ภุมฺมา เทวตา ภิชฺชนฺติ. เอวํ ปรมฺปรา ยาว พฺรหฺมโลกา ฐเปตฺวา อริยสาวเก สพฺเพ เทวมนุสฺสา เทฺว โกฏฺฐาสา โหนฺติ. ธมฺมวาทีหิ ปน อธมฺมวาทิโนว พหุตรา โหนฺติ. ตโต "ยํ พหุเกหิ คหิตํ, ตํ อิจฺฉนฺ"ติ ๑- ธมฺมํ วิสชฺเชตฺวา พหุตราว อธมฺมํ คณฺหนฺติ. เต อธมฺมํ ปุรกฺขิตฺวา ๒- วทนฺตา อปาเยสุ นิพฺพตฺตนฺติ. เอวํ ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ วิวาโท เทวมนุสฺสานํ อหิตาย ทุกฺขาย โหติ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตจฺฉนติ, อิ. คณฺหนฺติ ๒ ฉ.ม. ปุรกฺขตฺวา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๔.
อชฺฌตฺตํ วาติ ตุมฺหากํ อพฺภนฺตรปริสาย. พหิทฺธาติ ปเรสํ ปริสาย. มกฺขีติ ปเรสํ คุณมกฺขนลกฺขเณน มกฺเขน สมนฺนาคโต. ปฬาสีติ ยุคคฺคาหลกฺขเณน ปลาเสน สมนฺนาคโต. อิสฺสุกีติ ปรสกฺการาทีนิ อิสฺสายนลกฺขณาย อิสฺสาย สมนฺนาคโต. มจฺฉรีติ อาวาสมจฺฉริยาทีหิ สมนฺนาคโต. สโฐติ เกราฏิโก. มายาวีติ กตปาปปฏิจฺฉาทโก. ปาปิจฺโฉติ อสนฺตสมฺภาวนิจฺฉายโก ๑- ทุสฺสีโล. มิจฺฉาทิฏฺฐีติ นตฺถิกวาที อเหตุกวาที อกิริยวาที. สนฺทิฏฺฐิปรามาสีติ สยํ ทิฏฺฐิเมว ปรามสติ. อาธานคฺคาหีติ ทฬฺหคฺคาหี. ทุปฺปฏินิสฺสคฺคีติ น สกฺกา โหติ คหิตํ วิสชฺชาเปตุํ. ๒- (๑๕) ปฐวีธาตูติ ปติฏฺฐาธาตุ. อาโปธาตูติ อาพนฺธนธาตุ. เตโชธาตูติ ปริปาจนธาตุ. วาโยธาตูติ วิตฺถมฺภนธาตุ. อากาสธาตูติ อสมฺผุฏฺฐธาตุ. วิญฺญาณธาตูติ วิชานนธาตุเยว. (๑๖) นิสฺสรณิยฉกฺกวณฺณนา [๓๒๖] นิสฺสรณิยา ธาตุโยติ นิสฺสฏา ธาตุโยว. ปริยาทาย ติฏฺฐตีติ ปริยาทิยิตฺวา หาเปตฺวา ติฏฺฐติ. มา เหวนฺติสฺส วจนีโยติ ยสฺมา อภูตํ พฺยากรณํ พฺยากโรติ, ตสฺมา มา เอวํ ภณีติ วตฺตพฺโพ. ยทิทํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺตีติ ยา อยํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, อิทํ นิสฺสรณํ พฺยาปาทสฺส, พฺยาปาทโต นิสฺสฏาติ อตฺโถ. โย ปน เมตฺตาย ติกจตุกฺกชฺฌานโต วุฏฺฐิโต สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา ตติยมคฺคํ ปตฺวา "ปุน พฺยาปาโท นตฺถี"ติ ตติยผเลน นิพฺพานํ ปสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ อจฺจนฺตนิสฺสรณํ พฺยาปาทสฺส. เอเตนูปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. (๑๗-๑-๔) อนิมิตฺตา เจโตวิมุตฺตีติ อรหตฺตผลสมาปตฺติ. สา หิ ราคนิมิตฺตาทีนญฺเจว รูปนิมิตฺตาทีนญฺจ นิจฺจนิมิตฺตาทีนญฺจ อภาวา "อนิมิตฺตา"ติ วุตฺตา. นิมิตฺตานุสารีติ วุตฺตปฺปเภทํ นิมิตฺตํ อนุสรตีติ นิมิตฺตานุสารี. (๑๗-๕) @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อสนฺตสมฺภาวนิจฺฉโก ๓ ฉ.ม. วิสฺสชฺชาเปตุํ, อิ. นิสฺสชฺชาเปตุํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๕.
อสฺมีติ อสฺมิมาโน. อยมหมสฺมีติ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อยนฺนาม อหํ อสฺมีติ เอตฺตาวตา อรหตฺตํ พฺยากตํ โหติ. วิจิกิจฺฉากถํกถาสลฺลนฺติ วิจิกิจฺฉาภูตํ กถํกถาสลฺลํ. มา เหวนฺติสฺส วจนีโยติ สเจ เต ปฐมมคฺควชฺฌา วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, อรหตฺตพฺยากรณํ มิจฺฉา โหติ, ตสฺมา มา อภูตํ ภณีติ วาเรตพฺโพ. อสฺมิมานสมุคฺฆาโตติ อรหตฺตมคฺโค. อรหตฺตผลวเสน หิ นิพฺพาเน ทิฏฺเฐ ปุน อสฺมิมาโน นตฺถีติ อรหตฺตมคฺโค อสฺมิมานสมุคฺฆาโตติ วุตฺโต. (๑๗-๖) อนุตฺตริยาทิฉกฺกวณฺณนา [๓๒๗] อนุตฺตริยานีติ อนุตฺตรานิ เชฏฺฐกานิ. ทสฺสเนสุ อนุตฺตริยํ ทสฺสนานุตฺตริยํ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ หตฺถิรตนาทีนํ ทสฺสนํ น ทสฺสนานุตฺตริยํ, นิวิฏฺฐสทฺธสฺส ปน นิวิฏฺฐเปมวเสน ทสพลสฺส วา ภิกฺขุสํฆสฺส วา กสิณอสุภนิมิตฺตาทีนํ วา อญฺญตรสฺส ทสฺสนํ ทสฺสนานุตฺตริยํ นาม. ขตฺติยาทีนํ คุณกถาสวนํ น สวนานุตฺตริยํ, นิวิฏฺฐสทฺธสฺส ปน นิวิฏฺฐเปมวเสน ติณฺณํ วา รตนานํ คุณกถาสวนํ เตปิฏกพุทฺธวจนสฺสวนํ วา สวนานุตฺตริยํ นาม. มณิรตนาทิลาโภ น ลาภานุตฺตริยํ, สตฺตวิธอริยธนลาโภ ปน ลาภานุตฺตริยํ นาม. หตฺถิสิปฺปาทิสิกฺขนํ น สิกฺขานุตฺตริยํ. สิกฺขตฺตยปูรณํ ปน สิกฺขานุตฺตริยํ นาม. ขตฺติยาทีนํ ปาริจริยา น ปาริจริยานุตฺตริยํ, ติณฺณํ ปน รตนานํ ปาริจริยา ปาริจริยานุตฺตริยํ นาม. ขตฺติยาทีนํ คุณานุสฺสรณํ น อนุสฺสรณานุตฺตริยํ, ติณฺณํ ปน รตนานํ คุณานุสฺสรณํ อนุสฺสรณานุตฺตริยํ นาม. (๑๘) อนุสฺสติโยว อนุสฺสติฏฺฐานานิ นาม. พุทฺธานุสฺสตีติ พุทฺธสฺส คุณานุสฺสรณํ. เอวํ อนุสฺสรโต หิ ปีติ อุปฺปชฺชติ. โส ตํ ปีตึ ขยโต วยโต ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ. อุปจารกมฺมฏฺฐานํ นาเมตํ คิหีนํปิ ลพฺภติ, เอเสว นโย สพฺพตฺถ. วิตฺถารกถา ปเนตฺถ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. (๑๙)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๖.
