ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
previous bookdispage pageNumbernext pagelast page chage to ENGLISH letter  
Atthakatha Book 29 : PALI ROMAN Sutta.A.2 (paramattha.2)

                   Paramatthajotikā nāma khuddakanikāyaṭṭhakathā
                          suttanipātavaṇṇanā
                           (dutiyo bhāgo)
                         --------------
                namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa.
                            2.  Cūḷavagga
                         1. Ratanasuttavaṇṇanā
     yānīdha bhūtānīti ratanasuttaṃ. Kā uppatti? atīte kira vesāliyaṃ
dubbhikkhādayo upaddavā uppajjiṃsu, tesaṃ vūpasamanatthāya licchavino 1- rājagahaṃ
gantvā yācitvā bhagavantaṃ vesāliṃ ānayiṃsu. Evaṃ ānīto bhagavā tesaṃ upaddavānaṃ
vūpasamanatthāya imaṃ 2- suttamabhāsi. Ayaṃ tattha 3- saṅkhepo, porāṇā panassa
vesālivatthuto pabhuti uppattiṃ  vaṇṇayanti. Sā evaṃ veditabbā:- bārāṇasiyaṃ
kira rañño 4- aggamahesiyā kucchimhi gabbho saṇṭhāsi, sā taṃ ñatvā rañño
nivedesi, rājā gabbhaparihāraṃ adāsi. Sā sammā parihariyamānagabbhā
gabbhaparipākakāle vijāyanagharaṃ pāvisi. Puññavantīnaṃ 5- paccūsasamaye gabbhavuṭṭhānaṃ hoti,
sā ca tāsaṃ aññatarā, tena paccūsasamaye alattakapaṭalabandhujīvakapupphasadisaṃ
maṃsapesiṃ vijāyi. Tato "aññā deviyo suvaṇṇabimbasadise putte vijāyanti,
aggamahesī maṃsapesinti rañño purato mama avaṇṇo uppajjeyyā"ti cintetvā
tena avaṇṇabhayena taṃ maṃsapesiṃ ekasmiṃ bhājane pakkhipitvā aññena 6- bhājanena
paṭikujjitvā rājamuddikāya lañchetvā gaṅgāya sote pakkhipāpesi, manussehi
chaḍḍitamatte devatā ārakkhaṃ saṃvidahiṃsu. Suvaṇṇapaṭṭikaṃ cettha jātihiṅgulakehi 7-
@Footnote: 1 cha.Ma. licchavayo, i. licchaviyo  2 cha.Ma.,i. idaṃ  3 cha.Ma. ayamettha
@4 cha.Ma. bārāṇasirañño kira  5 cha.Ma. puññavatīnaṃ
@6 ka. aññatarena  7 cha.Ma. jātihiṅgulakena
"bārāṇasirañño aggamahesiyā pajā"ti likhitvā bandhiṃsu. Tato taṃ bhājanaṃ
ūmibhayādīhi anupaddutaṃ gaṅgāya sotena pāyāsi.
      Tena ca samayena aññataro tāpaso gopālakulaṃ nissāya gaṅgāya tīre
vasati, so pātova gaṅgaṃ otiṇṇo taṃ bhājanaṃ āgacchantaṃ disvā paṃsukūlasaññāya
aggahesi. Tato tattha taṃ akkharapaṭṭikaṃ rājamuddikāya lañchanañca disvā
muñcitvā taṃ maṃsapesiṃ addasa. Disvānassa etadahosi "siyā gabbho, tathāhissa
duggandhapūtibhāvo natthī"ti taṃ assamaṃ netvā suddhe okāse ṭhapesi. Atha
aḍḍhamāsaccayena dve maṃsapesiyo ahesuṃ, tāpaso taṃ 1- disvā sādhukataraṃ ṭhapesi.
Tato puna aḍḍhamāsaccayena ekamekissā maṃsapesiyā  2- hatthapādasīsānamatthāya
pañca pañca piḷakā uṭṭhahiṃsu. 3- Tāpaso disvā puna sādhutaraṃ ṭhapesi. 3- Atha
tato aḍḍhamāsaccayena ekā maṃsapesi suvaṇṇabimbasadiso dārako. Ekā dārikā
ahosi. Tesu tāpasassa puttasineho uppajji, aṅguṭṭhato cassa khīraṃ nibbatti.
Tato pabhuti yadā 4- khīrabhattaṃ labhati. Tadā so bhattaṃ bhuñjitvā khīraṃ dārakānaṃ
mukhe āsiñcati. Tesaṃ yaṃ yaṃ udaraṃ pavisati, taṃ sabbaṃ maṇibhājanagataṃ viya dissati,
evaṃ nicchavī ahesuṃ. Apare pana āhu "sibbitvā ṭhapitā viya nesaṃ aññamaññaṃ
līnā chavi ahosī"ti. Evaṃ te nicchavitāya vā līnacchavitāya vā licchavīti
paññāyiṃsu.
      Tāpaso dārake posento ussūre gāmaṃ piṇḍāya pavisati, atidivā
paṭikkamati. Tassa taṃ byāpāraṃ ñatvā gopālakā āhaṃsu "bhante pabbajitānaṃ
dārakaposanaṃ palibodho, amhākaṃ dārake detha, mayaṃ posissāma, 5-  tumhe attano
samaṇadhammaṃ 6- karothā"ti. Tāpaso "sādhū"ti paṭissuṇi. Gopalakā dutiyadivase maggaṃ  samaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. tanti na dissati  2 cha.Ma. pesiyā  3-3 cha.Ma. ime pāṭhā na dissanti
@4 cha.Ma. ca  5 cha.Ma. posessāma  6 cha.Ma. kammaṃ
Katvā pupphehi okiritvā dhajapaṭākā ussāpetvā turiyehi vajjamānehi assamaṃ
āgatā. Tāpaso "mahāpuññā dārakā, appamādeneva 1- vaḍḍhetha, vaḍḍhetvā
ca aññamaññaṃ āvāhavivāhaṃ karotha, pañcagorasena rājānaṃ tosetvā bhūmibhāgaṃ
gahetvā nagaraṃ māpetha, tatra kumāraṃ abhisiñcathā"ti vatvā dārake adāsi. Te
"sādhū"ti paṭissuṇitvā dārake netvā posesuṃ
      dārakā vuḍḍhimanvāya kīḷantā vivādaṭṭhānesu aññe gopālakadārake
hatthenapi pādenapi paharanti, te rodanti. "kissa rodathā"ti ca mātāpitūhi
puṭṭhā 2- "ime nimmātāpitikā tāpasapositā amhe atipaharantīti 3- vadanti.
Tato tesaṃ mātāpitaro "ime dārakā aññe dārake viheṭhenti dukkhāpenti,
na ime saṅgahetabbā, vajjitabbā ime"ti āhaṃsu. Tato pabhuti kira so
padeso "vajjī"ti vuccati yojanasataparimāṇena. Atha naṃ padesaṃ gopālakā
rājānaṃ  tosetvā aggahesuṃ. Tattheva nagaraṃ māpetvā soḷasavassuddesikaṃ
kumāraṃ abhisiñcitvā rājānaṃ akaṃsu. Tāya cassa dārikāya saddhiṃ vāreyyaṃ katvā
katikaṃ akaṃsu  "bāharito dārikā na ānetabbā, ito dārikā kassaci na
dātabbā"ti. Tesaṃ paṭhamasaṃvāsena dve dārakā jātā dhītā ca putto ca,
evaṃ soḷasakkhattuṃ dve dve jātā. Tato tesaṃ dārakānaṃ yathākkamaṃ vaḍḍhantānaṃ
ārāmuyyānanivāsanaṭṭhānaparivārasampattiṃ gahetuṃ appahontaṃ taṃ nagaraṃ tikkhattuṃ
gāvutantarena gāvutantarena pākārena parikkhipiṃsu, tassa punappunaṃ visālikatattā
vesālītveva nāmaṃ jātaṃ.  idaṃ vesālivatthu.
      Ayaṃ pana vesālī bhagavato uppannakāle iddhā vepullappattā ahosi.
Tattha hi rājūnaṃyeva satta sahassāni satta ca satāni satta ca rājāno
ahesuṃ, tathā yuvarājasenāpatibhaṇaḍāgārikappabhutīnaṃ. Yathāha:-
@Footnote: 1 cha.Ma. appamādena  2 cha.Ma. vuttā  3 cha.Ma. atīva paharantīti
        "tena kho pana samayena vesālī iddhā cevahoti phītā ca
     bahujanā ākiṇṇamanussā subhikkhā ca, satta ca pāsādasahassāni
     satta ca pāsādasatāni satta ca pāsādā satta ca kūṭāgārasahassāni
     satta ca kūṭāgārasatāni satta ca kūṭāgārāni, satta ca ārāmasahassāni
     satta ca ārāmasatāni satta ca ārāmā, satta ca pokkharaṇisahassāni
     satta ca pokkharaṇisatāni satta ca pokkharaṇiyo"ti. 1-
      Sā aparena samayena dubbhikkhā ahosi dubbuṭṭhikā dussassā. Paṭhamaṃ
duggatamanussā maranti, te bahiddhā chaḍḍenti. Matamanusasānaṃ kuṇapagandhena
amanussā nagaraṃ pavisiṃsu, tato bahutarā mīyanti, tāya paṭikūlatāya ca sattānaṃ
ahivātakarogo uppajji. Iti tīhi dubbhikkhaamanussarogabhayehi upaddutāya
vesāliyā nagaravāsino upasaṅkamitvā rājānamāhaṃsu "mahārāja imasmiṃ nagare
tividhaṃ bhayuppannaṃ, ito pubbe yāva sattamā rājakulaparivaṭṭā evarūpaṃ
anuppannapubbaṃ, tumhākaṃ maññe adhammikattena etarahi uppannan"ti. Rājā
sabbe saṇṭhāgāre sannipātāpetvā "mayhaṃ adhammikabhāvaṃ vicinathā"ti āha. Te
sabbaṃ paveṇiṃ vicinantā na kiñci addasaṃsu.
      Tato rañño dosaṃ adisvā "idaṃ bhayaṃ amhākaṃ kathaṃ vūpasameyyā"ti
cintesuṃ. Tattha ekacce cha satthāro apadisiṃsu "etehi okkantamatte
vūpasamissatī"ti. Ekacce āhaṃsu "buddho kira loke uppanno, so bhagavā
sabbasattahitāya dhammaṃ deseti mahiddhiko mahānubhāvo, tena okkantamatte
sabbabhayāni vūpasameyyun"ti. Tena te attamanā hutvā "kahaṃ pana so bhagavā
etarahi viharati, amhehi pesite 2-  āgaccheyyā"ti āhaṃsu. Athāpare āhaṃsu
"buddhā nāma anukampakā, kissa nāgaccheyyuṃ, so pana bhagavā etarahi
@Footnote: 1 vi.mahā. 5/326/123  2 cha.Ma. vā pesite
Rājagahe viharati, rājā ca taṃ bimbisāro upaṭṭhahati, kadāci so āgantuṃ na
dadeyyā"ti. "tena hi rājānaṃ saññāpetvā āneyyāthā"ti 1- dve licchavirājāno
mahatā balanikāyena pahūtaṃ paṇṇākāraṃ datvā rañño santikaṃ pesesuṃ "bimbisāraṃ
saññāpetvā bhagavantaṃ ānethā"ti. Te gantvā rañño paṇṇākāraṃ datvā
taṃ pavattiṃ nivedetvā "mahārāja bhagavantaṃ amhākaṃ nagaraṃ pesehī"ti āhaṃsu.
Rājā na sampaṭicchi, "tumhe eva jānāthā"ti āha. Te bhagavantaṃ upasaṅkamitvā
vanditvā evamāhaṃsu "bhante amhākaṃ nagare tīṇi bhayāni uppannāni, sace
bhagavā āgaccheyya, sotthi no bhaveyyā"ti. Tato 2- bhagavā āvajjitvā "vesāliyaṃ
ratanasutte vutte sārakkhā koṭisatasahassacakkavāḷāni pharissati, suttapariyosāne
caturāsītiyā pāṇasahassānaṃ dhammābhisamayo bhavissatī"ti adhivāsesi. Atha rājā
bimbisāro bhagavato adhivāsanaṃ sutvā "bhagavatā vesāligamanaṃ adhivāsitan"ti
nagare ghosanaṃ kārāpetvā bhagavantaṃ upasaṅkamitvā āha "kiṃ bhante sampaṭicchittha
vesāligamanan"ti āma mahārājāti. Tena hi bhante āgametha, yāva maggaṃ
paṭiyādemīti.
      Atha kho rājā bimbisāro rājagahassa ca gaṅgāya ca antarā pañcayojanaṃ
bhūmiṃ samaṃ katvā yojane yojane vihāraṃ māpetvā bhagavato gamanakālaṃ paṭivedesi,
bhagavā pañcahi bhikkhusatehi parivuto pāyāsi. Rājā pañcayojanamaggaṃ pañcavaṇṇehi
pupphehi jāṇumattaṃ okirāpetvā dhajapaṭākapuṇṇaghaṭakadaliādīni ussāpetvā bhagavato
dve setacchattāni, ekamekassa ca bhikkhussa ekamekaṃ ukkhipāpetvā saddhiṃ
attano parivārena pupphagandhādīhi pūjaṃ karonto ekekasmiṃ vihāre bhagavantaṃ
vasāpetvā mahādānāni datvā pañcahi divasehi gaṅgātīraṃ nesi. Tattha
@Footnote: 1 cha.Ma. ānessāmāti  2 cha.Ma. tatoti na dissati
Sabbālaṅkārena 1- nāvaṃ alaṅkaronto vesālikānaṃ sāsanaṃ pesesi "āgato
bhagavā, maggaṃ paṭiyādetvā sabbe bhagavato paccuggamanaṃ karothā"ti. Te "diguṇaṃ
pūjaṃ karissāmā"ti vesāliyā ca gaṅgāya ca antarā tiyojanaṃ bhūmiṃ samaṃ katvā
bhagavato cattāri, ekekassa ca bhikkhussa dve dve setacchattāni sajjetvā
pūjaṃ kurumānā gaṅgātīre āgantvā aṭṭhaṃsu.
      Bimbisāro dve nāvāyo saṅghāṭetvā maṇḍapaṃ katvā pupphadāmādīhi
alaṅkaritvā tattha sabbaratanamayaṃ buddhāsanaṃ paññāpesi, bhagavā tasmiṃ nisīdi.
