ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
first pageprevious pagedispage pageNumbernext book chage to ENGLISH letter  
Atthakatha Book 33 : PALI ROMAN Thera.A.2 (paramatthadī.2)

                    401. 1. Vaṅgīsattheragāthāvaṇṇanā
     sattatinipāte nikkhantaṃ vata maṃ santantiādikā āyasmato vaṅgīsattherassa
gāthā. Kā uppatti?
     ayaṃ kira padumuttarabuddhakāle haṃsavatīnagare mahābhogakule nibbatto purimanayeneva
vihāraṃ gantvā dhammaṃ suṇanto satthārā ekaṃ bhikkhuṃ paṭibhāṇavantānaṃ 1- aggaṭṭhāne
ṭhapentaṃ disvā satthu adhikārakammaṃ katvā "ahampi anāgate paṭibhāṇavantānaṃ
aggo bhaveyyan"ti patthanaṃ katvā satthārā byākato yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā deva-
manussesu saṃsaranto  imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ brāhmaṇakule nibbattitvā
vaṅgīsoti laddhanāmo tayo bede uggaṇhanto ācariyaṃ ārādhetvā chavasīsamantaṃ
nāma sikkhitvā chavasīsaṃ nakhena ākoṭetvā "ayaṃ satto asukayoniyaṃ nibbatto"ti
jānāti.
     Brāhmaṇā "ayaṃ amhākaṃ jīvitamaggo"ti ñatvā vaṅgīsaṃ gahetvā paṭicchannayāne
nisīdāpetvā gāmanigamarājadhāniyo vicaranti. Vaṅgīsopi tivassamatthake matānampi
sīsaṃ āharāpetvā nakhena ākoṭetvā "ayaṃ satto asukayoniyaṃ nibbatto"ti vatvā
mahājanassa kaṅkhacchedanatthaṃ te te jane āvāhetvā 2- attano attano gatiṃ kathāpeti.
Tena tasmiṃ mahājano abhippasīdati.
     So naṃ nissāya mahājanassa hatthato satampi sahassampi labhatīti. Brāhmaṇā
vaṅgīsamādāya yathāruciṃ vicaritvā puna sāvatthiṃ agamaṃsu. Vaṅgīso satthu guṇe sutvā
satthāraṃ upasaṅkamitukāmo ahosi. Brāhmaṇā "samaṇo gotamo māyāya taṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. paṭibhānavantānaṃ  2 Sī. taṃ taṃ janaṃ āvisāpetvā
Āvaṭṭessatī"ti paṭikkhipiṃsu. Vaṅgīso tesaṃ vacanaṃ anādiyitvā satthu santikaṃ
gantvā madhurapaṭisanthāraṃ katvā ekamantaṃ nisīdi.
     Taṃ satthā pucchi "vaṅgīsa kiñci sippaṃ jānāsī"ti. Āma bho gotama chavasīsamantaṃ
nāma jānāmi, tena tivassamatthake matānampi sīsaṃ nakhena ākoṭetvā
nibbattaṭṭhānaṃ jānāmīti. Satthā tassa ekaṃ niraye nibbattassa sīsaṃ dassesi,
ekaṃ manussesu, ekaṃ devesu, ekaṃ parinibbutassa sīsaṃ dassesi. So paṭhamaṃ sīsaṃ
ākoṭetvā "bho gotama ayaṃ satto niraye nibbatto"ti āha. Sādhu vaṅgīsa
suṭṭhu tayā diṭṭhaṃ, "ayaṃ satto kuhiṃ nibbatto"ti pucchi. "manussaloke"ti. Ayaṃ
kuhinti. Devaloketi tiṇṇannampi nibbattaṭṭhānaṃ kathesi. Parinibbutassa pana sīsaṃ
nakhena ākoṭento neva ādiṃ 1- na koṭiṃ passi. Atha naṃ satthā "na sakkosi
vaṅgīsā "ti pucchi. "upaparikkhāmi tāvā"ti punappunaṃ parivattetvā ākoṭentopi
bāhirakammantena khīṇāsavassa gatiṃ kathaṃ jānissati, athassa matthakato sedo mucci.
So lajjitvā tuṇhībhūto aṭṭhāsi. Atha naṃ satthā "kilamasi vaṅgīsā"ti āha.
Āma bho gotama, imassa uppannaṭṭhānaṃ jānituṃ na sakkomi, sace tumhe jānātha,
kathethāti. "vaṅgīsa ahaṃ etampi jānāmi, ito uttaritarampi jānāmī"ti vatvā:-
         "cutiṃ yo vedi sattānaṃ   upapattiñca sabbaso
          asattaṃ sugataṃ buddhaṃ      tamahaṃ brūmi brāhmaṇaṃ.
          Yassa gatiṃ na jānanti    devā gandhabbamānusā
          khīṇāsavaṃ arahantaṃ       tamahaṃ brūmi brāhmaṇan"ti 2-
imā dve gāthā abhāsi. Vaṅgīso "tenahi bho gotama taṃ vijjaṃ me dethā"ti
apacitiṃ dassetvā satthu santike nisīdi. Satthā "amhehi samānaliṅgassa demā"ti
āha. Vaṅgīso "yaṅkiñci katvā mayā imaṃ mantaṃ gahetuṃ vaṭṭatī"ti brāhmaṇe
@Footnote: 1 cha.Ma. antaṃ  2 khu.dhamMa. 25/419,420,649,650/90,460
Āha "tumhe mayi pabbajante mā cintayittha, ahaṃ mantaṃ uggaṇhitvā  sakalajambūdīpe
jeṭṭhako bhavissāmi, tumhākampi tena bhaddakameva bhavissatī"ti mantatthāya satthu
santikaṃ upasaṅkamitvā pabbajjaṃ yāci. Tadā ca thero nigrodhakappo bhagavato santike
ṭhito hoti, taṃ bhagavā āṇāpesi "nigrodhakappa imaṃ pabbājehī"ti. So satthu
āṇāya taṃ pabbājesi. Athassa satthā "mantaparivāraṃ tāva uggaṇhāhī"ti dvattiṃsā-
kārakammaṭṭhānaṃ vipassanākammaṭṭhānañca ācikkhi. So dvattiṃsākāraṃ sajjhāyantova
vipassanaṃ paṭṭhapesi. Brāhmaṇā vaṅgīsaṃ upasaṅkamitvā "kiṃ bho vaṅgīsa samaṇassa
gotamassa santike sippaṃ sikkhitanti pucchiṃsu. Kiṃ sippasikkhanena, gacchatha tumhe,
na mayhaṃ tumhehi kattabbakiccanti. Brāhmaṇā "tvampi dāni samaṇassa gotamassa
vasaṃ āpanno, māyāya āvaṭṭito, kiṃ mayaṃ tava santike karissāmā"ti 1- āgata-
maggeneva pakkamiṃsu. Vaṅgīsatthero vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ sacchākāsi. Tena
vuttaṃ apadāne 2-:-
          "padumuttaro nāma jino      sabbadhammesu cakkhumā
           ito satasahassamhi         kappe uppajji nāyako.
           Yathāpi sāgare ūmmi 3-    gagane viya tārakā
           evaṃ pāvacanaṃ tassa        arahantehi cittitaṃ.
           Sadevāsuranāgehi         manujehi purakkhato
           samaṇabrāhmaṇākiṇṇe       janamajjhe jinuttamo.
           Pabhāhi anurañjanto        loke lokantagū jino
           vacanena vibodhento       veneyyapadumāni so.
           Vesārajjehi sampanno     catūhi purisuttamo
           pahīnabhayasārajjo          khemappatto visārado.
@Footnote: 1 Sī. carissāmāti   2 khu.apa. 33/134/229 vaṅgīsattherāpadāna (syā)
@3 cha.Ma. ūmi
           Āsabhaṃ pavaraṃ ṭhānaṃ         buddhabhūmiñca kevalaṃ
           paṭijānāti lokaggo       natthi sañcodako kvaci.
           Sīhanādamasambhītaṃ           nadato tassa tādino
           devo naro vā brahmā vā paṭivattā na vijjati.
           Desento pavaraṃ dhammaṃ      santārento sadevakaṃ
           dhammacakkaṃ pavatteti        parisāsu visārado.
           Paṭibhāṇavataṃ aggaṃ          sāvakaṃ sādhusammataṃ
           guṇaṃ bahuṃ pakittetvā       etadagge ṭhapesi taṃ.
           Tadāhaṃ haṃsavatiyā          brāhmaṇo sādhusammato
           sabbavedavidū jāto        vaṅgīso 1- vādisūdano.
           Upecca taṃ mahāvīraṃ        sutvā taṃ dhammadesanaṃ
           pītivaraṃ paṭilabhiṃ            sāvakassa guṇe rato.
           Nimantayitvā 2- sugataṃ      sasaṃghaṃ lokanandanaṃ
           sattāhaṃ bhojayitvāhaṃ       dussehacchādayiṃ tadā.
           Nipacca sirasā pāde       katokāso katañjalī
           ekamantaṃ ṭhito haṭṭho      santhaviṃ jinamuttamaṃ.
           Namo te vādisūdana 3-     namo te isisattama
           namo te sabbalokagga      namo te abhayaṃ kara.
           Namo te māramathana        namo te diṭṭhisūdana
           namo te santisukhada        namo te saraṇaṃ kara.
           Anāthānaṃ bhavaṃ nātho       bhītānaṃ abhayappado
           vissāsaṃ bhūmisantānaṃ 4-     saraṇaṃ saraṇesinaṃ.
           Evamādīhi sambuddhaṃ        santhavitvā mahāguṇaṃ
           avocaṃ vādisūrassa 5-      gatiṃ pappomi bhikkhuno.
@Footnote: 1 cha.Ma. vāgīso  2 cha.Ma. nimantetvāva  3 cha.Ma. vādimaddana
@4 cha.Ma. vissāmabhūmi santānaṃ  5 cha.Ma. vādisūdassa
           Tadā avoca  bhagavā       anantapaṭibhāṇavā
           yo so buddhaṃ abhojesi     sattāhaṃ sahasāvakaṃ.
           Guṇañca me pakittesi       pasanno sehi pāṇibhi
           eso patthayate ṭhānaṃ      vādisūrassa bhikkhuno.
           Anāgatamhi addhāne       lacchase taṃ manorathaṃ
           devamānusasampattiṃ         anubhotvā anappakaṃ.
           Satasahassito kappe        okkākakulasambhavo
           gotamo nāma gottena     satthā loke bhavissati.
           Tassa dhammesu dāyādo     oraso dhammanimmito
           vaṅgīso nāma nāmena      hessati satthu sāvako.
           Taṃ sutvā mudito hutvā     yāvajīvaṃ tadā jinaṃ
           paccayehi upaṭṭhāsiṃ        mettacitto tathāgataṃ.
           Tena kammena sukatena      cetanāpaṇidhīhi ca
           jahitvā mānusaṃ dehaṃ       tāvatiṃsaṃ agañchahaṃ. 1-
           Pacchime ca bhave dāni      paribbājakule 2- ahaṃ
           pacchā jāto 3- yadā āsiṃ jātiyā sattavassiko.
           Sabbavedavidū jāto        vādasatthavisārado
           vaggussaro 4- cittakathī     paravādappamaddano.
           Vaṅge jātoti vaṅgīso     vacane issaroti vā
           vaṅgīso iti me nāmaṃ      aggampi 5- lokasammataṃ.
           Yadāhaṃ viññutaṃ patto       ṭhito paṭhamayobbane
           tadā rājagahe ramme      sāriputtamahaddasaṃ. 6-
@Footnote: 1 cha.Ma. tusitaṃ agamāsahaṃ  2 cha.Ma. jāto vippakule  3 cha.Ma. paccājāto
@4 cha.Ma. vādissaro     5 cha.Ma. abhavī   6 pāli. sārīputtañca addasaṃ
           Piṇḍāya vicarantaṃ taṃ        pattapāṇiṃ susaṃvutaṃ
           alolakkhiṃ mitabhāṇiṃ         yugamattaṃ udikkhataṃ. 1-
           Taṃ disvā vimhito hutvā    avocaṃ mamanucchavaṃ
           kaṇikāraṃva nicitaṃ           cittaṃ gāthāpadaṃ ahaṃ.
           Ācikkhi so me satthāraṃ    sambuddhaṃ lokanāyakaṃ
           tadā so paṇḍito dhīro     uttariṃ samavoca me.
           Virāgasaṃhitaṃ vākyaṃ         katvā duddasamuttamaṃ
           vicittapaṭibhāṇehi          tosito tena tādinā.
           Nipacca sirasā pāde       pabbājehīti maṃ bravi
           tato maṃ sa mahāpañño      buddhaseṭṭhamupānayi.
           Nipacca sirasā pāde       nisīdiṃ satthu santike
           mamāha vadataṃ seṭṭho       kacci vaṅgīsa jānāsi.
           Kiñci sippanti tassāhaṃ      jānāmīti ca abraviṃ
           matasīsaṃ vanacchuddhaṃ          api bārasavassikaṃ
           tava vijjāvisesena        sace sakkosi vācaya.
           Āmoti me paṭiññāte     tīṇi sīsāni dassayi
           atho nirayadevesu 2-      upapanne avācayiṃ.
           Tadā khīṇāsavasseva        sīsaṃ dassesi nāyako
           tatohaṃ vihatārambho        pabbajjaṃ samayācisaṃ.
           Pabbajitvāna sugataṃ         santhavāmi tahiṃ tahiṃ
           tato maṃ kabbavittosi       ujjhāyantiha bhikkhavo.
