อรรถกถาเล่มที่ ๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๑)

หน้าที่ ๕๐.
     ตถาคโตติ อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต ๑- ตถา อาคโตติ ตถาคโต,
ตถา คโตติ ตถาคโต, ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต, ตถธมฺเม ยาถาวโต
อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต, ตถทสฺสิตาย ตถาคโต, ตถาวาทิตาย ตถาคโต, ตถาการิตาย
ตถาคโต, อภิภวฏฺเฐน ตถาคโตติ.
     กถํ ภควา ตถา อาคโตติ ตถาคโต. ยถา สพฺพโลกหิตาย อุสฺสุกฺกมาปนฺนา
ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา อาคตา, ยถา หิ วิปสฺสี ภควา อาคโต, ยถา สิขี
ภควา, ยถา เวสฺสภู ภควา, ยถา กกฺกุสนฺโธ ๒- ภควา, ยถา โกนาคมโน
ภควา, ยถา กสฺสโป ภควา อาคโตติ. กึ วุตฺตํ โหติ. เยน อภินีหาเรน เอเต
ภควนฺโต อาคตา, เตเนว อมฺหากํปิ ภควา อาคโต.
     อถวา ยถา วิปสฺสี ภควา ฯเปฯ ยถา กสฺสโป ภควา ทานปารมึ
ปูเรตฺวา สีลเนกฺขมฺมปญฺญาวิริยขนฺติสจฺจอธิฏฺฐานเมตฺตาอุเปกฺขาปารมึ ปูเรตฺวา
อิมา ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมตึสปารมิโย
ปูเรตฺวา องฺคปริจฺจาคํ นยนธนรชฺชปุตฺตทารปริจฺจาคนฺติ ๓- อิเม ปญฺจ
มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชิตฺวา ปุพฺพโยคปุพฺพจริยธมฺมกฺขานญาตตฺถจริยาทโย ปูเรตฺวา
พุทฺธจริยาย โกฏึ ปตฺวา อาคโต, ตถา อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโต.
     ยถา จ วิปสฺสี ภควา ฯเปฯ กสฺสโป ภควา จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน
สมฺมปฺปธาเน อิทฺธิปาเท ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺเค อริยํ
อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวตฺวา พฺรูเหตฺวา อาคโต, ตถา ภควาปิ อาคโต. ๔-
              ยเถว โลกมฺหิ วิปสฺสิอาทโย
              สพฺพญฺญุภาวํ มุนโย อิธาคตา
              ตถา อยํ สกฺยมุนีปิ อาคโต
              ตถาคโต วุจฺจติ เตน จกฺขุมาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตถาคโตติ วุจฺจติ.   ๒ ฉ.ม. กกุสนฺโธ   ๓ ปญฺจิเม มหาปริจฺจาคา
@กตฺถจิ เอวํ  อาคตา องฺคธนปุตฺตทารชีวิตปริจฺจาคาติ, ฏีกายมฺปน
@องฺคนยนธนรชฺชปุตฺตทารปริจฺจาคาติ. ๔ ฉ.ม.,อิ. ตถา อมฺหากํ ภควาปิ
@อาคโตติ ตถาคโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๑.
เอวํ ตถา อาคโตติ ตถาคโต. (๑)
     กถํ ตถา คโตติ ตถาคโต. ยถา สมฺปติชาโต วิปสฺสี ภควา คโต ฯเปฯ
กสฺสโป ภควา คโต. กถญฺจ โส คโต, โส หิ สมฺปติชาโตว สเมหิ ปาเทหิ
ปฐวิยํ ปติฏฺฐาย อุตฺตราภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คโต. ยถาห:- สมฺปติชาโต
อานนฺท โพธิสตฺโต สเมหิ ปาเทหิ ปติฏฺฐหิตฺวา อุตฺตเรนาภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน
คจฺฉติ เสตมฺหิ ฉตฺเต อนุธาริยมาเน, สพฺพาว ทิสา อนุวิโลเกติ,
อาสภิญฺจ วาจํ ภาสติ "อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เชฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโฐหมสฺมิ
โลกสฺส, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิทานิ ปุนพฺภโว"ติ. ๑-
     ตญฺจสฺส คมนํ ตถํ อโหสิ อวิตถํ อเนเกสํ วิเสสาธิคมานํ
ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน. ยญฺหิ โส สมฺปติชาโตว สเมหิ ปาเทหิ ปติฏฺฐหิ, อิทมสฺส
จตุริทฺธิปาทปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. อุตฺตราภิมุขภาโว ปน สพฺพโลกุตฺตรภาวสฺส
ปุพฺพนิมิตฺตํ. สตฺตปทวีติหาโร สตฺตโพชฺฌงฺครตนปฏิลาภสฺส. "สุวณฺณทณฺฑา
วีติปตนฺติ จามรา" ๒- เอตฺถ วุตฺตจามรุกฺเขโป ปน สพฺพติตฺถิยนิมฺมถนสฺส.
เสตจฺฉตฺตธารณํ อรหตฺตวิมุตฺติวรวิมลเสตจฺฉตฺตปฏิลาภสฺส. สพฺพทิสาสุ วิโลกนํ
สพฺพญฺญุตานาวรณญาณปฏิลาภสฺส.  อาสภิวาจาภาสนํ อปฺปฏิวตฺติยวรธมฺมจกฺกปฺ-
ปวตฺตนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. ตถา อยํ ภควาปิ คโต. ตญฺจสฺส คมนํ ตถํ อโหสิ
อวิตถํ เตสญฺเญว วิเสสาธิคมานํ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน. เตนาหุ โปราณา:-
              "มุหุตฺตชาโตว ควมฺปตี ยถา
               สเมหิ ปาเทหิ ผุสี วสุนฺธรํ
               โส วิกฺกมิ สตฺต ปทานิ โคตโม
               เสตญฺจ ฉตฺตํ อนุธารยุํ มรู.
               คนฺตฺวาน โส สตฺต ปทานิ โคตโม
               ทิสา วิโลเกสิ สมา สมนฺตโต
               อฏฺฐงฺคุเปตํ คิรมพฺภุทีรยี
               สีโห ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺฐิโต"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อุปริ. ๑๔/๒๐๗/๑๗๓ อจฺฉริยพฺภูตธมฺมสุตฺต  ๒ ขุ. สุ. ๒๕/๖๙๓/๔๗๐ นาลกสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๒.
เอวํ ตถา คโตติ ตถาคโต.
