ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ENGLISH letter  
Atthakatha Book 4 : PALI ROMAN Dī.A. (sumaṅgala.1)

                          3.  Ambaṭṭhasutta
                          addhānagamanavaṇṇanā
      [254] Evamme sutaṃ .pe. Kosalesūti ambaṭṭhasuttaṃ. Tatrāyaṃ
anupubbapadavaṇṇanā. Kosalesūti kosalā nāma  janapadino 1- rājakumāRā. Tesaṃ
nivāso ekopi janapado ruḷhisaddena "kosalā"ti vuccati, tasmiṃ kosalesu
janapade.
      Porāṇā panāhu:- yasmā pubbe mahāpanādaṃ rājakumāraṃ nānānāṭakādīni
disvā sitamattaṃpi akarontaṃ sutvā rājā āha "yo mama puttaṃ hasāpesi,
sabbālaṅkārena naṃ alaṅkaromī"ti. Tato naṅgalānipi chaḍḍetvā māhajanakāye
sannipatite manussā atirekāni 2- sattavassāni nānākīḷāyo dassetvāpi taṃ
hasāpetuṃ nāsakkhiṃsu. Tato sakko devarājā nāṭakaṃ pesesi, so dibbanāṭakaṃ
dassetvā hasāpesi. Atha te manussā attano attano vasanokāsābhimukhāva
pakkamiṃsu. Te paṭipathe mittasuhajjādayo disvā paṭisanthāraṃ karontā "kacci bho
kusalaṃ, kacci bho kusalan"ti āhaṃsu.
      Tasmā taṃ "kusalan"ti vacanamupādāya so padeso "kosalā"ti 3-
vuccatīti.
      Cārikañcaramānoti addhānagamanaṃ gacchanto. Cārikā ca nāmesā
bhagavato duvidhā hoti turitacārikā ca aturitacārikā ca. Tattha dūrepi bodhaneyyapuggalaṃ
disvā tassa bodhanatthāya sahasā gamanaṃ turitacārikā nāma,  sā mahākassapassa
paccuggamanādīsu daṭṭhabbā. Bhagavā hi mahākassapassa paccuggamanaṃ karonto 4-
muhuttena tigāvutaṃ maggaṃ agamāsi. Āḷavakassatthāya tiṃsayojanaṃ, tathā aṅgulimālassa.
Pukkusātissa pana pañcacattālīsayojanaṃ. Mahākappinassa vīsayojanasataṃ. Dhaniyassatthāya
sattayojanasatāni agamāsi. Dhammasenāpatino saddhivihārikassa vanavāsissa vanavāsissa
tissasāmaṇerassa tigāvutādhikaṃ vīsatiyojanasataṃ.
@Footnote: 1 Sī. jānapadino         2 cha.Ma. sātirekāni          3 ka. kosaloti
@4 cha.Ma. mahākassapattheraṃ paccuggacchanto
      Ekadivasaṃ kira thero "tissasāmaṇerassa bhante gacchāmī"ti
āha. Bhagavā "ahaṃpi gamissāmī"ti vatvā āyasmantaṃ ānandaṃ āmantesi
"ānanda vīsatisahassānaṃ chaḷabhiññānaṃ ārocehi `bhagavā kira vanavāsissa
tissasāmaṇerassa santikaṃ gamissatī'ti. Tato dutiyadivase vīsatisahassakhīṇāsavaparivāro
ākāse uppatitvā vīsatiyojanasatamatthake tassa gocaragāmadvāre otaritvā cīvaraṃ
pārupi. Taṃ kammantaṃ gacchamānā manussādisvā "satthā no āgato, mā
kammantaṃ agamitthā"ti vatvā āsanāni paññapetvā 1- yāguṃ datvā pātarāsabhattaṃ 2-
karontā "kuhiṃ bhante bhagavā gacchatī"ti daharabhikkhū pucchiṃsu. Upāsakā na bhagavā
aññattha gacchati, idheva tissasāmaṇerassa dassanatthāya āgatoti. Te "amhākaṃ
kulupakassa kira  therassa dassanatthāyasatthā āgato, no vata no thero
oramatthako"ti somanassajātā ahesuṃ.