           Tato vīmaṃsanatthaṃ me        āha buddho vināyako
           takkitānaṃ imā gāthā 3-   ṭhānaso paṭibhanti vā. 4-
@Footnote: 1 cha.Ma. nidakkhitaṃ   2 cha.Ma. nirayanaradevesu   3 cha.Ma. takkikā panimā gāthā
@4 cha.Ma. taṃ
           Na kabbavittohaṃ vīra      ṭhānaso paṭibhanti maṃ
           tenahi dāni vaṅgīsa       ṭhānaso santhavāhi maṃ.
           Tadāhaṃ santhaviṃ dhīraṃ        gāthāhi isisattamaṃ
           ṭhānaso me tadā tuṭṭho   jino agge ṭhapesi maṃ.
           Paṭibhāṇena cittena       aññesamatimaññahaṃ
           pesale tena saṃviggo     arahattamapāpuṇiṃ.
           Paṭibhāṇavataṃ aggo        añño koci na vijjati
           yathāyaṃ bhikkhu vaṅgīso      evaṃ dhāretha bhikkhavo.
           Satasahasse kataṃ kammaṃ      phalaṃ dassesi me idha
           sumutto saravegova       kilese jhāpayiṃ mama. 1-
           Kilesā jhāpitā mayhaṃ     bhavā sabbe samūhatā
           nāgova bandhanaṃ chetvā    viharāmi anāsavo.
           Svāgataṃ vata me āsi     buddhaseṭṭhassa santike
           tisso vijjā anuppattā   kataṃ buddhassa sāsanaṃ.
           Paṭisambhidā catasso       vimokkhāpi ca aṭṭhime
           chaḷabhiññā sacchikatā       kataṃ buddhassa sāsanan"ti.
     Arahā pana hutvā thero satthu santikaṃ gacchanto cakkhupathato paṭṭhāya
candena, suriyena, ākāsena, mahāsamuddena, sinerunā pabbatarājena, sīhena migaraññā,
hatthināgenāti tena tena saddhiṃ upamento anekehi padasatehi satthāraṃ
vaṇṇentova upagacchati, tena taṃ satthā saṃghamajjhe nisinno paṭibhāṇavantānaṃ
aggaṭṭhāne ṭhapesi. Atha therena arahattappattito pubbe ca pacchā ca taṃ taṃ
cittaṃ āgamma bhāsitā, theraṃ uddissa ānandattherādīhi bhāsitā:-
@Footnote: 1 pāli. kilesā jhāpitā mama
           [1218] "nikkhantaṃ vata maṃ santaṃ    agārasmā anagāriyaṃ
                  vitakkā upadhāvanti      pagabbhā kaṇhato ime.
           [1219] Uggaputtā mahissāsā    sikkhitā daḷhadhammino
                  samantā parikireyyuṃ      sahassaṃ apalāyinaṃ.
           [1220] Sacepi ettakā bhiyyo   āgamissanti itthiyo
                  neva maṃ byādhayissanti    dhammesvamhi 1- patiṭṭhito.
           [1221] Sakkhī hi me sutaṃ etaṃ    buddhassādiccabandhuno
                  nibbānagamanaṃ maggaṃ       tattha me nirato mano.
           [1222] Evañce maṃ viharantaṃ     pāpima upagacchasi
                  tathā maccu karissāmi     na me maggaṃ udikkhasi. 2-
                    [1223] Aratiñca ratiñca pahāya
                           sabbaso gehasitañca vitakkaṃ
                           vanathaṃ na kareyya kuhiñci
                           nibbanatho avanatho sa bhikkhu.
                    [1224] Yamidha paṭhaviñca vehāsaṃ
                           rūpagataṃ jagatogadhaṃ kiñci
                           parijiyyati 3- sabbamaniccaṃ
                           evaṃ samecca caranti mutattā.
                   [1225] Upadhīsu janā gadhitāse
                          diṭṭhasute paṭighe ca mute ca
                          ettha vinodaya chandamanejo
                          yo hettha na lippati muni tamāhu.
@Footnote: 1 cha.Ma. dhamme samhi   2 cha.Ma. maggampi dakkhasi  3 cha.Ma. parijīyati
                   [1226] Atha saṭṭhisitā savitakkā
                          puthujjanatāya adhammā niviṭṭhā
                          na ca vaṭṭagatassa 1- kuhiñci
                          no pana duṭṭhullabhāṇī 2- sa bhikkhu.
                   [1227] Dabbo cirarattasamāhito
                          akuhako nipako apihālu
                          santaṃ padamajjhagamā muni
                          paṭicca parinibbuto kaṅkhati kālaṃ.
                   [1228] Mānaṃ pajahassu gotama
                          mānapathañca jahassu asesaṃ
                          mānapathasmiṃ sa mucchito
                          vippaṭisārīhuvā cirarattaṃ
                   [1229] Makkhena makkhitā pajā
                          mānahatā nirayaṃ papatanti
                          socanti janā cirarattaṃ
                          mānahatā nirayaṃ upapannā.
                   [1230] Na hi socati bhikkhu kadāci
                          maggajino sammā paṭipanno
                          kittiñca sukhañcānubhoti
                          dhammadasoti tamāhu tathattaṃ.
                   [1231] Tasmā akhilo idha padhānavā
                          nīvaraṇāni  pahāya visuddho
                          mānañca pahāya asesaṃ
                          vijjāyantakaro samitāvī.
@Footnote: 1 cha.Ma. vaggagatassa  2 cha.Ma. duṭṭhullagāhī
           [1232] Kāmarāgena ḍayhāmi     cittaṃ me pariḍayhati
                  sādhu nibbāpanaṃ brūhi     anukampāya gotama.
           [1233] Saññāya vipariyesā      cittaṃ te pariḍayhati
                  nimittaṃ parivajjehi       subhaṃ rāgūpasañhitaṃ.
           [1234] Asubhāya cittaṃ bhāvehi    ekaggaṃ susamāhitaṃ
                  sati kāyagatā tyatthu     nibbidābahulo bhava.
           [1235] Animittañca bhāvehi      mānānusayamujjaha
                  tato mānābhisamayā      upasanto carissasi.
           [1236] Tameva vācaṃ bhāseyya    yāyattānaṃ na tāpaye
                  pare ca na vihiṃseyya     sā ve vācā subhāsitā.
           [1237] Piyavācameva bhāseyya    yā vācā paṭinanditā
                  yaṃ anādāya pāpāni     paresaṃ bhāsate piyaṃ.
           [1238] Saccaṃ ve amatā vācā   esa dhammo sanantano
                  sacce atthe ca dhamme ca ahu 1- santo patiṭṭhitā.
           [1239] Yaṃ buddho bhāsatī vācaṃ    khemaṃ nibbānapattiyā
                  dukkhassantakiriyāya       sā ve vācānamuttamā.
           [1240] Gambhīrapañño medhāvī     maggāmaggassa kovido
                  sāriputto mahāpañño    dhammaṃ deseti bhikkhunaṃ.
           [1241] Saṅkhittenapi deseti     vitthārenapi bhāsati
                  sālikāyiva 2- nigghoso  paṭibhāṇaṃ udiyyati. 3-
           [1242] Tassa taṃ desayantassa     suṇantā 4- madhuraṃ giraṃ
                  sārena rajanīyena       savanīyena vaggunā
                  udaggacittā muditā      sotaṃ odhenti bhikkhavo.
@Footnote: 1 cha.Ma. āhu  2 Ma. sālikāyeva   3 udīrayi, saṃ.sagā. 15/214/229
@4 cha.Ma. suṇanti
           [1243] Ajja  paṇṇarase visuddhiyā bhikkhū pañcasatā samāgatā
                  saṃyojanabandhanacchidā      anīghā khīṇapunabbhavā iSī.
           [1244] Cakkavattī yathā rājā    amaccaparivārito
                  samantā anupariyeti      sāgarantaṃ mahiṃ imaṃ.
           [1245] Evaṃ vijitasaṅgāmaṃ       satthavāhaṃ anuttaraṃ
                  sāvakā payirupāsanti     tevijjā maccuhāyino.
           [1246] Sabbe bhagavato puttā    palāpo ettha 1- na vijjati
                  taṇhāsallassa hantāraṃ    vande ādiccabandhunaṃ.
           [1247] Parosahassaṃ bhikkhūnaṃ       sugataṃ payirupāsati
                  desentaṃ virajaṃ dhammaṃ     nibbānaṃ akutobhayaṃ.
           [1248] Suṇanti dhammaṃ vimalaṃ       sammāsambuddhadesitaṃ
                  sobhati vata sambuddho     bhikkhusaṃghapurakkhato.
           [1249] Nāganāmosi bhagavā      isīnaṃ isisattamo
                  mahāmeghova hutvāna     sāvake abhivassasi.
           [1250] Divā vihārā nikkhamma    satthudassanakamyatā
                  sāvako te mahāvīra     pāde vandati vaṅgiso.
           [1251] Ummaggapathaṃ mārassa      abhibhuyya carati pabhijja khīlāni
                  taṃ passatha bandhapamuñca karaṃ  asitaṃva bhāgaso pavibhajja.
                   [1252] Oghassa hi nitharaṇatthaṃ 2-
                          anekavihitaṃ maggaṃ akkhāsi
                          tasmiṃ ca amate akkhāte
                          dhammadasā ṭhitā asaṃhīRā.
                   [1253] Pajjotakaro ativijjha
                          sabbaṭhitīnaṃ atikkamamaddasa
@Footnote: 1 cha.Ma. palāpettha  2 cha.Ma. nitaraṇatthaṃ
                          Ñatvā ca sacchikatvā ca
                          aggaṃ so desayi dasaddhānaṃ.
                   [1254] Evaṃ sudesite dhamme
                          ko pamā do vijānataṃ dhammaṃ
                          tasmā hi tassa bhagavato sāsane
                          appamatto sadā namassamanusikkhe.
           [1255] Buddhānubuddho yo thero   koṇḍañño tibbanikkamo
                  lābhī sukhavihārānaṃ        vivekānaṃ abhiṇhaso.
           [1256] Yaṃ sāvakena pattabbaṃ      satthu sāsanakārinā
                  sabbassa taṃ anuppattaṃ      appamattassa sikkhato.
           [1257] Mahānubhāvo tevijjo     cetopariyakovido
                 koṇḍañño buddhadāyādo    pāde vandati satthuno.
           [1258] Nagassa passe āsīnaṃ      muniṃ dukkhassa pāraguṃ
                  sāvakā payirupāsanti      tevijjā maccuhāyino.
           [1259] Cetasā 1- anupariyeti    moggallāno mahiddhiko
                  cittaṃ nesaṃ samanvesaṃ 2-   vippamuttaṃ nirūpadhiṃ.
           [1260] Evaṃ sabbaṅgasampannaṃ      muniṃ dukkhassa pāraguṃ
                  anekākārasampannaṃ       payirupāsanti gotamaṃ.
                   [1261] Cando yathā vigatavalāhake nabhe
                          virocati vītamalova 3- bhāṇumā
                          evampi aṅgīrasa tvaṃ mahāmuni
                          atirocasi 4- yasasā sabbalokaṃ.
@Footnote: 1 te cetasā, saṃ.sagā. 15/218/235   2 samannesaṃ, saṃ.sagā. 15/218/235
@3 vigatamalova, saṃ. sagā. 15/219/236   4 ka. abhirocasi
           [1262] Kāveyyamattā vicarimha pubbe gāmā gāmaṃ purā puraṃ
                  athaddasāma sambuddhaṃ       sabbadhammāna pāraguṃ.
           [1263] So me dhammamadesesi     muni dukkhassa pāragū
                  dhammaṃ sutvā pasīdimha      saddhā no upapajjatha. 1-
           [1264] Tassāhaṃ vacanaṃ sutvā      khandhe āyatanāni ca
                  dhātuyo ca viditvāna      pabbajiṃ anagāriyaṃ.
           [1265] Bahūnaṃ vata atthāya        uppajjanti tathāgatā
                  itthīnaṃ purisānañca        ye te sāsanakārakā.
           [1266] Tesaṃ kho vata atthāya     bodhimajjhagamā muni
                  bhikkhūnaṃ bhikkhunīnañca        ye niyāmagataddasā.
           [1267] Sudesitā cakkhumatā       buddhenādiccabandhunā
                  cattāri ariyasaccāni      anukampāya pāṇinaṃ.
           [1268] Dukkhaṃ dukkhasamuppādaṃ       dukkhassa ca atikkamaṃ
                  ariyañcaṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ      dukkhūpasamagāminaṃ.
           [1269] Evamete tathā vuttā    diṭṭhā me te yathā tathā
                  sadattho me anuppatto    kataṃ buddhassa sāsanaṃ.
           [1270] Svāgataṃ vata me āsi     mama buddhassa santike
                  suvibhattesu dhammesu       yaṃ seṭṭhaṃ tadupāgamiṃ.
           [1271] Abhiññāpāramippatto      sotadhātu visodhitā
                  tevijjo iddhipattomhi    cetopariyakovido.
                   [1272] Pucchāmi satthāramanomapaññaṃ
                          diṭṭheva dhamme yo vicikicchānaṃ chettā 2-
                          aggāḷave kālamakāsi bhikkhu
                          ñāto yasassī abhinibbutatto.
@Footnote: 1 cha.Ma. udapajjatha  2 pāli. chetva
                   [1273] Nigrodhakappo iti tassa nāmaṃ
                          tayā kataṃ bhagavā brāhmaṇassa
                          so taṃ namassaṃ acari mutyapekkho 1-
                          āraddhavīriyo daḷhadhammadasSī.
                   [1274] Taṃ sāvakaṃ sakka mayampi sabbe
                          aññātumicchāma samantacakkhu
                          samavaṭṭhitā no savanāya sotā 2-
                          tuvaṃ no satthā tvamanuttarosi.