Pañcasatā bhikkhūpi nāvaṃ abhiruhitvā yathānurūpaṃ nisīdiṃsu. Rājā bhagavantaṃ anugacchanto
galappamāṇaṃ udakaṃ orohitvā "yāva bhante bhagavā āgacchati, tāvāhaṃ idheva
gaṅgātīre vasissāmī"ti vatvā nivatto  upari devatā yāva akaniṭṭhabhavanaṃ pūjamakaṃsu,
heṭṭhā gaṅgānivāsino kambalassatarādayo nāgā pūjamakaṃsu. Evaṃ mahatiyā pūjāya
bhagavā yojanamattaṃ addhānaṃ gaṅgāyaṃ gantvā vesālikānaṃ sīmantaraṃ paviṭṭho.
      Tato licchavirājāno tena bimbisārena katapūjāya diguṇaṃ karontā
galappamāṇe udake bhagavantaṃ paccuggacchiṃsu. Teneva khaṇena tena muhuttena
vijjuppabhāvinaddhandhakāravisaṭakūṭo gaḷagaḷāyanto catūsu disāsu mahāmegho vuṭṭhāsi.
Atha bhagavato 2- paṭhamapāde gaṅgātīre nikkhittamatte pokkharavassaṃ vassi. Ye
temitukāmā te eva tementi, atemitukāmā na tementi. Sabbattha jāṇumattaṃ
ūrumattaṃ kaṭimattaṃ galappamāṇaṃ udakaṃ vahati, sabbakuṇapāni udakena gaṅgaṃ
pavesitāni, parisuddho bhūmibhāgo ahosi.
     Licchavirājāno bhagavantaṃ antarā yojane vāsāpetvā mahādānāni
datvā tīhi divasehi diguṇaṃ pūjaṃ karontā vesāliṃ nayiṃsu. Vesāliṃ sampatte
@Footnote: 1 cha.Ma. sabbālaṅkārehi  2 cha.Ma. bhagavatā
Bhagavati sakko devānamindo devasaṅghapurakkhato āgacchi, mahesakkhānaṃ devānaṃ
sannipātena amanussā yebhuyyena palāyiṃsu bhagavā nagaradvāre ṭhatvā
ānandattheraṃ āmantesi "imaṃ ānanda ratanasuttaṃ uggahetvā balikammūpakaraṇāni
gahetvā licchavikumārehi saddhiṃ vesāliyā tīsu pākārantaresu vicaranto parittaṃ
karohī"ti ratanasuttaṃ abhāsi. Evaṃ "kena panetaṃ suttaṃ vuttaṃ, 1- kadā kattha
kasmā ca vuttan"ti etesaṃ pañhānaṃ vissajjanā vitthārena vesālivatthuto
pabhuti porāṇehi vaṇṇiyati.
      Evaṃ bhagavato vesāliṃ anuppattadivaseyeva vesālinagaradvāre tesaṃ
upaddavānaṃ paṭighātatthāya vuttamidaṃ ratanasuttaṃ uggahetvā āyasmā ānando
parittatthāya bhāsamāno bhagavato pattena udakaṃ ādāya sabbanagaraṃ abbhukkiranto
anuvicari. "yaṃ kiñcī"ti vuttamatteyeva ca therena ye pubbe apalātā
saṅkārakūṭabhittippadesādinissitā amanussā. Te catūhi dvārehi palāyiṃsu, dvārāni
anokāsāni ahesuṃ. Tato ekacce dvāresu okāsaṃ alabhamānā pākāraṃ
bhinditvā palātā. Amanussesu gatesu 2- manussānaṃ gattesu rogo vūpasanto, te
nikkhamitvā sabbagandhapupphādīhi theraṃ pūjesuṃ mahājano nagaramajjhe saṇṭhāgāraṃ
sabbagandhehi 3- vilimpitvā ratanakhacitaṃ vitānaṃ 3- katvā sabbālaṅkārehi
alaṅkaritvā tattha buddhāsanaṃ paññāpetvā bhagavantaṃ ānesi.
      Bhagavā saṇṭhāgāraṃ pavisitvā paññatte āsane nisīdi. Bhikkhusaṃghopi kho
rājāno manussā ca patirūpe okāse nisīdiṃsu. Sakkopi devānamindo dvīsu
devalokesu devaparisāya saddhiṃ upanisīdi aññe ca devā, ānandattheropi
@Footnote: 1 cha.Ma. vuttanti natthi  2 cha.Ma. gatamattesu
@3-3 cha.Ma. limpitvā vitānaṃ
Sabbampi 1- vesālimanuvicaranto ārakkhaṃ katvā vesālinagaravāsīhi saddhiṃ āgantvā
ekamantaṃ nisīdi. Tattha bhagavā sabbesaṃ tadeva ratanasuttaṃ abhāsi. 2-
      [224] Tattha yānīdha bhūtānīti paṭhamagāthāya yānīti yādisāni appesakkhāni vā
mahesakkhāni vā. Idhāti imasmiṃ padese, tasmiṃ khaṇe sannipatitaṭṭhānaṃ sandhāyāha.
Bhūtānīti kiñcāpi bhūtasaddo "bhūtasmiṃ pācittiyan"tievamādīsu  3- vijjamāne,
"bhūtamidanti bhikkhave samanupassathā"tievamādīsu  5- khandhapañcake, "cattāro kho
bhikkhu mahābhūtā hetū"tievamādīsu 5- catubbidhe pathavīdhātvādirūpe, "yo ca kālaghaso
bhūto"tievamādīsu  6- khīṇāsave, "sabbeva nikkhipissanti, bhūtā loke samussayan"ti
evamādīsu  7- sabbasatte, "bhūtagāmapātabyatāya pācittiyan"tievamādīsu  8-
rukkhādike, "bhūte bhūtato sañjānātī"tievamādīsu 9- cātumahārājikānaṃ heṭṭhā
sattanikāyaṃ upādāya vattati, idha pana avisesato amanussesu daṭṭhabbo.
      Samāgatānīti sannipatitāni, bhummānīti bhūmiyaṃ nibbattāni. Vā iti vikappane.
Tena yānīdha bhummāni vā bhūtāni samāgatānīti imaṃ ekaṃ vikappaṃ katvā puna
dutiyaṃ vikappaṃ kātuṃ "yāni va antalikkhe"ti āha. Antalikkhe vā yāni bhūtāni
nibbattāni, tāni sabbāni idha samāgatānīti attho. Ettha ca yāmato yāva
akaniṭṭhaṃ, tāva nibbattāni bhūtāni ākāse pātubhūtavimānesu nibbattattā
"antalikkhe bhūtānī"ti veditabbāni. Tato heṭṭhā sineruto pabhuti yāva bhūmiyaṃ
rukkhalatādīsu adhivatthāni pathaviyañca nibbattāni bhūtāni, tāni sabbāni bhūmiyaṃ
bhūmipaṭibaddhesu ca rukkhalatāpabbatādīsu nibbattattā "bhummāni bhūtānī"ti
veditabbāni.
@Footnote: 1 cha.Ma. sabbaṃ  2 cha.Ma. abhāsīti  3 vi.mahāvi. 2/69/143
@4 Ma.mū. 12/401/358  5 Ma.u. 14/86/68  6 khu.jā. 27/340/95 (syā)
@7 dī.mahā. 10/220/137  8 vi.mahāvi. 2/90/160  9 Ma.mū. 12/3/2
      Evaṃ bhagavā sabbāneva amanussabhūtāni "bhummāni vā yāni va antalikkhe"ti
dvīhi padehi vikappetvā puna ekena padena pariggahetvā "sabbeva bhūtā
sumanā bhavantū"ti āha. Sabbeti anavasesā. Evāti avadhāraṇe, ekampi
anapanetvāti adhippāyo. Bhūtāti amanussā. Sumanā bhavantūti sukhitamanā,
pītisomanassajātā bhavantu. 1- Athopiti kiccantarasanniyojanatthaṃ vākyopādāne
nipātadvayaṃ. Sakkacca suṇantu bhāsitanti aṭṭhikatvā  2- manasikatvā sabbacetaso
samannāharitvā dibbasampattilokuttarasukhāvahaṃ mama desanaṃ suṇantu.
      Evamettha bhagavā "yānīdha bhūtāni samāgatānī"ti aniyamitavacanena bhūtāni
pariggahetvā puna "bhummāni vā yāni va antalikkhe"ti dvidhā vikappetvā
tato "sabbeva bhūtā"ti puna ekajjhaṃ katvā "sumanā bhavantū"ti iminā vacanena
āsayasampattiyaṃ niyojento "sakkacca suṇantu bhāsitan"ti payogasampattiyaṃ, tathā
yonisomanasikārasampattiyaṃ parato ghosasampattiyañca, tathā attasammāpaṇidhi-
sappurisūpanissayasampattīsu samādhipaññāhetusampattīsu ca niyojento gāthaṃ samāpesi,
      [225] Tasmā hi bhūtāti dutiyagāthā. Tattha tasmāti kāraṇavacanaṃ.
Bhūtāti āmantanavacanaṃ. Nisāmethāti suṇātha. Sabbeti anavasesā. Kiṃ vuttaṃ
hoti? yasmā tumhe dibbaṭṭhānāni tattha upabhogaparibhogasampadañca
pahāya dhammassavanatthaṃ idha samāgatā, na naṭanāṭakādidassanatthaṃ, 3- tasmā hi
bhūtā nisāmetha sabbeti. Atha vā "sumanā bhavantu sakkacca suṇantū"ti vacanena
tesaṃ sumanabhāvaṃ sakkaccaṃ sotukamyataṃ ca disvā āha:- yasmā tumhe
sumanabhāvena attasammāpaṇidhiyonisomanasikārāsayasuddhīhi yuttā 4- sakkaccaṃ
sotukamyatāya sappurisūpanissayaparatoghosapadaṭṭhānato payogasuddhīhi ca yuttā,
@Footnote: 1 cha.Ma. bhavantūti attho  2 cha.Ma. aṭṭhiṃ katvā
@3 cha.Ma. naṭanaccanādidassanatthaṃ  4 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati
Tasmā hi bhūtā nisāmetha sabbeti. Atha vā yaṃ purimagāthāya ante "bhāsitan"ti
vuttaṃ, taṃ kāraṇabhāvena apadisanto āha "yasmā mama bhāsitaṃ nāma atidullabhaṃ
sabbakkhaṇaparivajjitassa khaṇassa dullabhattā, anekānisaṃsañca paññākaruṇāguṇena
pavattattā, taṃ cāhaṃ vattukāmo `suṇantu bhāsitan'ti avocaṃ, tasmā hi bhūtā
nisāmetha sabbe"ti idaṃ iminā gāthāpadena vuttaṃ hoti.
      Evametaṃ kāraṇaṃ niropento attano bhāsitanisāmane niyojetvā
nisāmetabbaṃ vattumāraddho "mettaṃ karotha mānusiyā pajāyā"ti. Tassattho:-
yāyaṃ tīhi upaddavehi upaddutā mānusī pajā, tassā mānusiyā pajāya
mettaṃ 1- mittabhāvaṃ hitajjhāsayataṃ paccupaṭṭhāpethāti. Keci pana "mānusikaṃ pajan"ti 2-
paṭhanti, taṃ bhummaṭṭhāsambhavā na yujjati. Yampi caññe atthaṃ vaṇṇayanti, sopi
na yujjati. Adhippāyo panettha:- nāhaṃ buddhoti issariyabalena vadāmi, apica
pana yaṃ 3- tumhākañca imissā ca mānusiyā pajāya 4- hitaṃ taṃ 4- vadāmi "mettaṃ
karotha mānusiyā pajāyā"ti. Ettha ca
               ye sattasaṇḍaṃ paṭhaviṃ vijetvā
               rājissayo yajamānānupariyagā
               assamedhaṃ purisamedhaṃ
               sammāpāsaṃ vājapeyyaṃ niraggaḷaṃ.
               Mettassa cittassa subhāvitassa
               kalampi te nānubhavanti soḷasiṃ
               ekampi ce pāṇamaduṭṭhacitto
               mettāyati kusalī tena hoti.
@Footnote: 1 cha.Ma. mettanti na dissati  2 Sī. mānusiyanti, cha.Ma. mānusiyaṃ pajanti
@3 cha.Ma. yanti na dissati  4-4 cha.Ma. hitatthaṃ
              Sabbe ca pāṇe manasānukampi
              pahūtamariyo pakaroti puññanti 1-
evamādīnaṃ suttānaṃ ekādasānisaṃsānañca vasena ye mettaṃ karonti, tesaṃ
mettā hitāti veditabbā.
             "devatānukampito poso sadā bhadrāni passatī"ti- 2-
          evamādīnaṃ vasena yesu kayirati, tesampi hitāti veditabbā.
          Evaṃ ubhayesaṃ 3- hitabhāvaṃ dassento "mettaṃ karotha mānusiyā pajāyā"ti
vatvā idāni upakāraṃ 4- dassento āha:-
                  "divā ca ratto ca haranti ye baliṃ
                   tasmā hi ne rakkhatha appamattā"ti.
      Tassattho:- ye manussā cittakammarūpakammādīhipi 5- devatā katvā
cetiyarukkhādīni ca upasaṅkamitvā devatā uddissa divā baliṃ karonti,
kāḷapakkhādīsu ca 6- rattiṃ baliṃ karonti. Salākabhattādīni vā datvā ārakkhadevatā
upādāya yāva brahmadevatānaṃ pattidānaniyyātanena divā baliṃ karonti,
chattāropanadīpamālāya 7- sabbarattiṃ  dhammassavanādīni kārāpetvā
pattidānaniyyātanena ca rattiṃ baliṃ karonti, te kathaṃ na rakkhitabbā, yato evaṃ divā ca
ratto ca tumhe uddissa karontiyeva baliṃ, tasmā hi ne rakkhathāti 8- tasmā
balikammakāraṇāpi ne manusse rakkhatha gopetha, 9- ahitañca 10- tesaṃ apanetha, hitaṃ
upanetha appamattā hutvā taṃ kataññubhāvaṃ hadaye katvā niccamanussarantāti.