      Atha kho bhagavato bhattakiccapariyosāne sāmaṇero gāme piṇḍāya
caritvā "upāsakāmahābhikkhusaṃgho"ti pucchi. Athassa te "satthā bhante āgato"ti
ārocesuṃ. So bhagavantaṃ upasaṅkamitvā piṇḍapātena āpucchi. Satthā tassa pattaṃ
hatthena gahetvā "alantissa, niṭṭhitaṃ bhattakiccan"ti āha. Tato upajjhāyaṃ
āpucchitvā attano pattāsane  nisīditvā bhattakiccamakāsi. Athassa
bhattakiccapariyosāne satthā maṅgalaṃ vatvā nikkhamitvā gāmadvāre ṭhatvā "kataro te
tissa vasanaṭṭhānagamanamaggo"ti āha. Ayaṃ bhagavāti. Maggaṃ desayamāno purato
yāhi tissāti. Bhagavā kira sadevakassa lokassa maggadesakopi samāno "sakale
tigāvute magge sāmaṇeraṃ daṭṭhuṃ lacchāmī"ti taṃ maggadesakaṃ akāsi.
      So attano vasanaṭṭhānaṃ gantvā bhagavato vattamakāsi. Atha naṃ
bhagavā "kataro te tissa caṅkamo"ti pucchitvā tattha gantvā sāmaṇerassa
nisīdanapāsāṇe nisīditvā "tissa imasmiṃ ṭhāne sukhaṃ vasasīti 3- pucchi. So āha
"āma bhante imasmiṃ ṭhāne me vasantassa sīhabyagghahatthimigamorādīnaṃ saddaṃ
suṇato araññasaññā uppajjati, tāya sukhaṃ vasāmī"ti. Atha naṃ bhagavā "tissa
@Footnote: 1 ka. paññāpetvā        2  ka. pādavattaṃ      3 Sī., Ma. vasīti
Bhikkhusaṃghaṃ sannipātehi, buddhadāyajjaṃ te dassāmī"ti vatvā sannipatite bhikkhusaṃghe
upasampādetvā vasanaṭṭhānameva agamāsīti. Ayaṃ turitacārikā nāma. Yaṃ pana
gāmanigamapaṭipāṭiyā devasikaṃ yojanadviyojanavasena piṇḍapātacariyādīhi lokaṃ
anuggaṇhantassa gamanaṃ, ayaṃ aturitacārikā nāma.
      Imaṃ pana cārikaṃ caranto bhagavā mahāmaṇḍalaṃ, majjhimamaṇḍalaṃ,
antomaṇḍalanti imesaṃ tiṇṇaṃ maṇḍalānaṃ aññatarasmiṃ carati. Tattha mahāmaṇḍalaṃ
navayojanasatikaṃ, majjhimamaṇḍalaṃ chayojanasatikaṃ, antomaṇḍalaṃ tiyojanasatikaṃ. Yadā
mahāmaṇḍale cārikaṃ caritukāmo hoti, mahāpavāraṇāya pavāretvā pāṭipadadivase
mahābhikkhusaṃghaparivāro nikkhamati. Samantā yojanasataṃ ekakolāhalaṃ hoti. Purimaṃ purimaṃ
āgatā nimantetuṃ  labhanti. Itaresu dvīsu maṇḍalesu sakkāro mahāmaṇḍale
osarati. Tatra taṃ bhagavā 1- tesu tesu gāmanigamesu ekāhaṃ dvīhaṃ vasanto
mahājanaṃ āmisapaṭiggahena anuggaṇhanto,  dhammadānena cassa vivaṭṭasannissisataṃ kusalaṃ
vaḍḍhento navahi māsehi cārikaṃ pariyosāpeti. Sace pana antovasse bhikkhūnaṃ
samathavipassanā taruṇā honti, mahāpavāraṇāya apavāretvā pavāraṇāsaṅgahaṃ datvā
kattikapuṇṇamāyaṃ pavāretvā migasirassa paṭhamapāṭipadadivase mahābhikkhusaṃghaparivāro
nikkhamitvā majjhimamaṇḍale osarati. Aññenapi kāraṇena majjhimamaṇḍale cārikaṃ
caritukāmo cātumāsaṃ vasitvāva nikkhamati. Vuttanayeneva itaresu dvīsumaṇḍalesu
sakkāro majjhimamaṇḍale osarati. Bhagavā purimanayeneva lokaṃ anuggaṇhanto
aṭṭhahi māsehi cārikaṃ pariyosāpeti. Sace  pana catumāsaṃ vuṭṭhavassassāpi bhagavato
veneyyasattā aparipakkindriyā honti, tesaṃ indriyaparipākaṃ āgamayamāno aparaṃpi
ekamāsaṃ vā dviticatumāsaṃ vā tattheva vasitvā mahābhikkhusaṃghaparivāro nikkhamati.