                   [1275] Chinda 3- no vicikicchaṃ brūhi metaṃ
                          parinibbutaṃ vedaya bhūripañña
                          majjheva no bhāsa samantacakkhu
                          sakkova devāna sahassanetto.
                   [1276] Ye keci ganthā idha mohamaggā
                          aññāṇapakkhā vicikicchaṭhānā 4-
                          tathāgataṃ patvā na te bhavanti
                          cakkhuṃ hi etaṃ paramaṃ narānaṃ.
                   [1277] No ce hi jātu puriso kilese
                          vāto yathā abbhaghanaṃ vihāne
                          tamovassa nivuto sabbaloko
                          jotimantopi na pabhāseyyuṃ.
                   [1278] Dhīrā ca pajjotakarā bhavanti
                          taṃ taṃ ahaṃ dhīra 5- tatheva maññe
                          vipassinaṃ jānamupāgamimha
                          parisāsu no āvikarohi kappaṃ.
@Footnote: 1 cha.Ma. mutyapekho  2 Sī. hetuṃ   3 pāli. chindeva
@4 pāli.,Ma. vicikicchaṭṭhānā   5 cha.Ma. vīra
                   [1279] Khippaṃ giraṃ eraya vaggu vagguṃ
                          haṃsova paggayha saṇikaṃ nikūja
                          bindussarena suvikappitena
                          sabbeva te ujjugatā suṇoma.
                   [1280] Pahīnajātimaraṇaṃ asesaṃ
                          niggayha dhonaṃ vadessāmi dhammaṃ
                          na kāmakāro hi puthujjanānaṃ
                          saṅkheyyakārova 1- tathāgatānaṃ.
                   [1281] Sampannaveyyākaraṇaṃ tavedaṃ
                          samujjupaññassa samuggahītaṃ
                          ayamañjali pacchimo suppaṇāmito
                          mā mohayī jānamanomapañña.
                   [1282] Paroparaṃ ariyadhammaṃ viditvā
                          mā mohayī jānamanomavīriya
                          vāriṃ yathā ghammani ghammatatto
                          vācābhikaṅkhāmi sutaṃ pavassa.
                   [1283] Yadatthikaṃ brahmacariyaṃ acāri 2-
                          kappāyano kaccissataṃ amoghaṃ
                          nibbāyi so ādu saupādiseso
                          yathā vimutto ahu taṃ suṇoma.
                   [1284] Acchecchi taṇhaṃ idha nāmarūpe (iti bhagavā)
                          kaṇhassa sotaṃ dīgharattānusayitaṃ
                          atāri jātiṃ maraṇaṃ asesaṃ
                          iccabravī bhagavā pañcaseṭṭho.
@Footnote: 1 cha.Ma. saṅkheyyakāro ca   2 cha.Ma. acarī
           [1285] Esa sutvā pasīdāmi       vaco te isisattama
                  amoghaṃ kira me puṭṭhaṃ       na maṃ vañcesi brāhmaṇo.
           [1286] Yathā vādī tathā kārī      ahu buddhassa sāvako
                  acchecchi maccuno jālaṃ     tataṃ māyāvino daḷhaṃ.
           [1287] Addasa bhagavā ādiṃ        upādānassa kappiyo
                  accagā 1- vata kappāno   maccudheyyaṃ suduttaraṃ.
           [1288] Taṃ devadevaṃ vandāmi       puttaṃ te dvipaduttama
                  anujātaṃ mahāvīraṃ          nāgaṃ nāgassa orasan"ti
imā gāthā saṅgītikāle ekajjhaṃ katvā saṅgahaṃ āropitā. Tattha "nikkhantaṃ
vata maṃ santan"tiādayo pañca gāthā āyasmā vaṅgīso navo acirapabbajito
hutvā vihāraṃ upagatā alaṅkatapaṭiyattā sambahulā itthiyo disvā uppannarāgo
taṃ vinodento abhāsi.
     Tattha nikkhantaṃ vata maṃ santaṃ, agārasmā anagāriyanti agārato nikkhantaṃ 2-
anagāriyaṃ pabbajitaṃ maṃ samānaṃ. Vitakkāti kāmavitakkādayo pāpavitakkā. Upadhāvantīti
mama cittaṃ upagacchanti. Pagabbhāti pāgabbhiyayuttā vasino. 3- "ayaṃ gehato
nikkhamitvā 4- pabbajito, nayimaṃ anuddhaṃsituṃ yuttan"ti evaṃ aparihārato
nillajjā. Kaṇhatoti kāḷato, lāmakabhāvatoti attho. Imeti tesaṃ attano paccakkhatā 5-
vuttā.
     Asuddhajīvino parivārayuttā manussā uggakiccatāya "uggā"ti vuccanti, tesaṃ
puttā uggaputtā. Mahissāsāti mahāissāsā. Sikkhitāti dvādasa vassāni
ācariyakule uggahitasippā. Daḷhadhamminoti daḷhadhanuno. Daḷhadhanu nāma dvisahassa-
thāmaṃ vuccati. Dvisahassathāmanti ca yassa āropitassa jiyāya bandho lohasīsādīnaṃ
bhāro daṇḍe gahetvā yāva kaṇḍapamāṇā nabhaṃ ukkhittassa paṭhavito muccati.
@Footnote: 1 Ma. ajjhagā  2 Sī. nikkhamantaṃ   3 Sī. sāhasino    4 Ma. nikkhanto
@5 Sī. attapaccakkhato
Samantā parikireyyunti samantato kaṇḍe khipeyyuṃ. Kittakāti ce āha "sahassaṃ
apalāyinan"ti, yuddhe aparaṃ mukhānaṃ 1- sahassamattānaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti:- sikkhitā
katahatthā uggā daḷhadhanuno 2- mahissāsā uggaputtā sahassamattā kadācipi yuddhe
parājayaṃ apattā appamattā samantato ṭhatvā thambhaṃ 3- upanissāya sacepi vasseyyuṃ. 4-
Tādisehipi issāsasahassehi samantā sare parikīriyante 5- susikkhito puriso daṇḍaṃ
gahetvā sabbe sare attano sarīre apatamāne katvā pādamūle pāteyya. Tattha
ekopi issāso dve sare ekato khipanto nāma natthi, itthiyo pana rūpārammaṇādi-
vasena pañca pañca sare ekato khipanti, evaṃ khipantiyo. Ettakā bhiyyoti imāhi
itthīhi bhiyyopi bahū itthiyo attano itthīkuttahāsabhāvādito vidhaṃsenti. 6-
     Sakkhī hi me sutaṃ etanti sammukhā mayā etaṃ sutaṃ. Nibbānagamanaṃ magganti
liṅgavipallāsena vuttaṃ, nibbānagāmimaggoti attho, vipassanaṃ sandhāyāha. Tattha
me nirato manoti tasmiṃ vipassanāmagge mayhaṃ cittaṃ nirataṃ.
     Evañce maṃ viharantanti evaṃ aniccaasubhajjhānabhāvanāya ca vipassanābhāvanāya
ca viharantaṃ maṃ. Pāpimāti kilesamāraṃ ālapati. Tathā maccu karissāmi, na me
maggaṃ udikkhasīti mayā kataṃ maggaṃ yathā na passasi, tathā maccu antaṃ karissāmīti
yojanā.
     Aratiñcātiādikā pañca gāthā attano santāne uppanne aratiādike
vinodentena vuttā. Tattha aratinti adhikusalesu dhammesu pantasenāsanesu ca
ukkaṇṭhanaṃ. Ratinti pañcakāmaguṇaratiṃ. Pahāyāti pajahitvā. Sabbaso gehasitañca
vitakkanti gehanissitaṃ puttadārādipaṭisaṃyuttaṃ ñātivitakkādiñca micchāvitakkaṃ
anavasesato pahāya. Vanathaṃ na kareyya kuhiñcīti ajjhattikabāhirappabhede sabbasmiṃ
vatthusmiṃ taṇhaṃ na
@Footnote: 1 Sī. paramukhānaṃ  2 Sī. daḷhadanvino 3 Ma. mamaṃ   4 Sī. sace kaṇḍe pavasseyyuṃ
@5 Ma. parikirante    6 Sī. viddhaṃseyyunti
Kareyyaṃ. Nibbanatho avanatho sa bhikkhūti yo hi sabbena sabbaṃ nittaṇho, tato
eva katthacipi nandiyā abhāvato avanatho, so bhikkhu nāma saṃsāre bhayassa sammadeva
ikkhaṇatāya bhinnakilesatāya cāti attho.
     Yamidha paṭhaviñca vehāsaṃ, rūpagataṃ jagatogadhaṃ kiñcīti yaṅkiñci idha paṭhavīgataṃ
bhūminissitaṃ vehāsaṃ vehāsaṭṭhaṃ devalokanissitaṃ rūpagataṃ rūpajātaṃ ruppanasabhāvaṃ
jagatogadhaṃ lokikaṃ bhavattayapariyāpannaṃ saṅkhataṃ. Parijiyyati sabbamaniccanti sabbaṃ taṃ
jarābhibhūtaṃ, tato eva aniccaṃ tato eva dukkhaṃ anattāti evaṃ tilakkhaṇāropanaṃ āha.
Ayaṃ therassa vipassanāti 1- vadanti. Evaṃ samecca caranti mutattāti evaṃ samecca
abhisamecca vipassanāpaññāsahitāya maggapaññāya paṭivijjhitvā mutattā pariññātattabhāvā
paṇḍitā caranti viharanti.
     Upadhīsūti khandhūpadhiādīsu. Janāti andhaputhujjanā. Gadhitāseti paṭibaddhacittā.
Ettha hi visesato kāmaguṇūpadhīsu chando apanetabboti dassento āha diṭṭhasute
paṭighe ca mute cāti. Diṭṭhasuteti diṭṭhe ceva sute ca, rūpasaddesūti attho.
Paṭigheti ghaṭṭite 2- phoṭṭhabbe. Muteti vuttāvasese mute, gandharasesūti vuttaṃ
hoti. Sāratthapakāsaniyaṃ "paṭighapadena gandharasā gahitā, mutapadena phoṭṭhabbārammaṇan"ti
vuttaṃ. Ettha vinodaya chandamanejoti etasmiṃ diṭṭhādibhede pañcakāmaguṇe kāmacchandaṃ
vinodehi, tathā sati sabbattha anejo avikappo bhavasi. Yo hettha na lippati muni tamāhūti
yo hi ettha kāmaguṇe taṇhālepena na lippati, taṃ moneyyadhammaṭṭhattā 3- "munī"ti
paṇḍitā vadanti. "atha saṭṭhisitā"ti pālīti adhippāyena keci "saṭṭhidhammārammaṇa-
nissitā"ti atthaṃ vadanti.  "aṭṭhasaṭṭhisitā savitakkā"ti pana pāli, appakaṃ
hi ūnaṃ adhikaṃ vā na gaṇanūpagaṃ hotīti. Aṭṭhasaṭṭhisitāti dvāsaṭṭhidiṭṭhigata-
sannissitā micchāvitakkāti atthoti keci vadanti, diṭṭhigatikā ca
sattāvāsābhāvaladdhiṃ 4- ajjhūpagatāti
@Footnote: 1 cha.Ma. mahāvipassanāti    2 cha.Ma. ghaṭṭanīye  3 cha.Ma. moneyyadhammaṭṭhato
@4 Ma. attho, keci devā diṭṭhigatikā, na ca sattāvāsabhāvaladdhiṃ
Adhiccasamuppannavādaṃ ṭhapetvā itaresaṃ vasena "atha saṭṭhisitā savitakkā"ti vuttaṃ.
Yathā hi taṇhālepābhāvena bhikkhūti vuccati, evaṃ diṭṭhilepābhāvenapīti dassetuṃ
"atha saṭṭhisitā"tiādi vuttaṃ. Puthujjanatāya 1- adhammā niviṭṭhāti te pana
micchāvitakkā niccādigāhavasena adhammā dhammato apetā puthujjanatāyaṃ
andhabāle niviṭṭhā abhiniviṭṭhā. Na ca vaṭṭagatassa kuhiñcīti yattha katthaci vatthusmiṃ
sassatavādādimicchādiṭṭhivaṭṭagato taṃladdhiko na ca assa bhaveyya. Aṭṭhakathāyaṃ pana "atha
saṭṭhisitā savitakkā, puthū janatāya adhammā niviṭṭhā"ti padaṃ uddharitvā atha cha
ārammaṇanissitā puthū adhammavitakkā janatāya niviṭṭhāti vuttaṃ, tathā na ca vaṭṭagatassa
kuhiñcīti tesaṃ vasena na katthaci kilesavaṭṭagato bhaveyyāti ca vuttaṃ. No pana
duṭṭhullabhāṇī sa bhikkhūti yo kilesehi dūsitattā ativiya duṭṭhullatā ca
duṭṭhullānaṃ micchāvādānaṃ bhaṇanasīlo ca no assa no bhaveyya, so bhikkhu nāma hotīti.
     Dabboti dabbajātiko paṇḍito. Cirarattasamāhitoti cirakālato paṭṭhāya
samāhito. Akuhakoti kohaññarahito asaṭho amāyāvī. Nipakoti nipuṇo cheko.
Apihālūti nittaṇho. Santaṃ padamajjhagamāti nibbānaṃ adhigato. Moneyyadhamma-
samannāgatato muni. Parinibbutoti ārammaṇakaraṇavasena nibbānaṃ paṭicca
saupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbuto. Kaṅkhati kālanti idāni anupādisesa-
nibbānatthāya kālaṃ āgameti. Na tassa kiñci karaṇīyaṃ atthi, yathā ediso
bhavissati, tathā attānaṃ sampādetīti adhippāyo.