@Footnote: 1 aṅ.aṭṭhaka. 23/91/152 (syā)  2 vi.mahā. 5/276/64, dī.mahā. 10/153/81,
@3 cha.Ma. ubhayesampi  khu.u. 25/76/224
@4 cha.Ma. upakārampi  5 cha.Ma. cittakammakaṭṭhakammādīhipi
@6 Sī.,Ma. dīpapūjañca kāḷapakkhādīsu  7 cha.Ma..... dīpamālā
@8 cha.Ma. tasmā hi ne rakkhatha  9 cha.Ma. gopayatha  10 cha.Ma. ahitaṃ
      [226] Evaṃ devatāsu manussānaṃ upakārabhāvaṃ dassetvā tesaṃ
upaddavavūpasamanatthaṃ buddhādiguṇappakāsanena ca devamanussānaṃ dhammassavanatthaṃ
"yaṃ kiñci vittan"tiādinā nayena saccavacanaṃ upayuñjitumāraddho. 1- Tattha yaṃ
kiñcīti aniyamitavasena anavasesaṃ pariyādiyati yaṃ kiñci tattha tattha vohārupagaṃ.
Vittanti dhanaṃ. Taṃ hi vittiṃ janetīti vittaṃ. Idha vāti manussalokaṃ niddisati,
huraṃ vāti tato paraṃ avasesalokaṃ. Tena ca ṭhapetvā manusse sabbalokaggahaṇe sampatte 2-
"saggesu vā"ti parato vuttattāva 3- ṭhapetvā manusse ca sagge ca avasesānaṃ
nāgasupaṇṇādīnaṃ gahaṇaṃ veditabbaṃ. Evamimehi dvīhi padehi yaṃ manussānaṃ
vohārūpataṃ alaṅkāraparibhogūpatañca jātarūparajatamuttāmaṇiveḷuriyapavāḷa-
lohitaṅkamasāragallādikaṃ, yaṃ ca muttāmaṇivālukatthatāya bhūmiyā ratanamayavimānesu
anekayojanasatavitthatesu bhavanesu uppannānaṃ nāgasupaṇṇādīnaṃ vittaṃ, taṃ niddiṭṭhaṃ
hoti.
      Saggesu vāti kāmāvacararūpāvacaradevalokesu. Te hi sobhanena kammena
irīyanti 4- gammantīti saggā, suṭṭhu vā aggātipi saggā. Yanti yaṃ sassāmikaṃ
vā assāmikaṃ vā. Ratananti ratiṃ nayati vahati janayati vaḍḍhetīti ratanaṃ, yaṃ kiñci
cittīkataṃ mahagghaṃ atulaṃ dullabhadassanaṃ anomasattaparibhogañca, tassetaṃ adhivacanaṃ.
Yathāha:-
            "cittīkataṃ mahagghañca      atulaṃ dullabhadassanaṃ
            anomasattaparibhogaṃ       ratanaṃ tena vuccatī"ti.
      Paṇītanti 5- seṭṭhaṃ uttamaṃ anappakaṃ manāpaṃ. 5- Evaṃ iminā gāthāpadena
yaṃ saggesu  anekayojanasatappamāṇasabbaratanamayavimānasudhammavejayantappabhutīsu
@Footnote: 1 cha.Ma. payujjitumāraddho  2 cha.Ma. patte  3 cha.Ma. vuttattā  4 cha.Ma. ajīyanti
@5-5 cha. paṇītanti uttamaṃ seṭṭhaṃ atappakaṃ, Ma. uttamaṃ seṭṭhaṃ anagghakaṃ,
@Sī. uttamaṃ seṭṭhaṃ anappakaṃ
Sassāmikaṃ, yaṃ ca buddhuppādavirahena apāyameva paripūrentesu sattesu suññavimāna-
paṭibaddhaṃ assāmikaṃ, yaṃ vā pana aññampi paṭhavīmahāsamuddahimavantādinissitaṃ
assāmikaṃ ratanaṃ, taṃ niddiṭṭhaṃ hoti.
     Na no samaṃ atthi tathāgatenāti nāti paṭisedhe, noti avadhāraṇe.
Samanti tulyaṃ. Atthīti vijjati. Tathāgatenāti buddhena. Kiṃ vuttaṃ hoti? yaṃ etaṃ
Vittañca ratanañaca pakāsitaṃ, ettha ekampi buddharatanena sadisaṃ ratanaṃ nevatthi.
Yampi hi taṃ cittīkataṭṭhena ratanaṃ seyyathidaṃ? rañño cakkavattissa cakkaratanaṃ
Maṇiratanañca, yamhi uppanne mahājano na aññattha cittīkāraṃ karoti. Na koci
pupphagandhādīni gahetvā yakkhaṭṭhānaṃ vā bhūtaṭṭhānaṃ vā gacchati, sabbopi jano
cakkaratanaṃ maṇiratanameva cittiṃ karoti pūjeti taṃ taṃ varaṃ pattheti, patthitapatthitañcassa
ekaccaṃ samijjhati, tampi ratanaṃ buddharatanena samaṃ natthi. Yadi hi
cittīkataṭṭhena ratanaṃ, tathāgatova ratanaṃ.  tathāgate hi uppanne ye keci
mahesakkhā devamanussā, na te aññatra cittīkāraṃ karonti, na kañci aññaṃ
pūjenti. Tathā hi brahmā sahampati sinerumattena ratanadāmena tathāgataṃ pūjesi,
yathābalañca aññe devā manussā ca bimbisārakosalarājaanāthapiṇḍikādayo.
Parinibbutampi ca 1- bhagavantaṃ uddissa channavutikoṭidhanaṃ vissajjetvā
asokamahārājā sakalajambudīpe caturāsīti vihārasahassāni patiṭṭhāpesi, ko pana vādo
aññesaṃ cittīkārānaṃ. Apica kassapassa 2- parinibbutassāpi jātibodhidhamma-
cakkappavattanaparinibbānaṭṭhānāni paṭimācetiyādīni vā uddissa evaṃ
cittīkāragarukāro vattati yathā bhagavato. Evaṃ cittīkataṭṭhenāpi tathāgatasamaṃ ratanaṃ natthi.
     Tathā yampi taṃ mahagghaṭṭhena ratanaṃ seyyathidaṃ? kāsikaṃ vatthaṃ. Yathāha
"jiṇṇampi bhikkhave kāsikaṃ vatthaṃ vaṇṇavantañceva hoti sukhasamphassañca
@Footnote: 1 ka. casaddo na dissati  2 cha.Ma. kassaññassa
Mahagghañcā"ti, 1- tampi buddharatanena samaṃ natthi. Yadi hi mahagghaṭṭhena ratanaṃ,
tathāgatova ratanaṃ. Tathāgato hi yesaṃ paṃsukampi 2- paṭiggaṇhāti, tesaṃ taṃ mahapphalaṃ
hoti mahānisaṃsaṃ seyyathāpi asokassa rañño. Idamassa mahagghatāya. 3- Evaṃ
mahagghaṭṭhenāpi tathāgatasamaṃ ratanaṃ natthi. 3- Evaṃ mahagghatāvacanena 4- cettha
dosābhāvasādhakaṃ idaṃ tāva 5- suttapadaṃ veditabbaṃ:-
        "yesaṃ kho pana paṭiggaṇhāti cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccaya-
     bhesajjaparikkhāraṃ tesaṃ taṃ mahapphalaṃ hoti mahānisaṃsaṃ. Idamassa mahagghatāya
     vadāmi. Seyyathāpi taṃ bhikkhave kāsikavatthaṃ mahagghaṃ, tathūpamāhaṃ
     bhikkhave imaṃ puggalaṃ vadāmī"ti. 6-
Evaṃ mahagghaṭṭhenāpi tathāgatasamaṃ ratanaṃ natthi.
     Tayā yampi taṃ atulaṭṭhena ratanaṃ. Seyyathidaṃ? rañño cakkavattissa
Cakkaratanaṃ uppajjati indanīlamaṇimayanābhi sattaratanamayasahassāraṃ pavāḷamayanemi
rattasuvaṇṇamayasandhi, yassa dasannaṃ dasannaṃ arānaṃ upari ekaṃ muṇḍāraṃ 7-
hoti vātaṃ gahetvā saddakaraṇatthaṃ, yena kato saddo sukusalappatāḷitapañcaṅgika-
turiyasaddo viya hoti,  yassa nābhiyā ubhosu passesu dve sīhamukhāni
honti, abbhantaraṃ sakaṭacakkasseva susiraṃ, tassa kattā vā kāretā
vā natthi. Kammapaccayena ututo samuṭṭhāti. Yaṃ rājā dasavidhaṃ cakkavattivattaṃ
pūretvā tadahuposathe pannarase puṇṇamidivase sīsaṃnhāto uposathiko
uparipāsādavaragato sīlāni āvajjento 8- nisinno puṇṇacandaṃ viya sūriyaṃ viya
ca uṭṭhentaṃ passati, yassa dvādasayojanato pabhuti 9- saddo suyyati,
@Footnote: 1 aṅ.tika. 20/100/241  2 Sī. paṃsukūlampi  3-3 cha.Ma. ime pāṭhā na dissanti
@4 cha.Ma. mahagghatāvacane  5 ka. tāvasaddo na dissati  6 aṅ.tika. 20/100/242
@7 Sī. muddhāraṃ, Ma. pavāḷadaṇḍaṃ  8 cha.Ma. sodhento  9 cha.Ma. pabhutīti na dissati
Tiyojanato 1- vaṇṇo dissati, yaṃ mahājanena "dutiyo maññe cando vā
sūriyo vā uṭṭhito"ti ativiya kotūhalajātena dissamānaṃ nagarassa upari
āgantvā rañño antepurassa pācīnassa passena 2- nātiuccaṃ nātinīcaṃ hutvā
mahājanassa gandhapupphādīhi pūjetuṃ yuttaṭṭhāne akkhāhataṃ viya tiṭṭhati.
     Tadeva anubandhamānaṃ hatthiratanaṃ uppajjati, sabbaseto rattapādo
sattappatiṭṭho iddhimā vehāsaṅgamo uposathakulā vā chaddantakulā vā
āgacchati. 3- Uposathakulā ce āgacchanto sabbajeṭṭho 3- āgacchati, chaddantakulā
ce 4- sabbakaniṭṭho sikkhitasikkho damathūpeto, so dvādasayojanaṃ parisaṃ gahetvā
sakalajambudīpaṃ anupariyāyitvā 5- purepātarāsameva sakarājadhāniṃ āgacchati.
     Tampi anubandhamānaṃ assaratanaṃ uppajjati, sabbaseto rattapādo kākasīso
muñjakeso valāhakassa rājakulā āgacchati. Sesamettha hatthiratanasadisameva.
     Tampi anubandhamānaṃ maṇiratanaṃ uppajjati, so hoti maṇi veḷuriyo
subho jotimā 6- aṭṭhaṃso suparikammakato āyāmato cakkanābhisadiso, vepullapabbatā
āgacchati, so caturaṅgasamannāgatepi andhakāre rañño dhajaggaṃ gato yojanaṃ
obhāseti, yassobhāsena manussā "divā"ti maññamānā kammante payojenti,
antamaso kunthakipillikaṃ upādāya passanti.
     Tampi anubandhamānaṃ itthiratanaṃ uppajjati, pakatiaggamahesī vā hoti,
uttarakuruto vā āgacchati maddarājakulato vā, atidīghādichadosavivajjitā
atikkantā mānusikavaṇṇaṃ  7- appattā dibbavaṇṇaṃ, yassā rañño sītakāle
uṇhāni gattāni honti, uṇhakāle sītāni, satadhā pothitatūlapicuno 8- viya
@Footnote: 1 cha.Ma. yojanato  2 cha.Ma. pācīnapasse  3-3 cha.Ma. uposathakulā āgacchato hi sabbajeṭṭho
@4 ka. ce chaddantakulā  5 cha.Ma. anusaṃyāyitvā
@6 cha.Ma. jātimā  7 cha.Ma. mānusaṃ vaṇṇaṃ  8 cha.Ma. phoṭitatūlapicuno
Samphassova 1- hoti, kāyato candanagandho vāyati, mukhato uppalagandho,
pubbuṭṭhāyikādianekaguṇasamannāgatāva 2- hoti.
     Tampi anubandhamānaṃ gahapatiratanaṃ uppajjati rañño pakatikammakaro seṭṭhī,
yassa cakkaratane uppannamatte dibbacakkhuṃ pātubhavati, yena samannāgato 3-
samantato yojanamatte nidhiṃ passati sassāmikampi assāmikampi, so rājānaṃ
upasaṅkamitvā pavāreti "appossukko tvaṃ deva hohi, ahante dhanena
dhanakaraṇīyaṃ karissāmī"ti.
     Tampi anubandhamānaṃ pariṇāyakaratanaṃ uppajjati rañño pakatijeṭṭhaputto,
cakkaratane uppannamatte atirekapaññāveyyattiyena samannāgato hoti, so 4-
dvādasayojanāya parisāya cetasā cittaṃ parijānitvā niggahapaggahakaraṇasamattho 5-
hoti, so rājānaṃ upasaṅkamitvā pavāreti "appossukko tvaṃ deva hohi,
ahante rajjaṃ anusāsissāmī"ti. Yaṃ vā panaññampi evarūpaṃ atulaṭṭhena ratanaṃ,
yassa na sakkā tulayitvā tīrayitvā aggho kātuṃ "sataṃ vā sahassaṃ vā agghati
koṭiṃ vā"ti. Tattha ekaratanampi buddharatanena samaṃ natthi. Yadi hi atulaṭṭhena
ratanaṃ, tathāgatova ratanaṃ. Tathāgato hi na sakkā sīlato vā samādhito vā
paññādīnaṃ vā aññatarato kenaci tulayitvā tīrayitvā "ettako guṇo 6- iminā
samo vā 7- sappaṭibhāgo vā"ti paricchindituṃ. Evaṃ atulaṭṭhenāpi tathāgatasamaṃ
ratanaṃ natthi.
     Tathā yampi taṃ dullabhadassanaṭṭhena ratanaṃ seyyathidaṃ? dullabhapātubhāvo 8-
Rājā cakkavatti cakkādīni ca tassa ratanāni, taṃ buddharatanena samaṃ natthi.