Vuttanayeneva itaresu dvīsu maṇḍalesu sakkāro antomaṇḍale osarati. Bhagavā
purimanayeneva lokaṃ anuggaṇhanto sattahi vā chahi vā pañcahi vā catūhi vā
māsehi cārikaṃ pariyosāpeti. Iti imesu tīsu maṇḍalesu yattha katthaci cārikaṃ
caranto na cīvarādihetu carati, athakho, ye duggatabāḷhajiṇṇabyādhitā, te kadā
@Footnote: 1 cha.Ma. tattha bhagavā, Sī. tatra bhagavā
Tathāgataṃ āgantvā passissanti, mayi pana cārikaṃ carante mahājano tathāgatadassanaṃ
labhissati, tattha keci cittāni pasādessanti, keci mālādīhi pūjessanti, keci
kaṭacchubhikkhaṃ dassanti, keci micchādassanaṃ pahāya sammādiṭṭhikā bhavissanti. Taṃ
tesaṃ bhavissati dīgharattaṃ hitāya sukhāyāti evaṃ lokānukampāya cārikaṃ carati.
      Apica catūhi kāraṇehi buddhā  bhagavanto cārikaṃ caranti:- jaṅghavihāravasena
sarīraphāsukatthāya, atthuppattikālābhikaṅkhanatthāya, bhikkhūnaṃ sikkhāpadapaññā-
panatthāya, tattha tattha paripākagatindriye bodhaneyyasatte bodhanatthāyāti.
Aparehipi catūhi kāraṇehi buddhā bhagavanto cārikaṃ caranti:- "buddhaṃ saraṇaṃ
gacchissantī"ti vā "dhammaṃ. Saṃghaṃ saraṇaṃ gacchissantī"ti vā. "mahatā dhammavassena 1-
catasso parisā santappessāmī"ti vā. Aparehipi pañcahi kāraṇehi buddhā
bhagavanto cārikaṃ caranti:- "pāṇātipātā viramissantī"ti vā "adinnādānā.
KāmesumicchācāRā. Musāvādā. Surāmerayamajjapamādaṭṭhānā viramissantī"ti vā.
Aparehipi aṭṭhahi kāraṇehi buddhā bhagavanto cārikaṃ caranti:- "paṭhamaṃ jhānaṃ
paṭilabhissantī"ti vā "dutiyaṃ .pe. Nevasaññāṇānāsaññāyatanasamāpattiṃ paṭi-
labhissantī"ti vā. Aparehipi aṭṭhahi kāraṇehi buddhā bhagavanto cārikaṃ caranti:-
"sotāpattimaggaṃ adhigamissantī"ti vā  "sotāpattiphalaṃ .pe. Arahattaphalaṃ
sacchikarissanatī"ti vāti. Ayaṃ aturitacārikā. Idha aturitacārikā 2- adhippetā. Sā
panesā duvidhā hoti nibaddhacārikā ca anibaddhacārikā ca. Tattha yaṃ gāmanigama-
nagarapaṭipāṭivasena carati, ayaṃ anibaddhacārikā nāma. Yaṃ panekasseva
bodhaneyyasattassatthāya gacchati, ayaṃ nibaddhacārikā nāma. Esā idha  adhippetā.