     Mānaṃ pajahassūtiādayo catasso gāthā paṭibhāṇasampattiṃ nissāya attano
pavattamānaṃ mānaṃ vinodentena vuttā. Tattha mānaṃ pajahassūti seyyamānādinavavidhaṃ
mānaṃ pariccaja. Gotamāti gotamagottassa bhagavato sāvakattā attānaṃ gotamagottaṃ
katvā ālapati. Mānapathanti mānassa pavattiṭṭhānabhūtaṃ ayonisomanasikāraparikkhittaṃ
@Footnote: 1 Sī. puthujjanatāyaṃ
Jātiādiṃ tappaṭibaddhakilesappahānena jahassu pajaha. Asesanti sabbameva. Mānapathasmiṃ
sa mucchitoti mānavatthunimittaṃ mucchaṃ āpanno. Vippaṭisārīhuvā cirarattanti
imasmiṃ mānapathānuyogakkhaṇe vītivatte pubbeva arahattaṃ pāpuṇissa, "naṭṭhohamasmī"ti
vippaṭisārī ahuvā ahosi.
     Makkhena makkhitā pajāti sūrādinā attānaṃ ukkaṃsetvā pare vambhetvā 1-
paraguṇamakkhanalakkhaṇena makkhena pisitattā makkhī, puggalo hi yathā yathā paresaṃ
guṇe makkheti, tathā tathā attano guṇe puñjati nirākaroti nāma. Mānahatāti
mānena hataguṇā. Nirayaṃ papatantīti nirayaṃ upapajjanti.
     Maggajinoti maggena vijitakileso. Kittiñca sukhañcāti viññūhi pasaṃsitañca
kāyikacetasikasukhañca. Anubhotīti paṭilabhati. Dhammadasoti tamāhu tathattanti taṃ tathabhāvaṃ
sammāpaṭipannaṃ yāthāvato dhammadassīti paṇḍitā āhu.
     Akhiloti pañcacetokhilarahito. Padhānavāti sammappadhānaviriyasampanno. Visuddhoti
nīvaraṇasaṅkhātavalākāpagamena visuddhamānaso. Asesanti navavidhampi mānaṃ aggamaggena
pajahitvā. Vijjāyantakaro samitāvīti sabbaso samitakileso tividhāya vijjāya
pariyosānappatto hotīti attānaṃ ovadati.
     Athekadivasaṃ āyasmā ānando aññatarena rājamahāmattena nimantito
pubbaṇhasamayaṃ tassa gehaṃ gantvā paññatte āsane nisīdi āyasmatā vaṅgīsena
pacchāsamaṇena. Atha tasmiṃ gehe itthiyo sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitā theraṃ upasaṅkamitvā
vanditvā pañhaṃ pucchanti, dhammaṃ suṇanti. Athāyasmato vaṅgīsassa navapabbajitassa
ārammaṇaṃ pariggahetuṃ asakkontassa visabhāgārammaṇe rāgo uppajji. So saddho
ujujātiko kulaputto "ayaṃ me rāgo vaḍḍhitvā diṭṭhadhammikaṃ samparāyikampi atthaṃ
@Footnote: 1 Sī. bādhento, Ma. vambhento
Nāseyyā"ti cintetvā nisinnova 1- therassa attano pavattiṃ āvikaronto "kāma-
rāgenā"ti gāthamāha. Tattha yadipi kilesarajjanapariḷāho kāyampi 2- bādhati, cittaṃ
pana bādhento cirataraṃ bādhetīti dassetuṃ "kāmarāgena ḍayhāmī"ti vatvā "cittaṃ
me pariḍayhatī"ti vuttaṃ. Nibbāpananti rāganibbāpanakāraṇaṃ rāgapariḷāhassa
nibbāpanasamatthaṃ ovādaṃ karotīti attho.
     Saññāya vipariyesātiādikā gāthā tena yācitena āyasmatā ānandena vuttā.
Vipariyesāti vipallāsena usabhe subhanti pavattena viparītaggāhena. Nimittanti
kilesajanakanimittaṃ. Parivajjehīti pariccaja. Subhaṃ rāgūpasañhitanti rāgavaḍḍhanārammaṇaṃ
subhaṃ parivajjento asubhasaññāya parivajjeyya, sabbattha anabhiratisaññāya. Tasmā
tadubhayampi dassento "asubhāyā"tiādimāha.
     Tattha asubhāyāti asubhānupassanāya. Cittaṃ bhāvehi ekaggaṃ susamāhitanti attano
cittavikkhepābhāvena ekaggaṃ ārammaṇesu susamāhitaṃ appitaṃ katvā bhāvehi tava
asubhānupassanaṃ sukaraṃ akkhāmīti. Sati kāyagatā tyatthūti vuttakāyagatāsatibhāvanāya
tayā bhāvitā bahulīkatā hotūti attho. Nibbidābahulo bhavāti attabhāve sabbasmiñca
nibbedabahulo hohi.
     Nimittañca bhāvehīti niccanimittādīnaṃ ugghāṭanena visesato aniccānupassanā
animittā nāma, 3- tato mānānusayamujjahāti taṃ bhāvento maggapaṭipāṭiyā aggamaggādhi-
gamena mānānusayaṃ samucchinda. Mānābhisamayāti mānassa dassanābhisamayā ceva pahānābhisamayā
ca. Upasantoti sabbaso rāgādīnaṃ santatāya upasanto carissasi viharissasīti attho.
     Tameva vācantiādikā catasso gāthā bhagavatā subhāsitasutte 4- desite somanassa-
jātena therena bhagavantaṃ sammukhā abhitthavantena vuttā. Yāyattānaṃ na tāpayeti
@Footnote: 1 cha.Ma. yathānisinnova 2 Sī. kāyasmiṃpi  3 Sī. animittaṃ nāma
@4 saṃ.sagā. 15/213/227
Yāya vācāya hetubhūtāya attānaṃ vipaṭisārena na tāpeyya na viheṭheyya. 1- Pare ca na
vihiṃseyyāti pare ca parehi bhindanto na viheṭheyya. 2- Sā ve  vācā subhāsitāti
sā vācā ekaṃsena subhāsitā nāma, tasmā tameva vācaṃ bhāseyyāti yojanā.
Imāya gāthāya apisuṇavācāvasena bhagavantaṃ thometi.
     Paṭinanditāti paṭimukhabhāvena nanditā piyāyitā sampati āyatiñca suṇantehi
sampaṭicchitā. Yaṃ anādāyāti yaṃ vācaṃ bhāsanto pāpāni paresaṃ appiyāni aniṭṭhāni
pharusavacanāni anādāya aggahetvā atthabyañjanamadhuraṃ piyameva dīpeti. Tameva piyavācaṃ
bhāseyyāti piyavācāvasena abhitthavi.
     Amatāti sādhubhāvena amatasadisā. Vuttaṃ hetaṃ "saccaṃ have sādhutaraṃ rasānan"ti. 3-
Nibbānāmatapaccayattā vā amatā. Esa dhammo sanantanoti yā ayaṃ saccavācā
nāma, esa porāṇo dhammo cariyā paveṇi. Idameva hi porāṇānaṃ āciṇṇaṃ,
yaṃ te na alikaṃ bhāsiṃsu. Tenāha "sace atthe ca dhamme ca, ahu santo
patiṭṭhitā"ti. Tattha sacce patiṭṭhitattā eva attano ca paresañca atthe patiṭṭhitā,
atthe patiṭṭhitattā eva dhamme patiṭṭhitā hontīti veditabbā. Saccavisesanameva
vā etaṃ. Idaṃ hi vuttaṃ hoti:- sacce patiṭṭhitā, kīdise? atthe ca dhamme
ca, yaṃ paresaṃ atthato anapetattā atthaṃ anuparodhakaraṃ, dhammato anapetattā dhammaṃ
dhammikameva atthaṃ sādhetīti. Imāya gāthāya saccavācāvasena abhitthavi. Khemanti abhayaṃ
nirupaddavaṃ. Kena kāraṇenāti ce? nibbānapattiyā dukkhassantakiriyāya, yasmā
kilesanibbānaṃ pāpeti, vaṭṭadukkhassa ca antakiriyāya saṃvaṭṭati, tasmā khemanti
attho. Athavā yaṃ buddho nibbānapattiyā vā dukkhassantakiriyāya vāti dvinnaṃ
nibbānadhātūnaṃ atthāya khemamaggappakāsanato khemaṃ vācaṃ bhāsati. Sā ve vācāna-
muttamāti sā vācā sabbavācānaṃ seṭṭhāti evamettha attho daṭṭhabbo. Imāya
gāthāya mantāvacanavasena bhagavantaṃ abhitthavanto arahattanikūṭena thomanaṃ pariyosāpeti.
@Footnote: 1 Sī. na tāpaye na bādheyya 2 cha.Ma. na bādheyya  3 saṃ.sagā. 15/73/48 vittasutta
     Gambhīrapaññotiādikā 1- tisso gāthā āyasmato sāriputtattherassa pasaṃsanavasena
vuttā. Tattha gambhīrapaññoti gambhīresu khandhāyatanādīsu pavattāya nipuṇāya paññāya
samannāgatattā gambhīrapañño. Medhāsaṅkhātāya dhammojapaññāya samannāgatattā
medhāvī. "ayaṃ duggatiyā maggo, ayaṃ sugatiyā maggo, ayaṃ nibbānassa maggo"ti
evaṃ magge ca amagge ca kovidatāya maggāmaggassa kovido. Mahatiyā sāvakapāramī-
ñāṇassa matthakaṃ pattāya paññāya vasena mahāpañño. Dhammaṃ deseti bhikkhunanti
sammadeva pavattiṃ nivattiṃ 2- vibhāvento bhikkhūnaṃ dhammaṃ deseti. Tassā pana desanāya
pavattiākāraṃ dassetuṃ "saṅkhittenapī"tiādi vuttaṃ.
     Tattha saṅkhittenapīti "cattārimāni āvuso ariyasaccāni. Katamāni cattāri?
Dukkhaṃ ariyasaccaṃ .pe. Imāni kho āvuso cattāri ariyasaccāni, tasmā tihāvuso
idaṃ dukkhanti yogo karaṇīyo "ti evaṃ saṅkhittenapi deseti. "katamañcāvuso dukkhaṃ
ariyasaccaṃ jātipi dukkhā"tiādinā 3- nayena tāneva vibhajanto vitthārenapi bhāsati.
Khandhādidesanāsupi eseva nayo. Sālikāyiva nigghosoti yathā madhuraṃ ambapakkaṃ
sāyitvā pakkhehi vātaṃ 4- datvā madhuraravaṃ nicchārentiyā sālikāya nigghoso, evaṃ
therassa dhammaṃ kathentassa madhuro nigghoso hoti. Dhammasenāpatissa hi pittādīnaṃ
vasena apalibuddhavacanaṃ hoti, ayadaṇḍena pahaṭakaṃsatālako viya saddo niccharati.
Paṭibhāṇaṃ udiyyatīti kathetukamyatāya sati samuddato vīciyo viya uparūpari anantaṃ
paṭibhāṇaṃ uṭṭhahati.
     Tassāti dhammasenāpatissa. Tanti dhammaṃ desentassa. Suṇantāti yaṃ no thero
katheti, taṃ no sossāmāti ādarajātā suṇantā. Madhuranti iṭṭhaṃ. Rajanīyenāti
kantena. Savanīyenāti kaṇṇasukhena. Vaggunāti maṭṭhena manoharena. Udaggacittāti
odagyapītiyā vasena udaggacittā alīnacittā. Muditāti āmoditā pāmojjena
samannāgatā. Odhentīti avadahanti aññāya cittaṃ upaṭṭhapentā sotaṃ upanenti.
@Footnote: 1 cha.Ma. ādikāti padaṃ na dissati 2 Sī. pattinivattiyo
@3 Ma.upari. 14/373/317 saccavibhaṅgasutta 4 Sī.,Ma. tāḷaṃ
     Ajja paṇṇarasetiādikā catasso gāthā pavāraṇāsuttantadesanāya 1- satthāraṃ mahā-
bhikkhusaṃghaparivutaṃ nisinnaṃ disvā thomentena vuttā. Tattha paṇṇaraseti ekasmiṃ 2-
hi samaye bhagavā pubbārāme nisīdanto sāyaṇhasamaye sampattaparisāya kālayuttaṃ samayayuttaṃ
dhammaṃ desetvā udakakoṭṭhake gattāni parisiñcitvā vatthanivāsano 3- ekaṃsaṃ
sugatamahācīvaraṃ katvā migāramātupāsāde majjhimathambhaṃ nissāya paññattavarabuddhāsane
nisīditvā 4- samantato nisinnaṃ bhikkhusaṃghaṃ anuviloketvā tadahuposathe pavāraṇādivase
nisinno hoti, imasmiṃ paṇṇarasīuposatheti attho. Visuddhiyāti visuddhatthāya
visuddhipavāraṇāya. Bhikkhū pañcasatā samāgatāti pañcasatamattā bhikkhū satthāraṃ
parivāretvā nisajjavasena ceva ajjhāsayavasena ca samāgatā. Te ca saṃyojanabandhanacchidāti
saṃyojanasaṅkhāte santānassa bandhanabhūte kilese chinditvā ṭhitā, tato eva anīghā
khīṇapunabbhavā isīti kilesadukkhābhāvena niddukkhā khīṇapunabbhavā, asekkhānaṃ
sīlakkhandhādīnaṃ esitabhāvena isīti.
     Vijitasaṅgāmanti vijitakilesasaṅgāmattā vijitamārabalattā vijitasaṅgāmaṃ.