@Footnote: 1 cha.Ma. samphasso  2 cha.Ma. ca  3 cha.Ma. samannāgatoti na dissati
@4 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati  5 cha.Ma. niggahapaggahasamattho  6 cha.Ma. ettakaguṇo vā
@7 Sī. samodhānetvā  8 Sī. dullabhapātubhāvato
Yadi hi dullabhadassanaṭṭhena ratanaṃ, tathāgatova ratanaṃ, kuto cakkavattiādīnaṃ
ratanaṃ, 1- yāni ekasmiṃyeva kappe anekāni uppajjanti. Yasmā pana asaṅkhyeyyepi
kappe tathāgatasuñño loko hoti, tasmā tathāgato eva kadāci karahaci uppajjanato
dullabhadassano. Vuttampi 2- cetaṃ bhagavatā parinibbānasamaye:-
           "devatā ānanda ujjhāyanti `dūrā ca vatamhā 3- āgatā
       tathāgatassa dassanāya, kadāci karahaci tathāgatā loke
       uppajjanti arahanto sammāsambuddhā, ajjeva rattiyā pacchimayāme
       tathāgatassa parinibbānaṃ bhavissati, ayañca mahesakkho bhikkhu bhagavato
       purato ṭhito ovārento, na mayaṃ labhāma pacchime kāle tathāgataṃ
       dassanāyā'ti". 4-
Evaṃ dullabhadassanaṭṭhenāpi tathāgatasamaṃ ratanaṃ natthi.
     Tathā yampi taṃ anomasattaparibhogaṭṭhena ratanaṃ. Seyyathidaṃ? rañño
Cakkavattissa cakkaratanādi. Tañhi koṭisatasahassadhanānampi sattabhūmikapāsādavaratale
nivasantānampi caṇḍālavenanesādarathakārapukkusādīnaṃ nīcakulikānaṃ omakapurisānaṃ
supinantepi paribhogatthāya na nibbattati. Ubhato sujātassa pana rañño
khattiyasseva paripūritadasavidhacakkavattivattassa paribhogatthāya nibbattanato
anomasattaparibhogaṃyeva hoti, tampi buddharatanena samaṃ natthi. Yadi hi anomasatta-
paribhogaṭṭhena ratanaṃ, tathāgatova ratanaṃ. Tathāgato hi loke anomakasattasammatānampi 5-
anupanissayasampannānaṃ viparītadassanānaṃ pūraṇakassapādīnaṃ channaṃ satthārānaṃ
aññesañca evarūpānaṃ supinantepi aparibhogo, upanissayasampannānañca pana
@Footnote: 1 cha.Ma. ratanattaṃ  2 cha.Ma. vuttaṃ  3 cha.Ma. vatamha
@4 dī.mahā. 10/200/122  5 Ma.,ka. omaka.....
Catuppadāyapi gāthāya pariyosāne arahattamadhigantuṃ samatthānaṃ nibbedhikañāṇa-
dassanānaṃ bāhiyadārucīriyappabhutīnaṃ 1- aññesañca mahākulappasutānaṃ mahāsāvakānaṃ
paribhogo. Te hi taṃ dassanānuttariyasavanānuttariyapāricariyānuttariyādīni sādhentā
tathā tathā paribhuñjanti. Evaṃ anomasattaparibhogaṭṭhenāpi tathāgatasamaṃ ratanaṃ natthi.
     Yampi taṃ avisesato ratijananaṭṭhena ratanaṃ. Seyyathāpi? rañño cakkavattissa
Cakkaratanaṃ. Tañhi disvāva 2- rājā cakkavatti attamano hoti, evampi taṃ
rañño ratiṃ janeti. Puna ca paraṃ rājā cakkavatti vāmena hatthena suvaṇṇabhiṅgāraṃ 3-
gahetvā dakkhiṇena hatthena cakkaratanaṃ abbhukkirati "pavattatu bhavaṃ cakkaratanaṃ,
abhivijinātu bhavaṃ cakkaratanan"ti. Tato cakkaratanaṃ pañcaṅgikatūriyaṃ viya 4- madhurassaraṃ
niccharantaṃ ākāsena puratthimadisaṃ gacchati, anvadeva rājā cakkavatti cakkānubhāvena
dvādasayojanavitthiṇṇāya caturaṅginiyā senāya nātiuccaṃ nātinīcaṃ uccarukkhānaṃ
heṭṭhābhāgena, nīcarukkhānaṃ uparibhāgena, rukkhesu pupphaphalapallavādipaṇṇākāraṃ
gahetvā  āgatānaṃ hatthato paṇṇākārañca gaṇhanto "ehi kho mahārājā"ti
evamādinā paramanipaccakārena āgate paṭirājāno "pāṇo na hantabbo"ti-
ādinā nayena anusāsanto gacchati. Yattha pana rājā bhuñjitukāmo vā
divāseyyaṃ vā kappetukāmo hoti, tattha cakkaratanaṃ ākāsā otaritvā
udakādisabbakiccakkhame same bhūmibhāge akkhāhataṃ viya tiṭṭhati. Puna rañño
gamanacitte uppanne purimanayeneva saddaṃ karontaṃ gacchati, yaṃ sutvā
dvādasayojanikāpi parisā ākāsena gacchati.  cakkaratanaṃ anupubbena puratthimasamuddaṃ
ajjhogāhati, tasmiṃ ajjhogāhante udakaṃ yojanappamāṇaṃ apagantvā bhittikataṃ
@Footnote: 1 ka. bāhiyadārucīrikappabhutīnaṃ  2 cha.Ma. disvā
@3 cha.Ma......bhiṅkāraṃ, evamuparipi  4 cha.Ma. pañcaṅgikaṃ viya tūriyaṃ
Viya tiṭṭhati. Mahājano yathākāmaṃ satta ratanāni gaṇhāti. Puna rājā suvaṇṇabhiṅgāraṃ
gahetvā "ito paṭṭhāya mama rajjan"ti udakena abbhukkiritvā nivattati.
Senā purato hoti, cakkaratanaṃ pacchato, rājā majjhe. Cakkaratanassa 1-
osakkitosakkitaṭṭhānaṃ udakaṃ paripūreti. 2- Eteneva upāyena
dakkhiṇapacchimauttarepi samudde gacchati.
     Evaṃ catuddisaṃ anupariyāyitvā 3- cakkaratanaṃ tiyojanasatappamāṇaṃ 4- ākāsaṃ
ārohati. Tattha ṭhito rājā cakkaratanānubhāvena  5- attanā vijitavijayo 5-
pañcasataparittadīpapaṭimaṇḍitaṃ sattayojanasahassaparimaṇḍalaṃ pubbavidehaṃ, tathā
aṭṭhayojanasahassaparimaṇḍalaṃ uttarakuruṃ sattayojanasahassaparimaṇḍalaṃyeva amaragoyānaṃ,
dasayojanasahassaparimaṇḍalaṃ jambudīpañcāti evaṃ catumahādīpadvisahassaparittadīpa-
paṭimaṇḍitaṃ ekaṃ cakkavāḷaṃ suphullapuṇḍarīkavanaṃ viya oloketi. Evaṃ olokayato
cassa anappakā rati uppajjati. Evampi taṃ cakkaratanaṃ rañño ratiṃ janeti,
tampi buddharatanasamaṃ natthi. Yadi hi ratijananaṭṭhena ratanaṃ, tathāgatova ratanaṃ, kiṃ
karissati etaṃ cakkaratanaṃ. Tathāgato hi yassā dibbāya ratiyā cakkaratanādīhi
sabbehipi janitā cakkavattirati saṅkhampi kalampi kalabhāgampi na upeti, tatopi
ratito uttaritarañca paṇītatarañca attano ovādappatikārānaṃ asaṅkhyeyyānampi
devamanussānaṃ paṭhamajjhānaratiṃ, dutiyatatiyacatutthapañcamajjhānaratiṃ, ākāsānañcāyatanaratiṃ
viññāṇañcāyatanaratiṃ, ākiñcaññāyatanaratiṃ, nevasaññānāsaññāyatanaratiṃ,
sotāpattimaggaratiṃ, sotāpattiphalaratiṃ, sakadāgāmianāgāmiarahattamaggaphalaratiñca
janeti. Evaṃ ratijananaṭṭhenāpi tathāgatasamaṃ ratanaṃ natthi. 6-
@Footnote: 1 ka. cakkaratanena  2 cha.Ma. paripūrati  3 cha.Ma. anusaṃyāyitvā
@4 cha.Ma. tiyojanappamāṇaṃ  5-5 cha.Ma. vijitaṃ  6 cha.Ma. natthīti
     Apica ratanaṃ nāmetaṃ duvidhaṃ hoti saviññāṇakaṃ aviññāṇakañca. Tattha
aviññāṇakaṃ cakkaratanaṃ maṇiratanañca, 1- yaṃ vā panaññampi anindriyabaddhaṃ
suvaṇṇarajatādi, saviññāṇakaṃ hatthiratanādi pariṇāyakaratanapariyosānaṃ, yaṃ vā
panaññampi evarūpaṃ indriyabaddhaṃ. Evaṃ duvidhe cettha saviññāṇakaratanaṃ
aggamakkhāyati. Kasmā? yasmā aviññāṇakaṃ suvaṇṇarajatamaṇimuttādiratanaṃ
saviññāṇakānaṃ hatthiratanādīnaṃ alaṅkāratthāya upanīyati.
     Saviññāṇakaratanampi duvidhaṃ tiracchānagataratanañca manussaratanañca. Tattha
manussaratanaṃ aggamakkhāyati. Kasmā? yasmā tiracchānagataratanaṃ manussaratanassa
upaguyhaṃ 2- hoti. Manussaratanampi duvidhaṃ itthiratanaṃ purisaratanañca. Tattha purisaratanaṃ
aggamakkhāyati. Kasmā? yasmā itthiratanaṃ purisaratanassa paricārikattaṃ āpajjati.
Purisaratanampi duvidhaṃ agārikaratanaṃ anagārikaratanañca. Tattha anagārikaratanaṃ
aggamakkhāyati. Kasmā? yasmā agārikaratanesu aggo cakkavattīpi sīlādiguṇayuttaṃ
anagārikaratanaṃ 3- pañcapatiṭṭhitena vanditvā upaṭṭhahitvā payirupāsitvā ca
dibbamānasikā sampattiyo pāpuṇitvā ante nibbānasampattiṃ pāpuṇāti.
     Evaṃ anagārikaratanampi duvidhaṃ ariyaputhujjanavasena, ariyaratanampi
duvidhaṃ sekkhāsekkhavasena, asekkharatanampi duvidhaṃ sukkhavipassakasamathayānikavasena,
samathayānikaratanampi duvidhaṃ sāvakapāramippattamappattañca. Tattha
sāvakapāramippattaṃ aggamakkhāyati. Kasmā? guṇamahantatāya. Sāvakapāramippattaratanatopi
paccekabuddharatanaṃ aggamakkhāyati. Kasmā? guṇamahantatāya. Sāriputtamoggallānasadisāpi
hi anekasatā sāvakā ekassa paccekabuddhassa guṇānaṃ satabhāgampi
@Footnote: 1 cha.Ma. casaddo na dissati  2 cha.Ma. opavayhaṃ
@3 ka. anāgāriyaratanaṃ
Sahassabhāgampi 1- na upenti. Paccekabuddharatanatopi sammāsambuddharatanaṃ
aggamakkhāyati. Kasmā? guṇamahantatāya. Yadi hi sakalampi 2- jambudīpaṃ pūretvā
pallaṅkena pallaṅkaṃ ghaṭentā nisinnā paccekabuddhā ekassa sammāsambuddhassa
guṇānaṃ neva saṅkhaṃ na kalaṃ na kalabhāgaṃ upenti. Vuttampi cetaṃ bhagavatā
"yāvatā bhikkhave sattā apadā vā dvipadā vā .pe. Tathāgato tesaṃ
aggamakkhāyatī"ti 3- ādi. Evaṃ kenaci pariyāyena tathāgataratanasamaṃ ratanaṃ natthi.
Tenāha bhagavā "na no samaṃ atthi tathāgatenā"ti.
     Evaṃ bhagavā buddharatanassa aññehi ratanehi asamataṃ vatvā idāni tesaṃ
sattānaṃ uppannupaddavavūpasamanatthaṃ neva jātiṃ na gottaṃ na kolaputtiyaṃ na
vaṇṇapokkharatādiṃ nissāya, apica kho avīcimupādāya bhavaggapariyante loke
sīlasamādhikkhandhādīhi guṇehi buddharatanassa asadisabhāvaṃ nissāya saccavacanaṃ
payuñjati:-
          "idampi buddhe ratanaṃ paṇītaṃ
          etena saccena suvatthi hotū"ti.
     Tassattho:- idampi idha vā huraṃ vā saggesu vā yaṃ kiñci atthi
vittaṃ vā ratanaṃ vā, tena saddhiṃ tehi tehi guṇehi asamattā buddharatanaṃ paṇītaṃ.
Yadi etaṃ saccaṃ, etena saccena imesaṃ pāṇīnaṃ sotthi hotu, sobhanānaṃ
atthitā hotu arogatā nirupaddavatāti. Ettha ca yathā "cakkhuṃ kho ānanda
suññaṃ attena vā attaniyena vā"tievamādīsu 4- attabhāvena vā attaniyabhāvena
vāti attho. Itarathā hi cakkhu attā vā attaniyaṃ vāti appaṭisiddhameva
@Footnote: 6 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati  2 cha.Ma. sakalampi hi
@3 saṃ.mahā. 19/139/39, aṅ.catukka. 21/34/39, aṅ.pañcaka. 23/32/38 (syā),
@khu.iti. 25/90/308  4 saṃ.saḷā. 18/102/68
Siyā. Evaṃ ratanaṃ paṇītanti ratanattaṃ paṇītaṃ, ratanabhāvo paṇītoti ayamattho
veditabbo. Itarathā hi buddho neva ratananti sijjheyya. Na hi yattha ratanaṃ atthi, taṃ
ratananti sijjhati. Yattha pana cittīkatādiatthasaṅkhātaṃ yena vā tena vā vidhinā
sambandhagataṃ 1- ratanattaṃ atthi, yasmā taṃ ratanattamupādāya ratananti paññāyissati. 2-
Tasmā tassa ratanattassa atthitāya ratananti sijjhati. Atha vā idampi buddhe
ratananti imināpi kāraṇena buddhova ratananti evamettha attho veditabbo.
Vuttamattāya ca bhagavatā imāya gāthāya rājakulassa sotthi jātā, bhayaṃ vūpasantaṃ.