     อถวา "ยถา วิปสฺสี ภควา ฯเปฯ ยถา กสฺสโป ภควา, อยํปิ ภควา
ตเถว เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ ปหาย คโต. อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ อาโลกสญฺญาย
ถีนมิทฺธํ อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ ปหาย คโต,
ญาเณน อวิชฺชํ ปทาเลตฺวา คโต, ปามุชฺเชน อรตึ วิโนเทตฺวา ปฐมชฺฌาเนน
นีวรณกวาฏํ อุคฺฆาเฏตฺวา ทุติยชฺฌาเนน วิตกฺกวิจารธูมํ อุปสเมตฺวา ตติยชฺฌาเนน
ปีตึ วิราเชตฺวา จตุตฺถชฺฌาเนน สุขทุกฺขํ ปหาย อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา
รูปสญฺญาปฏิฆสญฺญานานตฺตสญฺญาโย สมติกฺกมิตฺวา วิญฺญานญฺจายตนสมาปตฺติยา
อากาสานญฺจายตนสญฺญํ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา วิญฺญานญฺจายตนสญฺญํ
เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา อากิญฺจญฺญายตนสญฺญํ สมติกฺกมิตฺวา คโต.
     อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺญํ ปหาย, ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสญฺญํ,
อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสญฺญํ, นิพฺพิทานุปสฺสนาย นนฺทึ, วิราคานุปสฺสนาย
ราคํ, นิโรธานุปสฺสนาย สมุทยํ, อุปสมานุปสฺสนาย อาทานํ, ขยานุปสฺสนาย
ฆนสญฺญํ, วยานุปสฺสนาย อายูหนํ, วิปริณามานุปสฺสนาย ธุวสญฺญํ,
อนิมิตฺตานุปสฺสนาย นิมิตฺตสญฺญํ, อปฺปณิหิตานุปสฺสนาย ปณิธึ, สุญฺญตานุปสฺสนาย
อภินิเวสํ, อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาย สาราทานาภินิเวสํ, ยถาภูตญาณทสฺสเนน
สมฺโมหาภินิเวสํ, อาทีนวานุปสฺสนาย อาลยาภินิเวสํ, ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย
อปฺปฏิสงฺขํ, วิวฏฺฏานุปสฺสนาย สํโยคาภินิเวสํ, โสตาปตฺติมคฺเคน ทิฏฺเฐกฏฺเฐ
กิเลเส ภญฺชิตฺวา, สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริเก กิเลเส ปหาย, อนาคามิมคฺเคน
อนุสหคเต กิเลเส สมุคฺฆาเฏตฺวา, อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส สมุจฺฉินฺทิตฺวา
คโต. เอวํปิ ตถา คโตติ ตถาคโต. (๒)
     กถํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต. ปฐวีธาตุยา กกฺขฬตฺตลกฺขณํ ตถํ
อวิตถํ. อาโปธาตุยา ปคฺฆรณลกฺขณํ. เตโชธาตุยา อุณฺหลกฺขณํ. วาโยธาตุยา
วิตฺถมฺภนลกฺขณํ. อากาสธาตุยา อสมฺผุฏฺฐลกฺขณํ, วิญฺญาณธาตุยา วิชานนลกฺขณํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๓.
     รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณํ. เวทนาย เวทยิตลกฺขณํ. สญฺญาย สญฺชานนลกฺขณํ.
สงฺขารานํ อภิสงฺขรณลกฺขณํ. วิญฺญาณสฺส วิชานนลกฺขณํ.
     วิตกฺกสฺส อภินิโรปนลกฺขณํ. วิจารสฺส อนุมชฺชนลกฺขณํ. ปีติยา ผรณลกฺขณํ.
สุขสฺส สาตลกฺขณํ. จิตฺเตกคฺคตาย อวิกฺเขปลกฺขณํ. ผสฺสสฺส ผุสนลกฺขณํ.
     สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขลกฺขณํ. วิริยินฺทฺริยสฺส ปคฺคหลกฺขณํ.
สตินฺทฺริยสฺส อุปฏฺฐานลกฺขณํ. สมาธินฺทฺริยสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ. ปญฺญินฺทฺริยสฺส
ปชานนลกฺขณํ.
     สทฺธาพลสฺส อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยลกฺขณํ. วิริยพลสฺส โกสชฺเช. สติพลสฺส
มุฏฺฐสจฺเจ. สมาธิพลสฺส อุทฺธจฺเจ. ปญฺญาพลสฺส อวิชฺชาย อกมฺปิยลกฺขณํ.
     สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฏฺฐานลกฺขณํ. ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
ปวิจยลกฺขณํ. วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปคฺคหลกฺขณํ. ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ผรณลกฺขณํ.
ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปสมลกฺขณํ. สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ.
อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปฏิสงฺขานลกฺขณํ.
     สมฺมาทิฏฺฐิยา ทสฺสนลกฺขณํ. สมฺมาสงฺกปฺปสฺส อภินิโรปนลกฺขณํ.
สมฺมาวาจาย ปริคฺคหลกฺขณํ. สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมุฏฺฐานลกฺขณํ. สมฺมาอาชีวสฺส
โวทานลกฺขณํ. สมฺมาวายามสฺส ปคฺคหลกฺขณํ. สมฺมาสติยา อุปฏฺฐานลกฺขณํ.
สมฺมาสมาธิสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ.
     อวิชฺชาย อญาณลกฺขณํ. สงฺขารานํ เจตนาลกฺขณํ. วิญฺญาณสฺส
วิชานนลกฺขณํ. นามสฺส นมนลกฺขณํ. รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณํ. สฬายตนสฺส
อายตนลกฺขณํ. ผสฺสสฺส ผุสนลกฺขณํ. เวทนาย เวทยิตลกฺขณํ. ตณฺหาย
เหตุลกฺขณํ. อุปาทานสฺส คหณลกฺขณํ. ภวสฺส อายูหนลกฺขณํ. ชาติยา
นิพฺพตฺติลกฺขณํ. ชราย ชีรณลกฺขณํ. มรณสฺส จุติลกฺขณํ.
     ธาตูนํ สุญฺญตาลกฺขณํ. อายตนานํ อายตนลกฺขณํ. สติปฏฺฐานานํ
อุปฏฺฐานลกฺขณํ. สมฺมปฺปธานานํ ปทหณลกฺขณํ. อิทฺธิปาทานํ อิชฺฌนลกฺขณํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๔.
อินฺทฺริยานํ อธิปติลกฺขณํ. พลานํ อกมฺปิยลกฺขณํ. โพชฺฌงฺคานํ นิยฺยานลกฺขณํ.
มคฺคสฺส เหตุลกฺขณํ.
     สจฺจานํ ตถลกฺขณํ. สมถสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ. วิปสฺสนาย อนุปสฺสนาลกฺขณํ.
สมถวิปสฺสนานํ เอกรสลกฺขณํ. ยุคนนฺธานํ ๑- อนติวตฺตนลกฺขณํ.
     สีลวิสุทฺธิยา สํวรลกฺขณํ. จิตฺตวิสุทฺธิยา อวิกฺเขปลกฺขณํ. ทิฏฺฐิวิสุทฺธิยา
ทสฺสนลกฺขณํ.
     ขเย ญาณสฺส สมุจฺเฉทลกฺขณํ. อนุปฺปาเท ญาณสฺส ปสฺสทฺธิลกฺขณํ.