Satthavāhanti aṭṭhaṅgike ariyamaggarathe āropetvā veneyyasatte vāheti
saṃsārakantārato uttāretīti bhagavā satthavāho. Tenāha brahmā sahampati "uṭṭhehi vīra
vijitasaṅgāma, satthavāhā"ti, 5- taṃ satthavāhaṃ anuttaraṃ satthāraṃ sāvakā payirupāsanti.
Tevijjā maccuhāyinoti evarūpehi sāvakehi parivārito cakkavatti viya rājā
amaccaparivārito janapadacārikavasena samantā anupariyetīti yojanā.
     Palāpoti tuccho antosārarahito, sīlarahitoti attho. Vande ādiccabandhunanti
ādiccabandhuṃ satthāraṃ dasabalaṃ vandāmīti vadati.
     Parosahassantiādikā catasso gāthā nibbānapaṭisaṃyuttāya dhammiyā kathāya
bhikkhūnaṃ dhammaṃ desentaṃ bhagavantaṃ thomentena vuttā. Tattha parosahassanti
@Footnote: 1 saṃ.sagā. 15/215/230 2 cha.Ma. yasmiṃ  3 cha.Ma. vatthanivasano, Sī. nivatthanivāsano
@4 Ma. nisinno    5 vi.mahā. 4/8/8 mahākhandhaka
Atirekasahassaṃ, aḍḍhateḷasāni bhikkhusahassāni sandhāya vuttaṃ. Akutobhayanti nibbāne
kutocipi bhayaṃ natthi, nibbānaṃ pattassa ca kutocipi bhayaṃ natthīti nibbānaṃ akutobhayaṃ
nāma.
     "āguṃ na karotī"tiādinā 1- vuttakāraṇehi bhagavā nāgoti vuccatīti nāganāmosi
bhagavāti. Isīnaṃ isisattamoti sāvakapaccekabuddhaisīnaṃ uttamo isi, vipassīsammā-
sambuddhato paṭṭhāya isīnaṃ vā sattamako isi. Mahāmeghovāti sāvakapaccekabuddha-
isīnaṃ uttamo isi, vipassīsammāsambuddhato paṭṭhāya isīnaṃ vā sattamako isi.
Mahāmeghovāti cātuddīpikamahāmegho viya hutvā.
     Divā vihārāti paṭisallānaṭṭhānato. Sāvako te mahāvīra, pāde vandati
vaṅgisoti idaṃ thero arahattaṃ patvā attano visesādhigamaṃ pakāsento vadati.
     Ummaggapathantiādikā catasso gāthā bhagavatā "kiṃ nu te vaṅgīsa imā
gāthāyo pubbe parivitakkitā, udāhu ṭhānaso cetā paṭibhantī"ti pucchitena ṭhānaso
paṭibhantīti dassentena vuttā, kasmā panevaṃ taṃ bhagavā avoca? saṃghamajjhe kira
kathā udapādi "vaṅgīsatthero vissaṭṭhagantho neva uddesena, na paripucchāya, na
yonisomanasikārena kammaṃ karoti. Kathaṃ 2- bandhanto vaṇṇapadāni 3- karonto vicaratī"ti.
Atha bhagavā "ime bhikkhū vaṅgīsassa paṭibhāṇasampattiṃ na jānanti, ahamassa paṭibhāṇasampattiṃ
jānāpessāmī"ti cintetvā "kiṃ nu kho vaṅgīsā"tiādinā pucchati. Ummaggapathanti
anekāni kilesuppajjanapathāni. 4- Vaṭṭappasutapathatāya hi pathanti vuttaṃ. Pabhijja
khīlānīti rāgādikhīlāni pañca bhinditvā carasi. Taṃ passathāti taṃ 5- evaṃ abhibhuyya
ca chinditvā ca carantaṃ buddhaṃ passatha. Bandhapamuñcakaranti bandhanamocanakaraṃ. 6- Asitanti
anissitaṃ. Bhāgaso paṭibhajjāti satipaṭṭhānādikoṭṭhāsato dhammaṃ paṭibhajjanīyaṃ katvā.
Pavibhajjātipi pāṭho, uddesādikoṭṭhāsato pakārena vibhajitvā vibhajitvā dhammaṃ
desetīti attho.
@Footnote: 1 khu.sutta. 25/528/437 sabhiyasutta   2 cha.Ma. gāthaṃ   3 Sī. cuṇṇiyapadāni
@4 Sī. kilesummujanapathāni  5 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati     6 Ma. bandhanapamuñcakaraṃ
     Oghassāti kāmādicaturoghassa. Anekavihitanti satipaṭṭhānādivasena anekavidhaṃ
aṭṭhatiṃsāya vā kammaṭṭhānaṃ vasena anekappakāraṃ amatāvahaṃ maggaṃ akkhāsi abhāsi.
Tasmiṃ ca amate akkhāteti tasmiṃ tena akkhāte amate amatāvahe. Dhammadasāti dhammassa
passitāro. Ṭhitā asaṃhīrāti kenaci asaṃhāriyā hutvā patiṭṭhitā. Ativijjhāti
ativijjhitvā. Sabbaṭhitīnanti sabbesaṃ diṭṭhiṭṭhānānaṃ viññāṇaṭṭhitīnaṃ vā.
Atikkamamaddasāti atikkamabhūtaṃ nibbānaṃ addasa. Agganti uttamaṃ dhammaṃ. Aggeti vā
pāṭho, paṭhamataranti attho. Dasaddhānanti pañcavaggiyānaṃ aggaṃ dhammaṃ agge vā
ādito desayīti attho.
     Tasmāti yasmā "esa dhammo sudesito"ti jānantena pamādo na kātabbo,
tasmā anusikkheti tisso sikkhā vipassanāpaṭipāṭiyā maggapaṭipāṭiyā ca sikkheyya.
     Buddhānubuddhotiādikā tisso gāthā āyasmato aññākoṇḍaññattherassa
thomanavasena vuttā. Tattha buddhānubuddhoti buddhānaṃ anubuddho. Buddhā hi paṭhamaṃ
cattāri saccāni bujjhiṃsu, pacchā thero sabbapaṭhamaṃ, tasmā buddhānubuddhoti. Thirehi
sīlakkhandhādīhi samannāgatattā thero, akuppadhammoti attho. Tibbanikkamoti daḷha-
viriyo. Sukhavihārānanti diṭṭhadhammasukhavihārānaṃ. Vivekānanti tiṇṇampi vivekānaṃ.
Sabbassa tanti yaṃ sabbasāvakena pattabbaṃ, assa anena taṃ anuppattaṃ. Appamattassa
sikkhatoti appamattena hutvā sikkhantena.
     Tevijjo cetopariyakovidoti chasu abhiññāsu catasso vadati, itarā dve
yadipi na vuttā, thero pana chaḷabhiññova. Yasmā theraṃ himavante chaddantadahato
āgantvā bhagavati paramanipaccakāraṃ dassetvā vandantaṃ disvā pasannamānaso bhagavato
sammukhā theraṃ abhitthavantena imā gāthā vuttā, tasmā "koṇḍañño buddhadāyādo,
pāde vandati satthuno"ti vuttaṃ.
     Nagassa passetiādikā tisso gāthā pañcahi bhikkhusatehi saddhiṃ sabbeheva
arahantehi bhagavati kāḷasilāyaṃ viharante āyasmā mahāmoggallāno tesaṃ bhikkhūnaṃ
cittaṃ samanvesanto arahattaphalavimuttiṃ passittha. Taṃ 1- disvā āyasmā vaṅgīso
bhagavantaṃ there ca abhitthavanto abhāsi. Tattha nagassa passeti isigilipabbatassa passe
kāḷasilāyaṃ. Āsīnanti nisinnaṃ.
     Cetasāti attano cetopariyañāṇena. Cittaṃ nesaṃ samanvesanti tesaṃ khīṇāsava-
bhikkhūnaṃ cittaṃ samanvesanto. Anupariyetīti anukkamena paricchindati.
     Evaṃ sabbaṅgasampannaṃ "muniṃ dukkhassa pāragun"ti vuttāya satthusampattiyā
ceva "tevijjā maccuhāyino"ti vuttāya sāvakasampattiyā cāti sabbehi aṅgehi
sampannaṃ samannāgataṃ. Muninti hi iminā padena monasaṅkhātena ñāṇena satthu
anavasesañeyyāvabodho vuttoti anāvaraṇañāṇena dasabalañāṇādīnaṃ saṅgaho kato
hoti, tenassa ñāṇasampadaṃ dasseti. Dukkhassa pāragunti iminā pahānasampadaṃ.
Tadubhayena ca satthu ānubhāvasampadādayo 2- dassitā honti. Tevijjā maccuhāyinoti
iminā sāvakānaṃ ñāṇasampattidīpanena ca nibbānadhātuyā adhigamadīpanena ca padadvayena
satthusāvakasampatti dassitā hoti. Tathā hi yathāvuttamatthaṃ pākaṭataraṃ kātuṃ
"muniṃ dukkhassa pāraguṃ, anekākārasampannaṃ, payirupāsanti gotaman"ti vuttaṃ. Tattha
anekākārasampannanti anekehi ākārehi sampannaṃ, anekākāraguṇasamannāgatanti
attho.
     Cando yathāti gāthā bhagavantaṃ cammānagare gaggarāya pokkharaṇiyā tīre
mahatā bhikkhusaṃghena anekehi ca devanāgasahassehi parivutaṃ attano vaṇṇena ca
yasasā ca virocamānaṃ disvā somanassajātena abhitthavantena vuttā. Tattha cando
yathā vigatavalāhake nabheti yathā saradasamaye apagatavalāhake valāhakasadisena aññena
@Footnote: 1 cha.Ma. te   2 Sī. ānubhāvādisampadā
Ca mahikādinā upakkilesena vimutte ākāse puṇṇacando virocati, vītamalova
bhāṇumāti teneva valāhakādiupakkilesavigamena vigatamalo bhāṇumā suriyo yathā virocati.
Evampi aṅgīrasa tvanti evaṃ aṅgehi niccharaṇajutīhi jutimante tvampi mahāmuni
bhagavā atirocasi attano yasasā sadevakaṃ lokaṃ atikkamitvā virocasīti.
     Kāveyyamattātiādikā dasa gāthā arahattaṃ patvā attano paṭipattiṃ paccavekkhitvā
satthu attano ca guṇe vibhāventena vuttā. Tattha kāveyyamattāti
kāveyyena kabbakaraṇena 1- mattā mānitā sambhāvitā guṇodayaṃ āpannā. Addasāmāti
addasimhā.
     Addhā no upapajjathāti ratanattayaṃ addhā amhākaṃ upakāratthāya upapajji.
     Vacananti saccapaṭisaṃyuttaṃ dhammakathaṃ. Khandhe āyatanāni ca dhātuyo cāti pañcakkhandhe
dvādasāyatanāni aṭṭhārasa dhātuyo ca.  imasmiṃ ṭhāne khandhādikathā vattabbā,
sā visuddhimagge 2- vitthāritā evāti tattha vuttanayeneva veditabbā. Viditvānāti
rūpādivibhāgādito aniccatādito pubbabhāgañāṇena jānitvā.
     Ye te sāsanakārakāti ye te sattā tathāgatānaṃ sāsanakārakā, tesaṃ
bahūnaṃ atthāya vata uppajjanti tathāgatā.
     Ye niyāmagataddasāti niyāmo eva niyāmagataṃ, ye bhikkhū bhikkhuniyo ca
sammattaniyāmaṃ addasaṃsu adhigacchiṃsu, tesaṃ atthāya vata bodhiṃ sammāsambodhiṃ ajjhagamā
muni bhagavāti yojanā.
     Sudesitāti veneyyajjhāsayānurūpaṃ saṅkhepato vitthārato ca suṭṭhu desitā.
Cakkhumatāti pañcahi cakkhūhi cakkhumatā. Attahitakāmehi araṇīyāni karaṇīyāni ariya-
bhāvakarāni, ariyassa vā bhagavato saccānīti ariyasaccāni. Dukkhantiādi tesaṃ
@Footnote: 1 Ma. kabyakārakena  2 visuddhi. 3/1 khandhaniddesa
Ariyasaccānaṃ sarūpadassanaṃ, imasmiṃ ṭhāne ariyasaccakathā vattabbā, sā sabbākārato
visuddhimagge 1- vitthāritāti tattha vuttanayeneva veditabbā. Evamete tathāti ete
dukkhādayo ariyasaccadhammā evaṃ dukkhādippakārena tathā avitathā anaññathā. Vuttā
diṭṭhā me te yathā tathāti yathā satthārā vuttā, tathā mayā diṭṭhā, ariyamagga-
ñāṇena paṭividdhattā evaṃ tesaṃ. 2- Sadattho me anuppatto arahattaṃ mayā sacchikataṃ,
tato ca kataṃ buddhassa bhagavato sāsanaṃ ovādānusiṭṭhiyaṃ anupatiṭṭho. 3-
     Svāgataṃ vata me āsīti suāgamanaṃ vata me ahosi. Mama buddhassa santiketi
mama sambuddhassa bhagavato santike samīpe.
     Abhiññāpāramippattoti channampi abhiññānaṃ pāramiṃ ukkaṃsaṃ adhigato. Iminā
hi padena vuttamevatthaṃ vivarituṃ "sotadhātu visodhitā"tiādi vuttaṃ.