Imissāpi 3- gāthāya āṇā koṭisatasahassacakkavāḷesu  amanussehi paṭiggahitāti.
      [227] Evaṃ buddhaguṇena saccaṃ vatvā idāni nibbānadhammaguṇena
vattumāraddho "khayaṃ virāgan"ti. Tattha yasmā nibbānasacchikiriyāya rāgādayo
khīṇā honti parikkhīṇā, yasmā vā taṃ tesaṃ anuppādanirodhakkhayamattaṃ, yasmā ca
taṃ rāgādiviyuttaṃ sampayogato ca ārammaṇato ca, yasmā vā tampi sacchikate
rāgādayo accantaṃ viratā 4- honti vigatā viddhaṃsitā, 5- tasmā "khayan"ti ca
"virāgan"ti ca vuccati. Yasmā panassa na uppādo paññāyati, na vayo na
ṭhitassa aññathattaṃ, tasmā taṃ na jāyati na jīyati na mīyati katvā
"amatan"ti vuccati, uttamaṭṭhena pana atappakaṭṭhena 6- ca paṇītanti. Yadajjhagāti
yaṃ ajjhagā vindi paṭilabhi, attano ñāṇabalena sacchākāsi. Sakyamunīti
sakyakulappasūtattā sakyo, moneyyadhammasamannāgatattā muni, sakyo eva muni
sakyamuni. Samāhitoti ariyamaggasamādhinā samāhitacitto. Na tena dhammena samatthi
kiñcīti tena khayādināmakena sakyamuninā adhigatena dhammena samaṃ kiñci dhammajātaṃ
@Footnote: 1 ka. sambuddhagataṃ  2 cha.Ma. paññāpiyati  3 cha.Ma. imissā
@4 cha.Ma. accantaṃ virattā  5 cha.Ma. viddhastā  6 Sī. anappakaṭṭhena
Natthi. Tasmā suttantarepi vuttaṃ "yāvatā bhikkhave dhammā saṅkhatā vā asaṅkhatā
vā, virāgo tesaṃ dhammānaṃ aggamakkhāyatī"tiādi. 1-
      Evaṃ bhagavā nibbānadhammassa aññehi dhammehi asamataṃ vatvā idāni
tesaṃ sattānaṃ uppannupaddavavūpasamanatthaṃ khayavirāgāmatapaṇītatāguṇehi
nibbānadhammaratanassa asadisabhāvaṃ nissāya saccavacanaṃ payuñjati:-
                "idampi dhamme ratanaṃ paṇītaṃ
                etena saccena suvatthi hotū"ti.
      Tassattho purimagāthāya vuttanayeneva veditabbo. Imissāpi gāthāya āṇā
koṭisatasahassacakkavāḷesu amanussehi paṭiggahitāti.
      [228] Evaṃ nibbānadhammaguṇena saccaṃ vatvā idānipi 2- maggadhammaguṇena
vattumāraddho "yambuddhaseṭṭho"ti. Tattha "bujjhitā saccānī"tiādinā 3- nayena
buddho, uttamo pasaṃsanīyo vāti seṭṭho, buddho ca so seṭṭho cāti
buddhaseṭṭho. Anubuddhapaccekabuddhasaṅkhātesu vā buddhesu seṭṭhoti buddhaseṭṭho.
So buddhaseṭṭho yaṃ parivaṇṇayī, "aṭṭhaṅgiko ca maggānaṃ, khemaṃ
nibbānapattiyā"ti 4- ca "ariyaṃ vo bhikkhave sammāsamādhiṃ desessāmi saupanisaṃ
saparikkhāranti 5- ca evamādinā nayena tattha tattha pasaṃsi pakāsayi. Sucinti kilesamala
samucchedakaraṇato accantavodānaṃ. Samādhimānantarikaññamāhūti yañca attano
pavattisamanantaraṃ niyameneva phaladānato "ānantarikasamādhī"ti āhu. Na hi
maggasamādhimhi uppanne tassa phaluppattinisedhako koci antarāyo atthi.
Yathāha:-
@Footnote: 1 aṅ.catukka. 21/34/39, khu.iti. 25/90/308  2 cha.Ma. idāni
@3 khu.cūḷa. 30/546/271 (syā), khu.paṭi. 31/162/185  4 Ma.Ma. 13/215/191
@ 5 Ma.u. 14/136/121
            "ayañca puggalo sotāpattiphalasacchikiriyāya paṭipanno assa,
        kappassa ca uḍḍayhanavelā 1- assa, neva tāva kappo uḍḍayheyya, 2-
        yāvāyaṃ puggalo na sotāpattiphalaṃ  sacchikaroti, ayaṃ  vuccati puggalo
        ṭhitakampi. Sabbepi maggasamaṅgino puggalā ṭhitakappino"ti. 3-
      Samādhinā tena samo na vijjatīti tena buddhaseṭṭhaparivaṇṇitena sucinā
ānantarikasamādhinā samo rūpāvacarasamādhi vā arūpāvacarasamādhi vā koci na
vijjati. Kasmā? tesaṃ bhāvitattā tattha tattha brahmaloke uppannassāpi puna
nirayādīsu uppatisambhavato, imassa ca arahattasamādhissa bhāvitattā ariyapuggalassa
sabbuppattisamugghātasambhavato. Tasmā suttantarepi vuttaṃ  "yāvatā bhikkhave dhammā
saṅkhatā, ariyo aṭṭhaṅgiko maggo tesaṃ aggamakkhāyatī"tiādi. 4-
      Evaṃ bhagavā ānantarikasamādhissa aññehi samādhīhi asamataṃ vatvā idāni
purimanayeneva maggadhammaratanassa asadisabhāvaṃ nissāya saccavacanaṃ payuñjati "idampi
dhamme .pe. Hotū"ti. Tassattho pubbe vuttanayeneva veditabbo. Imissāpi
gāthāya āṇā koṭisatasahassacakkavāḷesu amanussehi paṭiggahitāti.
     [229] Evaṃ maggadhammaguṇenāpi saccaṃ vatvā idāni saṃghaguṇenāpi
vattumāraddho "ye puggalā"ti. Tattha yeti aniyametvā uddeso. Puggalāti
sattā. Aṭṭhāti tesaṃ gaṇanaparicchedo. Te hi cattāro ca paṭipannā cattāro
ca  phale ṭhitāti aṭṭha honti. Sataṃ pasatthāti sappurisehi buddhapaccekabuddhasāvakehi
aññehi ca devamanussehi pasatthā. Kasmā? sahajātasīlādiguṇayogā.
Tesaṃ hi campakavakulakusumādīnaṃ sahajātavaṇṇagandhādayo viya
@Footnote: 1 ka.hayhanavelā  2 ka. udaheyya  3 abhi.pu. 36/17/120
@ 4 aṅ.catukka. 21/34/39, khu.iti. 25/90/308
Sahajātasīlasamādhiādayo guṇā, tena te vaṇṇagandhādisampannāni viya pupphāni
devamanussānaṃ sataṃ piyā manāpā pasaṃsanīyā ca honti. Tena vuttaṃ "ye puggalā aṭṭha sataṃ
pasatthā"ti.
      Atha vā yeti aniyametvā uddeso. Puggalāti sattā. Aṭṭhasatanti tesaṃ
guṇaparicchedo. 1- Te hi ekabījī kolaṃkolo sattakkhattuparamoti tayo sotāpannā,
kāmarūpārūpabhavesu adhigataphalā tayo sakadāgāmino, te sabbepi catunnaṃ paṭipadānaṃ
vasena catuvīsati, antarāparinibbāyī upahaccaparinibbāyī sasaṅkhāraparinibbāyī
asaṅkhāraparinibbāyī uddhaṃsoto akaniṭṭhagāmīti avihesu pañceva, 2- tathā
atappasudassasudassīsu. Akaniṭṭhesu pana uddhaṃsotavajjā cattāroti catuvīsati
anāgāmino, sukkhavipassako samathayānikoti dve arahanto, cattāro maggaṭṭhāti
catupaññāsa. Te sabbepi saddhādhurapaññādhurānaṃ vasena dviguṇā 3- hutvā aṭṭhasataṃ
honti. Sesaṃ vuttanayameva.
      Cattāri etāni yugāni hontīti te sabbepi aṭṭha vā aṭṭhasataṃ vāti
vitthāravasena uddiṭṭhā puggalā, saṅkhepavasena sotāpattimaggaṭṭho phalaṭṭhoti
ekaṃ yuganti, 4- evaṃ yāva arahattamaggaṭṭho phalaṭṭhoti ekaṃ yuganti cattāri
yugāni honti. Te dakkhiṇeyyāti ettha teti pubbe aniyametvā uddiṭṭhānaṃ
niyametvā niddeso. Ye puggalā vitthāravasena aṭṭha vā aṭṭhasataṃ vā,
saṅkhepavasena pana 5- cattāri yugāni hontīti vuttā, sabbepi te dakkhiṇaṃ
arahantīti  dakkhiṇeyyā.  dakkhiṇā nāma kammañca kammavipākañca saddahitvā
"esa me imaṃ vejjakammaṃ vā jaṅghapesanikaṃ vā karissatī"ti evamādīni
@Footnote: 1 cha.Ma. gaṇanaparicchedo  2 cha.Ma. pañca  3 cha.Ma. diguṇā
@4 cha.Ma. itisaddo na dissati  5 cha.Ma. panasaddo na dissati
Anapekkhitvā dīyamāno deyyadhammo, taṃ arahanti nāma sīlādiguṇayuttā
puggalā. Ime ca tādisā, tena vuccanti te "dakkhiṇeyyā"ti.
      Sugatassa sāvakāti bhagavā sobhanena gamanena yuttattā, sobhanañca ṭhānaṃ
gatattā, suṭṭhu ca gatattā suṭṭhu eva ca gadattā sugato, tassa  sugatassa.
Sabbepi te vacanaṃ suṇantīti sāvakā. Kāmañca aññepi suṇanti, na pana
sutvā kattabbakiccaṃ karonti. Ime pana sutvā kattabbaṃ dhammānudhampaṭipattiṃ
katvā maggaphalāni pattā, tasmā "sāvakā"ti vuccanti. Etesu dinnāni
mahapphalānīti etesu sugatasāvakesu appakānipi dānāni dinnāni paṭiggāhakato
dakkhiṇānaṃ visuddhibhāvaṃ 1- upagatattā mahapphalāni honti. Tasmā suttantarepi
vuttaṃ:-
                "yāvatā bhikkhave saṃghā vā gaṇā vā, tathāgatasāvakasaṃgho
           tesaṃ aggamakkhāyati, yadidaṃ cattāri purisayugāni aṭṭha purisapuggalā,
           esa bhagavato sāvakasaṃgho  .pe. Aggo vipāko hotī"ti. 2-
      Evaṃ bhagavā sabbesampi maggaṭṭhaphalaṭṭhānaṃ vasena saṃgharatanassa guṇaṃ
vatvā idāni tameva guṇaṃ nissāya saccavacanaṃ payuñjati "idampi saṃghe"ti.
Tassattho pubbe vuttanayeneva veditabbo. Imissāpi gāthāya āṇā
koṭisatasahassacakkavāḷesu amanussehi paṭiggahitāti.
      [230] Evaṃ maggaṭṭhaphalaṭṭhānaṃ vasena saṃgharatanassa guṇena 3- saccaṃ vatvā
idāni tato ekaccānaṃ 4- phalasamāpattisukhamanubhavantānaṃ khīṇāsavapuggalānaṃyeva guṇena
@Footnote: 1 cha. dakkhiṇāvisuddhibhāvaṃ
@ 2 aṅ.catukka. 21/34/40, aṅ.pañcaka. 22/32/18, khu.iti. 25/90/308
@ 3 cha.Ma. saṃghaguṇena  4 cha.Ma. ekacciyānaṃ
Vattumāraddho "ye suppayuttā"ti. Tattha yeti aniyamituddesavacanaṃ. Suppayuttāti
suṭṭhu payuttā, anekavihitaṃ anesanaṃ pahāya suddhājīvitaṃ nissāya vipassanāya
attānaṃ payuñjitumāraddhāti attho. Atha vā suppayuttāti suvisuddhakāyavacīpayoga-
samannāgatā. 1- Tena tesaṃ sīlakkhandhaṃ dasseti. Manasā daḷhenāti daḷhena
manasā, thirasamādhiyuttena cetasāti attho. Tena tesaṃ samādhikkhandhaṃ dasseti.
Nikkāminoti kāye ca jīvite ca anapekkhā hutvā paññādhurena vīriyena
sabbakilesehi katanikkamanā. Tena tesaṃ vīriyasampannaṃ paññākkhandhaṃ dasseti.
      Gotamasāsanamhīti gottato gotamassa tathāgatasseva sāsanamhi. Tena ito
bahiddhā nānappakārampi amaratapaṃ karontānaṃ suppayogādiguṇābhāvato kilesehi
katanikkamanābhāvaṃ 2- dīpeti. Teti pubbe uddiṭṭhānaṃ niddesavacanaṃ. Pattipattāti
ettha pattabbāti patti, pattabbā nāma pattuṃ arahā, yaṃ patvā accantayogakkhemino
honti arahattaphalassetaṃ adhivacanaṃ, taṃ pattiṃ pattāti pattipattā,
amatanti nibbānaṃ. Vigayhāti ārammaṇavasena vigāhetvā. Laddhāti labhitvā.
Mudhāti abyayena kākaṇikamattampi byayaṃ akatvā. Nibbutinti paṭippassaddhakilesadarathaṃ
phalasamāpattiṃ. Bhuñjamānāti anubhavamānā. Kiṃ vuttaṃ hoti? ye imamhi
gotamasāsanampi sīlasampannattā suppayuttā, samādhisampannattā manasā daḷhena
paññāsampannattā nikkāmino, te imāya sammāpaṭipadāya amataṃ vigayha mudhā
laddhā phalasamāpattisaññitaṃ nibbutiṃ bhuñjamānā pattipattā nāma hontīti.
      Evaṃ bhagavā phalasamāpattisukhamanubhavantānaṃ khīṇāsavapuggalānameva vasena
saṃgharatanassa guṇaṃ vatvā idāni tameva guṇaṃ nissāya saccavacanaṃ payuñjati
"idampi saṃghe"ti. Tassattho pubbe vuttanayeneva veditabbo. Imissāpi gāthāya
āṇā koṭisatasahassacakkavāḷesu amanussehi paṭiggahitāti.