      Tadā kira bhagavato pacchimayāmakiccapariyosāne dasasahassīlokadhātuyā
ñāṇajālaṃ pattharitvā bodhaneyyabandhave olokentassa pokkharasātibrāhmaṇo
sabbaññutañāṇajālassa anto paviṭṭho. Atha bhagavā "ayaṃ brāhmaṇo mayhaṃ
ñāṇajāle paññāyati, `atthi nu khvassa upanissayo"ti vīmaṃsanto sotāpattimaggassa
upanissayaṃ disvā "esa mayi etaṃ janapadaṃ gate lakkhaṇapariyesanatthaṃ ambaṭṭhaṃ
@Footnote: 1 ka. dhammassavanena, Ma. dhammadesanāya    2 cha.Ma. cārikāti
Antevāsiṃ pahiṇissati, so mayā saddhiṃ vādapaṭivādaṃkatvā nānappakāraṃ
asabbhivākyaṃ vakkhati, tamahaṃ dametvā nibbisevanaṃ karissāmi. So ācariyassa
kathessati, athassācariyo taṃ kathaṃ sutvā āgamma mama lakkhaṇāni pariyesissati,
tassāhaṃ dhammaṃ desessāmi. So desanāpariyosāne sotāpattiphale patiṭṭhahissati.
Desanā mahājanassa saphalā bhavissatī"ti pañcasatabhikkhuparivāro taṃ janapadaṃ paṭipanno.
Tena vuttaṃ "kosalesu cārikaṃ caramāno mahatā bhikkhusaṃghena saddhiṃ  pañcamattehi
bhikkhusatehī"ti.
       Yena icchānaṅgalanti yena disābhāgena icchānaṅgalaṃ avasaritabbaṃ,
yasmiṃ vā padese icchānaṅgalaṃ. Icchānaṅkalantipi 1- pāṭho. Tadavasarīti tena
avasari, taṃ vā avasari. Tena disābhāgena gato, taṃ vā padesaṃ gatoti attho.
Icchānaṅgale viharati icchānaṅgalavanasaṇḍeti icchānaṅgalaṃ upanissāya icchānaṅ-
galavanasaṇḍe sīlakkhandhāvāraṃ bandhitvā samādhikontaṃ ussāpetvā sabbaññutañāṇasaraṃ
pavattayamāno dhammarājā yathābhirucitena vihārena viharati.
                        Pokkharasātivatthuvaṇṇanā
      [255] Tena kho pana samayenāti yena samayena bhagavā tattha
viharati. Tena samayena, tasmiṃ samayeti ayamattho. Brahmaṃ aṇatīti brāhmaṇo,
mantaṃ 2- sajjhāyatīti attho. Idameva hi jātibrāhmaṇānaṃ niruttivacanaṃ. Ariyā
pana bāhitapāpattā brāhmaṇāti vuccanti. Pokkharasātīti 3- idaṃ tassa nāmaṃ.
Kasmā pokkharasātīti vuccati? tassa kira kāyo setapokkharasadiso, devanagare
Ussāpitarajatatoraṇaṃ viya  sobhati, sīsaṃ panassa kāḷavaṇṇaṃ indanīlamaṇimayaṃ viya,
massupi candamaṇḍale kāḷamegharāji viya khāyati, akkhīni nīluppalasadisāni, nāsā
rajatapanāḷikā viya suvaṭṭitā suparisuddhā, hatthapādatalāni ceva mukhadvārañca
katalākhārasaparikammaṃ viya sobhati, ativiya sobhaggappatto brāhmaṇassa attabhāvo,
arājake ṭhāne rājānaṃ kātuṃ yuttamimaṃ brāhmaṇaṃ. Evamesa 4- sassiriko. Iti naṃ
pokkharasadisattā pokkharasātīti sañjānanti.