     Pucchāmi satthārantiādikā dvādasa gāthā attano upajjhāyassa parinibbutabhāvaṃ
pucchantena vuttā, āyasmato nigrodhakappattherassa hi parinibbānakāle
āyasmā vaṅgīso asammukhā ahosi. Diṭṭhipubbañca tena tassa hatthakukkuccādi,
pubbavāsanāvasena hi tādisañca āyasmato pilindavacchassa vasalavādena samudācāro viya
khīṇāsavānampi hotiyeva. 4- Tena "parinibbuto nu kho me upajjhāyo, udāhu no"ti
uppannaparivitakko satthāraṃ pucchi. Tena vuttaṃ "upajjhāyassa parinibbutabhāvaṃ
pucchantena vuttā"ti. Tattha satthāranti diṭṭhadhammikādīhi veneyyānaṃ anusāsakaṃ.
Anomapaññanti omaṃ vuccati parittaṃ lāmakaṃ, na omapaññaṃ anomapaññaṃ, mahāpaññanti
attho. Diṭṭheva dhammeti paccakkhameva, imasmiṃyeva attabhāveti attho.
Vicikicchānanti saṃsayānaṃ evarūpānaṃ vā parivitakkānaṃ chettā. 5- Aggāḷaveti
aggāḷavacetiyasaṅkhāte vihāre. Ñātoti pākaṭo. Yasassīti lābhasakkārasampanno.
Abhinibbutattoti upasantasabhāvo apariḍayhamānacitto.
@Footnote: 1 visuddhi. 3/76 indriyasaccaniddesa 2 Sī. tāva tesaṃ  3 Ma. anupatiṭṭhā
@4 Sī. tādisaṃ hotiyeva  5 Ma. chedako
     Tayā katanti tādise chāyāsampanne nigrodharukkhamūle nisinnattā "nigrodha-
kappo"ti tayā kataṃ nāmaṃ. Iti so yathā attanā upalakkhitaṃ tathā vadati. Bhagavā
pana na nisinnattā eva taṃ tathā ālapati, apica kho tattha arahattaṃ pattattāpi.
Brāhmaṇassāti jātiṃ sandhāya vadati. So kira brāhmaṇamahāsālakulā pabbajito.
Namassaṃ acarinti namassamāno vihāsiṃ. Mutyapekkhoti nibbāne patiṭṭhito.
     Daḷhadhammadassīti bhagavantaṃ ālapati. Daḷhadhammaṃ hi nibbānaṃ abhijjanaṭṭhena,
tañca bhagavā passi dassesi ca.
     Sakkātipi bhagavantameva kulanāmena ālapati. Mayampi sabbeti niravasesaparisaṃ 1-
saṅgaṇhitvā attānaṃ dassento vadati. Samantacakkhūtipi bhagavantameva sabbaññuta-
ñāṇena ālapati. Samavaṭṭhitāti sammā avaṭṭhitā, ābhogaṃ katvā ṭhitā. Noti amhākaṃ.
Savanāyāti imassa pañhassa veyyākaraṇaṃ 2- savanatthāya. Sotāti sotadhātuyā. 3-
Tuvaṃ no satthā tvamanuttarosīti thutivacanavasena vadati.
     Chinda no vicikicchanti vicikicchāpaṭirūpakaṃ taṃ parivitakkaṃ sandhāyāha. Akusala-
vicikicchāya pana thero nibbicikicchova. Brūhi metanti brūhi me etaṃ. Yaṃ mayā
yācitosi "taṃ sāvakaṃ sakka mayampi sabbe aññātumicchāmā"ti yācitova, taṃ
brāhmaṇaṃ parinibbutaṃ vedaya bhūripañña. Majjheva no bhāsāti parinibbutaṃ jānitvā
mahāpañña bhagavā majjheva amhākaṃ sabbesaṃ bhāsa, yathā sabbe mayaṃ jāneyyāma.
Sakkova devāna sahassanettoti idaṃ pana thutivacanameva, apicettha ayamadhippāyo:-
yathā sakko sahassanetto devānaṃ majjhe tehi sakkaccaṃ sampaṭicchitavacanaṃ 4- bhāsati,
evaṃ amhākaṃ majjhe amhehi sampaṭicchitavacanaṃ bhāsāti.
     Ye kecīti imampi gāthaṃ bhagavantaṃ thunanto vattukāmataṃ janetuṃ bhaṇati.
Tassattho:- ye keci abhijjhādayo ganthā, tesaṃ appahāne sati mohavicikicchānaṃ
@Footnote: 1 Sī.,Ma. avasesaparisaṃ    2 Sī. imassa pañhāveyyākaraṇassa
@3 Sī. hetunti sotadhātuṃ   4 Sī.,Ma. sampaṭicchitavacano
Pahānābhāvato mohamaggāti ca, aññāṇapakkhāti ca, vicikicchāṭhānāti ca vuccanti,
sabbe te tathāgataṃ patvā tathāgatassa desanābalena viddhaṃsitā bhavanti nassanti.
Kiṃkāraṇanti? cakkhuṃ hi etaṃ paramaṃ narānaṃ, yasmā tathāgato sabbaganthavidhamanena
Paññācakkhujananato narānaṃ paramaṃ cakkhunti vuttaṃ hoti.
     No ce hi jātūti imampi gāthaṃ thunanto eva vattukāmataṃ janento bhaṇati.
Tattha jātūti ekaṃsavacanaṃ. Purisoti bhagavantaṃ sandhāyāha. Jotimantoti paññājoti-
sampannā sāriputtādayo. Idaṃ vuttaṃ hoti:- yadi bhagavā puratthimādibhedo vāto
viya abbhaghanaṃ desanāvegena kilese vihaneyya, tato yathā abbhaghananivuto loko
tamova hoti ekandhakāro, evaṃ sabbopi loko aññāṇanivuto tamova siyā.
Ye cāpi ime idāni jotimanto khāyanti sāriputtādayo, tepi na bhāseyyuṃ
na dīpeyyunti.
     Dhīrā cāti imam pigāthaṃ purimanayenevāha. Tassattho:- dhīrā ca paṇḍitapurisā
pajjotakarā bhavanti paññāpajjotaṃ uppādenti. Taṃ tasmā ahaṃ taṃ dhīra padhāna-
viriyasamannāgata bhagavā tatheva maññe dhīro pajjotakarotveva maññāmi, mayampi
vipassinaṃ sabbadhamme yathābhūtaṃ passantaṃ bhagavantaṃ jānantā eva upāgamimhā.
Tasmā "parisāsu no āvikarohi kappaṃ parinibbutova yathā nigrodhakappaṃ āvikarohi
pakāsehīti.
     Khippan tiimampi gāthaṃ purimanayeneva āha. Tassattho:- bhagavā khippaṃ giraṃ
eraya vaggu vagguṃ acirāyamāno 1- vācaṃ bhāsa vaggu manoharaṃ. Haṃsova yathā suvaṇṇa-
haṃso gocaraṃ pariggaṇhanto jātassaravanasaṇḍaṃ disvā gīvaṃ paggayha pakkhe uddhunitvā
haṭṭhatuṭṭho 2- saṇikaṃ ataramāno vagguṃ nikūjati giraṃ nicchāreti, evamevaṃ tvaṃ saṇikaṃ
@Footnote: 1 potthakesu "ataramāno"ti pāṭho dissati
@2 potthakesu "haṭṭhatuṭṭhenā"ti pāṭho dissati
Nikūja iminā mahāpurisalakkhaṇaññatarena bindussarena suṭṭhu vikappitena abhisaṅkhatena,
ete mayaṃ sabbe ujugatā avikkhittamānasā hutvā tava nikūjaṃ suṇomāti.
     Pahīnajātimaraṇanti idampi purimanayeneva āha. Tattha na sissatīti aseso,
taṃ asesaṃ, sotāpannādayo viya kiñci asesetvā pahīnajātimaraṇanti vuttaṃ hoti.
Niggayhāti nibandhitvā, 1- dhonanti dhutasabbapāpaṃ. Vadessāmīti kathāpessāmi
dhammaṃ. Na kāmakāro hohi puthujjanānanti puthujjanasekkhādīnaṃ tividhānaṃ janānaṃ kāmakāro
natthi, te yaṃ icchanti ñātuṃ vā vattuṃ  vā, taṃ na sakkonti. Saṅkheyyakārova
tathāgatānanti tathāgatānaṃ pana vīmaṃsakāro paññāpubbaṅgamakiriyā, te yaṃ icchanti
ñātuṃ vā vattuṃ vā, taṃ sakkontiyevāti adhippāyo.
     Idāni taṃ saṅkheyyakāraṃ pakāsento "sampannaveyyākaraṇan"ti gāthamāha.
Tassattho:- tathā hi tava bhagavā idaṃ samujjupaññassa sabbattha appaṭihatabhāvena
ujugatapaññassa sammadeva vuttaṃ pavattitaṃ sampannaveyyākaraṇaṃ "santatimahāmatto satta-
tālamattaṃ abbhuggantvā parinibbāyissati, suppabuddho sakko sattame divase paṭhaviṃ
pavisissatī"ti evamādiṃ samuggahitaṃ sammadeva uggahitaṃ aviparītaṃ diṭṭhaṃ, puna
suṭṭhutaraṃ añjaliṃ paṇāmetvā āha. Ayamañjali pacchimo suppaṇāmitoti ayaṃ aparopi
añjali suṭṭhutaraṃ paṇāmito. Mā mohayī jānanti mā no avacanena mohayi jānanto
tassa 2- gatiṃ, anomapaññāti bhagavantaṃ ālapati.
     Paroparanti imaṃ pana gāthaṃ aparenapi pariyāyena amohanameva yācanto āha.
Tattha paroparanti lokuttaralokiyavasena sundarāsundaraṃ dūre santike vā. Ariyadhammanti
catusaccadhammaṃ. Viditvāti paṭivijjhitvā. Jānanti sabbaṃ ñeyyadhammaṃ jānanto.
Vācābhikaṅkhāmīti yathā ghammani ghammakāle uṇhābhitatto puriso kilanto tasito
vāriṃ, evaṃ te vācaṃ abhikaṅkhāmi. Sutaṃ pavassāti sutasaṅkhātaṃ saddāyatanaṃ pavassa
@Footnote: 1 Sī. suṭṭhu yācitvā nibandhitvā  2 Sī. kappassa
Pagghara 1- muñca pavatta. "sutassa vassātipi pāli, 2- vuttapakārassa saddāyatanassa
vuṭṭhiṃ vassāti attho.
     Idāni yādisaṃ vācaṃ abhikaṅkhati, taṃ pakāsento "yadatthikan"ti gāthamāha.
Tattha kappāyanoti kappameva pūjāvasena vadati. Yathā vimuttoti "kiṃ anupādi
sesāya nibbānadhātuyā yathā asekkho, udāhu saupādisesāya yathā sekkho"ti
vā pucchati. Sesamettha pākaṭameva.
     Evaṃ dvādasahi gāthāhi yācito bhagavā taṃ byākaronto 3- "acchecchī"tiādimāha.
Tattha acchecchi taṇhaṃ idha nāmarūpe (iti bhagavā) kaṇhassa sotaṃ dīgharattānusayitanti
imasmiṃ nāmarūpe kāmataṇhādibhedā taṇhā dīgharattaṃ appahīnaṭṭhena anusayitā
kaṇhanāmakassa mānassa sotantipi vuccati, taṃ kaṇhassa sotabhūtaṃ dīgharattānusayitaṃ
idha nāmarūpe taṇhaṃ kappāyano chindi. Iti bhagavāti idaṃ pana saṅgītikārānaṃ
vacanaṃ. Atāri jātiṃ maraṇaṃ asesanti so taṃ taṇhaṃ chetvā asesaṃ jātimaraṇaṃ
atari anupādisesāya parinibbāyīti dasseti, iccabravi bhagavā pañcaseṭṭhoti āyasmatā
vaṅgīsena puṭṭho bhagavā evaṃ avoca pañcahi saddhādīhi indriyehi anaññasādhāraṇehi
cakkhūhi vā seṭṭho, athavā pañcaseṭṭhoti pañcahi sīlādīhi dhammakkhandhehi, pañcahi
vā hetusampadādīhi seṭṭho uttamo pavaroti saṅgītikārānamevidampi vacanaṃ.
     Evaṃ vutte bhagavato bhāsitaṃ abhinandamānaso āyasmā vaṅgīso "esa sutvā"ti-
ādikā gāthāyo āha. Tattha paṭhamagāthāyaṃ na maṃ vañcesīti yasmā parinibbuto,
tasmā tassa parinibbutabhāvaṃ icchantaṃ maṃ na vañcesi, na visaṃvādesīti attho.
Sesaṃ pākaṭameva.
     Dutiyagāthāyaṃ yasmā mutyapekkho vihāsi, tasmā taṃ sandhāyāha "yathā vādī
tathā kārī, ahu buddhassa sāvako"ti. Maccuno jālaṃ tatanti tebhūmikavaṭṭe vitthataṃ
@Footnote: 1 Sī. paṅghara  2 Ma. pavassātipi pāḷi   3 cha.Ma. viyākaronto
Vitthataṃ mārassa taṇhājālaṃ. Māyāvinoti bahumāyassa. "tathā māyāvino"tipi keci
paṭhanti, tesaṃ yo anekāhi māyāhi anekakkhattuṃ bhagavantaṃ upasaṅkami, tassa tathā
māyāvinoti adhippāyo.
     Tatiyagāthāya ādinti mūlakāraṇaṃ. Upādānassāti vaṭṭassa. Vaṭṭaṃ daḷhehi
kammakilesehi upādātabbaṭṭhena "upādānan"ti vuttaṃ. Tassa upādānassa ādiṃ
avijjātaṇhādibhedaṃ kāraṇaṃ ñāṇacakkhunā addasa. Kappo kappiyoti 1- evaṃ vattuṃ
vaṭṭati bhagavāti adhippāyena vadati. Accagā vatāti atikkanto vata. Maccudheyyanti
maccu ettha dhiyyatīti maccudheyyaṃ, tebhūmikavaṭṭaṃ, suduttaraṃ accagā vatāti
vedajāto vadati.