@Footnote: 1 cha.Ma. parisuddha.....  2 cha.Ma. nikkamanābhāvaṃ
      [231] Evaṃ khīṇāsavapuggalānaṃ guṇena saṃghādhiṭṭhānaṃ saccaṃ vatvā idāni
bahujanapaccakkhassa 1- sotāpannasseva guṇena vattumāraddho "yathindakhīlo"ti.
Tattha yathāti upamāvacanaṃ. Indakhīloti nagaradvārasaṃvaraṇavivaraṇatthaṃ 2-  ummārabbhantare
aṭṭha vā dasa vā hatthe paṭhaviṃ khaṇitvā ākoṭitassa sāradārumayathambhassetaṃ
adhivacanaṃ. Paṭhavinti bhūmiṃ. Sitoti anto pavisitvā nissito. Siyāti
bhaveyya. Catubbhi vātebhīti catūhi disāhi āgatehi vātehi. 3- Asampakampiyoti
kampetuṃ vā cāletuṃ vā asakkuṇeyyo. Tathūpamanti tathāvidhaṃ. Sappurisanti
uttamapurisaṃ. Vadāmīti bhaṇāmi. Yo ariyasaccāni avecca passatīti yo cattāri
ariyasaccāni paññāya ajjhogāhetvā passati. Tattha ariyasaccāni visuddhimagge
vuttanayeneva veditabbāni.
      Ayaṃ panettha saṅkhepo:- yathi hi indakhīlo gambhīranematāya paṭhavissito 4-
catubbhi vātebhi asampakampiyo siyā, imaṃ 5- sappurisaṃ tathūpamameva vadāmi, yo
ariyasaccāni avecca passati. Kasmā? yasmā sopi indakhīlo viya catūhi
vātehi sabbatitthiyavādavātehi asampakampiyo hoti, tamhā dassanā kenaci
kampetuṃ vā cāletuṃ vā asakkuṇeyyo. Tasmā suttantarepi vuttaṃ:-
          "seyyathāpi bhikkhave ayokhīlo vā indakhīlo vā gambhīranemo
     sunikhāto acalo asampakampi, puratthimāya cepi disāya āgaccheyya
     bhusā vātavuṭṭhi, neva naṃ saṅkampeyya na sampakampeyya na sampacāleyya.
     Pacchimāya cepi disāya .pe. Uttarāya cepi disāya .pe.
     Na sampakampeyya na sampacāleyya. Taṃ kissa hetu, gambhīrattā
@Footnote: 1 cha.Ma. bahujanapaccakkhena  2 cha. nagaradvāranivāraṇatthaṃ, Ma. nagaradvārathirakaraṇatthaṃ
@3 cha.Ma. āgatavātehi  4 ka. paṭhaviṃ nissito
@ 5 cha.Ma. imampi
           Bhikkhave nemassa, sunikhātattā indakhīlassa. Evameva kho bhikkhave ye
           keci 1- samaṇā vā brāhmaṇā vā `idaṃ dukkhan'ti .pe. Paṭipadā'ti
           yathābhūtaṃ pajānanti, te na aññassa samaṇassa vā brāhmaṇassa
           vā mukhaṃ olokenti 2- `ayaṃ nūna bhavaṃ jānaṃ jānāti, passaṃ passatī'ti
           taṃ kissa hetu? sudiṭṭhattā bhikkhave catunnaṃ ariyasaccānanti. 3-
      Evaṃ bhagavā bahujanapaccakkhassa sotāpannasseva vasena saṃgharatanassa
guṇaṃ vatvā idāni tameva guṇaṃ nissāya saccavacanaṃ payuñjati "idampi saṃghe"ti.
Tassattho pubbe vuttanayeneva veditabbo. Imissāpi gāthāya āṇā
koṭisatasahassacakkavāḷesu amanussehi paṭiggahitāti.
      [232] Evaṃ avisesato sotāpannassa guṇena saṃghādhiṭṭhānaṃ saccaṃ
vatvā idāni ye te tayo sotāpannā ekabījī kolaṃkolo sattakkhattuparamoti.
Yathāha:-
                 "idhekacco puggalo tiṇṇaṃ saṃyojanānaṃ parikkhayā sotāpanno
           hoti .pe. So ekaṃyeva bhavaṃ nibbattetvā dukkhassantaṃ karoti,
           ayaṃ ekabījī. Tathā dve vā tīṇi vā kulāni sandhāvitvā
           saṃsaritvā dukkhassantaṃ karoti, ayaṃ kolaṃkolo. Tathā sattakkhattuṃ
           devesu ca manussesu ca sandhāvitvā saṃsaritvā dukkhassantaṃ karoti,
           ayaṃ sattakkhattuparamo"ti. 4-
      Tesaṃ sabbakaniṭṭhassa sattakkhattuparamassa guṇena vattumāraddho "ye
ariyasaccānī"ti. Tattha ye ariyasaccānīti etaṃ vuttanayameva. Vibhāvayantīti
paññāobhāsena saccapaṭicchādakakilesandhakāraṃ vidhamitvā attano pakāsāni
@Footnote: 1 cha.Ma. ye ca kho keci  2 Sī.,Ma. ullokenti
@3 saṃ.mahā. 19/1109/386  4 abhi.pu. 36/31-33/122-3
Pākaṭāni karonti. Gambhīrapaññenāti appameyyapaññatāya sadevakassapi lokassa
ñāṇena alabbhaneyyapatiṭṭhapaññena, sabbaññunāti vuttaṃ hoti. Sudesitānīti
samāsabyāsasākalyavekalyādīhi tehi tehi nayehi suṭṭhu desitāni. Kiñcāpi te
honti bhusappamattāti 1- te vibhāvitaariyasaccā puggalā kiñcāpi devarajja-
cakkavattirajjādipamādaṭṭhānaṃ āgamma bhusappamattā honti, tathāpi sotāpattimagga-
ñāṇena abhisaṅkhāraviññāṇassa nirodhena 2- ṭhapetvā satta bhave anamatagge
saṃsāre ye uppajjeyyuṃ nāmañca rūpañca, tesaṃ niruddhattā atthaṅgatattā na
aṭṭhamaṃ bhavaṃ ādiyanti, sattamabhave eva pana vipassanaṃ ārabhitvā arahattaṃ
pāpuṇissantīti. 3-
      Evaṃ bhagavā sattakkhattuparamavasena saṃgharatanassa guṇaṃ vatvā idāni tameva
guṇaṃ nissāya saccavacanaṃ payuñjati "idampi saṃghe"ti. Tassattho pubbe
vuttanayeneva veditabbo. Imissāpi gāthāya āṇā koṭisatasahassacakkavāḷesu
amanussehi paṭiggahitāti.
      [233] Evaṃ sattakkhattuparamassa aṭṭhamaṃ bhavaṃ anādiyanaguṇena saṃghādhiṭṭhānaṃ
saccaṃ vatvā idāni tasseva satta bhave ādiyatopi aññehi appahīnabhavādānehi
puggalehi visiṭṭhena guṇena vattumāraddho "sahāvassā"ti. Tattha sahāvāti
saddhiṃyeva. Assāti "na te bhavaṃ aṭṭhamaṃ ādiyantī"ti vuttesu aññatarassa.
Dassanasampadāyāti sotāpattimaggasampattiyā. Sotāpattimaggo hi nibbānaṃ disvā
kattabbakiccasampadāya sabbapaṭhamaṃ nibbānassa dassanato "dassanan"ti vuccati,
tassa attani pātubhāvo dassanasampadā, tāya dassanasampadāya saha eva.
Tyassu dhammā jahitā bhavantīti ettha suiti 4- padapūraṇamatte nipāto "idaṃsu
@Footnote: 1 cha.Ma. bhusaṃ pamattā.....evamuparipi  2 cha.Ma. nirodhā
@3 cha.Ma. pāpuṇantīti  4 Ma. assuiti
Me sāriputta mahāvikaṭabhojanasmiṃ hotī"tievamādīsu 1- viya. Yato sahāvassa
dassanasampadāya tayo dhammā jahitā bhavanti pahīnā bhavantīti ayamevettha
attho.
      Idāni jahitadhammassa dassanatthaṃ āha:-
                 "sakkāyadiṭṭhi vicikicchitañca
                 sīlabbataṃ vāpi yadatthi kiñcī"ti.
Tattha sati kāye vijjamāne upādānakkhandhapañcakasaṅkhāte kāye vīsativatthukā
diṭṭhi sakkāyadiṭṭhi, sati vā tattha kāye diṭṭhītipi sakkāyadiṭṭhi, yathāvuttappakāre
kāye vijjamānā diṭṭhīti attho. Satiyeva vā kāye diṭṭhītipi
sakkāyadiṭṭhi, yathāvuttappākāre kāye vijjamāne rūpādisaṅkhāto attāti evaṃ
pavattā diṭṭhīti attho. Tassā ca pahīnattā sabbadiṭṭhigatāni pahīnāniyeva
honti. Sā hi nesaṃ mūlaṃ. Sabbakilesabyādhivūpasamanato paññā "cikicchitan"ti
vuccati, taṃ paññācikicchitaṃ ito vigataṃ, tato vā paññācikicchitā idaṃ  vigatanti
vicikicchitaṃ, "satthari kaṅkhatī"tiādinā 2- nayena vuttāya aṭṭhavatthukāya vimatiyā
etaṃ adhivacanaṃ. Tassā ca pahīnattā sabbāni vicikicchitāni pahīnāni honti.
Tañhi nesaṃ mūlaṃ. "ito bahiddhā samaṇabrāhmaṇānaṃ sīlena suddhi vatena
suddhī"ti 3- evamādīsu āgataṃ gosīlakukkurasīlādikaṃ nānāvidhaṃ 4- sīlaṃ
govatakukkuravatādikañca vataṃ "sīlabbatan"ti vuccati. Tassa pahīnattā sabbampi
naggiyamuṇḍikādiamaratapaṃ pahīnaṃ hoti. Tañhi tassa mūlaṃ. Tena sabbāvasāne vuttaṃ
"yadatthi kiñcī"ti. Dukkhadassanasampadāya cettha sakkāyadiṭṭhi pahīyati, 5-
@Footnote: 1 Ma.mū 12/156/121  2 abhi.dha. 34/1008/242, abhi.vi. 35/914/446
@3 abhi.dhā. 34/1222/280, abhi.vi. 35/938/458  4 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati
@ 5 cha.Ma. pahīyatīti na dissati
Samudayadassanasampadāya vicikicchitaṃ pahīyati. 1- Magganibbānadassanasampadāya sīlabbataṃ
pahīyatīti viññātabbaṃ.
      [234] Evamassa kilesavaṭṭappahānaṃ dassetvā idāni tasmiṃ kilesavaṭṭe
sati yena vipākavaṭṭena bhavitabbaṃ, tappahānā tassāpi vipākavaṭṭassa 2- pahānaṃ
dīpento āha catūhapāyehi ca vippamutto"ti. Tattha cattāro apāyā nāma
nirayatiracchānapettivisayaasurakāyā. Tehi esa satta bhave upādiyantopi
vippamuttoti attho.
      Evamassa vipākavaṭṭappahānaṃ dassetvā idāni yaṃ imassa vipākavaṭṭassa
mūlabhūtaṃ kammavaṭṭaṃ, tassāpi pahānaṃ dassento āha "../../bdpicture/chacābhiṭhānāni abhabbo
kātun"ti. Tattha abhiṭhānānīti oḷārikaṭṭhānāni, tāni esa ca abhabbo kātuṃ.
Tāni ca "aṭṭhānametaṃ bhikkhave anavakāso, yaṃ diṭṭhisampanno puggalo mātaraṃ
jīvitā voropeyyā"tiādinā 3- nayena ekakanipāte vuttāni mātughātapitughāta-
arahantaghātalohituppādasaṃghabhedaaññasatthāruddesakammānīti 4- veditabbāni. Tāni hi
kiñcāpi diṭṭhisampanno ariyasāvako  kunthakipillikampi jīvitā na voropeti,
apica kho pana puthujjanabhāvassa vigarahaṇatthaṃ vuttāni. Puthujjano hi
adiṭṭhisampannattā evaṃ mahāsāvajjāni abhiṭhānānipi karoti, dassanasampanno
pana abhabbo tāni kātunti. Abhabbaggahaṇaṃ cettha bhavantarepi akaraṇadassanatthaṃ.
Bhavantarepi hi esa attano ariyasāvakabhāvaṃ ajānantopi dhammatāya eva etāni
vā cha, pakatipāṇātipātādīni vā pañca verāni aññasatthāruddesena saha cha
@Footnote: 1 cha.Ma. pahīyatīti na dissati  2 cha.Ma. vipakavaṭṭassati natthi
@ 3 aṅ.ekaka. 20/271/28, Ma.u. 14/128/114, abhi.vi. 35/809/409-10
@ 4 cha.Ma. itisaddo na  dissati
Ṭhānāni na karoti, yāni sandhāya ekacce "../../bdpicture/cha cābhiṭhānānī"tipi 1- paṭhanti.
Matamacchaggāhādayo cettha ariyasāvikā gāmadārikā 2- nidassanaṃ.
      Evaṃ bhagavā satta bhave ādiyatopi ariyasāvakassa aññehi appahīnabhavādānehi
puggalehi visiṭṭhaguṇabhāvavasena saṃgharatanassa guṇaṃ vatvā idāni tameva
guṇaṃ nissāya saccavacanaṃ payuñjati "idampi saṃghe"ti, tassattho pubbe vuttanayeneva
veditabbo. Imissāpi gāthāya āṇā koṭisatasahassacakkavāḷesu amanussehi
paṭiggahitāti.
      [235] Evaṃ satta bhave ādiyatopi aññehi appahīnabhavādānehi
puggalehi visiṭṭhaguṇavasena saṃghādhiṭṭhānaṃ saccaṃ vatvā idāni "na kevalaṃ
dassanasampanno cha abhiṭhānāni abhabbo kātuṃ, kiṃ pana appamattakampi pāpaṃ
kammaṃ katvā tassa paṭicchādanāyapi abhabbo"ti pamādavihārinopi dassanasampannassa
katapaṭicchādanābhāvaguṇena vattumāraddho "kiñcāpi so kammaṃ karoti pāpakan"ti.