ฉนฺทสฺส มูลลกฺขณํ. มนสิการสฺส สมุฏฺฐานลกฺขณํ. ผสฺสสฺส สโมธานลกฺขณํ.
เวทนาย สโมสรณลกฺขณํ. สมาธิสฺส ปมุขลกฺขณํ สติยา อธิปเตยฺยลกฺขณํ.
ปญฺญาย ตตุตฺตริลกฺขณํ. วิมุตฺติยา สารลกฺขณํ. อมโตคธสฺส นิพฺพานสฺส
ปริโยสานลกฺขณํ ตถํ อวิตฺถํ. เอวํ ตถลกฺขณํ ญาณคติยา อาคโต อวิรุชฺฌิตฺวา
ปตฺโต อนุปฺปตฺโตติ ตถาคโต. เอวํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต. (๓)
     กถํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต. ตถธมฺมา นาม
จตฺตาริ อริยสจฺจานิ. ยถาห:- "จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว ตถานิ อวิตถานิ
อนญฺญถานิ, กตมานิ จตฺตาริ? `อิทํ ทุกฺขนฺ'ติ ภิกฺขเว ตถเมตํ อวิตถเมตํ
อนญฺญถเมตนฺ"ติ ๒- วิตฺถาโร. ตานิ จ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมา ตถานํ
อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโตติ วุจฺจติ. อภิสมฺโพธตฺโถ หิ เอตฺถ คตสทฺโท. อปิจ
ชรามรณสฺส ชาติปฺปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ ตโถ อวิตโถ อนญฺญโถ ฯเปฯ
สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ ตโถ อวิตโถ อนญฺญโถ. ตถา
อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโฐ. สงฺขารานํ วิญฺญาณสฺส ปจฺจยฏฺโฐ ฯเปฯ
ชาติยา ชรามรณสฺส ปจฺจยฏฺโฐ ตโถ อวิตโถ อนญฺญโถ. ตํ สพฺพํ ภควา
อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมาปิ ตถานํ ธมฺมานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา. ตถาคโตติ วุจฺจติ. เอวํ
ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต. (๔)
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ยุคนทฺธานํ        ๒ สํ. มหา. ๑๙/๑๐๙๐/๓๗๕ ตถสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๕.
     กถํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต. ภควา ยํ สเทวเก โลเก ฯปฯ สเทวมนุสฺสาย
อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ จกฺขุทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉนฺตํ
รูปารมฺมณํ นาม อตฺถิ. ตํ สพฺพาการโต ชานาติ ปสฺสติ. เอวํ ชานตา จ
ปสฺสตา จ เตน ตํ อิฏฺฐานิฏฺฐาทิวเสน วา ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาเตสุ ลพฺภมานกปทวเสน
วา "กตมํ ตํ รูปํ รูปายตนํ? ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย
วณฺณนิภํ *- สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ นีลํ ปีตกนฺ"ติ ๑- อาทินา นเยน อเนเกหิ
นาเมหิ เตรสหิ วาเรหิ เทฺวปญฺญาสาย นเยหิ วิภชฺชมานํ ตถเมว โหติ,
วิตถํ นตฺถิ. เอส นโย โสตทฺวาราทีสุปิ อาปาถมาคจฺฉนฺเตสุ สทฺทาทีสุ. วุตฺตํ
เหตํ ภควตา "ยํ ภิกฺขเว สเทวกสฺส โลกสฺส ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺฐํ
สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, ตมหํ ชานามิ, ตมหํ
อภิญฺญาสึ, **- ตํ ตถาคตสฺส วิทิตํ, ตํ ตถาคเต ๒- น อุปฏฺฐาสี"ติ. ๓- เอวํ
ตถทสฺสิตาย ตถาคโต. ตตฺถ ตถทสฺสิอตฺเถ ตถาคโตติ ปทสมฺภโว เวทิตพฺโพ. (๕)
     กถํ ตถาวาทิตาย ตถาคโต. ยํ รตฺตึ ภควา โพธิมณฺเฑ อปราชิตปลฺลงฺเก
นิสินฺโน ติณฺณํ มารานํ มตฺถกํ มทฺทิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ,
ยญฺจ รตฺตึ ยมกสาลานํ อนฺตเร อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ,
เอตฺถนฺตเร ปญฺจจตฺตาฬีสวสฺสปริมาเณ กาเล ปฐมโพธิยาปิ มชฺฌิมโพธิยาปิ
ปจฺฉิมโพธิยาปิ ยํ ภควตา ภาสิตํ สุตฺตํ เคยฺยํ ฯเปฯ เวทลฺลํ, ตํ สพฺพํ อตฺถโต จ
พฺยญฺชนโต จ อนุปวชฺชํ อนูนมนธิกํ สพฺพาการปริปุณฺณํ ราคมทนิมฺมทนํ
โทสโมหมทนิมฺมทนํ, นตฺถิ ตตฺถ วาลคฺคมตฺตมฺปิ อวกฺขลิตํ, สพฺพนฺตํ เอกมุทฺทิกาย
ลญฺจิตํ วิย เอกนาฬิยา มิตํ วิย เอกตุลาย ตุลิตํ วิย จ ตถเมว โหติ อวิตตํ. เตนาห
"ยญฺเจว รตฺตึ ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌติ, ยญฺจ รตฺตึ
อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ, เอตสฺมึ อนฺตเร ภาสติ ลปติ
นิทฺทิสติ, สพฺพนฺตํ ตเถว โหติ น อญฺญถา, ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๔-
คทอตฺโถ หิ เอตฺถ คตสทฺโท. เอวํ ตถาวาทิตาย ตถาคโต. อปิจ อาคทนมาคโท,
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. สงฺคณิ. ๓๔/๖๑๖ อาทิ/๑๘๘ รูปกณฺฑ * ปาลิ. วณฺณนิภา  ๒ ฉ.ม. อิ. ตถาคโต
@๓ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๔/๒๙ กาฬการามสุตฺต ** ปาลิ. อพฺภญฺญาสึ
@๔ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๘  โลกสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๖.
วจนนฺติ อตฺโถ. ตถา ๑- อวิปรีโต อาคโท อสฺสาติ ทการสฺส ตการํ กตฺวา
ตถาคโตติ เอวํ เจตสฺมึ อตฺเถ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. (๖)
     กถํ ตถาการิตาย ตถาคโต. ภควโต หิ วาจาย กาโย อนุโลเมติ
กายสฺสปิ วาจา. ตสฺมา ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที จ โหติ.