@Footnote: 1 cha.Ma. ijjhānaṅgalantipi  2 cha.Ma. mante  3 Sī.,i. pokkharasādīti  4 Ma. evameva
      Ayaṃ pana kassapasammāsambuddhakālepi 1- tiṇṇaṃ vedānaṃ pāragū
dasabalassa dānaṃ datvā dhammadesanaṃ sutvā devaloke nibbatti. So tato
manussalokaṃ āgacchanto mātukucchivāsaṃ jigucchitvā himavantapasse 2- mahāsare
padumagabbhe nibbatti. Tassa ca sarassa avidūre  tāpaso paṇṇasālāya vasati. So
tīre ṭhito taṃ padumaṃ disvā "idaṃ padumaṃ avasesapadumehi mahantataraṃ, pupphitakāle
naṃ gahessāmī"ti cintesi. Taṃ sattāhenāpi na pupphati. Tāpaso "kasmā nukho
idaṃ sattāhenāpi na pupphati, handa naṃ gahessāmī"ti otaritvā gaṇhi. Taṃ
tena  nāḷato chinnamattaṃyeva pupphitaṃ. Athassabbhantare suvaṇṇacuṇṇapiñjaraṃ viya
rajatabimbaṃ 3- padumareṇupiñjaraṃ setavaṇṇaṃ dārakaṃ addasa. So "mahāpuñño esa
bhavissati, handa naṃ  paṭijaggāmī"ti paṇṇasālaṃ netvā paṭijaggitvā sattavassakālato 4-
paṭṭhāya tayo vede uggaṇhāpesi. Dārako tiṇṇaṃ vedānaṃ pāraṃ gantvā
paṇḍito byatto jambudīpe aggabrāhmaṇo ahosi. So aparena samayena rañño
kosalassa sippaṃ dassesi. Athassa sippe pasanno rājā ukkaṭṭhaṃ nāma mahānagaraṃ
brahmadeyyaṃ adāsi. Iti naṃ pokkhare sayitattā pokkharasātīti sañjānanti.
      Ukkaṭṭhaṃ ajjhāvasatīti ukkaṭṭhanāmake nagare vasati, abhibhavitvā vā
āvasati. Tassa nagarassa sāmiko hutvā yāya mariyādāya tattha vasitabbaṃ, tāya
mariyādāya vasi. Tassa kira nagarassa vatthuṃ ukkā ṭhapetvā ukkāsu jalamānāsu
aggahesuṃ. Tasmā taṃ ukkaṭṭhanti vuccati. Okkaṭṭhantipi pāṭho, soyevattho.
Upasaggavasena panettha bhummatthe upayogavacanaṃ veditabbaṃ. Tassa anupayogattā ca
sesapadesu. Tattha lakkhaṇaṃ saddasatthato 6-  pariyesitabbaṃ.
      Sattussadanti sattehi ussadaṃ ussannaṃ bahujanaṃ ākiṇṇamanussaṃ,
posāvaniyahatthiassamoramigādianekasattasamākiṇṇaṃ cāti attho. Yasmā panetaṃ nagaraṃ
bahi āvijjhitvā jātena hatthiassādīnaṃ ghāsatiṇena ceva gehacchādanatiṇena ca
sampannaṃ. Tathā dārukaṭṭhehi ceva gehasambhārakaṭṭhehi ca. Yasmā cassabbhantare
@Footnote: 1 cha.Ma.... kāle       2 cha.Ma., i. himavantapadese     3 cha.Ma.... bimbakaṃ
@4 i. sattavassikakālato     5 ka. vasati     6 pāṇini 1,4-48 suttaṃ passitabbaṃ
      Vaṭṭacaturassādisaṇṭhānā bahū pokkharaṇiyo, jalajakusumavicittāni ca bahūni anekāni
taḷākāni udakassa niccabharitāneva honti, tasmā "satiṇakaṭṭhodakan"ti vuttaṃ.
Saha dhaññenāti sadhaññaṃ, pubbannāparannādibhedaṃ bahudhaññasannicayanti attho.
Ettāvatā yasmiṃ nagare brāhmaṇosetacchattaṃ ussāpetvā rājalīḷāya 1- vasati,
tassa samiddhisampatti dīpitā hoti.
      Rājato laddhaṃ bhoggaṃ rājabhogaṃ. Kena dinnanti  ce? raññā
Pasenadinā 2- kosalena dinanaṃ. Rājadāyanti rañño dāyabhūtaṃ, dāyajjanti attho.