สตตวิหารฉกฺกวณฺณนา [๓๒๘] สตตวิหาราติ ขีณาสวสฺส นิจฺจวิหารา. จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ จกฺขุทฺวารารมฺมเณ อาปาถคเต ตํ รูปํ จกฺขุวิญฺญาเณน ทิสฺวา ชวนกฺขเณ อิฏฺเฐ อรชฺชนฺโต เนว สุมโน โหติ, อนิฏฺเฐ อทุสฺสนฺโต น ทุมฺมโน. อสมเปกฺขเน โมหํ อนุปฺปาเทนฺโต อุเปกฺขโก วิหรติ มชฺฌตฺโต, สติยา ยุตฺตตฺตา สโต, สมฺปชญฺเญน ยุตฺตตฺตา สมฺปชาโน. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. อิติ ฉสุปิ ทฺวาเรสุ อุเปกฺขโก วิหรตีติ. อิมินา ฉฬงฺคูเปกฺขา กถิตา. สมฺปชาโนติ วจนโต ปน จตฺตาริ ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺตานิ ลพฺภนฺติ. สตตวิหาราติ วจนโต อฏฺฐปิ มหาจิตฺตานิ ลพฺภนฺติ. อรชฺชนฺโต อทุสฺสนฺโติ วจนโต ทสปิ จิตฺตานิ ลพฺภนฺติ. โสมนสฺสํ กถํ ลพฺภตีติ เจ. อาเสวนโต ลพฺภติ. (๒๐) อภิชาติฉกฺกวณฺณนา [๓๒๙] อภิชาติโยติ ชาติโย. กณฺหาภิชาติโก สมาโนติ กเณฺห นีจกุเล ชาโต หุตฺวา. กณฺหํ ธมฺมํ อภิชายตีติ กาฬกํ ทสทุสฺสีลยธมฺมํ ปสวติ กโรติ. โส ตํ อภิชายิตฺวา นิรเย นิพฺพตฺตติ. สุกฺกํ ธมฺมนฺติ อหํ ปุพฺเพปิ ปุญฺญานํ อกตตฺตา นีจกุเล นิพฺพตฺโต. อิทานิ ปุญฺญํ กโรมีติ ปุญฺญสงฺขาตํ ปณฺฑรธมฺมํ อภิชายติ. โส เตน สคฺเค นิพฺพตฺตติ. อกณฺหํ อสุกฺกํ นิพฺพานนฺติ นิพฺพานญฺหิ สเจ กณฺหํ ภเวยฺย, กณฺหวิปากํ ทเทยฺย. สเจ สุกฺกํ, สุกฺกวิปากํ ทเทยฺย. ทฺวินฺนํปิ อปฺปทานโต ปน "อกณฺหํ อสุกฺกนฺ"ติ วุตฺตํ. นิพฺพานญฺจ นาม อิมสฺมึ อตฺเถ อรหตฺตํ อธิปฺเปตํ. ตญฺหิ กิเลสนิพฺพานนฺเต ชาตตฺตา นิพฺพานํ นาม. ตํ เอส อภิชายติ ปสวติ กโรติ. สุกฺกาภิชาติโก สมาโนติ สุกฺเก อุจฺจกุเล ชาโต หุตฺวา. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. (๒๑)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๗.
นิพฺเพธภาคิยฉกฺกวณฺณนา นิพฺเพธภาคิยาติ นิพฺเพโธ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตํ ภชนฺติ อุปคจฺฉนฺตีติ นิพฺเพธภาคิยา. อนิจฺจสญฺญาทโย ปญฺจเก วุตฺตา. นิโรธานุปสฺสนาญาเณ สฺญญา นิโรธสญฺญา นาม. (๒๒) "อิเม โข อาวุโส"ติอาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. อิติ ทฺวาวีสติยา ฉกฺกานํ วเสน ทฺวตฺตึสสตปเญฺห กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ. ฉกฺกวณฺณนา นิฏฺฐิตา. ----------- สตฺตกวณฺณนา [๓๓๐] อิติ ฉกฺกวเสน สามคฺคีรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สตฺตกวเสน ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิ. ตตฺถ สมฺปตฺติปฏิลาภฏฺเฐน สทฺธาเอว ธนํ สทฺธาธนํ. เอเสว นโย สพฺพตฺถ ปญฺญาธนํ ปเนตฺถ สพฺพเสฏฺฐํ. ปญฺญาย หิ ฐตฺวา ตีณิ สุจริตานิ ปญฺจ สีลานิ ทส สีลานิ ปูเรตฺวา สคฺคูปคา โหนฺติ, สาวกปารมีญาณํ, ปจฺเจกโพธิญาณํ, สพฺพญฺญุตญาณญฺจ ปฏิวิชฺฌนฺติ. อิมาสํ สมฺปตฺตีนํ ปฏิลาภการณโต ปญฺญา "ธนนฺ"ติ วุตฺตา. สตฺตปิ เจตานิ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาเนว กถิตานิ. โพชฺฌงฺคกถา กถิตาว. (๑-๒) สมาธิปริกฺขาราติ สมาธิปริวารา. สมฺมาทิฏฺฐาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว. อิเม หิ ๑- สตฺต ปริกฺขา โลกิยโลกุตฺตราว กถิตา. (๓) อสตํ ธมฺมา อสนฺตา วา ธมฺมา ลามกา ธมฺมาติ อสทฺธมฺมา. วิปริยาเยน สทฺธมฺมา เวทิตพฺพา. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว. สทฺธมฺเมสุ ปน สทฺธาทโย สพฺเพปิ วิปสฺสกสฺเสว กถิตา. เตสุปิ ปญฺญา โลกิยโลกุตฺตราว. ๒- อยํ วิเสโส. (๔-๕) @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อิเมปิ ๒ ฉ.ม., อิ. ว สทฺโท น ทิสฺสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๘.
สปฺปุริสานํ ธมฺมาติ สปฺปุริสธมฺมา. ตตฺถ สุตฺตเคยฺยาทิกํ ธมฺมํ ชานาตีติ ธมฺมญฺญู. ตสฺส ตสฺเสว ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานาตีติ อตฺถญฺญู. "เอตฺตโกมฺหิ สีเลน สมาธินา ปญฺญายา"ติ เอวํ อตฺตานํ ชานาตีติ อตฺตญฺญู. ปฏิคฺคหณปริโภเคสุ มตฺตํ ชานาตีติ มตฺตญฺญู. อยํ กาโล อุทฺเทสสฺส, อยํ กาโล ปริปุจฺฉาย, อยํ กาโล โยคสฺส อธิคมายาติ เอวํ กาลํ ชานาตีติ กาลญฺญู. เอตฺถ จ ปญฺจ วสฺสานิ อุทฺเทสสฺส กาโล. ทส ปริปุจฺฉาย. อิทํ อติสมฺพาธํ. ทส วสฺสานิ ปน อุทฺเทสสฺส กาโล. วีสติ ปริปุจฺฉาย. ตโต ปรํ โยเค กมฺมํ กาตพฺพํ. อฏฺฐวิธํ ปริสํ ชานาตีติ ปริสญฺญู. เสวิตพฺพาเสวิตพฺพํ ปุคฺคลํ ชานาตีติ ปุคฺคลญฺญู. (๖) [๓๓๑] นิทฺทสวตฺถูนีติ นิทฺทสาทิวตฺถูนิ. นิทฺทโส ภิกฺขุ, นิพฺพีโส, นิตฺตึโส, นิจฺจตฺตาลีโส, นิปฺปญฺญาโส, ภิกฺขูติ เอวํ วจนการณานิ. อยํ กิร ปโญฺห ติตฺถิยสมเย อุปฺปนฺโน. ติตฺถิกา ๑- หิ ทสวสฺสกาเล มตํ นิคฺคณฺฐํ นิทฺทโสติ วทนฺติ. โส กิร ปุน ทสวสฺโส น โหติ. น เกวลญฺจ ทสวสฺโสว. นววสฺโสปิ ฯเปฯ เอกวสฺโสปิ น โหติ. เอเตเนว นเยน วีสติวสฺสาทิกาเลปิ มตํ นิพฺพีโส นิตฺตึโส นิจฺจตฺตาลีโส นิปฺปญฺญาโสติ วทนฺติ. อายสฺมา อานนฺโท คาเม ปิณฺฑาย ๒- วิจรนฺโต ตํ กถํ สุตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา ภควโต อาโรเจสิ. ภควา อาห:- "น อิทํ อานนฺท ติตฺถิกานํ ๓- อธิวจนํ มม สาสเน ขีณาสวสฺเสตํ อธิวจนนฺติ. ๔- ขีณาสโว หิ ทสวสฺสกาเล ปรินิพฺพุโต ปุน ทสวสฺโส น โหติ. น เกวลญฺจ ทสวสฺโสว, นววสฺโสปิ ฯเปฯ เอกวสฺโสปิ. น เกวลญฺจ เอกวสฺโสว, ทสมาสิโกปิ ฯเปฯ เอกมาสิโกปิ. เอกทิวสิโกปิ. เอกมุหุตฺติโกปิ น โหติเอว. กสฺมา? ปุน ปฏิสนฺธิยา อภาวา. นิพฺพีสาทีสุปิ เอเสว นโย. อิติ ภควา มม สาสเน ขีณาสวสฺเสตํ อธิวจนนฺ"ติ ๕- วตฺวา เยหิ การเณหิ โส นิทฺทโส โหติ, ตานิ ทสฺเสตุํ สตฺต นิทฺทสวตฺถูนิ เทเสสิ. ๕- เถโรปิ ตเมว เทสนํ อุทฺธริตฺวา สตฺต นิทฺทสวตฺถูนิ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ติตฺถิยา, อิ. ติตฺถิยสฺมึ ๒ ฉ.ม., อิ. ปิณฺฑาย น ทิสฺสติ @๓ ฉ.ม. ติตฺถิยานํ ๔ ฉ.ม., อิ. อธิวจนํ ๕ ฉ.ม. เทเสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๙.