เอวมฺภูตสฺส จสฺส ยถา วาจา, กาโยปิ ตถา คโตติ ๒- อตฺโถ. ยถา จ กาโย
วาจาปิ ตถา คตาติ ๓- ตถาคโต. เตนาห "ยถาวาที ภิกฺขเว ตถาคโต ตถาการี,
ยถาการี ตถาวาที, อิติ ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที, ตสฺมา `ตถาคโต'ติ
วุจฺจตี"ติ. ๔- เอวํ ตถาการิตาย ตถาคโต. (๗)
     กถํ อภิภวฏฺเฐน ตถาคโต. อุปริ ภวคฺคํ เหฏฺฐา อวีจิปริยนฺตํ กตฺวา
ติริยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ สพฺพสตฺเต อภิภวติ สีเลนปิ สมาธินาปิ ปญฺญายปิ
วิมุตฺติยาปิ วิมุตฺติญาณทสฺสเนนปิ, น ตสฺส ตุลา วา ปมาณํ วา อตฺถิ,
อตุโล อปฺปเมยฺโย อนุตฺตโร ราชราชา เทวเทโว สกฺกานํ อติสกฺโก พฺรหฺมานํ
อติพฺรหฺมา. เตนาห "สเทวเก ภิกฺขเว โลเก ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย ตถาคโต
อภิภู อนภิภูโต อญฺญทตฺถุทโส วสวตฺตี, ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๕-
     ตตฺเรวํ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อคโท วิย อคโท. โก ปเนส?
เทสนาวิลาโส เจว ปุญฺญมโย ๖- จ. เตน เหส มหานุภาโว ภิสกฺโก ทิพฺพาคเทน
สปฺเป วิย สพฺพปรปฺปวาทิโน สเทวกญฺจ โลกํ อภิภวติ. อิติ สพฺพโลกาภิภวเน
ตโถ อวิปรีโต เทสนาวิลาสมโย เจว ปุญฺญมโย ๖- จ อคโท อสฺสาติ ทการสฺส
ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เวทิตพฺโพ. เอวํ อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโต. (๘)
     อปิจ ตถาย คโตติปิ ตถาคโต, ตถํ คโตติปิ ตถาคโต. คโตติ อวคโต
อตีโต ปตฺโต ปฏิปนฺโนติ อตฺโถ. ตตฺถ สกลํ โลกํ ตีรณปริญฺญาย ตถาย
คโต อวคโตติ ตถาคโต. โลกสมุทยํ ปหานปริญฺญาย ตถาย คโต อตีโตติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ตโถ  ๒ ฉ.ม., อิ. ตถา คโต ปวตฺโตติ   ๓ ฉ.ม., อิ. ตถา คตา ปวตฺตาติ.
@๔ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๘    ๕ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๘ โลกสุตฺต
@๖-๖ กตฺถจิ ปุญญุสฺสโยติปิ ทิสฺสติ, ตํ ปุญุญมโย ยถา ทานมยํ อิติ ฏีกาย น สเมติ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๗.
ตถาคโต. โลกนิโรธํ สจฺฉิกิริยาย ตถาย คโต ปตฺโตติ ตถาโต. โลกนิโรธคามินึ
ปฏิปทํ ตถํ คโต ปฏิปนฺโนติ ตถาคโต. เตน ยํ วุตฺตํ ภควตา "โลโก ภิกฺขเว
ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสฺมา ตถาคโต วิสํยุตฺโต, โลกสมุทโย ภิกฺขเว
ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสมุทโย ตถาคตสฺส ปหีโน, โลกนิโรโธ ภิกฺขเว
ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกนิโรโธ ตถาคตสฺส สจฺฉิกโต, โลกนิโรธคามินี
ปฏิปทา ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา, โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา ตถาคตสฺส
ภาวิตา, ยํ ภิกฺขเว สเทวกสฺส โลกสฺส ฯเปฯ สพฺพนฺตํ ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธํ,
ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๑- ตสฺส เอวํปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิทํปิ จ
ตถาคตสฺส ตถาคตภาวทีปเน มุขมตฺตกเมว. สพฺพากาเรน ปน ตถาคโตว
ตถาคตสฺส ตถาคตภาวํ วณฺเณยฺย.
     อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธติ ปททฺวเย ปน อารกตฺตา อรีนํ อารานญฺจ
หตตฺตา ปจฺจยาทีนญฺจ อรหตฺตา ปาปกรเณ รหาภาวาติ อิเมหิ ตาว การเณหิ
อรหนฺติ เวทิตพฺโพ.
     สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธติ อยเมตฺถ
สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปเนตํ ปททฺวยํ วิสุทฺธิมคฺเค พุทฺธานุสฺสติวณฺณนายํ
ปกาสิตํ.
     ปริญฺญาตนฺตํ ตถาคตสฺสาติ เอตฺถ ปน เอตํ มญฺญนาวตฺถุ ปริญฺญาตํ
ตถาคตสฺสาติปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปริญฺญาตนฺตํ นาม ปริญฺญาตวารํ ปริญาตาวสานํ
อนวเสสโต ปริญฺญาตนฺติ วุตฺตํ โหติ. พุทฺธานญฺหิ สาวเกหิ สทฺธึ กิญฺจาปิ
เตน เตน มคฺเคน กิเลสปฺปหาเน วิเสโส นตฺถิ, ปริญฺญาย ปน อตฺถิ. สาวกา
หิ จตุนฺนํ ธาตูนํ เอกเทสเมว สมฺมสิตฺวา นิพฺพานํ ปาปุณนฺติ, พุทฺธานํ ปน
อนุปฺปมาณํปิ สงฺขารคตํ ญาเณน อทิฏฺฐมตุลิตํ อตีริตมสจฺฉิกตํ นตฺถิ.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๗-๘ โลกสุตฺต.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๘.
                       ตถาคตวารอฏฺฐมนยวณฺณนา
     [๑๓] โย ๑- จายํ นิพฺพานวาโร นนฺทิ ทุกฺขสฺส มูลนฺติ อาทิวาโร
วุตฺโต ปฐวีวาราทีสุปิ วิตฺถาเรตพฺโพ. ๑- ๒- อยํ ปริญฺญาตวาโร วิตฺถาเรนฺเตน จ
ปริญฺญาตนฺตํ ตถาคตสฺสาติ สพฺพปเทหิ โยเชตพฺโพ ปุน นนฺทิ ทุกฺขสฺส
มูลนฺติ อาทิ โยเชตพฺพํ. เทสนา ปน เอตฺถ วตฺถุ สพฺพตฺถ วุตฺตเมว โหตีติ
สงฺขิตฺตา. ๒- นนฺทิ ๓- ทุกฺขสฺส มูลนฺติ อาทีสุ จ นนฺทีติ ปุริมา ตณฺหา.
ทุกฺขนฺติ ปญฺจกฺขนฺธา. มูลนฺติ อาทิ. อิติ วิทิตฺวาติ ตํ ปุริมภวนนฺทึ "อิมสฺส
ทุกฺขสฺส มูลนฺ"ติ เอวํ ชานิตฺวา. ภวาติ กมฺมภวโต. ชาตีติ วิปากขนฺธา. เต หิ
ยสฺมา ชายนฺติ, ตสฺมา "ชาตี"ติ วุตฺตา. ชาติสีเสน วา อยํ เทสนา. เอวํปิ "อิติ
วิทิตฺวา"ติ อิมินา โยเชตพฺพํ. อยญฺหิ เอตฺถ อตฺโถ "กมฺมภวโต อุปปตฺติภโว
โหตีติ เอวญฺจ ชานิตฺวา"ติ. ภูตสฺสาติ สตฺตสฺส. ชรามรณนฺติ ชรามรณญฺจ.