Brahmadeyyanti seṭṭhadeyyaṃ, chattaṃ ussāpetvā rājasaṅkhepena bhuñjitabbanti
attho. Athavā rājabhoganti sabbaṃ chejjabhejjaṃ anusāsantena 3-  nadītitthapabbatādīsu
suṅkaṃ 4- gaṇhantena setacchattaṃ ussāpetvā raññā hutvā bhuñjitabbaṃ. Raññā
pasenadinā kosalena dinnaṃ rājadāyanti ettha taṃ nagaraṃ raññā dinnattā
rājadāyaṃ. Dāyakarājadīpanatthaṃ panassa "raññā pasenadinā kosalena dinnanti
idaṃ vuttaṃ. Brahmadeyyanti seṭṭhadeyyaṃ. Yathā dinnaṃ na puna gahetabbaṃ hoti
nissaṭṭhaṃ pariccattaṃ, evaṃ dinnanti attho.
      Assosīti suṇi upalabhi, sotadvārasampattavacananigghosānusārena
aññāsi. Khoti avadhāraṇatthe, padapūraṇamatte vā nipāto. Tatthāvadhāraṇatthena
assosieva, nāssa koci savanantarāyo ahosīti ayamattho veditabbo. Padapūraṇena
pana padabyañjanasiliṭṭhatāmattameva.
      Idāni yamatthaṃ brāhmaṇo pokkharasātī assosi. Taṃ pakāsento
"samaṇo khalu bho gotamo"ti ādimāha. Tattha samitapāpattā samaṇoti
veditabbo. Vuttaṃ hetaṃ "samitāssa honti pāpakā akusalā dhammā"tiādi. 5-
Bhagavā ca anuttarena ariyamaggena samitapāPo. Tenassa yathābhuccaguṇādhigatametaṃ
nāmaṃ, yadidaṃ samaṇoti. Khalūti anussavanatthe nipāto. Bhoti brāhmaṇajātisamudāgataṃ
ālapanamattaṃ. Vuttaṃpi cetaṃ "bhovādi nāma so hoti, sace hoti sakiñcano"ti. 6-
@Footnote: 1 Sī., i. rājasīḷhāya        2 Ma. passenadinā        3 i. anusāsayantena
@4 i. suṅke               5 Ma.mū. 12/434/380 mahāassapurasutta
@6   khu. dhammapada. 25/396/86,  Ma.Ma. 13/457/449 vāseṭṭhasutta
Gotamoti bhagavantaṃ gottavasena parikitteti.  tasmā samaṇo khalu bho gotamoti
ettha samaṇo kira bho gotamagottoti evamattho daṭṭhabbo.
      Sakyaputtoti idaṃ pana bhagavato uccākulaparidīpanaṃ. Sakyakulā
pabbajitoti saddhāpabbajitabhāvadīpanaṃ. Kenaci pārijuññena anabhibhūto aparikkhīṇaṃyeva
taṃ kulaṃ pahāya saddhāpabbajitoti vuttaṃ hoti. Tato paraṃ vuttatthameva. Taṃ kho
panātiādi sāmaññaphale vuttameva. Sādhu kho panāti sundaraṃ kho pana, atthāvahaṃ
sukhāvahanti vuttaṃ hoti. Tathārūpānaṃ arahatanti  yathārūpo so bhavaṃ gotamo,
evarūpānaṃ yathābhuccaguṇādhigamena loke arahantoti laddhasaddānaṃ 1- arahataṃ. Dassanaṃ
hotīti pasādasommāni akkhīni ummīletvā dassanamattaṃpi sādhu hotīti evaṃ
ajjhāsayaṃ katvā.
                          Ambaṭṭhamāṇavakathā
      [256] Ajjhāyakoti idaṃ "na dānime jhāyanti na dānime
jhāyantīti kho vāseṭṭha `ajjhāyakā ajjhāyakāt'evava tatiyaṃ akkharaṃ upanibbattan"ti 2-
evaṃ paṭhamakappikakāle jhānavirahitānaṃ brāhmaṇānaṃ garahavacanaṃ. Idāni pana naṃ
ajjhāyatīti ajjhāyako. Mante parivattetīti iminā atthena pasaṃsāvacanaṃ katvā
voharanti. Mante dhāretīti mantadharo. 3-
      Tiṇṇaṃ vedānanti irubbedayajubbedasāmavedānaṃ. 4- Oṭṭhapahatakaraṇavasena
pāraṃ gatoti pāragū. Saha nighaṇḍunā ca keṭubhena ca sanighaṇḍukeṭubhānaṃ. Nighaṇḍūti
nighaṇḍurukkhādīnaṃ 5- vevacanapakāsakaṃ satthaṃ. Keṭubhanti kiriyākappavikappo  kavīnaṃ
upakārāvahaṃ 6- satthaṃ. Saha akkharappabhedena sākkharappabhedānaṃ. Akkharappabhedoti
sikkhā ca nirutti  ca. Itihāsapañcamānanti āthabbaṇavedaṃ catutthaṃ katvā "itiha
āsa, atiha āsā"ti 7-   īdisavacanapaṭisaṃyutto purāṇakathāsaṅkhāto itihāso pañcamo
etesanti itihāsapañcamā, tesaṃ itihāsapañcamānaṃ vedānaṃ.