อิธาวุโส ภิกฺขุ สิกฺขาสมาทาเนติอาทิมาห. ตตฺถ อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. สิกฺขาสมาทาเน ติพฺพจฺฉนฺโท โหตีติ สิกฺขตฺตยปูรเณ พหลจฺฉนฺโท โหติ. อายติญฺจ สิกฺขาสมาทาเน อวิคตเปโมติ อนาคเต ปุนทิวสาทีสุปิ สิกฺขาปูรเณ อธิคตเปเมน สมนฺนาคโต โหติ. ธมฺมนิสนฺติยาติ ธมฺมนิสามนาย. วิปสฺสนาเยตํ อธิวจนํ. อิจฺฉาวินเยติ ตณฺหาวินยเน. ปฏิสลฺลาเนติ เอกีภาเว. วิริยารมฺเภติ กายิกเจตสิกวิริยสฺส ปูรเณ. สติเนปกฺเกติ สติยญฺเจว นิปกฺกภาเว ๑- จ. ทิฏฺฐิปฏิเวเธติ มคฺคทสฺสเน. เสสํ สพฺพตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ (๗) สญฺญาสุ อสุภานุปสฺสนาญาเณ สญฺญา อสุภสญฺญา. อาทีนวานุปสฺสนาญาเณ สญฺญา อาทีนวสญฺญา นาม. เสสา เหฏฺฐา วุตฺตาเอว. พลสตฺตกวิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตกปุคฺคลสตฺตกานิ วุตฺตนยาเนว. อปฺปหีนฏฺเฐน อนุสยนฺตีติ อนุสยา. ถามคโต กามราโค กามราคานุสโย. เอส นโย สพฺพตฺถ. สญฺโญชนสตฺตกํ อุตฺตานตฺถเมว. (๘-๑๓) อธิกรณสมถสตฺตกวณฺณนา อธิกรณสมเถสุ อธิกรณานิ สเมนฺติ วูปสเมนฺตีติ อธิกรณสมถา. อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานนฺติ อุปฺปนฺนานํ อุปฺปนฺนานํ. อธิกรณานนฺติ วิวาทาธิกรณํ อนุวาทาธิกรณํ อาปตฺตาธิกรณํ กิจฺจาธิกรณนฺติ อิเมสํ จตุนฺนํ. สมถาย วูปสมายาติ สมถตฺถญฺเจว วูปสมนตฺถญฺจ. สมฺมุขาวินโย ทาตพฺโพ ฯเปฯ ติณวตฺถารโกติ อิเม สตฺต สมถา ทาตพฺพา. ตตฺรายํ วินิจฺฉยนโย. อธิกรเณสุ ตาว ธมฺโมติ วา อธมฺโมติ วา อฏฺฐารสหิ วตฺถูหิ วิวทนฺตานํ ภิกฺขูนํ โย วิวาโท, อิทํ วิวาทาธิกรณํ นาม. สีลวิปตฺติยา วา อาจารทิฏฺฐิอาชีววิปตฺติยา วา อนุวทนฺตานํ โย ๒- อนุวาโท อุปวทนา เจว โจทนา จ, อิทํ อนุวาทาธิกรณํ นาม. มาติกาย อาคตา ปญฺจ, วิภงฺเค เทฺวติ สตฺตปิ อาปตฺติกฺขนฺธา, อิทํ อาปตฺตาธิกรณํ นาม. สํฆสฺส อปโลกนาทีนํ จตุนฺนํ กมฺมานํ กรณํ, อิทํ กิจฺจาธิกรณํ นาม. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เนปกฺกภาเว ๒ ฉ.ม., อิ. โย น ทิสฺสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๐.
ตตฺถ วิวาทาธิกรณํ ทฺวีหิ สมเถหิ สมฺมติ สมฺมุขาวินเยน จ เยภุยฺยสิกาย จ. สมฺมุขาวินเยเนว สมฺมมานํ ยสฺมึ วิหาเร อุปฺปนฺนํ ตสฺมึเยว วา อญฺญตฺถ วูปสเมตุํ คจฺฉนฺตานํ อนฺตรามคฺเค วา ยตฺถ คนฺตฺวา สํฆสฺส นิยฺยาติตํ ตตฺถ สํเฆน วา สํเฆ วูปสเมตุํ อสกฺโกนฺเต ตตฺเถว อุพฺพาหิกาย สมฺมตปุคฺคเลหิ วา วินิจฺฉิตํ สมฺมติ. เอวํ สมฺมมาเน จ ปเนตสฺมึ ยา สํฆสมฺมุขตา ธมฺมสมฺมุขตา วินยสมฺมุขตา ปุคฺคลสมฺมุขตา, อยํ สมฺมุขาวินโย นาม. ตตฺถ จ การกสํฆสฺส สํฆสามคฺคีวเสน สมฺมุขีภาโว อยํ ๑- สํฆสมฺมุขตา. สเมตพฺพสฺส วตฺถุโน ภูตตา ธมฺมสมฺมุขตา. ยถา ตํ สเมตพฺพํ, ตเถว สมฺมสนํ ๒- วินยสมฺมุขตา. โย จ วิวทติ, เยน จ วิวทติ, เตสํ อุภินฺนํ อตฺถปจฺจตฺถิกานํ สมฺมุขีภาโว ปุคฺคลสมฺมุขตา. อุพฺพาหิกาย วูปสเม ปเนตฺถ สํฆสมฺมุขตา ปริหายติ. เอวํ ตาว สมฺมุขาวินเยเนว สมฺมติ. สเจ ปเนวํปิ น สมฺมติ, อถ นํ อุพฺพาหิกาย สมฺมตา ภิกฺขู "น มยํ สกฺโกม วูปสเมตุนฺ"ติ สํฆสฺเสว นิยฺยาเตนฺติ, ตโต สํโฆ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ ภิกฺขุํ สลากคฺคาหาปกํ สมฺมนฺนติ. เตน คุฬฺหกวิวฏกสกณฺณชปฺปเกสุ ตีสุ สลากคฺคาเหสุ อญฺญตฺรวเสน สลากํ คาหาเปตฺวา สนฺนิปติตปริสาย ธมฺมวาทีนํ เยภุยฺยตาย ยถา เต ธมฺมวาทิโน วทนฺติ, เอวํ วูปสนฺตํ อธิกรณํ สมฺมุขาวินเยน จ เยภุยฺยสิกาย จ วูปสนฺตํ โหติ. ตตฺถ สมฺมุขาวินโย วุตฺตนโยเอว. ยํ ปน เยภุยฺยสิกาย ๓- กมฺมสฺส กรณํ, อยํ เยภุยฺยสิกา นาม. เอวํ วิวาทาธิกรณํ ทฺวีหิ สมเถหิ สมฺมติ. อนุวาทาธิกรณํ จตูหิ สมเถหิ สมฺมติ สมฺมุขาวินเยน จ สติวินเยน จ อมุฬฺหวินเยน จ ตสฺสปาปิยสิกาย จ. สมฺมุขาวินเยเนว สมฺมมานํ โย จ อนุวทติ, ยญฺจ อนุวทติ, เตสํ วจนํ สุตฺวา สเจ กาจิ อาปตฺติ นตฺถิ, อุโภ ขมาเปตฺวา, สเจ อตฺถิ, อยํ นาเมตฺถ อาปตฺตีติ เอวํ วินิจฺฉิตํ วูปสมฺมติ. ตตฺถ สมฺมุขาวินยลกฺขณํ วุตฺตนยเมว. ยทา ปน ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน อมูลิกาย @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ น ทิสฺสติ ๒ ฉ.ม. สมฺมนํ ๓ ฉ.ม., อิ. เยภุยฺยสิกา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๑.