     Idāni satthari attano upajjhāye ca pasannamānaso pasannākāraṃ vibhāvento
"taṃ devadevan"ti osānagāthamāha. Tattha taṃ devadevaṃ vandāmīti sammutidevo, upapatti-
devo, visuddhidevoti tesaṃ sabbesampi devānaṃ uttamadevatāya 2- devadevaṃ
dvipaduttama bhagavā taṃ vandāmi. Na kevalaṃ taṃyeva, athakho tava 3- saccābhisambodhiyā 4-
anudhammajātattā anujātaṃ māravijayena mahāviriyatāya mahāvīraṃ āguakaraṇādiatthena nāgaṃ
tava ure vāyāmajanitajātitāya orasaṃ puttaṃ nigrodhakappañca vandāmi.
     Evamete subhūtiādayo vaṅgīsapariyosānā dvisataṃ catusaṭṭhī ca mahātherā idha
pāliyaṃ ārūḷhā, te sabbe yathā sammāsambuddhassa 5- sāvakabhāvena ekavidhā.
Tathā asekkhabhāvena, ukkhittapalighatāya saṅkiṇṇaparikkhatāya, abbuḷhesikatāya,
niraggaḷatāya, pannaddhajatāya, pannabhāratāya visaṃyuttatāya, 5- dasasu ariyavāsesu
vuṭṭhavāsatāya ca. Tathā hi te pañcaṅgavippahīnā chaḷaṅgasamannāgatā ekārakkhā
@Footnote: 1 Ma. kappiyo kappoti  2 Sī. devatā  3 Sī. taṃ tava  4 Ma. saccābhisambodhi
@5-5 Sī. sāvakaparikkhatāya abbuḷhesikatāya niraggaḷatāya pannaddhajatāya pannabhāvena
@ekavidhā tathā asekkhabhāvena ukkhittapalighatāya saṃkiṇṇabhāratāya visaññavuttatāya
Caturāpassenā panuṇṇapaccekasaccā samayavayasaṭṭhesanā anāvilasaṅkappā passaddha-
kāyasaṅkhārā suvimuttacittā suvimuttapaññā ca. 1- Iti evamādinā nayena ekavidhā.
     Ehibhikkhubhāvena upasampannā, na ehibhikkhubhāvena upasampannāti duvidhā.
Tattha aññāsi koṇḍaññappamukhā pañcavaggiyattherā, yasatthero, tassa sahāyabhūtā
vimalo subāhu puṇṇaji gavampatīti cattāro, aparepi tassa sahāyabhūtā pañcapaññāsa,
tiṃsa bhaddavaggiyā, uruvelakassapappamukhā sahassapurāṇajaṭilā, dve aggasāvakā,
tesaṃ parivārabhūtā aḍḍhaterasasatā paribbājakā, coro aṅgulimālattheroti sabbe
sahassaṃ paññāsādhikāni tīṇi satāni ca honti. Tenetaṃ vuccati:-
             "satattayaṃ sahassañca       paññāsañca punāpare
              ete therā mahāpaññā  sabbeva ehibhikkhukā"ti.
     Na kevalañca ete eva, athakho aññepi bahū santi. Seyyathīdaṃ?  selo
Brāhmaṇo, tassa antevāsikabhūtā tisatabrāhmaṇā, mahākappino, tassa parivārabhūtaṃ
purisasahassaṃ, suddhodanamahārājena pesitā kapilavatthuvāsino dasasahassapurisā, mahā-
bāvariyabrāhmaṇassa antevāsikabhūtā ajitādayo soḷasa sahassaparimāṇāti. Evaṃ
vuttato 2- aññe na ehibhikkhubhāvena upasampadā, te pana saraṇagamanūpasampadā
ovādapaṭiggahaṇūpasampadā pañhābyākaraṇūpasampadā ñatticatutthakammūpasampadāti
imehi catūhi ākārehi laddhūpasampadā. Ādito hi ehibhikkhubhāvūpagatā therā,
tesaṃ bhagavā pabbajjaṃ viya tīhi saraṇagamaneheva upasampadampi anuññāsi, ayaṃ
saraṇagamanūpasampadā. Yā pana:-
     "tasmātiha te kassapa evaṃ sikkhitabbaṃ `tibbaṃ me hirottappaṃ, paccupaṭṭhitaṃ
bhavissati theresu navesu majjhimesū'ti, evaṃ hi te kassapa sikkhitabbaṃ. Tasmātiha
@Footnote: 1 aṅ.dasaka. 24/19,20/23-4 2 Sī. eva, vuttehi
     Te kassapa evaṃ sikkhitabbaṃ `yaṅkiñci dhammaṃ suṇissāmi kusalūpasaṃhitaṃ, sabbaṃ
     taṃ atthiṃ katvā manasi karitvā sabbacetasā samannāharitvā ohitasoto
     dhammaṃ suṇissāmī'ti, evaṃ hi te kassapa sikkhitabbaṃ. Tasmātiha te kassapa
     evaṃ sikkhitabbaṃ `sātasahagatā ca me kāyagatā sati na vijahissatī'ti, evaṃ
     hi te kassapa sikkhitabban"ti. 1-
     Imassa ovādassa paṭiggahaṇena mahākassapattherassa anuññātaupasampadā, ayaṃ
ovādapaṭiggahaṇūpasampadā nāma. Yā pubbārāme caṅkamantena bhagavatā "uddhumātakasaññāti
vā sopāka `rūpasaññā'ti vā ime dhammā nānatthā nānābyañjanā, udāhu ekatthā
byañjanameva nānan"tiādinā asubhanissitesu pañhesu pucchitesu bhagavantaṃ
upasaṅkamantena sattavassikena sopākasāmaṇerena "uddhumātakasaññāti vā bhagavā
`rūpasaññā'ti vā ime dhammā ekatthā, vissajjitesu "iminā sabbaññutañāṇena
saddhiṃ saṃsanditvā ime pañhā byākatā"ti āraddhacittena bhagavatā anuññātaupasampadā,
ayaṃ pañhābyākaraṇūpasampadā nāma. Ñatticatutthakammūpasampadā pākaṭāva. 2-
     Yathā ehibhikkhubhāvena upasampadā, na ehibhikkhubhāvena upasampadāti duvidhā, evaṃ
sammukhāparammukhābhedatopi duvidhā. Ye hi satthu dharamānakāle ariyāya jātiyā
jātā, te aññāsikoṇḍaññādayo sammukhasāvakā nāma. Ye pana bhagavato parinibbānato
pacchā adhigatavisesā, te satipi satthu dhammasarīrassa paccakkhabhāve satthu sarīrassa
apaccakkhabhāvato parammukhasāvakā nāma.
     Tathā ubhatobhāgavimuttapaññāvimuttatāvasena, idha pāliyaṃ āgatā pana ubhato
bhāgavimuttā evāti veditabbā. Vuttaṃ hetaṃ apadāne:-
@Footnote: 1 saṃ.nidāna. 16/154/210 cīvarasutta  2 ka. ñatticatutthakammupasampadā pākaṭā hotiyeva
          "vimokkhāpi ca aṭṭhime  chaḷabhiññā sacchikatā"ti.
     Tathā sāpadānānapadānabhedato, yesaṃ hi purimesu sammāsambuddhesu paccekabuddha-
buddhasāvakesupi 1- puññakiriyāvasena pavattitaṃ sāvakapāramitāsaṅkhātaṃ atthi apadānaṃ,
te sāpadānā, seyyathāpi apadānapāliyaṃ āgatā theRā. Yesaṃ pana taṃ natthi,
te anapadānā.
     Kiṃ pana sabbena sabbaṃ pubbahetusampattiyā vinā saccābhisambodho sambhavatīti?
Na sambhavati. Na hi upanissayasampattirahitassa ariyamaggādhigamo atthi tassa
sudukkaradurabhisambhavasabhāvato. Yathāha:- "taṃ kiṃ maññatha bhikkhave katamaṃ nu kho dukkarataraṃ
vā durabhisambhavataraṃ vā"tiādi. 2- Yadi evaṃ kasmā vuttaṃ "yesaṃ pana taṃ natthi,
te anapadānā"ti. Nayidameva 3- daṭṭhabbaṃ "ye sabbena sabbaṃ upanissayasampattirahitā,
te anapadānā"ti tādisānaṃ idha anadhippetattā. Yesaṃ pana atiukkaṃsagataṃ apadānaṃ
natthi, te idha "anapadānā"ti vuttā, na sabbena sabbaṃ upanissayarahitāyeva.
Tathā hi ime sattā buddhuppādesu acchariyācinteyyaguṇavibhūtivitthataṃ buddhānaṃ
ānubhāvaṃ passantā catuppamāṇikassa lokassa sabbathāpi 4- pasādāvahattā satthari
saddhaṃ paṭilabhanti. Tathā saddhammassavanena, sāvakānaṃ sammāpaṭipattidassanena, kadāci
mahābodhisattānaṃ sammāsambodhiyā cittābhinīhāradassanena, tesaṃ santike ovādānu-
sāsanapaṭilābhena ca saddhamme saddhaṃ paṭilabhanti, te tattha paṭiladdhasaddhā yadipi
saṃsāre nibbāne ca ādīnavānisaṃse 5- passanti, mahārajakkhatāya pana yogakkhemaṃ
anabhisambhunantā antarantarā vivaṭṭūpanissayaṃ kusalabījaṃ attano santāne ropentiyeva
sappurisūpanissayabahukārabhāvato 6- tenāha 7-:-
             "yadimassa lokanāthassa       virajjhissāma sāsanaṃ
              anāgatamhi addhāne       hessāma sammukhā imaṃ.
@Footnote: 1 Sī. paccekabuddhesu buddhasāvakesu ca   2 saṃ.mahā. 19/1115/394 vālasutta
@3 cha.Ma. nayidamevaṃ   4 Sī. sabbadāpi   5 Sī. ādīnave ānisaṃse ca
@6 cha.Ma. sappurisūpanissayassa bahukārabhāvato  7 khu.buddha. 33/2/423 dīpaṅkarabuddhavaṃse
              Yathā manussā nadiṃ tarantā   paṭititthaṃ virajjhiya
              heṭṭhātiṭṭhe 1- gahetvāna uttaranti mahānadiṃ.
              Evameva mayaṃ sabbe       yadi muñcāmimaṃ jinaṃ
              anāgatamhi addhāne       hessāma sammukhā iman"ti.
     Evaṃ vivaṭṭaṃ uddissa uppāditakusalacittaṃ satasahassādhikacatuasaṅkheyyakālantare
vimokkhādhigamassa upanissayo na hotīti na sakkā vattuṃ. Pageva patthanāvasena
adhikāraṃ katvā pavattitaṃ. Evaṃ duvidhāpete.
     Aggasāvakā mahāsāvakā pakatisāvakāti tividhā. Tesu āyasmā aññāsi-
koṇḍañño, vappo, bhaddiyo, mahānāmo, assaji, nālako, yaso, vimalo, subāhu,
puṇṇaji, gavampati, uruvelakassapo, nadīkassapo, gayākassapo, sāriputto, mahā-
moggallāno, mahākassapo, mahākaccāyano, mahākoṭṭhito, mahākappino,
mahācundo, anuruddho, kaṅkhārevato, ānando, nandako, bhagu, nando, kimbilo, 2-
bhaddiyo, rāhulo, sīvali, upāli, dabbo, upaseno, khadiravaniyarevato, puṇṇo
mantāṇiputto, puṇṇo sunāparanto, soṇo kuṭikaṇṇo, soṇo koḷiviso, rādho,
subhūti, aṅgulimālo, vakkali, kāḷudāyī, mahāudāyī, pilindavaccho, 3- sobhito,
kumārakassapo, raṭṭhapālo, vaṅgīso, sabhiyo, selo, upavāno, meghiyo, sāgato,
nāgito, lakuṇḍakabhaddiyo, piṇḍolabhāradvājo, mahāpanthako, cūḷapanthako, bākulo, 4-
kuṇḍadhāno, 5- dārucīriyo, yasojo, ajito, tissametteyyo, puṇṇako, mettagū,
dhotako, upasivo, nando, hemako, todeyyo, kappo, jatukaṇṇi, bhadrāvudho,
udayo, posālo, mogharājā, piṅgiyoti ete asītimahāsāvakā nāma.
     Kasmā pana te eva therā "mahāsāvakā"ti vuccantīti? abhinīhārassa mahantabhāvato.