      Tassattho:- so dassanasampanno kiñcāpi satisammosena pamādavihāraṃ
āgamma yaṃ taṃ bhagavatā lokavajjaṃ sañciccātikkamanaṃ 3- sandhāya vuttaṃ "yaṃ mayā
sāvakānaṃ sikkhāpadaṃ paññattaṃ, taṃ mama sāvakā jīvitahetupi nātikkamantī"ti, 4-
taṃ ṭhapetvā aññaṃ kuṭikārasahaseyyādiṃ vā paṇṇattivajjavītikkamasaṅkhātaṃ
buddhapaṭikkuṭṭhampi 5- kāyena pāpakammaṃ karoti, padasodhammauttarichappañcavācādhamma-
desanāsamphappalāpapharusavacanādiṃ vā vācāya, uda cetasā vā katthaci katthaci
lobhadosuppādanajātarūpādisādiyanacīvarādiparibhogesu apaccavekkhaṇādipāpakammaṃ 6-
karoti. Abhabbo so tassa paṭicchadāya, na so taṃ "idaṃ akappiyamakaraṇīyan"ti
@Footnote: 1 cha.Ma. chachābhiṭhānīti  2 cha.Ma. ariyasāvakagāmadārakānaṃ
@3 cha.Ma. lokavajjasañciccānatikkamanaṃ  4 vi.cūḷa. 7/385/208,
@aṅ.aṭṭhaka. 23/109/203-4, khu.u. 25/45/168  5 cha.Ma. buddhapaṭikuṭṭhaṃ
@6 cha.Ma. apaccavekkhaṇādiṃ vā pāpakammaṃ
Jānitvā muhuttampi paṭicchādeti, taṃkhaṇaṃyeva pana satthari vā viññūsu vā
sabrahmacārīsu āvikatvā yathādhammaṃ paṭikaroti, "na puna karissāmī"ti evaṃ saṃvaritabbaṃ
vā saṃvarati.  kasmā? yasmā abhabbatā diṭṭhapadassa vuttā, evarūpampi 1-
pāpakammaṃ katvā tassa paṭicchadāya diṭṭhanibbānapadassa dassanasampannassa
puggalassa abhabbatā vuttāti attho.
           Kathaṃ:-
                  "seyyathāpi bhikkhave daharo kumāro mando uttānaseyyako
             hatthena vā pādena vā aṅgāraṃ akkamitvā khippameva paṭisaṃharati,
             evameva kho bhikkhave dhammatā esā diṭṭhisampannassa puggalassa,
             kiñcāpi tathārūpiṃ āpattiṃ āpajjati, yathārūpāya āpattiyā vuṭṭhānaṃ
             paññāyati, atha kho naṃ khippameva satthari vā viññūsu vā sabrahmacārīsu
             deseti vivarati uttānīkaroti, desetvā vivaratvā uttānīkatvā āyatiṃ
             saṃvaraṃ āpajjatī"ti. 2-
      Evaṃ bhagavā pamādavihārinopi dassanasampannassa katapaṭicchādanābhāvaguṇena
saṃgharatanassa guṇaṃ vatvā idāni tameva guṇaṃ nissāya saccavacanaṃ payuñjati
"idampi saṃghe"ti. Tassattho pubbe vuttanayeneva veditabbo. Imissāpi gāthāya
āṇā koṭisatasahassacakkavāḷesu amanussehi paṭiggahitāti.
      [236] Evaṃ saṃghapariyāpannānaṃ puggalānaṃ tena tena guṇappakārena
saṃghādhiṭṭhānaṃ saccaṃ vatvā idāni yvāyaṃ bhagavatā ratanattayaguṇaṃ dīpentena idha
saṅkhepena aññatra ca vitthārena pariyattidhammo desito, tampi nissāya puna
buddhādhiṭṭhānaṃ saccaṃ vattumāraddho "vanappagumbe yathā phussitagge"ti. Tattha
@Footnote: 1 cha.Ma. evarūpaṃ  2 Ma.mū. 12/496/439
Āsannasannivesena vavatthitānaṃ uṭṭhitānaṃ 1- rukkhānaṃ samūho vanaṃ, mūlasārapheggu-
tacasākhāpalāsehi saṃvuḍḍho gumbo pagumbo, vane pagumbo vanappagumbo, svāyaṃ
"vanappagumbe"ti vutto. Evampi hi vanasaṇḍoti 2- vattuṃ labbhati "atthi
savitakkasavicāre, atthi avitakkaavicāramatte, 3- sukhe dukkhe jīve"tiādīsu viya.
Yathāti upamāvacanaṃ. 4- Phussitāni aggāni assāti phussitaggo, sabbasākhāpasākhāsu
sañjātapupphoti attho. So pubbe vuttanayeneva "phussitagge"ti vutto. Gimhāna
māse paṭhamasmiṃ gimheti ye cattāro gimhamāsā, 5- tesaṃ catunnaṃ gimhānaṃ
ekasmiṃ māse. Katamasmiṃ māse iti ce? paṭhamasmiṃ gimhe, citramāseti attho.
So hi "paṭhamagimho"ti ca "bālavasanto"ti ca vuccati. Tato paraṃ padatthato
pākaṭameva.
      Ayaṃ panettha sampiṇḍattho:- yathā paṭhamagimhanāmake bālavasante
nānāvidharukkhagahane vane 6- supupphitaggasākho taruṇarukkhagacchapariyāyanāmo pagumbo
ativiya sassiriko hoti, evameva khandhāyatanādīhi satipaṭṭhānasammappadhānādīhi
sīlasamādhikkhandhādīhi vā nānappakārehi atthappabhedapupphehi ativiya sassirikattā
tathūpamaṃ nibbānagāmiṃ maggaṃ dīpanato nibbānagāmiṃ pariyattidhammavaraṃ neva
lābhahetu na sakkārādihetu, kevalantu  7- mahākaruṇāya abbhussāhitahadayo
sattānaṃ paramaṃ hitāya adesayīti. Paramaṃ hitāyāti ettha ca gāthābandhasukhatthaṃ
anunāsiko. Ayaṃ panattho "paramahitāya nibbānāya adesayī"ti.
      Evaṃ bhagavā imaṃ supupphitaggavanappagumbasadisaṃ pariyattidhammaṃ vatvā idāni
tameva guṇaṃ nissāya buddhādhiṭṭhānaṃ saccavacanaṃ payuñjati "idampi buddhe"ti.
@Footnote: 1 cha.Ma. uṭṭhitānanti na paññāyati  2 cha.Ma. vanasaṇḍo na dissati
@3 cha.Ma. avitakkavicāramatte  4 cha.Ma. opammavacanaṃ
@ 5 Sī. gimhānamāsā, Ma. gimhānaṃ māsā
@6 Sī. nānāvidharukkhegahanavane  7 cha.Ma. kevalaṃ hi
Tassattho pubbe vuttanayeneva veditabbo, kevalaṃ pana idampi yathāvuttappakāraṃ
pariyattidhammasaṅkhātaṃ buddhe ratanaṃ paṇītanti evaṃ 1- yojetabbaṃ. Imissāpi
gāthāya āṇā koṭisatasahassacakkavāḷesu amanussehi paṭiggahitāti.
      [237] Evaṃ bhagavā pariyattidhammena buddhādhiṭṭhānaṃ saccaṃ vatvā idāni
lokuttaradhammena vattumāraddho "varo varaññū"ti. Tattha varoti paṇītādhimuttikehi
icchito "aho vata mayampi evarūpā assāmā"ti, varaguṇayogato vā varo,
uttamo seṭṭhoti attho. Varaññūti nibbānaññū. Nibbānaṃ hi sabbadhammānaṃ
uttamaṭṭhena varaṃ, taṃ cesa bodhimūle sayaṃ paṭivijjhitvā aññāsi. Varadoti
pañcavaggiyabhaddavaggiyajaṭilādīnaṃ aññesañca devamanussānaṃ nibbedhabhāgiyaṃ vā
vāsanābhāgiyaṃ vā varadhammamadāsīti 2- attho. Varāharoti varassa maggassa āhaṭattā
varāharoti vuccati. So hi bhagavā dīpaṅkarato pabhuti samatiṃsa pāramiyo pūrento
pubbakehi sammāsambuddhehi anuyātaṃ purāṇamaggavaramāhari, tena varāharoti vuccati.
Apica sabbaññutaññāṇapaṭilābhena varo, nibbānasacchikiriyāya varaññū, sattānaṃ
vimuttisukhādānena varado, uttamapaṭipadāharaṇato 3- varāharo. Etehi lokuttaraguṇehi
adhikassa kassaci abhāvato anuttaro.
      Aparo nayo:- varo upasamādhiṭṭhānaparipūraṇena, varaññū paññādhiṭṭhānaparipūraṇena,
varado cāgādhiṭṭhānaparipūraṇena, varāharo saccādhiṭṭhānaparipūraṇena,
varaṃ maggasaccamāhari. 4- Tathā varo puññussayena, varaññū paññussayena, varado
buddhabhāvatthikānaṃ tadupāyasampadānena, varāharo paccekabuddhabhāvatthikānaṃ
tadupāyāharaṇena, anuttaro tattha tattha asadisatāya, attanā vā anācariyako hutvā
@Footnote: 1 cha.Ma. evaṃsaddo na dissati  2 cha.Ma. nibbedhabhāgiyavāsanābhāgiyavaradhammadāyīti
@3 cha.Ma. uttamapaṭipadāharaṇena  4 cha.Ma. maggasaccamāharīti
Paresaṃ vā 1- ācariyabhāvena, dhammavaraṃ adesayi sāvakabhāvatthikānaṃ tadatthāya
svākkhātatādiguṇayuttassa dhammavarassa 2- desanato. Sesaṃ vuttanayamevāti.
      Evaṃ bhagavā navavidhena lokuttaradhammena  attano guṇaṃ vatvā idāni
tameva guṇaṃ nissāya buddhādhiṭṭhānaṃ saccavacanaṃ payuñjati "idampi buddhe"ti.
Tassattho pubbe vuttanayeneva veditabbo. Kevalaṃ pana yaṃ varaṃ navalokuttaradhammaṃ
esa aññāsi, yañca adāsi, yañca āhari, yañca adesayi, idampi buddhe ratanaṃ
paṇītanti evaṃ yojetabbaṃ. Imissāpi gāthāya āṇā koṭisatasahassacakkavāḷesu
amanussehi paṭiggahitāti.
      [238] Evaṃ bhagavā pariyattidhammaṃ lokuttaradhammañca nissāya dvīhi
gāthāhi buddhādhiṭṭhānaṃ saccaṃ vatvā idāni ye taṃ pariyattidhammaṃ assosuṃ,
sutānusārena ca paṭipajjitvā navappakārampi lokuttaradhammaṃ adhigamiṃsu, tesaṃ
anupādisesanibbānappattiguṇaṃ nissāya puna saṃghādhiṭṭhānaṃ saccaṃ vattumāraddho
"khīṇaṃ purāṇan"ti tattha khīṇanti parikkhīṇaṃ samucchinnaṃ 3- vā. Purāṇanti purātanaṃ.
Navanti sampati vattamānaṃ. Natthisambhavanti avijjamānapātubhāvaṃ. Virattacittāti
vigatarāgacittā. Āyatike bhavasminti anāgatamaddhānaṃ punabbhave. Teti yesaṃ khīṇaṃ
purāṇaṃ navaṃ natthisambhavaṃ, ye ca āyatike bhavasmiṃ virattacittā, te khīṇāsavā
bhikkhū. Khīṇabījāti ucchinnabījā. Avirūḷhichandāti virūḷhichandavirahitā.
Nibbantīti vijjhāyanti. Dhīrāti dhitisampannā. Yathāyampadīpoti ayaṃ padīpo viya.
      Kiṃ vuttaṃ hoti:- yantaṃ sattānaṃ uppajjitvā niruddhampi purāṇaṃ
atītakālikaṃ kammaṃ taṇhāsinehassa appahīnattā paṭisandhiāharaṇasamatthatāya
akkhīṇaṃyeva hoti, taṃ purāṇaṃ kammaṃ yesaṃ arahattamaggena taṇhāsinehassa
@Footnote: 1 cha.Ma. vāsaddo na dissati  2 cha.Ma. varadhammassa  3 cha.Ma. khīṇanti samucchinnaṃ
Sositattā agginā daḍḍhabījamiva āyatiṃ vipākadānāsamatthatāya khīṇaṃ. Yañca nesaṃ
buddhapūjādivasena idāni pavattamānaṃ kammaṃ navanti vuccati, tañca taṇhāpahāneneva
chinnamūlapādapapupphamiva āyatiṃ  phaladānāsamatthatāya yesaṃ natthisambhavaṃ,
ye ca taṇhāpahāneneva āyatike bhavasmiṃ virattacittā, te khīṇāsavā bhikkhū "kammaṃ
khettaṃ viññāṇaṃ bījan"ti 1- ettha vuttapaṭisandhiviññāṇassa kammakkhayeneva
khīṇattā khīṇabījā. Yopi pubbe punabbhavasaṅkhātāya virūḷhiyā chando ahosi,
tassapi samudayappahāneneva pahīnattā pubbe viya cutikāle asambhavena
avirūḷhichandā dhitisampannattā dhīrā carimaviññāṇanirodhena yathāyaṃ padīpo
nibbuto, evaṃ nibbanti, puna "rūpino vā arūpino vā"ti evamādiṃ paññattipathaṃ
accentīti. Tasmiṃ kira samaye nagaradevatānaṃ pūjanatthāya jālitesu 2- padīpesu
eko padīpo vijjhāyi, taṃ dassento āha "yathāyampadīpo"ti.
      Evaṃ bhagavā ye taṃ purimāhi dvīhi gāthāhi vuttaṃ pariyattidhammaṃ assosuṃ,
sutānusāreneva paṭipajjitvā navappakārampi lokuttaradhammaṃ adhigamiṃsu, tesaṃ
anupādisesanibbānappattiguṇaṃ vatvā idāni tameva guṇaṃ nissāya saṅghādhiṭṭhānaṃ
saccavacanaṃ payuñjanto desanaṃ samāpesi "idampi saṃghe"ti.
      Tassattho pubbe vuttanayeneva veditabbo, kevalaṃ pana idampi yathāvuttena
pakārena khīṇāsavabhikkhūnaṃ nibbānasaṅkhātaṃ saṃghe ratanaṃ paṇītanti evaṃ yojetabbaṃ.