เอวํ วุตฺตํ โหติ:- เตน อุปปตฺติภเวน ภูตสฺส สตฺตสฺส ขนฺธานํ ชรามรณํ
โหตีติ เอวญฺจ ชานิตฺวาติ.
     เอตฺตาวตา ยํ โพธิรุกฺขมูเล อปราชิตปลฺลงฺเกน นิสินฺโน สมฺมสิตฺวา
สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต, ตสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส ปฏิเวธา มญฺญนานํ อภาวการณํ
ทสฺเสนฺโต จตุสงฺเขปนฺติสนฺธึ ติยทฺธํ วีสตาการํ ตเมว ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ทสฺเสติ.
     กถํ ปน เอตฺตาวตา เอส สพฺโพ ทสฺสิโต โหตีติ. เอตฺถ หิ นนฺทีติ
อยเมโก สงฺเขโป. ทุกฺขสฺสาติ วจนโต ทุกฺขํ ทุติโย, ภวา ชาตีติ วจนโต
ภโว ตติโย, ชาติชรามรณํ จตุตฺโถ. เอวํ เอตฺตาวตา จตฺตาโร สงฺเขปา
เวทิตพฺพา, โกฏฺฐาสาติ อตฺโถ. ตณฺหาทุกฺขานํ ปน อนฺตรํ เอโก สนฺธิ,
ทุกฺขสฺส จ ภวสฺส จ อนฺตรํ ทุติโย, ภวสฺส จ ชาติยา จ อนฺตรํ ตติโย,
เอวํ จตุนฺนํ องฺคุลีนํ อนฺตรสทิสา จตุสงฺเขปนฺตรา ตโย สนฺธี เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม., อิ. โย จายํ ฯเปฯ วิตฺถาเรตพฺโพติ ปาฐา น ทิสฺสนฺติ.
@๒-๒ ฉ.ม., อิ. อยํ ปริญฺญาตวาโร ฯเปฯ สงฺขิตฺตาติ อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ.
@๓ ฉ.ม. อิ. นนฺที
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๙.
     ตตฺถ นนฺทีติ อตีโต อทฺธา, ชาติชรามรณํ อนาคโต อทฺธา, ทุกฺขญฺจ
ภโว จ ปจฺจุปฺปนโน อทฺธาติ เอวํ ตโย อทฺธา เวทิตพฺพา. อตีเต ปน
ปญฺจสุ อากาเรสุ นนฺทิวจเนน ตณฺหา เอกา อาคตา, ตาย อนาคตายปิ
อวิชฺชาสงฺขารอุปาทานภวา ปจฺจยลกฺขเณน คหิตาว โหนฺติ. ชาติชรามรณวจเนน
ปน เยสํ ขนฺธานํ ตํ ชาติชรามรณํ, เต วุตฺตา เอวาติ กตฺวา อายตึ
วิญฺญาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนา คหิตาว โหนฺติ.
     เอวเมว เตสุ ๑- "ปุริมกมฺมภวสฺมึ โมโห อวิชฺชา อายูหนา สงฺขารา
นิกนฺติ ตณฺหา อุปคมนมุปาทานํ เจตนา ภโว อิตีเม ปญฺจ ธมฺมา ปุริมกมฺมภวสฺมึ
อิธ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยา, อิธ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ โอกฺกนฺติ นามรูปํ ปสาโท
อายตนํ ผุฏฺโฐ ผสฺโส เวทยิตํ เวทนา อิตีเม ปญฺจ ธมฺมา อิธูปปตฺติภวสฺมึ
ปุเรกตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยา, อิธ ปน ปริปกฺกตฺตา อายตนานํ โมโห อวิชฺชา
อายูหนา สงฺขารา นิกนฺติ ตณฺหา อุปคมนมุปาทานํ เจตนา ภโว อิตีเม
ปญฺจ อิธ กมฺมภวสฺมึ อายตึ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยา, อายตึ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ
โอกฺกนฺติ นามรูปํ ปสาโท อายตนํ ผุฏฺโฐ ผสฺโส เวทยิตํ เวทนา อิตีเม
ปญฺจ ธมฺมา อายตึ อุปปตฺติภวสฺมึ อิธ กตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยา"ติ เอวํ
นิทฺทิฏฺฐลกฺขณา วีสติ อาการา อิธ เวทิตพฺพา. เอวํ "นนฺทิ ทุกฺขสฺส มูลนฺติ
อิติ วิทิตฺวา ภวา ชาติ, ภูตสฺส ชรามรณนฺ"ติ เอตฺตาวตา เอส สพฺโพปิ
จตุสงฺเขโป ติสนฺธิ ติยทฺโธ วีสตากาโร ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ทสฺสิโต โหตีติ
เวทิตพฺโพ.
     อิทานิ ตสฺมา ติห ภิกฺขเว ฯเปฯ อภิสมฺพุทฺโธติ วทามีติ เอตฺถ
อนุปุพฺพปทวณฺณนํ กตฺวา ปทโยชนาย อตฺถนิคมนํ กริสฺสาม. ตสฺมา ติหาติ
ตสฺมา อิจฺเจว วุตฺตํ โหติ. ติการหการา นิปาตา. สพฺพโสติ อนวเสสวจนเมตํ.
ตณฺหานนฺติ นนฺทีติ เอวํ วุตฺตานํ สพฺพตณฺหานํ. ขยาติ โลกุตฺตรมคฺเคน
อจฺจนฺตกฺขยา. วิราคาทีนิ ขยเววจนาเนว. ยา หิ ตณฺหา ขีณา, วิรตฺตาปิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอวเมเต.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๐.
ตา ๑- ภวนฺติ นิรุทฺธาปิ จ จตฺตาปิ ปฏินิสฺสฏฺฐาปิ. ขยาติ วา จตุมคฺคกิจฺจ-
สาธารณเมตํ. ตโต ปฐมมคฺเคน วิราคา, ทุติเยน นิโรธา, ตติเยน จาคา,
จตุตฺเถน ปฏินิสฺสคฺคาติ โยเชตพฺพํ. ยาหิ วา ตณฺหาหิ ปฐวึ ปฐวิโต สญฺชาเนยฺย,
ตาสํ ขยา. ยาหิ ปฐวึ มญฺเญยฺย, ตาสํ วิราคา. ยาหิ ปฐวึ มญฺเญยฺย, ตาสํ
นิโรธา. ยาหิ ปฐวิโต มญฺเญยฺย, ตาสํ จาคา. ยาหิ ปฐวี เมติ มญฺเญยฺย,
ตาสํ ปฏินิสฺสคฺคา. ยาหิ วา ปฐวึ มญฺเญยฺย, ตาสํ ขยา ฯเปฯ ยาหิ ปฐวึ
อภินนฺเทยฺย, ตาสํ ปฏินิสฺสคฺคาติ เอวเมตฺถ โยชนา กาตพฺพา, น กิญฺจิ
วิรุชฺฌติ.