สีลวิปตฺติยา อนุทฺธํสิตสฺส สติวินยํ ยาจมานสฺส สํโฆ ญตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน สติวินยํ เทติ, ตทา สมฺมุขาวินเยน จ สติวินเยน จ วูปสนฺตํ โหติ. ทินฺเน ปน สติวินเย ปุน ตสฺมึ ปุคฺคเล กสฺสจิ อนุวาโท น รูหติ. ยทา อุมฺมตฺตโก ภิกฺขุ อุมฺมาทวเสน อสฺสามณเก อชฺฌาจาเร "สรตายสฺมา เอวรูปึ อาปตฺตินฺ"ติ ภิกฺขูหิ โจทิยมาโน "อุมฺมตฺตเกน เม อาวุโส เอตํ กตํ, นาหนฺตํ สรามี"ติ ภณนฺโตปิ ภิกฺขูหิ โจทิยมาโนว ปุน อโจทนตฺถาย อมุฬฺหวินยํ ยาจติ, สํโฆ จสฺส ญตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน อมุฬฺหวินยํ เทติ, ตทา สมฺมุขาวินเยน จ อมุฬฺหวินเยน จ วูปสนฺตํ โหติ. ทินฺเน ปน อมุฬฺหวินเย ปุน ตสฺมึ ปุคฺคเล กสฺสจิ ตปฺปจฺจยา อนุวาโท น รูหติ. ยทา ปน ปาราชิเกน วา ปาราชิกสามนฺเตน วา โจทิยมานสฺส อญฺเญนญฺญํ ปฏิจรโต ปาปุสฺสนฺนตาย ปาปิยสฺส ปุคฺคลสฺส "สจายํ อิจฺฉินฺนมูโล ภวิสฺสติ, สมฺมาว วตฺติตฺวา โอสารณํ ลภิสฺสติ. สเจ ฉินฺนมูโล อยเมวสฺส นาสนา ภวิสฺสตี"ติ มญฺญมาโน สํโฆ ญตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน ตสฺส ปาปิยสิกํ กโรติ, ตทา สมฺมุขาวินเยน จ ตสฺสปาปิยสิกาย จ วูปสนฺตํ โหตีติ. เอวํ อนุวาทาธิกรณํ จตูหิ สมเถหิ สมฺมติ. อาปตฺตาธิกรณํ ตีหิ สมเถหิ สมฺมติ สมฺมุขาวินเยน จ ปฏิญฺญาตกรเณน จ ติณวตฺถารเกน จ. ตสฺส สมฺมุขาวินเยเนว วูปสโม นตฺถิ. ยทา ปน เอกสฺส วา ภิกฺขุโน สนฺติเก สํฆคณมชฺเฌสุ วา ภิกฺขุ ลหุกํ อาปตฺตึ เทเสติ, ตทา อาปตฺตาธิกรณํ สมฺมุขาวินเยน จ ปฏิญฺญาตกรเณน จ วูปสมฺมติ. ตตฺถ สมฺมุขาวินเย ตาว โย จ เทเสติ, ยสฺส จ เทเสติ, เตสํ สมฺมุขีภาโว ปุคฺคลสมฺมุขตา. เสสํ วุตฺตนยเมว. ปุคฺคลสฺส จ คณสฺส จ เทสนากาเล สํฆสมฺมุขตา ปริหายติ. ยํ ๑- ปเนตฺถ อหํ ภนฺเต อิตฺถนฺนามํ อาปตฺตึ อาปนฺโนติ จ อาม ปสฺสามีติ จ ปฏิญฺญาย, ๒- ตาย ปฏิญฺญาย "อายตึ สํวเรยฺยาสี"ติ กรณํ, ตํ ปฏิญฺญาตกรณํ นาม. สํฆาทิเสเสหิ ปริวาสาทิยาจนา ปฏิญฺญา. ปริวาสาทีนํ ทานํ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ยา ๒ ฉ.ม., อิ. ปฏิญฺญา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๒.
ปฏิญฺญาตกรณํ นาม. เทฺวปกฺขชาตา ปน ภณฺฑนการกา ภิกฺขู พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจริตฺวา ปุน ลชฺชิธมฺเม อุปฺปนฺเน สเจ มยํ อิมาหิ อาปตฺตีหิ อญฺญมญฺญํ กเรยฺยาม, ๑- สิยาปิ ตํ อธิกรณํ กกฺขฬตาย สํวตฺเตยฺยาติ อญฺญมญฺญํ อาปตฺติยา การาปเน โทสํ ทิสฺวา ยทา ติณวตฺถารกกมฺมํ กโรนฺติ, ตทาอาปตฺตาธิกรณํ สมฺมุขาวินเยน จ ติณวตฺถารเกน จ สมฺมติ. ตตฺถ หิ ยตฺตกา หตฺถปาสูปคตา "น เม ตํ ขมตี"ติ เอวํ ทิฏฺฐาวิกมฺมํ อกตฺวา นิทฺทํปิ โอกฺกนฺตา โหนฺติ, สพฺเพสํ ฐเปตฺวา ถุลฺลวชฺชญฺจ คิหิปฏิสํยุตฺตญฺจ สพฺพาปตฺติโย วุฏฺฐหนฺติ, เอวํ อาปตฺตาธิกรณํ ตีหิ สมเถหิ สมฺมติ. กิจฺจาธิกรณํ เอเกน สมเถน สมฺมติ สมฺมุขาวินเยเนว. อิมานิ จตฺตาริ อธิกรณานิ ยถานุรูปํ อิเมหิ สตฺตหิ สมเถหิ สมฺมนฺติ. เตน วุตฺตํ "อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ อธิกรณานํ สมถาย วูปสมาย สมฺมุขาวินโย ทาตพฺโพ ฯเปฯ ติณวตฺถารโกติ. อยเมตฺถ วินิจฺฉยนโย. วิตฺถาโร ปน สมถกฺขนฺธเก อาคโตเยว. วินิจฺฉโยปิสฺส สมนฺตปาสาทิกาย วุตฺโต. (๑๔) "อิเม โข อาวุโส"ติอาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. อิติ จุทฺทสนฺนํ สตฺตกานํ วเสน อฏฺฐนวุติปเญฺห กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ. สตฺตกวณฺณนา นิฏฺฐิตา. ------------- อฏฐกวณฺณนา [๓๓๓] อิติ สตฺตกวเสน สามคฺคีรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อฏฺฐกวเสน ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิ. ตตฺถ มิจฺฉตฺตาติ อยาถาวา มิจฺฉาสภาวา. สมฺมตฺตาติ ยาถาวา สมฺมาสภาวา. (๑-๒) @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กาเรสฺสาม, อิ. กริสฺสาม--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๓.
[๓๓๔] กุสีตวตฺถูนีติ กุสีตสฺส อลสสฺส วตฺถูนิ, ปติฏฺฐา โกสชฺชการณานีติ อตฺโถ. กมฺมํ กตฺตพฺพํ โหตีติ จีวรวิจารณาทิกมฺมํ กตฺตพฺพํ ๑- โหติ. น วิริยํ อารภตีติ ทุวิธมฺปิ วิริยํ นารภติ. อปฺปตฺตสฺสาติ ฌานวิปสฺสนามคฺคผลธมฺมสฺส อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา. อนธิคตสฺสาติ ตสฺเสว อนธิคตสฺส อธิคมนตฺถาย. อสจฺฉิกตสฺสาติ ตสฺเสว อปฺปจฺจกฺขกตสฺส สจฺฉิกรณตฺถาย. อิทํ ปฐมนฺติ อิทํ หนฺทาหํ นิปชฺชามีติ เอวํ โอสีทนํ ปฐมํ กุสีตวตฺถุ. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. "มาสาจิตํ มญฺเญ"ติ เอตฺถ ปน มาสาจิตนฺนาม ตินฺตมาโส. ยถา ตินฺตมาโส ครุโก โหติ, เอวํ ครุโกติ อธิปฺปาโย. คิลานวุฏฺฐิโต โหตีติ คิลาโน หุตฺวา ปจฺฉา วุฏฺฐิโต โหติ. (๔) [๓๓๕] อารมฺภวตฺถูนีติ วิริยการณานิ. เตสมฺปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. (๕) [๓๓๖] ทานวตฺถูนีติ ทานการณานิ. อาสชฺช ทานํ เทตีติ ปตฺวา ทานํ เทติ. อาคตํ ทิสฺวาว ตํมุหุตฺตํเยว ๒- นิสีทาเปตฺวา สกฺการํ กตฺวา ทานํ เทติ, ทสฺสามิ ทสฺสามีติ น กิลเมติ. อิติ เอตฺถ อาสาทนํ ทานการณํ นาม โหติ. ภยา ทานํ เทตีติอาทีสุปิ ภยาทีนิ ทานการณานีติ เวทิตพฺพานิ. ตตฺถ ภยํ นาม อยํ อทายโก อการโกติ ครหาภยํ วา อปายภยํ วา. อทาสิ เมติ มยฺหํ ปุพฺเพ เอส อิทํ นาม อทาสีติ ปฏิเทติ ๓- ทสฺสติ เมติ อนาคเต อิทํ นาม ทสฺสตีติ เทติ. สาหุ ทานนฺติ ทานํ นาม สาธุ สุนฺทรํ, พุทฺธาทีหิ ปณฺฑิเตหิ ปสตฺถนฺติ เทติ. จิตฺตาลงฺการจิตฺตปริกฺขารตฺถํ ทานํ เทตีติ สมถวิปสฺสนาจิตฺตสฺส อลงฺการตฺถญฺเจว ปริวารตฺถญฺจ เทติ. ทานญฺหิ จิตฺตํ มุทุกํ กโรติ. เยน ลทฺธํ โหติ, โสปิ ลทฺธํ เมติ มุทุจิตฺโต โหติ, เยน ทินฺนํ, โสปิ ทินฺนํ มยาติ มุทุจิตฺโต โหติ, อิติ อุภินฺนํปิ จิตฺตํ มุทุกํ กโรติ, เตเนว "อทนฺตทมนนฺ"ติ วุจฺจติ. ยถาห:- อทนฺตทมนํ ทานํ อทานํ ทนฺตทูสกํ ทาเนน ปิยวาจาย อุนฺนมนฺติ นมนฺติ จาติ. อิเมสุ ปน อฏฺฐสุ ทาเนสุ จิตฺตาลงฺการทานเมว อุตฺตมํ. (๖) @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. กาตพฺพํ ๒ ฉ.ม., อิ. มุหุตฺตํเยว ๓ ฉ.ม., อิ. เทติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๔.