@Footnote: 1 cha.Ma. laddhasaddhānaṃ     2 dī. pāṭi. 11/132/81 aggaññasutta   3 i. mantasāro
@4 cha.Ma. iruvedayajuvedasāmavedānaṃ    5 Sī. nāmanighaṇḍurukkhādīnaṃ    6 Sī. upakārāya
@7 cha.Ma. itiha asa, itiha asāti
      Padaṃ, visesañca 1- byākaraṇaṃ adhīyati vedeti cāti padako veyyākaraṇo.
Lokāyataṃ vuccati vitaṇḍavādasatthaṃ. Mahāpurisalakkhaṇanti mahāpurisānaṃ
buddhādīnaṃ lakkhaṇaparidīpakaṃ dvādasasahassaganthappamāṇaṃ satthaṃ. Yattha soḷasasahassagāthā-
parimāṇā buddhamantā nāma ahesuṃ, yesaṃ vasena iminā lakkhaṇena samannāgatā
buddhā nāma honti,  iminā paccekabuddhā, iminā dve aggasāvakā, asīti
mahāsāvakā, buddhamātā, buddhapitā, aggupaṭṭhāko, aggupaṭṭhāyikā, rājā
cakkavattīti ayaṃ  viseso paññāyati.
      Anavayoti imesu lokāyatamahāpurisalakkhaṇesu anūno paripūrīkārī, 2-
avayo na hotīti vuttaṃ hoti. Avayo nāma yo tāni atthato ca ganthato ca
sandhāretuṃ 3-  na sakkoti, anuññātapaṭiññātoti anuññāto ceva paṭiññāto
ca. Ācariyenassa "yamahaṃ jānāmi taṃ tvaṃ jānāsī"ti ādinā nayena anuññāto.
"āma ācariyā"ti attanā tassa paṭivacanadānapaṭiññāya paṭiññātoti attho.
Katarasmiṃ adhikāre? sake ācariyake tevijjake pāvacane.
      [257] Esa kira brāhmaṇo cintesi "imasmiṃ loke `ahaṃ buddho,
ahaṃ buddho'ti uggatassa nāmaṃ gahetvā bahū janā vicaranti, tasmā na me
anussavamatteneva upasaṅkamituṃ yuttaṃ. Ekaccaṃ hi upasaṅkamantassa apakkamanaṃpi
garukaṃ hoti, anatthopi uppajjati. Yannūnāhaṃ mama antevāsikaṃ pesetvā `buddho
vā no vā'ti jānitvāva upasaṅkameyyan"ti, tasmā māṇavaṃ āmantetvā "ayaṃ
tātā"ti ādimāha. Taṃ bhavantanti tassa bhoto gotamassa. Tathā santaṃyevāti
tathā satoyeva. Etthāpi 4- hi itthambhūtākhyānatthavaseneva upayogavacanaṃ.
      [258] Yathā kathaṃ panāhaṃ bho tanti ettha kathaṃ panāhaṃ bho
taṃ bhavantaṃ gotamaṃ jānissāmi, yathā sakkā so ñātuṃ, tathā me ācikkhāhīti
attho. Yathāti vā nipātamattameva etaṃ. Kathanti ayaṃ ākārapucchā, kena
kāraṇenāhaṃ taṃ bhavantaṃ gotamaṃ jānissāmīti attho. Evaṃ vutte kira naṃ
upajjhāyo "kiṃ tvaṃ tāta paṭhaviyaṃ ṭhito paṭhaviṃ na passāmīti viya, candimasuriyānaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. tadavasesañca    2 cha.Ma. paripūrakārī    3  i. santānetuṃ   4 cha.Ma. idhāpi
Obhāse ṭhito candimasuriye na passāmīti viya vadasī"tiādīni vatvā jānanākāraṃ
dassento "āgatāni kho tātā"tiādimāha.