     อนุตฺตรนฺติ อุตฺตรวิรหิตํ สพฺพเสฏฺฐํ. สมฺมาสมฺโพธินฺติ สมฺมา สามญฺจ
โพธึ. อถวา ปสฏฺฐํ สุนฺทรญฺจ โพธึ. โพธีติ รุกฺโขปิ มคฺโคปิ สพฺพญฺญุตญาณมฺปิ
นิพฺพานมฺปิ. "โพธิรุกฺขมูเล ปฐมาภิสมฺพุทฺโธ"ติ ๒- จ "อนฺตรา จ โพธึ อนฺตรา จ
คยนฺ"ติ ๓- จ อาคตฏฺฐาเนสุ หิ รุกฺโข โพธีติ วุจฺจติ. "จตุมคฺเคสุ ญาณนฺ"ติ ๔-
อาคตฏฺฐาเน มคฺโค. "ปปฺโปติ โพธึ วรภูริ เมธโส"ติ ๕- อาคตฏฺฐาเน
สพฺพญฺญุตญาณํ. "ปตฺวาน โพธึ อมตํ อสงฺขตนฺ"ติ อาคตฏฺฐาเน นิพฺพานํ.
อิธ ปน ภควโต อรหตฺตมคฺคญาณํ อธิปฺเปตํ. อปเร สพฺพญฺญุตญาณนฺติปิ
วทนฺติ.
     สาวกานํ อรหตฺตมคฺโค อนุตฺตรา โพธิ โหติ น โหตีติ. น โหติ.
กสฺมา? อสพฺพคุณทายกตฺตา. เตสญฺหิ กสฺสจิ อรหตฺตมคฺโค อรหตฺตผลเมว
เทติ, กสฺสจิ ติสฺโส วิชฺชา, กสฺสจิ ฉ อภิญฺญา, กสฺสจิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา,
กสฺสจิ สาวกปารมีญาณํ. ปจฺเจกพุทฺธานมฺปิ ปจฺเจกโพธิญาณเมว เทติ. พุทฺธานํ
ปน สพฺพคุณสมฺปตฺตึ เทติ อภิเสโก วิย รญฺโญ สพฺพโลกิสฺสริยภาวํ. ตสฺมา
อญฺญสฺส กสฺสจิปิ อนุตฺตรา โพธิ น โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ตา วิรตฺตา เขปิตา  ๒ วินย. มหา. ๔/๑/๑ โพธิกถา, ขุ.อุ. ๒๔/๑/๙๓
@ปฐมโพธิสุตฺต.   ๓ วินย. มหา. ๔/๑๑/๑๑ ปญฺจวคฺคิยกถา, ม.มู. ๑๒/๒๘๕/๒๔๖
@๔ ขุ. จูฬ. ๓๐/๖๖๗/๓๒๑ ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส (สยา)
@๕ ที. ปาฏิ. ๑๑/๒๑๗/๑๓๗ ลกฺขณสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๑.
     อภิสมฺพุทฺโธติ อภิญฺญาสิ ปฏิวิชฺฌิ ปตฺโต อธิคโตติ วุตฺตํ โหติ. อิติ
วทามีติ อิติ วทามิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฏฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ
อุตฺตานีกโรมีติ. ตตฺรายํ โยชนา:- ตถาคโตปิ ภิกฺขเว ฯเปฯ ปฐวึ น
มญฺญติ ฯเปฯ ปฐวึ นาภินนฺทติ. ตํ กิสฺส เหตุ? นนฺทิ ทุกฺขสฺส มูลํ, ภวา
ชาติ, ภูตสฺส ชรามรณนฺติ อิติ วิทิตฺวาติ. ตตฺถ อิติ วิทิตฺวาติ อิติกาโร
การณตฺโถ. เตน อิมสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส วิทิตตฺตา ปฏิวิทิตตฺตาติ วุตฺตํ
โหติ. กิญฺจิ ภิยฺโย:- ยสฺมา เอวมิมํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ วิทิตฺวา ตถาคตสฺส สา
นนฺทีติ วุตฺตตณฺหา สพฺพปฺปการาปิ ปหีนา, ตาสญฺจ ตถาคโต สพฺพโส
ตณฺหานํ ขยา ฯเปฯ อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ. ตสฺมา ปฐวึ น
มญฺญติ ฯเปฯ ปฐวึ นาภินนฺทตีติ วทามีติ เอวํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา น มญฺญติ
นาภินนฺทตีติ วทามีติ วุตฺตํ โหติ.
     อถวา ยสฺมา "นนฺทิ ทุกฺขสฺส มูลนฺ"ติ อาทินา นเยน ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ
วิทิตฺวา สพฺพโส ตณฺหานํ ขยํ คโต, ๑- ตสฺมา ติห ภิกฺขเว ตถาคโต สพฺพโส
ตณฺหานํ ขยา ฯเปฯ อภิสมฺพุทฺโธติ วทามิ. โส เอวํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ปฐวึ
น มญฺญติ ฯเปฯ นาภินนฺทตีติ. ยตฺถ ยตฺถ หิ ยสฺมาติ อวตฺวา ตสฺมาติ
วุจฺจติ, ตตฺถ ตตฺถ ยสฺมาติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ, อยํ สาสนยุตฺติ. เอส
นโย สพฺพตฺถ.
     อิทมโวจ ภควาติ อิทํ นิทานาวสานโต ปภูติ ยาว อภิสมฺพุทฺโธติ
วทามีติ สกลสุตฺตนฺตํ ภควา ปเรสํ ปญฺญาย อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐํ ปรมคมฺภีรํ
สพฺพญฺญุตญาณํ ทสฺเสนฺโต เอเกน ปุถุชฺชนวาเรน เอเกน เสขวาเรน จตูหิ
ขีณาสววาเรหิ ทฺวีหิ ตถาคตวาเรหีติ อฏฺฐหิ มหาวาเรหิ เอกเมกสฺมิญฺจ ๒- วาเร
ปฐวีอาทีหิ จตุวีสติยา อนฺตรวาเรหิ จ ปฏิมณฺเฑตฺวา เทฺวภาณวารปริมาณาย
ปริยตฺติยา ๓- อโวจ.
     เอวํ วิจิตฺรนยเทสนาวิลาสยุตฺตญฺจ ปเนตํ สุตฺตํ กรวีกรุทมญฺชุนา
กณฺณสุเขน ปณฺฑิตชนหทยานํ อมตาภิเสกสทิเสน พฺรหฺมสฺสเรน ภาสมานสฺสาปิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตณฺหา อยํ คตา.  ๒ "เอเกกสฺมึ"อิติ ปทํ ยุตฺตตรํ.  ๓ ฉ.ม., อิ. ตนฺติยา.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๒.
น เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ เต ปญฺจสตา ภิกฺขู อิทํ ภควโต
วจนํ นานุโมทึสุ. กสฺมา? อญฺญาณเกน. เต กิร อิมสฺส สุตฺตสฺส อตฺถํ น
ชานึสุ, ตสฺมา นาภินนฺทึสุ. เตสญฺหิ ตสฺมึ สมเย เอวํ วิจิตฺรนยเทสนาวิลาสยุตฺตํปิ
เอตํ สุตฺตํ ฆนปุถุเลน ทุสฺสปเฏน มุเข พทฺธํ กตฺวา ปุรโต ฐปิตมนุญฺญโภชนํ
วิย อโหสิ.
     นนุ จ ภควา อตฺตนา เทสิตํ ธมฺมํ ปรํ ญาเปตุํ จตฺตาริ อสงฺเขยฺยานิ
ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต. โส กสฺมา ยถา เต น ชานนฺติ, ตถา
เทเสสีติ. วุตฺตมิทํ อิมสฺส สุตฺตสฺส นิกฺเขปวิจารณาย เอวํ มานภณฺชนตฺถํ
สพฺพธมฺมมูลปริยายนฺติ เทสนํ อารภีติ. ตสฺมา นยิธ ปุน วตฺตพฺพมตฺถิ. เอวํ
มานภญฺชนตฺถํ เทสิตญฺจ ปเนตํ สุตฺตํ สุตฺวา เต ภิกฺขู ตํเยว กิร ปฐวึ ทิฏฺฐิคติโก
สญฺชานาติ เสโขปิ อรหาปิ ตถาคโตปิ อภิชานาติ กึ นาม อิทํ กถนฺนามิทนฺติ
จินฺเตนฺตา ปุพฺเพ มยํ ภควตา กถิตํ ยงฺกิญฺจิ ขิปฺปเมว อาชานาม อิทานิ
ปนิมสฺส มูลปริยายสฺส อนฺตํ วา โกฏึ วา น ชานาม น ปสฺสาม, อโห
พุทฺธา นาม อปฺปเมยฺยา อตุลาติ อุทฺธตทาฐา วิย สปฺปา นิมฺมทา หุตฺวา
พุทฺธุปฏฺฐานญฺจ ธมฺมสฺสวนญฺจ สกฺกจฺจํ อคมํสุ.
     เตน โข ปน สมเยน ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนา อิมํ กถํ
สมุฏฺฐาเปสุํ "อโห พุทฺธานํ อานุภาโว, เต นาม พฺราหฺมณปพฺพชิตา
ตถามานมทมตฺตา ภควโต มูลปริยายเทสนาย นีหตมานา กตา"ติ. อยญฺจ เอตรหิ
เตสํ ภิกฺขูนํ อนฺตรากถา วิปฺปกตา. อถ ภควา คนฺธกุฏิยา นิกฺขมิตฺวา ตํขณานุรูเปน
ปาฏิหาริเยน ธมฺมสภายํ ปญฺญตฺตปวรพุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา เต ภิกฺขู อาห "กาย
นุตฺถ ภิกฺขเว อนฺตรากถาย ๑- สนฺนิสินฺนา"ติ. เต ตมตฺถํ ภควโต อาโรเจสุํ. ภควา
เอตทโวจ "น ภิกฺขเว อิทาเนว ปุพฺเพปิ อหํ อิเม เอวํ มานปคฺคหิตสิเร วิจรนฺเต
นีหตมาเน อกาสินฺ"ติ. ตโต อิมิสฺสา อตฺถุปฺปตฺติยา อิทํ อตีตํ อาเนสิ.
     ภูตปุพฺพํ ภิกฺขเว อญฺญตโร ทิสาปาโมกฺโข พฺราหฺมโณ พาราณสิยํ ปฏิวสติ
ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สนิฆณฺฑุเกฏฺภานํ สกฺขรปฺปเภทานํ อิติหาสปฺปญฺจมานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอตรหิ กถาย (ปาลิยา สํสนฺเทตพฺพํ)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๓.
เวยฺยากรณโลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวโย, โส ปญฺจมตฺตานิ มาณวกสตานิ
มนฺเต วาเจสิ. ปณฺฑิตา มาณวกา พหุญฺจ คณฺหนฺติ ลหุญฺจ, สุฏฺฐ จ
อุปธาเรนฺติ, คหิตญฺจ เตสํ น วินสฺสติ. โสปิ พฺราหฺมโณ อาจริยมุฏฺฐึ อกตฺวา ฆเฏ
อุทกํ อาสิญฺจนฺโต วิย สพฺพํปิ สิปฺปํ อุคฺคหาเปตฺวา เต มาณวเก เอตทโวจ
"เอตฺตกมิทํ สิปฺปํ ทิฏฺฐธมฺมสมฺปรายหิตนฺ"ติ. เต มาณวกา "ยํ อมฺหากํ
อาจริโย ชานาติ, มยํปิ ตํ ชานาม, มยมฺปีทานิ อาจริยา เอวา"ติ มานมุปฺปาเทตฺวา
ตโต ปภูติ อาจริเย อคารวา นิกฺขิตฺตวตฺตา วิหรึสุ. อาจริโย ญตฺวา "กริสฺสามิ
เตสํ มานนิคฺคหนฺ"ติ จินฺเตสิ. โส เอกทิวสํ อุปฏฺฐานมาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา
นิสินฺเน เต มาณวเก อาห "ตาตา โว ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสามิ, กจฺจิตฺถ สมตฺถา
กเถตุนฺ"ติ. เต "ปุจฺฉถาจริย ปุจฺฉถาจริยา"ติ สหสา อาหํสุ, ยถาตํ สุตมทมตฺตา.
อาจริโย อาห:-
              "กาโล ฆสติ ภูตานิ          สพฺพาเนว สหตฺตนา
               โย จ กาลฆโส ภูโต        ส ภูตปจนึ ปจี"ติ. ๑-
วิสชฺเชถ ตาตา อิมํ ปญฺหนฺติ.