[๓๓๗] ทานูปปตฺติโยติ ทานปจฺจยา อุปปตฺติโย. ทหตีติ ฐเปติ. อธิฏฺฐาตีติ ตสฺเสว เววจนํ. ภาเวตีติ วฑฺเฒติ. หีเน วิมุตฺตนฺติ หีเนสุ ปญฺจกามคุเณสุ วิมุตฺตํ. อุตฺตริ อภาวิตนฺติ ตโต อุตฺตริมคฺคผลตฺถาย อภาวิตํ. ตตฺรูปปตฺติยา สํวตฺตตีติ ยํ ฐานํ ๑- ปตฺเถตฺวา กุสลํ กตํ, ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺตนตฺถาย สํวตฺตติ. วีตราคสฺสาติ มคฺเคน วา สมุจฺฉินฺนราคสฺส สมาปตฺติยา วา วิกฺขมฺภิตราคสฺส. ทานมตฺเตเนว หิ พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติตุํ ว สกฺกา. ทานํ ปน สมาธิวิปสฺสนาจิตฺตสฺส อลงฺกาโร ปริวาโร โหติ. ตโต ทาเนน มุทุจิตฺโต พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตติ. เตน วุตฺตํ "วีตราคสฺส โน สราคสฺสา"ติ. (๗) ขตฺติยานํ ปริสา ขตฺติยปริสา, สมูโหติ อตฺโถ. เอเสว นโย สพฺพตฺถ. (๘) โลกสฺส ธมฺมา โลกธมฺมา. เอเตหิ มุตฺโต นาม นตฺถิ, พุทฺธานํปิ โหนฺติเยว. วุตฺตมฺปิ เจตํ "อฏฺฐิเม ภิกฺขเว โลกธมฺมา โลกํ อนุปริวตฺตนฺติ, โลโก จ อฏฺฐ โลกธมฺเม อนุปริวตฺตตี"ติ. ๒- ลาโภ อลาโภติ ลาเภ อาคเต อลาโภ อาคโตเอวาติ เวทิตพฺโพ. ยสาทีสุปิ เอเสว นโย. (๙) [๓๓๘] อภิภายตนวิโมกฺขกถา เหฏฺฐา กถิตาเอว. (๑๐-๑๑) "อิเม โข อาวุโส"ติอาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. อิติ เอกาทสนฺนํ อฏฺฐกานํ วเสน อฏฺฐาสีติ ปเญฺห กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ. อฏฺฐกวณฺณนา นิฏฺฐิตา. -------------- @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ฐานํ น ทิสฺสติ ๒ องฺ. อฏฺฐก. ๒๓/๙๕/๑๕๘ (สยา)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๕.
นวกวณฺณนา [๓๔๐] อิติ อฏฺฐกวเสน สามคฺคีรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นวกวเสน ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิ. ตตฺถ อาฆาตวตฺถูนีติ อาฆาตการณานิ. อาฆาตํ พนฺธตีติ โกธํ ๑- พนฺธติ กโรติ อุปฺปาเทติ. (๑) ตํ กุเตตฺถ ลพฺภาติ ตํ อนตฺถจรณํ มา อโหสีติ เอตฺถ ๒- ปุคฺคเล กุโต ลพฺภา เกน การเณน สกฺกา ลทฺธุํ. ปโร นาม ปรสฺส อตฺตโน จิตฺตรุจิยา อนตฺถํ กโรตีติ เอวํ จินฺเตตฺวา อาฆาตํ ปฏิวิโนเทติ. อถวา สจาหํ ปฏิโกปํ กเรยฺยํ, ตํ โกปกรณํ เอตฺถ ปุคฺคเล กุโต ลพฺภา, เกน วา ๓- การเณน ลทฺธพฺพนฺติ อตฺโถ. กุโต ลพฺภาติปิ ปาโฐ, สจาหํ เอตฺถ โกปํ กเรยฺยํ, ตสฺมึ เม โกปกรเณ กุโต ลทฺธา, ๔- ลาภา นาม เก สิยุนฺติ อตฺโถ. อิมสฺมิญฺจ อตฺเถ ตนฺติ นิปาตมตฺตเมว โหติ. (๒) [๓๔๑] สตฺตาวาสาติ สตฺตานํ อาวาสา, วสนฏฺฐานานีติ อตฺโถ. ตตฺถ สุทฺธาวาสาปิ สตฺตาวาโสว, อสพฺพกาลิกตฺตา ปน น คหิตา. สุทฺธาวาสา หิ พุทฺธานํ ขนฺธาวารสทิสา, อสงฺเขยฺยกปฺเป พุทฺเธสุ หิ ๕- อนิพฺพตฺตนฺเตสุ ตํ ฐานํ สุญฺญํ โหตีติ อสพฺพกาลิกตฺตา น คหิตา. เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. (๓) [๓๔๒] อกฺขเณสุ ธมฺโม จ เทสิยตีติ จตุสจฺจธมฺโม เทสิยติ. โอปสมิโกติ กิเลสูปสมกโร. ปรินิพฺพานิโกติ กิเลสปรินิพฺพานาวโห ๖-. สมฺโพธคามีติ จตุมคฺคญาณปฏิเวธคามี. อญฺญตรนฺติ อสญฺญภวํ วา อรูปภวํ วา. (๔) [๓๔๓] อนุปุพฺพวิหาราติ อนุปฏิปาฏิยา สมาปชฺชิตพฺพวิหารา. (๕) [๓๔๔] อนุปุพฺพนิโรธาติ อนุปฏิปาฏิยา นิโรธา. (๖) @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. โกปํ ๒ ฉ.ม. เอตสฺมึ ๓ ฉ.ม. วา สทฺโท น ทิสฺสติ. @๔ ฉ.ม. ลาภา ๕ ฉ.ม. หิ สทฺโท น ทิสฺสติ. @๖ ฉ.ม. กิเลสปรินิพฺพาเนน ปริพฺพานาวโห--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๖.