Tathā hi dve aggasāvakāpi mahāsāvakesu antogadhā. Te hi
@Footnote: 1 ka. heṭṭhatitthaṃ    2 cha.Ma. kimilo  3 Sī.,Ma. pilindivaccho
@4 Sī. bakkulo    5 Sī.,Ma. koṇḍadhāno
Sāvakapāramīñāṇassa matthakappattiyā sāvakesu aggadhammādhigamena aggaṭṭhāne ṭhitāpi
abhinīhāramahantatāsāmaññena "mahāsāvakā"tipi vuccanti. Itare pana pakatisāvakehi sātisaya-
mahābhinīhāRā. Tathā hi te padumuttarassa bhagavato kāle katapaṇidhānā. Tato
eva sātisayaṃ abhiññāsamāpattīsu vasino pabhinnapaṭisambhidā ca. Kāmaṃ sabbepi
arahanto sīlavisuddhiādike sampādetvā catūsu satipaṭṭhānesu patiṭṭhitacittā satta
bojjhaṅge yathābhūtaṃ bhāvetvā maggapaṭipāṭiyā anavasesato kilese khepetvā aggaphale
patiṭṭhahanti, tathāpi yathā saddhāvimuttato diṭṭhippattassa paññāvimutto ca ubhato-
bhāgavimuttassa pubbabhāgabhāvanāviseso addhā icchito viseso, evaṃ abhinīhāra-
mahantatāpubbayogamahantatāhi attasantāne sātisayaguṇavisesassa nipphāditattā
sīlādiguṇehi mahantā sāvakāti mahāsāvakā. Tesuyeva pana ye 1- bodhipakkhiyadhammesu
pāmokkhabhāvena dhurabhūtānaṃ sammādiṭṭhisammāsamādhīnaṃ sātisayakiccantarabhāvanipphattiyā
kāraṇabhūtāya tajjābhinīhārābhinihatāya sakkaccaṃ nirantaraṃ cirakālaṃ samāhitāya sammā
paṭipattiyā yathākkamaṃ paññāya samādhismiṃ ca ukkaṃsapāramippattiyā savisesaṃ
sabbaguṇehi aggabhāve ṭhitā, te sāriputtamoggallānattherā 2- satipi mahāsāvakatte
sāvakapāramiyā matthake sabbasāvakānaṃ aggabhāve ṭhitattā abhinīhāramahantabhāvato pubba-
yogamahantabhāvato ca "aggasāvakā"icceva vuccanti. Ye pana ariyasāvakā aggasāvakā
viya ca mahāsāvakā viya ca na parimitāva, athakho anekasatā anekasahassā,
te pakatisāvakā. Idha pāliyaṃ āruḷhā pana parimitāva gāthāvasena pariggahitattā.
Tathāpi 3- mahāsāvakesupi keci idha pāliyaṃ nāruḷhā.
     Evaṃ tividhāpi te animittavimokkhādibhedato tividhā, vimokkhasamadhigamavasenapi
tividhā. Tayo hi ime vimokkhā suññato vimokkho, animitto vimokkho, appaṇihito
vimokkhoti. Te ca vimokkhā suññatādīhi aniccānupassanādīhi tīhi anupassanāhi
adhigantabbā. Ādito hi aniccādīsu yena kenaci ākārena vipassanābhiniveso
@Footnote: 1 Sī. te 2 cha.Ma. sāriputtamoggallānā    3 Ma. tathā hi
Hoti. Yathā pana vuṭṭhānagāminiyā vipassanāya aniccākārato saṅkhā resammasantiyā
maggavuṭṭhānaṃ hoti, tadā vipassanā satipi rāganimittādīnaṃ samugghāṭane saṅkhāra-
nimittaṃ pana sā na vissajjetīti nippariyāyena animittanāmaṃ alabhamānā attano
maggassa animittanāmaṃ dātuṃ na sakkontīti. Kiñcāpi abhidhamme animittavimokkho
na uddhaṭo, suttante pana rāgādinimittānaṃ samugghāṭena labbhatīti.
           "animittañca bhāvehi        mānānusayamujjaha
            tato mānābhisamayā        upasanto carissasī"ti 1-
ādinā hi 2- vipassanāya animittavimokkhabhāvo anuttarassa animittavimokkhabhāvo ca
vutto. Yadā vuṭṭhānagāminiyā vipassanāya dukkhato saṅkhāre sammasantiyā magga-
vuṭṭhānaṃ hoti, tadā vipassanā rāgapaṇidhiādīnaṃ samugghāṭanena appaṇihitanāmaṃ
labhatīti appaṇihitavimokkhaṃ nāma hoti. Tadanantaro ca 3- maggo appaṇihitavimokkho.
Yadā pana vuṭṭhānagāminiyā vipassanāya anattākārena sammasantiyā maggavuṭṭhānaṃ
hoti, tadā vipassanā attadiṭṭhiyā samugghāṭanena suññatanāmaṃ labhatīti suññatavimokkhaṃ
nāma hoti. Tadanantaro ca maggo suññatavimokkho nāma hoti. Imesu aggamaggabhūtesu
tīsu vimokkhesu imesaṃ therānaṃ keci animittavimokkhena muttā, keci appaṇihita-
vimokkhena, keci suññatavimokkhena. Tena vuttaṃ "animittavimokkhādibhedato tividhā,
vimokkhasamadhigamenapi tividhā"ti.
     Paṭipadāvibhāgena catubbidhā. Catasso hi paṭipadā dukkhāpaṭipadā dandhābhiññā,
dukkhāpaṭipadā khippābhiññā, sukhāpaṭipadā dandhābhiññā, sukhāpaṭipadā
khippābhiññāti. Tattha rūpamukhādīsu vipassanābhinivesesu yo rūpamukhena vipassanaṃ
abhinivisitvā cattāri mahābhūtāni pariggahetvā upādārūpaṃ pariggaṇhāti arūpaṃ
pariggaṇhāti, rūpārūpaṃ pana pariggaṇhanto dukkhena kasirena kilamanto pariggahetuṃ
@Footnote: 1 saṃ.sagā. 15/212/227 ānandasutta 2 Ma. taṃ     3 Sī. ca-saddo na dissati
Sakkoti, tassa dukkhāpaṭipadā nāma hoti, pariggahitarūpārūpassa pana vipassanā-
parivāse maggapātubhāvadandhatāya dandhābhiññā nāma hoti. Yopi rūpārūpaṃ
pariggahetvā nāmarūpaṃ vavatthapento dukkhena kasirena kilamanto vavatthapeti, vavatthapite
ca nāmarūpe vipassanāparivāsaṃ vasanto cirena maggaṃ uppādetuṃ sakkoti, tassapi
dukkhāpaṭipadā dandhābhiññā nāma hoti. Aparo nāmarūpampi vavatthapetvā paccaye
pariggaṇhanto dukkhena kasirena kilamanto pariggaṇhāti. Paccaye ca pariggahetvā
vipassanāparivāsaṃ vasanto cirena maggaṃ uppādeti, evampi dukkhāpaṭipadā
dandhābhiññā nāma hoti. Aparo paccayepi pariggahetvā lakkhaṇāni paṭivijjhanto
dukkhena kasirena kilamanto paṭivijjhati, paṭividdhalakkhaṇo ca vipassanāparivāsaṃ vasanto
cirena maggaṃ uppādeti, evampi dukkhāpaṭipadā dandhābhiññā nāma hoti. Aparo
lakkhaṇānipi paṭivijjhitvā vipassanāñāṇe tikkhe sūre pasanne vahante uppanna-
vipassanānikantiṃ pariyādiyamāno dukkhena kasieerana 1- kilamanto paṭivijjhati, paṭividdha-
lakkhaṇo ca vipassanāparivāsaṃ vasanto 1- cirena maggaṃ uppādeti, evampi dukkhā-
paṭipadā dandhābhiññā nāma hoti. Yathāvuttāsuyeva paṭipadāsu maggapātubhāvassa khippatāya
dukkhāpaṭipadā khippābhiññā, tāsaṃ pana paṭipadānaṃ akicchasiddhiyaṃ maggapātubhāvassa
dandhatāya khippatāya ca yathākkamaṃ sukhāpaṭipadā dandhābhiññā sukhāpaṭipadā
khippābhiññā ca veditabbā. Imāsaṃ catassannaṃ paṭipadānaṃ vasena aggamaggappattiyā
therānaṃ catubbidhatā veditabbā. Na hi paṭipadāhi vinā ariyamaggādhigamo atthi.
Tathā hi abhidhamme "yasmiṃ samaye lokuttaraṃ jhānaṃ bhāveti niyyānikaṃ apacayagāmiṃ
.pe. Dukkhāpaṭipadaṃ dandhābhiññan"tiādinā 2- paṭipadāya saddhiṃyeva ariyamaggo vibhatto,
tena vuttaṃ "paṭipadāvibhāgena catubbidhā"ti.
     Indriyādhikavibhāgena pañcavidhā. Satipi nesaṃ saccābhisambodhasāmaññe ekacce
therā saddhuttarā seyyathāpi thero vakkali, ekacce viriyuttarā seyyathāpi thero
@Footnote: 1-1 cha.Ma. kilamanto pariyādiyati, nikantiñca pariyādiyitvā vipassanāparivāsaṃ vasanto
@2 abhi.saṅgaṇī. 34/277/84 cittuppādakaṇḍa
Mahāsoṇo koḷiviso, ekacce satuttarā seyyathāpi thero sobhito, 1- ekacce
samādhuttarā seyyathāpi thero cūḷapanthako, ekacce paññuttarā seyyathāpi thero
ānando. Tathā hi so gatimantatāya atthakosallādivantatāya 2- ca pasaṃsito, ayañca
vibhāgo pubbabhāge labbhamānavisesavasena vutto. Aggamaggakkhaṇe pana sesānampi
indriyānaṃ ekasabhāvā icchitāti.
     Tathā pāramippattā, paṭisambhidāppattā, chaḷabhiññā, tevijjā, sukkhavipassakāti
pañcavidhā. Sāvakesu hi ekacce sāvakapāramiyā matthakappattā yathā taṃ āyasmā
sāriputto āyasmā ca mahāmoggallāno, ekacce atthapaṭisambhidā dhammapaṭisambhidā
niruttipaṭisambhidā paṭibhāṇapaṭisambhidāti imāsaṃ catunnaṃ paṭisambhidānaṃ vasena
paṭisambhidāppattā, ekacce iddhividhañāṇādīnaṃ abhiññānaṃ vasena chaḷabhiññā, ekacce
pubbenivāsañāṇādīnaṃ tissannaṃ vijjānaṃ vasena tevijjā. Ye pana khaṇikasamādhimatte
ṭhatvā vipassanaṃ paṭṭhapetvā adhigataaggamaggā, te ādito antarantarā ca samādhijena
jhānaṅgena vipassanābbhantaraṃ paṭisandhānānaṃ abhāvā sukkhā vipassanā etesanti
sukkhavipassakā nāma. Ayañca vibhāgo sāvakānaṃ sādhāraṇabhāvaṃ upaparikkhitvā vutto.
Idha pāliyaṃ āgatā nattheva sukkhavipassakā. Tenevāha:-
          "paṭisambhidā catasso           vimokkhāpica aṭṭhime
           chaḷabhiññā sacchikatā           kataṃ buddhassa sāsanan"tiādi.
Evaṃ pāramippattādivasena pañcavidhā.
       Animittādivasena chabbidhā animittavimuttotiādayo.
       Saddhādhuro paññādhuroti duvidhā. Tathā appaṇihitavimutto paññāvimutto
cāti. Evaṃ animittavimuttādivasena ca pariyāyavimuttabhedena sattavidhā. Catūsu hi
arūpasamāpattīsu ekamekaṃ pādakaṃ katvā vipassanaṃ ārabhitvā arahattaṃ pattā cattāro,
nirodhato vuṭṭhāya arahattaṃ patto cāti pañca, ubhatobhāgavimuttā
@Footnote: 1 Sī. sāgato     2 Sī.....mantatāya
Saddhādhurapaññādhuravasena dve paññāvimuttāti evaṃ vimuttibhedena sattavidhā.
     Dhurapaṭipadāvibhāgena aṭṭhavidhā. Yo hi dukkhāpaṭipadāya dandhābhiññāya niyyāti,
so saddhādhurapaññādhuravasena duvidho, tathā sesapaṭipadāsupīti evaṃ dhurapaṭipadāvibhāgena
aṭṭhavidhā.
     Vimuttibhedena navavidhā. Pañca ubhatobhāgavimuttā, dve paññāvimuttā, paññā-
vimuttiyaṃ cetovimuttiyañca pāramippattā dve aggasāvakā cāti evaṃ navavidhā.
     Vimuttivaseneva dasavidhā. Catūsu arūpāvacarajjhānesu ca ekamekaṃ pādakaṃ katvā
arahattaṃ pattā cattāro, sukkhavipassakoti pañca paññāvimuttā, yathāvuttā ca
ubhatobhāgavimuttā cāti evaṃ vimuttibhedeneva dasavidhā. Te yathāvuttena dhurabhedena
bhijjamānā vīsati honti. Paṭipadābhedena bhijjamānā cattāḷīsaṃ honti. Puna paṭipadā-
bhedena dhurabhedena ca bhijjamānā asīti honti. Atha te suññatavimuttādivibhāgena
bhijjamānā cattāḷīsādhikā dve satāni 1- honti. Puna indriyādhikabhāvena bhijjamānā
dvisatuttaraṃ sahassaṃ hontīti. Evaṃ attano guṇavasena anekabhedavibhattesu
maggaṭṭhaphalaṭṭhesu ariyasāvakesu ye attano paṭipattipavattiādike ca vibhāventi. Ye
"../../bdpicture/channā me kuṭikā"tiādikā 2- gāthā udānādivasena abhāsiṃsu. Te ca idha gāthāmukhena
saṅgahaṃ āruḷhā. Tenāha "sīhānaṃva nadantānaṃ .pe. Phusitvā accutaṃ padan"ti. 2-
Evamettha pakiṇṇakakathā veditabbā.
                  Vaṅgīsattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
                 Paramatthadīpaniyā theragāthāsaṃvaṇṇanāya
                 mahānipātassa atthavaṇṇanā niṭṭhitā.
           Badaratitthamahāvihāravāsinā ācariyadhammapālattherena katā
                     theragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.


             The Pali Atthakatha in Roman Book 33 page 562-604. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=33&A=12997              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=33&A=12997              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=26&i=401              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=26&A=8643              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=26&A=8785              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=26&A=8785              Contents of The Tipitaka Volume 26 http://84000.org/tipitaka/read/?index_26

first pageprevious pagedispage pageNumbernext book chage to ENGLISH letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]