Imissāpi gāthāya āṇā koṭisatasahassacakkavāḷesu amanussehi paṭiggahitāti.
      Desanāpariyosāne rājakulassa sotthi ahosi, sabbūpaddavā vūpasamiṃsu
caturāsītiyā pāṇasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosi.
      [239-241] Atha sakko devānamindo "bhagavatā ratanattayaguṇaṃ nissāya
saccavacanaṃ payuñjamānena nāgarassa sotthi katā, mayāpi nāgarassa sotthitthaṃ
@Footnote: 1 aṅ.tika. 20/77/217  2 ka. jalitesu
Ratanattayaguṇaṃ nissāya yaṃ kiñci vattabban"ti cintetvā avasāne gāthāttayaṃ
abhāsi "yānīdha bhūtānī"ti. Tattha yasmā buddho yathā lokahitatthāya ussukkaṃ
āpannehi āgantabbaṃ, tathā āgatato, yathā ca etehi gantabbaṃ, tathā gatato
yathā ca etehi ājānitabbaṃ, tathā ājānanato,  yathā ca jānitabbaṃ, tathā
jānanato, yañca tatheva hoti, tassa gamanato 1- ca "tathāgato"ti vuccati. Yasmā
ca so devamanussehi pupphagandhādināpi 2- bahi nibbattena upakaraṇena,
dhammānudhammapaṭipattādinā ca attani nibbattena ativiya pūjito, tasmā sakko
devānamindo sabbaṃ devaparisaṃ attanā saddhiṃ sampiṇḍetvā āha:-
               "tathāgataṃ devamanussapūjitaṃ
               buddhaṃ namassāma suvatthi hotū"ti.
      Yasmā pana dhamme maggadhammo yathā yuganaddhasamathavipassanābalena 3- gantabbaṃ
kilesapakkhaṃ samucchindantena, tathā gatoti tathāgato. Nibbānadhammopi yathā gato
paññāya paṭividdho sabbadukkhavighātāya sampajjati. Buddhādīhi tathā āgato, 4-
tasmā "tathāgato"ti vuccati. Yasmā ca saṃghopi yathā attano hitāya paṭipannehi
gantabbaṃ tena tena maggena, tathā gato tathāgatotveva vuccati, tasmā
avasesagāthādvayepi tathāgataṃ dhammaṃ namassāma suvatthi hotu tathāgataṃ saṃghaṃ
namassāma suvatthi hotūti vuttaṃ. Sesaṃ vuttanayamevāti.
      Evaṃ sakko devānamindo imaṃ gāthāttayaṃ bhāsitvā bhagavantaṃ padakkhiṇaṃ
katvā devapurameva gato saddhiṃ devaparisāya. Bhagavā pana tadeva ratanasuttaṃ
dutiyadivasepi desesi, puna caturāsītiyā pāṇasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosi. Evaṃ
bhagavā yāva sattamaṃ divasaṃ desesi, divase divase tatheva dhammābhisamayo ahosi.
@Footnote: 1 cha.Ma. gadanato  2 cha.Ma. apisaddo na dissati
@3 cha.Ma. yuganandha....  4 cha.na. avagato
Bhagavā aḍḍhamāsameva vesāliyaṃ viharitvā rājūnaṃ "rājagahaṃ gacchāmā"ti
paṭivedesi, tato rājāno diguṇena sakkārena puna tīhi divasehi bhagavantaṃ
gaṅgātīraṃ nayiṃsu. Gaṅgāya nibbattā nāgarājāno cintesuṃ "manussā tathāgatassa
sakkāraṃ karonti, mayaṃ kiṃ na karissāmā"ti suvaṇṇarajatamaṇimayā nāvāyo
māpetvā suvaṇṇarajatamaṇimaye eva pallaṅke paññāpetvā pañcavaṇṇapadumasañchannaṃ
udakaṃ karitvā "amhākaṃ anuggahaṃ karothā"ti bhagavantaṃ upagatā. Bhagavā
adhivāsetvā ratananāvamārūḷho pañca ca bhikkhusatāni sakaṃ sakaṃ nāvaṃ ārohanti. 1-
Nāgarājāno bhagavantaṃ saddhiṃ bhikkhusaṃghena nāgabhavanaṃ pavesesuṃ, tatra sudaṃ bhagavā
sabbarattiṃ nāgaparisāya dhammaṃ desesi, dutiyadivase dibbehi khādanīyabhojanīyehi
mahādānaṃ adaṃsu, bhagavā anumoditvā nāgabhavanā nikkhami.
      Bhummaṭṭhadevā 2- "manussā ca nāgā ca tathāgatassa sakkāraṃ karonti, mayaṃ
kiṃ na karissāmā"ti cintetvā vanagumbarukkhapabbatādīsu chattātichattāni ukkhipiṃsu.
Eteneva upāyena yāva akaniṭṭhabrahmabhavanaṃ, tāva mahāsakkāraviseso nibbatti.
Bimbisāropi licchavīhi āgatakāle katasakkārato diguṇamakāsi, pubbe vuttanayeneva
pañcahi divasehi bhagavantaṃ rājagahaṃ ānesi.
      Rājagahaṃ anuppatte bhagavati pacchābhattaṃ maṇḍalamāle sannipatitānaṃ bhikkhūnaṃ
ayamantarā kathā udapādi "aho buddhassa bhagavato ānubhāvo, yaṃ uddissa
gaṅgāya orato ca pārato ca aṭṭhayojano bhūmibhāgo ninnañca thalañca  samaṃ
katvā vālukāya okiritvā  pupphehi sañchanno, yojanappamāṇaṃ gaṅgāya udakaṃ
nānāvaṇṇehi padumehi sañchannaṃ, yāva akaniṭṭhabhavanāva chattātichattānī"ti.
@Footnote: 1 cha.Ma. ārohantīti na dissati  2 cha.Ma. bhūmaṭṭhā devā
Bhagavā taṃ pavattiṃ ñatvā gandhakuṭito nikkhamitvā taṃkhaṇānurūpena pāṭihāriyena
maṇḍalamālaṃ gantvā 1- paññattapavarabuddhāsane nisīdi. Nisajja kho pana 2- bhagavā
bhikkhū āmantesi "kāya nuttha bhikkhave etarahi kathāya sannisinnā"ti. Bhikkhū
sabbaṃ ārocesuṃ. Bhagavā etadavoca "na bhikkhave ayaṃ pūjāviseso mayhaṃ
buddhānubhāvena nibbatto, na nāgadevabrahmānubhāvena, apica kho pubbe
appamattakapariccāgānubhāvena nibbatto"ti. Bhikkhū āhaṃsu "na mayaṃ bhante taṃ
appamattakaṃ pariccāgaṃ jānāma, sādhu no bhagavā tathā kathetuṃ, yathā mayaṃ taṃ
jāneyyāmā"ti.
      Bhagavā āha:-  bhūtapubbaṃ bhikkhave takkasilāyaṃ saṅkho nāma brāhmaṇo
ahosi, tassa putto susīmo nāma māṇavo soḷasavassuddesiko vayena, so
ekadivasaṃ pitaraṃ upasaṅkamitvā abhivādetvā ekamantaṃ aṭṭhāsi, taṃ pitā āha
"kiṃ tāta susīmā"ti. So āha "icchāmahaṃ tāta bārāṇasiṃ gantvā sippaṃ
uggahetun"ti. "tena hi tāta susīma asuko nāma brāhmaṇo  mama sahāyako,
tassa santikaṃ gantvā uggaṇhāhī"ti kahāpaṇasahassaṃ adāsi. So taṃ gahetvā
mātāpitaro abhivādetvā anupubbena bārāṇasiṃ gantvā upacārayuttena  vidhinā
ācariyaṃ upasaṅkamitvā abhivādetvā attānaṃ nivedesi. Ācariyo "mama sahāyakassa
putto"ti māṇavaṃ sampaṭicchitvā sabbapāhuneyyamakāsi. So addhānakilamathaṃ
paṭivinodetvā taṃ kahāpaṇasahassaṃ ācariyassa pādamūle ṭhapetvā sippaṃ uggahetuṃ
okāsaṃ yāci, ācariyo okāsaṃ katvā uggaṇhāpesi.
      So lahuñca gaṇhanto bahuñca gaṇhanto gahitagahitañca suvaṇṇabhājane
pakkhittamiva sīhatelaṃ avinassamānaṃ dhārento dvādasavassikaṃ sippaṃ katipayamāseneva
@Footnote: 1 cha.Ma. gantvā maṇḍalamāḷe  2 cha.Ma. panasaddo na dissati
Pariyosāpesi. So sajjhāyaṃ karonto ādimajjhaṃyevassa 1- passati, no pariyosānaṃ.
Atha ācariyaṃ upasaṅkamitvā āha "imassa sippassa ādimajjhameva passāmi,
pariyosānaṃ na passāmī"ti ācariyo āha "ahampi tāta evamevā"ti. Atha ko
ācariya imassa sippassa pariyosānaṃ jānātīti. Isipatane tāta isayo atthi,
te jāneyyunti. Te upasaṅkamitvā pucchāmi ācariyāti. Puccha tāta yathāsukhanti.
So isipatanaṃ gantvā paccekabuddhe upasaṅkamitvā pucchi "ādimajjhapariyosānaṃ
jānāthā"ti. Āmāvuso jānāmāti. Taṃ mampi sikkhāpethāti. Tena hāvuso
pabbajāhi, na sakkā apabbajitena sikkhitunti. Sādhu bhante pabbājetha vā
maṃ, yaṃ vā icchatha, taṃ katvā pariyosānaṃ jānāpethāti. Te pabbājetvā
kammaṭṭhāne niyojetuṃ asamatthā "evaṃ te nivāsetabbaṃ, evaṃ pārupitabban"ti-
ādinā nayena ābhisamācārikaṃ sikkhāpesuṃ. So ca 2- tattha sikkhanto
upanissayasampannattā acireneva paccekabodhiṃ abhisambujjhi. Sakalabārāṇasiyaṃ
"susīmapaccekabuddhoti  pākaṭo ahosi lābhaggayasaggappatto sampannaparivāro.
So appāyukasaṃvattaniyassa kammassa katattā na cireneva parinibbāyi,
tassa paccekabuddhā ca mahājanakāyo ca sarīrakiccaṃ katvā dhātuyo gahetvā
nagaradvāre thūpaṃ patiṭṭhāpesuṃ.
      Atha kho saṅkho brāhmaṇo "putto me ciraṃ gato na cassa pavattiṃ
jānāmī"ti puttaṃ daṭṭhukāmo takkasilāya nikkhamitvā anupubbena bārāṇasiṃ
patvā mahājanakāyaṃ sannipatitaṃ disvā "addhā bahūsu janakāyesu 3- ekopi me
puttassa pavattiṃ jānissatī"ti cintento tattha 4- upasaṅkamitvā pucchi "susīmo
@Footnote: 1 cha.Ma. assāti na dissati
@ 2 cha.Ma. casaddo na dissati  3 cha.Ma. janakāyesūti na dissati
@ 4 cha.Ma. tatthāti na dissati
Nāma māṇavo idha āgato atthi, api nu tassa pavattiṃ jānāthā"ti. Te
"āma brāhmaṇa jānāma, asmiṃ nagare brāhmaṇassa santike tiṇṇaṃ vedānaṃ
pāragū hutvā paccekabuddhānaṃ santike pabbajitvā paccekabuddho hutvā
anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyi, ayamassa thūpo patiṭṭhāpito"ti
āhaṃsu. So bhūmiṃ hatthena paharitvā roditvā ca paridevitvā ca taṃ cetiyaṅgaṇaṃ
gantvā tiṇāni uddharitvā uttarasāṭakena vālukaṃ ānetvā paccekabuddhacetiyaṅgaṇe
ākiritvā kamaṇḍaluto udakena samantato bhūmiṃ paripphositvā
vanapupphehi pūjaṃ katvā uttarasāṭakena paṭākaṃ āropetvā thūpassa upari
attano chattaṃ bandhitvā pakkāmīti.
      Evaṃ atītaṃ dassetvā taṃ jātakaṃ paccuppannena anusandhento bhikkhūnaṃ
dhammakathaṃ kathesi "siyā kho pana vo bhikkhave evamassa añño nūna tena
samayena saṅkho brāhmaṇo ahosī"ti, na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabbaṃ, ahaṃ tena
samayena saṅkho brāhmaṇo ahosiṃ, mayā susīmassa ca 1- paccekabuddhassa
cetiyaṅgaṇe tiṇāni uddhatāni, tassa me kammassa nissandena
aṭṭhayojanamaggaṃ vihatakhāṇukaṇṭakaṃ katvā samaṃ suddhamakaṃsu, mayā tattha vālukā okiṇṇā,
tassa me nissandena aṭṭhayojanamagge vālukaṃ okiriṃsu. Mayā tattha vanakusumehi
pūjā katā, tassa me nissandena navayojanamagge thale  ca udake ca
nānāpupphehi pupphasantharaṃ akaṃsu. Mayā tattha kamaṇḍalodakena bhūmi paripphositā,
tassa me nissandena vesāliyaṃ pokkharavassaṃ vassi. Mayā tasmiṃ cetiye
paṭākā āropitā, chattañca bandhaṃ, tassa me nissandena yāvākaniṭṭhabhavanā
paṭākā ca āropitā, chattātichattāni ca ussitāni. Iti kho bhikkhave ayaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. casaddo na dissati
Mayhaṃ pūjāviseso neva buddhānubhāvena nibbatto, na nāgadevabrahmānubhāvena,
apica kho appamattakapariccāgānubhāvena nibbatto"ti. Dhammakathāpariyosāne imaṃ
gāthamabhāsi:-
            "mattāsukhapariccāgā     passe ce vipulaṃ sukhaṃ
            caje mattāsukhaṃ dhīro     sampassaṃ vipulaṃ sukhan"ti. 1-
                Paramatthajotikāya khuddakaṭṭhakathāya
                     suttanipātaṭṭhakathāya
                   ratanasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
                   -----------------



             The Pali Atthakatha in Roman Book 29 page 1-44. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=29&A=1              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=29&A=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=314              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=7662              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=7618              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=7618              Contents of The Tipitaka Volume 25 http://84000.org/tipitaka/read/?index_25

previous bookdispage pageNumbernext pagelast page chage to ENGLISH letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]