"อิเม โข อาวุโส"ติ อาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. อิติ ฉนฺนํ นวกานํ วเสน จตุปณฺณาสปเญฺห กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ. นวกวณฺณนา นิฏฺฐิตา. ------------- ทสกวณฺณนา [๓๔๕] อิติ นวกวเสน สามคฺคีรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทสกวเสน ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิ. ตตฺถ นาถกรณาติ "สนาถา ภิกฺขเว วิหรถ มา อนาถา, ทส อิเม ภิกฺขเว ธมฺมา นาถกรณา"ติ ๑- เอวํ อกฺขาตา อตฺตโน ปติฏฺฐากรา ธมฺมา. กลฺยาณมิตฺโตติ อาทีสุ สีลาทิคุณสมฺปนฺนา กลฺยาณา อสฺส มิตฺตาติ กลฺยาณมิตฺโต. เต จสฺส ฐานนิสชฺชาทีสุ สห อยนโต สหายาติ กลฺยาณสหาโย. จิตฺเตน เจว กาเยน จ กลฺยาณมิตฺเตสุเอว สมฺปวงฺโก โอนโตติ กลฺยาณสมฺปวงฺโก. สุวโจ โหตีติ สุเขน วตฺตพฺโพ โหติ สุเขน อนุสาสิตพฺโพ. ขโมติ คาฬฺเหน ผรุเสน กกฺขเฬน วุตฺโต ๒- ขมติ, น กุปฺปติ. ปทกฺขิณคฺคาหี อนุสาสนินฺติ ยถา เอกจฺโจ โอวทิยมาโน วามโต คณฺหาติ, ปฏิปฺผลติ วา อสฺสุณนฺโต วา คจฺฉติ, เอวํ อกตฺวา "โอวทถ ภนฺเต อนุสาสถ, ตุเมฺหสุ อโนวทนฺเตสุ โก อญฺโญ โอวทิสฺสตี"ติ ปทกฺขิณํ คณฺหาติ. อุจฺจาวจานีติ อุจฺจานิ จ อวจานิ จ. กึกรณียานีติ กึ กโรมีติ เอวํ วตฺวา กตฺตพฺพกมฺมานิ. ตตฺถ อุจฺจกมฺมานิ นาม จีวรสฺส กรณํ รชนํ เจติเย สุธากมฺมํ อุโปสถาคารเจติยฆรโพธิฆเรสุ ๓- กตฺตพฺพกมฺมนฺติ ๔- เอวมาทิ. อวจกมฺมนฺนาม ปาทโธวนมกฺขนาทิขุทฺทกกมฺมํ. ตตฺรูปายายาติ ตตฺรูปคมนียา. อลํ กาตุนฺติ กาตุํ สมตฺโถ โหติ. อลํ สํวิธาตุนฺติ วิจาเรตุํ สมตฺโถ. ปเรสํ ทสฺเสตุกาโม โหตีติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ๑ องฺ. ทสก. ๒๔/๑๗/๑๙ ปฐมนาถสุตฺต. ๒ ฉ.ม., อิ. วุจฺจมาโน @๓ ฉ.ม....โพธิยฆเรสุ ๔ ฉ.ม. กตฺตพฺพนฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๗.
ธมฺเม อสฺส กาโม สิเนโหติ ธมฺมกาโม, เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ ปิยายตีติ อตฺโถ. ปิยสมุทาหาโรติ ปรสฺมึ กเถนฺเต สกฺกจฺจํ สุณาติ, สยญฺจ ปเรสํ เทเสตุกาโม โหตีติ อตฺโถ. "อภิธมฺเม อภิวินเย"ติ เอตฺถ ธมฺโม อภิธมฺโม, วินโย อภิวินโยติ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ธมฺโมติ สุตฺตนฺตปิฏกํ. อภิธมฺโมติ สตฺตปฺปกรณานิ. วินโยติ อุภโตวิภงฺคา. อภิวินโยติ ขนฺธกปริวารา. อถวา สุตฺตนฺตปิฏกํปิ ๑- ธมฺโมเอว. มคฺคผลานิ อภิธมฺโม. สกลํ วินยปิฏกํ วินโย. กิเลสวูปสมกรณํ อภิวินโย. อิติ สพฺพสฺมึปิ เอตฺถ ธมฺเม อภิธมฺเม วินเย อภิวินเย จ. อุฬารปาโมชฺโชติ พหุลปาโมชฺโช โหตีติ อตฺโถ. กุสเลสุ ธมฺเมสูติ การณตฺเถ ภุมฺมํ, จตุภูมิกกุสลธมฺมการณา, ๒- เตสํ อธิคมตฺถาย อนิกฺขิตฺตธุโร โหตีติ อตฺโถ. [๓๔๖] กสิณทสเก สกลฏฺเฐน กสิณานิ. ตทารมฺมณานํ ธมฺมานํ เขตฺตฏฺเฐน วา อธิฏฺฐานฏฺเฐน วา อายตนานิ. อุทฺธนฺติ อุปริ คคณตลาภิมุขํ. อโธติ เหฏฺฐา ภูมิตลาภิมุขํ. ติริยนฺติ เขตฺตมณฺฑลมิว สมนฺตา ปริจฺฉินฺทิตฺวา. เอกจฺโจ หิ อุทฺธเมว กสิณํ วฑฺเฒติ, เอกจฺโจ อโธ, เอกจฺโจ สมนฺตโต. เตน เตน วา การเณน เอวํ ปสาเรติ อาโลกมิว รูปทสฺสนกาโม. เตน วุตฺตํ "ปฐวีกสิณเมโก สญฺชานาติ อุทฺธํ อโธ ติริยนฺ"ติ. อทฺวยนฺติ ๓- อิทํ ปน เอกสฺส อญฺญภาวานุปคมนตฺถํ วุตฺตํ. ยถา หิ อุทกํ ปวิฏฺฐสฺส สพฺพทิสาสุ อุทกเมว โหติ, น อญฺญํ, เอวเมว ปฐวีกสิณํ ปฐวีกสิณเมว โหติ, นตฺถิ ตสฺส อญฺโญ กสิณสมฺเภโทติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อปฺปมาณนฺติ อิทํ ตสฺส ตสฺส ผรณอปฺปมาณวเสน วุตฺตํ. ตญฺหิ เจตสา ผรนฺโต สกลเมว ผรติ, น "อยมสฺส อาทิ, อิทํ มชฺฌนฺ"ติ ปมาณํ คณฺหาตีติ. วิญฺญาณกสิณนฺติ เจตฺถ กสิณุคฺฆาติมากาเส ๔- ปวตฺตํ วิญฺญาณํ. ตตฺถ กสิณวเสน กสิณุคฺฆาติมากาเส กสิณุคฺฆาติมากาสวเสน ตตฺถ ปวตฺตวิญฺญาเณ อุทฺธํอโธติริยตา เวทิตพฺพา. อยเมตฺถ สงฺเขโป. กมฺมฏฺฐานภาวนานเยน ปเนตานิ จ ๕- ปฐวีกสิณาทีนิ วิตฺถารโต วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตาเนว. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุตฺตนฺตปิฏกมฺปิ อภิธมฺมปิฏกมฺปิ ๒ ฉ.ม. จตุภูมก... ๓ ก. อนฺวยนฺติ @๔ ฉ.ม. กสิณุคฺฆาฏิมากาเส ๕ ฉ.ม. จ สทฺโท น ทิสฺสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๘.
อกุสลกมฺมปถทสกวณฺณนา [๓๔๗] กมฺมปเถสุ, กมฺมาเนว ทุคฺคติสุคตีนํ ปถภูตตฺตา กมฺมปถา นาม. เตสุ ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ มุสาวาทาทโย จ จตฺตาโร พฺรหฺมชาเล วิตฺถาริตาเอว. กาเมสุ มิจฺฉาจาโรติ เอตฺถ ปน กาเมสูติ เมถุนสมาจาเรสุ เมถุนวตฺถูสุ วา. มิจฺฉาจาโรติ เอกนฺตนินฺทิโต ลามกาจาโร. ลกฺขณโต ปน อสทฺธมฺมาธิปฺปาเยน กายทฺวารปฺปวตฺตา อคมนียฏฺฐานวีติกฺกมเจตนา กาเมสุ มิจฺฉาจาโร. ตตฺถ อคมนียฏฺฐานํ นาม ปุริสานํ ตาว มาตุรกฺขิตา, ปิตุรกฺขิตา, มาตาปิตุรกฺขิตา, ภาตุรกฺขิตา, ภคินีรกฺขิตา, ญาติรกฺขิตา, โคตฺตรกฺขิตา ธมฺมรกฺขิตา, สารกฺขา, สปริทณฺฑาติ มาตุรกฺขิตาทโย ทส. ธนกฺกีตา, ฉนฺทวาสินี, โภควาสินี, ปฏวาสินี, โอทปตฺตกินี, โอภฏจุมฺภฏา, ทาสี จ ภริยา จ, กมฺมการี จ ภริยา จ, ธชาหฏา, มุหุตฺติกาติ เอตา ธนกฺกีตาทโย ทสาติ วีสติ อิตฺถิโย. ๑- อิตฺถีสุ ปน ทฺวินฺนํ สารกฺขาสปริทณฺฑานํ ทสนฺนญฺจ ธนกฺกีตาทีนนฺติ ทฺวาทสนฺนํ อิตฺถีนํ อญฺเญ ปุริสา. อิทํ อคมนียฏฺฐานํ นาม. โส ปเนส มิจฺฉาจาโร สีลาทิคุณรหิเต อคมนียฏฺฐาเน อปฺปสาวชฺโช. สีลาทิคุณสมฺปนฺเน มหาสาวชฺโช. ตสฺส จตฺตาโร สมฺภารา อคมนียวตฺถุ, ตสฺมึ เสวนจิตฺตํ, เสวนปฺปโยโค, มคฺเคน มคฺคปฏิปตฺติอธิวาสนนฺติ. เอโก ปโยโค สาหตฺถิโกเอว. อภิชฺฌายตีติ อภิชฺฌา. ปรภณฺฑาภิมุขี หุตฺวา ตนฺนินฺนตาย ปวตฺตตีติ อตฺโถ. สา "อโห วต อิทํ มมสฺสา"ติ เอวํ ปรภณฺฑาภิชฺฌายนลกฺขณา. อทินฺนาทานํ วิย อปฺปสาวชฺชา มหาสาวชฺชา จ. ตสฺสา เทฺว สมฺภารา ปรภณฺฑํ, อตฺตโน ปริณามนญฺจ. ปรภณฺฑวตฺถุเก หิ โลเภ อุปฺปนฺเนปิ น ตาว กมฺมปถเภโท โหติ, ยาว "อโห วตีทํ มมสฺสา"ติ อตฺตโน น ปริณาเมติ. หิตสุขํ พฺยาปาทยตีติ พฺยาปาโท. โส ปรวินาสาย มโนปโทสลกฺขโณ. ผรุสวาจา ๒- วิย อปฺปสาวชฺโช จ มหาสาวชฺโช จ. ตสฺส เทฺว สมฺภารา @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิตฺถิโย น ทิสฺสติ ๒ ฉ.ม. ผรุสาวาจา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๙.