     เต จินฺเตตฺวา ๒- อชานมานา ตุณฺหี อเหสุํ. อาจริโย อาห "อลํ ตาตา
คจฺฉถชฺช, เสฺว กเถยฺยาถา"ติ อุยฺโยเชสิ. เต ทสปิ วีสติปิ สมฺปิณฺฑิตา หุตฺวา
น ตสฺส ปญฺหสฺส อาทึ น อนฺตมทฺทสํสุ. อาคนฺตฺวา จ อาจริยสฺส อาโรเจสุํ
"นยิมสฺส ปญฺหสฺส อตฺถมาชานามา"ติ. อาจริโย เตสํ นิคฺคหตฺถาย อิมํ
คาถมาภาสิ:-
              "พหูนิ นรสีสานิ          โลมสานิ พฺรหานิ จ
               คีวาสุ ปฏิมุกฺกานิ        โกจิเทเวตฺถ กณฺณวา"ติ. ๓-
     คาถายตฺโถ พหูนิ นรานํ สีสานิ ทิสฺสนฺติ สพฺพานิ จ ตานิ โลมสานิ
สพฺพานิ มหนฺตานิ คีวายเมว ฐปิตานิ, น ตาลผลํ วิย หตฺเถน คหิตานิ นตฺถิ
เตสํ อิเมหิ นานากรณํ. เอตฺถ ปน โกจิเทว กณฺณวาติ อตฺตานํ สนฺธายาห.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ทุก. ๒๗/๓๔๐/๙๕ มูลปริยายชาตก (สยา)   ๒ ฉ.ม. จินฺเตนฺตา.
@๓ ขุ. ชา. ทุก. ๒๗/๓๔๑/๙๕ (สยา)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๔.
กณฺณวาติ ปญฺญวา. กณฺณจฺฉิทฺทํ ปน กสฺสจิ นตฺถิ, ตํ สุตฺวา เต มาณวกา
มงฺกุภูตา ปตฺตกฺขนฺธา อโธมุขา องฺคุลิยา ภูมึ วิเลเขนฺตา ตุณฺหี อเหสุํ.
     อถ เนสํ สหิริกภาวํ ปสฺสิตฺวา อาจริโย "อุคฺคณฺหถ ตาตา ปญฺหนฺ"ติ
ปญฺหํ วิสชฺเชสิ. กาโลติ ปุเรภตฺตกาโลปิ ปจฺฉาภตฺตกาโลปีติ เอวมาทิ. ภูตานีติ
สตฺตาธิวจนเมตํ. กาโล ภูตานํ น จมฺมมํสาทีนิ ขาทติ. อปิจ โข เตสํ
อายุวณฺณพลานิ เขเปนฺโต โยพฺพญฺญํ มทฺทนฺโต อาโรคฺยํ วินาเสนฺโต ฆสติ
ขาทตีติ วุจฺจติ. สพฺพาเนว สหตฺตนาติ เอวํ ฆสนฺโต จ น กิญฺจิ วชฺเชติ
สพฺพาเนว ฆสติ น เกวลญฺจ ภูตานิเยว, อปิจ โข สหตฺตนา อตฺตานํ ฆสติ.
ปุเรภตฺตกาโล ปจฺฉาภตฺตกาลํ น ปาปุณาติ. เอส นโย ปจฺฉาภตฺตกาลาทีสุ.
โย จ กาลฆโส ภูโตติ ขีณาสวสฺเสตํ อธิวจนํ. โส หิ อายตึ ปฏิสนฺธิกาลํ
เขเปตฺวา ขาทิตฺวา ฐิตตฺตา "กาลฆโส"ติ วุจฺจติ. สภูตปจนึ ปจีติ โส ยายํ
ตณฺหา อปาเยสุ ภูเต ปจติ, ตํ ญาณคฺคินา ปริฑหิ ๑- ภสฺมมกาสิ, เตน "ภูตปจนึ
ปจี"ติ วุจฺจติ. "ปชนินฺ"ติปิ ปาโฐ. ชนิกํ นิพฺพตฺติกนฺติ ๒- อตฺโถ.
     อถ เต มาณวกา ทีปสหสสาโลเกน วิย รตฺตึ สมวิสมํ อาจริยสฺส
วิสชฺชเนน ปญฺหสฺส อตฺถํ ปากฏํ ทิสฺวา "อิทานิ มยํ ยาวชีวํ ครุสํวาสํ
วสิสฺสาม มหนฺตา เอเต อาจริยา นาม มยญฺหิ พหุสฺสุตมานํ อุปฺปาเทตฺวา
จตุปฺปทิกคาถายปิ อตฺถํ น ชานามา"ติ นีหตมานา ปุพฺพสทิสเมว อาจริยสฺส
วตฺตปฏิปตฺตึ กตฺวา สคฺคปรายนา อเหสุํ.
     อหํ ๓- ภิกฺขเว เตน สมเยน อาจริโย อโหสึ, อิเม ภิกฺขู มาณวกา
เอวํ ปุพฺเพปาหํ อิเม เอวํ มานปคฺคหิตสิเร วิจรนฺเต นีหตมาเน อกาสินฺติ.
     อิมญฺจ ชาตกํ สุตฺวา เต ภิกฺขู ปุพฺเพปิ มยํ มาเนเนว ปหตาติ
ภิยฺโยโส มตฺตาย นีหตมานา หุตฺวา อตฺตโน อุปการกมฺมฏฺฐานปรายนา อเหสุํ.
     ตโต ภควา เอกํ สมยํ ชนปทจาริกญฺจรนฺโต เวสาลึ ปตฺวา โคตมเก
เจติเย วิหรนฺโต อิเมสํ ปญฺจสตานํ ภิกฺขูนํ ญาณปริปากํ วิทิตฺวา อิมํ โคตมกสุตฺตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปจิ ทยฺหิ.   ๒ ม. ชนิตํ นิพฺพตฺติตนฺติ   ๓ ฉ.ม. อหํ โข....
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๕.
กเถสิ:- "อภิญฺญายาหํ ภิกฺขเว ธมฺมํ เทเสมิ โน อนภิญฺญาย, สนิทานาหํ
ฯเปฯ สปฺปาฏิหาริยาหํ ภิกฺขเว ธมฺมํ เทเสมิ โน อปฺปาฏิหาริยํ, ตสฺส มยฺหํ
ภิกฺขเว อภิญฺญาย ธมฺมํ เทสยโต ฯเปฯ โน อปฺปาฏิหาริยํ, กรณีโย โอวาโท
กรณียา อนุสาสนี, อลญฺจปน โว ภิกฺขเว ตุฏฺฐิยา อลํ อตฺตมนตาย อลํ
โสมนสฺสาย `สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม, สุปฏิปนฺโน
สํโฆ'ติ อิทมโวจ ภควา, อิมสฺมึ จ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภญฺญมาเน *- ทสสหสฺสี
โลกธาตุ อกมฺปิตฺถา"ติ. ๑-
     อิทญฺจ สุตฺตํ สุตฺวา เต ปญฺจสตา ภิกฺขู ตสฺมึเยวาสเน สห ปฏิสมฺภิทาหิ
อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. เอวายํ เทสนา เอตสฺมึ ฐาเน นิฏฺฐมคมาสีติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
                     มูลปริยายสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                      ---------------------
@เชิงอรรถ: * ปาลิ สหสฺสี    ๑ องฺ. ติก. ๒๐/๑๒๖/๒๖๙-๗๐ โคตมกเจติยสุตฺต

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๗ หน้า ๕๐-๖๕.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=7&A=1256&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=7&A=1256&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=1
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=1
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=1
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=1
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_12