ปรสตฺโต จ, ตสฺส จ วินาสจินฺตา. ปรสตฺตวตฺถุเก หิ โกเธ อุปฺปนฺเนปิ น ตาว กมฺมปถเภโท โหติ, ยาว "อโห วตายํ อุชฺฉิชฺเชยฺย วินสฺเสยฺยา"ติ ตสฺส วินาสํ น จินฺเตติ. ยถาภุจฺจคฺคหณาภาเวน มิจฺฉา ปสฺสตีติ มิจฺฉาทิฏฺฐิ. สา "นตฺถิ ทินฺนน"ติ อาทินา นเยน วิปรีตทสฺสนลกฺขณา. สมฺผปฺปลาโป วิย อปฺปสาวชฺชา จ มหาสาวชฺชา จ. อปิจ อนิยตา อปฺปสาวชฺชา, นิยตา มหาสาวชฺชา. ตสฺสา เทฺว สมฺภารา วตฺถุโน จ คหิตาการวิปรีตตา, ยถา จ ตํ คณฺหาติ, ตถาภาเวน ตสฺสูปฏฺฐานนฺติ. อิเมสํ ปน ทสนฺนํ อกุสลกมฺมปถานํ ธมฺมโต โกฏฺฐาสโต อารมฺมณโต เวทนาโต มูลโตติ ปญฺจหากาเรหิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ธมฺมโตติ เอเตสุ หิ ปฏิปาฏิยา สตฺต เจตนาธมฺมาว โหนฺติ. อภิชฺฌาทโย ตโย เจตนาสมฺปยุตฺตา. โกฏฺฐาสโตติ ปฏิปาฏิยา สตฺต, มิจฺฉาทิฏฺฐิ จาติ อิเม อฏฺฐ กมฺมปถาเอว โหนฺติ, โน มูลานิ. อภิชฺฌาพฺยาปาทา กมฺมปถา เจว มูลานิ จ. อภิชฺฌา หิ มูลํ ปตฺวา โลโภ อกุสลมูลํ โหติ. พฺยาปาโท โทโส อกุสลมูลํ โหติ. อารมฺมณโตติ ปาณาติปาโต ชีวิตินฺทฺริยารมฺมณโต สงฺขารารมฺมโณ โหติ. อทินฺนาทานํ สตฺตารมฺมณํ วา สงฺขารารมฺมณํ วา, มิจฺฉาจาโร โผฏฺฐพฺพวเสน สงฺขารารมฺมโณ. "สตฺตารมฺมโณ"ติปิ เอเก. มุสาวาโท สตฺตารมฺมโณ วา สงฺขารารมฺมโณ วา. ตถา ปิสุณวาจา. ผรุสวาจา สตฺตารมฺมณา. ๑- สมฺผปฺปลาโป ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตวเสน สตฺตารมฺมโณ วา สงฺขารารมฺมโณ วา. ตถา อภิชฺฌา. พฺยาปาโท สตฺตารมฺมโณว. มิจฺฉาทิฏฺฐิ เตภูมิกธมฺมวเสน สงฺขารารมฺมณา ปญฺญตฺติวเสน สตฺตารมฺมณา วา. เวทนาโตติ ปาณาติปาโต ทุกฺขเวทโน โหติ. กิญฺจาปิ หิ ราชาโน โจรํ ทิสฺวา หสมานาปิ "คจฺฉถ นํ ฆาเตถา"ติ วทนฺติ, สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา ปน ทุกฺขสมฺปยุตฺตาว โหติ. อทินฺนาทานํ ติเวทนํ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สตฺตารมฺมณา จ... เอวมุปริปิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๐.
มิจฺฉาจาโร สุขมชฺฌตฺตวเสน ทฺวิเวทโน. สนฺนิฏฺฐาปกจิตฺเต ปน มชฺฌตฺตเวทโน น โหติ. มุสาวาโท ติเวทโน. ตถา ปิสุณวาจา. ผรุสวาจา ทุกฺขเวทนา. สมฺผปฺปลาโป ติเวทโน. อภิชฺฌา สุขมชฺฌตฺตวเสน ทฺวิเวทนา. ตถา มิจฺฉาทิฏฺฐิ. พฺยาปาโท ทุกฺขเวทโน. มูลโตติ ปาณาติปาโต โทสโมหวเสน ทฺวิมูลโก โหติ. ตถา ๑- อทินฺนาทานํ โทสโมหวเสน วา โลภโมหวเสน วา. มิจฺฉาจาโร โลภโมหวเสน. มุสาวาโท โทสโมหวเสน วา โลภโมหวเสน วา. ตถา ปิสุณวาจา สมฺผปฺปลาโป จ. ผรุสวาจา โทสโมหวเสน. อภิชฺฌา โมหวเสน เอกมูลา. ตถา พฺยาปาโท. มิจฺฉาทิฏฺฐิ โลภโมหวเสน ทฺวิมูลาติ. กุสลกมฺมปถทสกวณฺณนา ปาณาติปาตา เวรมณีอาทีนิ สมาทานสมฺปตฺตสมุจฺเฉทวิรติวเสน เวทิตพฺพานิ. ธมฺมโต ปน เอเตสุปิ ปฏิปาฏิยา สตฺต เจตนาปิ วตฺตนฺติ วิรติโยปิ. อนฺเต ตโย เจตนาสมฺปยุตฺตาว. โกฏฺฐาสโตติ ปฏิปาฏิยา สตฺต กมฺมปถาเอว, โน มูลานิ. อนฺเต ตโย กมฺมปถา เจว มูลานิ จ. อนภิชฺฌา หิ มูลํ ปตฺวา อโลโภ กุสลมูลํ โหติ. อพฺยาปาโท อโทโส กุสลมูลํ. สมฺมาทิฏฺฐิ อโมโห กุสลมูลํ. อารมฺมณโตติ ปาณาติปาตาทีนํ อารมฺมณาเนว กเมน ๒- เอเตสํ อารมฺมณานิปิ. วีติกฺกมิตพฺพโตเยว หิ สา เวรมณี นาม โหติ. ยถา ปน นิพฺพานารมฺมโณ อริยมคฺโค กิเลเส ปชหติ, เอวํ ชีวิตินฺทฺริยาทิอารมฺมณาเปเต กมฺมปถา ปาณาติปาตาทีนิ ทุสฺสีลฺยานิ ปชหนฺตีติ เวทิตพฺพา เวทนาโตติ สพฺเพ สุขเวทนา วา โหนฺติ มชฺฌตฺตเวทนา วา. กุสลํ ปตฺวา หิ ทุกฺขเวทนา นาม นตฺถิ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตถา น ทิสฺสติ ๒ ฉ.ม. กเมน น ทิสฺสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๑.
มูลโตติ ปฏิปาฏิยา สตฺต ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส อโลภอโทสอโมหวเสน ติมูลา ๑- โหนฺติ, ญาณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส ทฺวิมูลา. ๒- อนภิชฺฌา ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส ทฺวิมูลา โหติ, ๓- ญาณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน เอกมูลา. อโลโภ ปน อตฺตนาว อตฺตโน มูลํ น โหติ. อพฺยาปาเทปิ เอเสว นโย. สมฺมาทิฏฺฐิ อโลภาโทสวเสน ทฺวิมูลาเอวาติ. อริยวาสทสกวณฺณนา [๓๔๘] อริยวาสาติ อริยาเอว วสึสุ วสนฺติ วสิสฺสนฺติ เอเตสูติ อริยวาสา. ปญฺจงฺควิปฺปหีโนติ ปญฺจหิ องฺเคหิ วิปฺปยุตฺโตว หุตฺวา ขีณาสโว อวสิ วสติ วสิสฺสตีติ ตสฺมา อยํ ปญฺจงฺควิปฺปหีนตา, อริยสฺส วาสตฺตา อริยวาโสติ วุตฺตา. เอเสว นโย สพฺพตฺถ. เอวํ โข อาวุโส ภิกฺขุ ฉฬงฺคสมนฺนาคโต โหตีติ ฉฬงฺคุเปกฺขาย สมนฺนาคโต โหติ. ฉฬงฺคุเปกฺขา นาม เกติ? ญาณาทโยติ. ๔- "ญาณนฺ"ติ วุตฺเต กิริยโต จตฺตาริ ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺตานิ ลพฺภนฺติ. "สตตวิหารา"ติ ๕- วุตฺเต อฏฺฐ มหาจิตฺตานิ. "รชฺชนทุสฺสนํ นตฺถี"ติ วุตฺเต ทส จิตฺตานิ ลพฺภนฺติ. โสมนสฺสํ อาเสวนวเสน ลพฺภติ. สตารกฺเขน เจตสาติ ขีณาสวสฺส หิ ตีสุ ทฺวาเรสุ สพฺพกาลํ สติ อารกฺขกิจฺจํ สาเธติ. เตเนวสฺส "จรโต จ ติฏฺฐโต จ สุตฺตสฺส จ ชาครสฺส จ สตตํ สมิตํ ญาณทสฺสนํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ โหตี"ติ วุจฺจติ. ปุถุสมณพฺราหฺมณานนฺติ พหูนํ สมณพฺราหฺมณานํ. เอตฺถ จ สมณาติ ปพฺพชฺชูปคตา. พฺราหฺมณาติ โภวาทิโน. ปุถุปจฺเจกสจฺจานีติ พหูนิ ปาเฏกฺกสจฺจานิ, อิทเมว ทสฺสนํ สจฺจํ, อิทเมว ทสฺสนํ สจฺจนฺติ เอวํ ปาฏิเยกฺกํ คหิตานิ พหูนิ สจฺจานีติ อตฺโถ. นุณฺณานีติ นีหฏานิ. ๖- ปนุณฺณานีติ สุฏฺฐุ นีหฏานิ. จตฺตานีติ วิสฏฺฐานิ. วนฺตานีติ วมิตานิ. มุตฺตานีติ ฉินฺนพนฺธนานิ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ติมูลานิ ๒ ฉ.ม. ทฺวิมูลานิ @๓ ฉ.ม. โหติ น ทิสฺสติ ๔ ฉ.ม. อิติ สทฺโท น ทิสฺสติ @๕ ฉ.ม. สตตวิหาโร ๖ ฉ.ม. นิหฏานิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๒.
กตานิ. ปหีนานีติ ปชหิตานิ. ปฏินิสฺสฏฺฐานีติ ยถา น ปุน จิตฺตํ อารุหนฺติ, เอวํ ปฏิวิสชฺชิตานิ. ๑- สพฺพาเนว ตานิ คหิตคฺคหณสฺส วิสฏฺฐภาวเววจนานิ. สมวยสฏฺเฐสโนติ เอตฺถ อวยาติ อนูนา, สฏฺฐาติ วิสฏฺฐา, สมฺมา อวยา สฏฺฐา เอสนา อสฺสาติ สมวยสฏฺเฐสโน, สมฺมาวิสฏฺฐสพฺพเอสโนติ อตฺโถ. ราคา จิตฺตํ วิมุตฺตนฺติ อาทีหิ มคฺคสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติ กถิตา. ราโค เม ปหีโนติ อาทีหิ ปจฺจเวกฺขณาย ผลํ กถิตํ. อเสกฺขธมฺมทสกวณฺณนา อเสกฺขา สมฺมาทิฏฺฐีติ อาทโย สพฺเพปิ ผลสมฺปยุตฺตธมฺมาเอว. เอตฺถ จ สมฺมาทิฏฺฐิ, สมฺมาญาณนฺติ ทฺวีสุ ฐาเนสุ ปญฺญาว กถิตา. สมฺมาวิมุตฺตีติ อิมินา ปเทน วุตฺตาว เสสา ผลสมาปตฺติธมฺมา สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพา. "อิเม โข อาวุโส"ติ อาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตฺพฺพํ. อิติ ฉนฺนํ ทสกานํ วเสน สมสฏฺฐิปเญฺห กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ. ทสกวณฺณนา นิฏฺฐิตา. -------------- ปญฺหสโมธานวณฺณนา [๓๔๙] อิธ ปน ฐตฺวา ปญฺหา สโมธาเนตพฺพา. อิมสฺมึ หิ สุตฺเต เอกกวเสน เทฺว ปญฺหา กถิตา. ทุกวเสน สตฺตติ. ติกวเสน อสีติสตํ. จตุกฺกวเสน เทฺว สตานิ. ปญฺจกวเสน ตึสสตํ. ฉกฺกวเสน ทฺวตฺตึสสตํ. สตฺตกวเสน อฏฺฐนวุติ. อฏฺฐกวเสน อฏฺฐาสีติ. นวกวเสน จตุปณฺณาส. ทสกวเสน สมสฏฺฐีติ เอวํ สหสฺสํ จุทฺทส จ ๒- ปญฺหา กถิตา. อิมญฺหิ สุตฺตนฺตํ ฐเปตฺวา เตปิฏเก พุทฺธวจเน อญฺโญ สุตฺตนฺโต เอวํ พหุปญฺหปฏิมณฺฑิโต นตฺถิ. ภควา อิมํ สุตฺตนฺตํ อาทิโต ปฏฺฐาย สกลํ สุตฺวา จินฺเตสิ "ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺโต @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปฏินิสฺสชฺชิตานิ ๒ ฉ.ม. จ สทฺโท น ทิสฺสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๓.
พุทฺธพลํ ทีเปตฺวา อปฺปฏิวตฺติยํ สีหนาทํ นทติ. สาวกภาสิโตติ วุตฺเต โอกปฺปนา น โหติ, ชินภาสิโตติ วุตฺเต โหติ, ตสฺมา ชินภาสิตํ กตฺวา เทวมนุสฺสานํ โอกปฺปนํ อิมสฺมึ สุตฺตนฺเต อุปฺปาเทสฺสามี"ติ. ตโต วุฏฺฐาย สาธุการํ อทาสิ. เตน วุตฺตํ "อถโข ภควา วุฏฺฐหิตฺวา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อามนฺเตสิ, สาธุ สาธุ สาริปุตฺต, สาธุ โข ตฺวํ สาริปุตฺต ภิกฺขูนํ สงฺคีติปริยายํ อภาสี"ติ. ตตฺถ สงฺคีติปริยายนฺติ สามคฺคิยา การณํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ "สาธุ โข ตฺวํ สาริปุตฺต มม สพฺพญฺญุตญาเณน สํสนฺทิตฺวา ภิกฺขูนํ สามคฺคีรสํ ๑- อภาสี"ติ. สมนุญฺโญ สตฺถา อโหสีติ อนุโมทเนน สมนุญฺโญ อโหสิ. เอตฺตเกน อยํ สุตฺตนฺโต ชินภาสิโต นาม ชาโต. เทสนาปริโยสาเน อิมํ สุตฺตนฺตํ มนสิกโรนฺตา เต ภิกฺขู อรหตฺตํ ปาปุณึสูติ. อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย สงฺคีติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา. -----------------อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๖ หน้า ๑๘๖-๒๕๓. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=6&A=4694&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=6&A=4694&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=11&i=221 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=11&A=4501 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=11&A=4742 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=11&A=4742 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๑ http://84000.org/tipitaka/read/?index_11
![อ่านหน้า[ต่าง] แรก](go1.gif) ![อ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้ว](go2.gif)   ![อ่านหน้า[ต่าง] ถัดไป](go3.gif) ![อ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย](go4.gif)   |
|
บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]