      Tattha mantesūti vedesu. Tathāgato kira uppajjissatīti paṭikacceva
suddhāvāsā devā vedesu lakkhaṇāni pakkhipitvā "buddhamantā nāmete"ti
brāhmaṇaveseneva vede vācenti "tadanusārena mahesakkhā sattā tathāgataṃ
jānissantī"ti. Tena pubbe vedesu mahāpurisalakkhaṇāni āgacchanti. Parinibbute
pana tathāgate anukkamena antaradhāyanti. Tena etarahi natthi. 1- Mahāpurisassāti
paṇidhisamādānañāṇakaruṇādiguṇamahato purisassa. Dveyeva gatiyoti dveeva niṭṭhā.
Kāmañcāyaṃ gatisaddo "pañca kho imā sāriputta gatiyo"tiādīsu 2-   bhavabhede vattati.
"gati migānaṃ pavanantiādīsu 3- nivāsanaṭṭhāne. "evaṃ adhimattagatimanto"ti 4- ādīsu
paññāyaṃ. "gatigatan"tiādīsu 5- visaṭabhāve. Idha pana niṭṭhāyaṃ vattatīti veditabbo.
      Tattha kiñcāpi yehi lakkhaṇehi samannāgato rājā cakkavattī hoti,
na teheva buddho hoti, jātisāmaññato pana tāniyeva tānīti vuccanti. Tena
vuttaṃ "yehi samannāgatassā"ti. Sace agāraṃ ajjhāvasatīti yadi agāre vasati.
Rājā hoti cakkavattīti catūhi acchariyadhammehi, saṅgahavatthūhi ca lokaṃ rañjanato
rājā,   cakkaratanaṃ vatteti catūhi sampatticakkehi vattati, tehi ca paraṃ vatteti,
parahitāya ca iriyāpathacakkānaṃ vatto etasmiṃ atthīti cakkavattī. Ettha ca
"rājā"ti sāmaññaṃ, "cakakavattī"ti visesaṃ. Dhammena caratīti dhammiko, ñāyena
samena vattatīti attho. Dhammena rajjaṃ labhitvā rājā jātoti dhammarājā,
parahitadhammakaraṇena vā dhammiko.  attahitadhammakaraṇena dhammarājā. Cāturantāya
issaroti cāturanto, catusamuddantāya, catubbidhadīpavibhūsitāya ca paṭhaviyā issaroti
attho. Ajjhattaṃ kopādi paccatthike bahiddhā ca sabbe rājāno vijetīti
vijitāvī. Janapadatthāvariyappattoti janapade dhuvabhāvaṃ thāvarabhāvaṃ patto na sakkā
kenaci cāletuṃ, janapado vā tamhi thāvariyappatto anussuko 6- sakammanirato acalo
asampavedhīti janapadatthāvariyappatto.
@Footnote: 1 cha.Ma. natthīti  2 Ma.mū. 12/153/113   3 vi. parivāra. 8/339/315
@4 Ma.mū. 12/161/125                5 vi.cūḷa. 6/204/237,
@  khu. vimāna. 26/657/63             6 Sī. anussukko, cha.Ma.anuyutto
        Seyyathīdanti nipāto, tassa cetāni katamānīti attho. Cakkaratanantiādīsu
cakkañca taṃ ratijananaṭṭhena ratanañcāti cakkaratanaṃ. Esa nayo sabbattha.
Imesu pana ratanesu ayaṃ cakkavattirājā cakkaratanena ajitaṃ jināti, hatthiassaratanehi
vijite yathāsukhaṃ anucarati, 1- pariṇāyakaratanena vijitamanurakkhati, avasesehi
upabhogasukhamanubhavati. Paṭhamena cassa ussāhasattiyogo, pacchimena mantasattiyogo,
gahapatihatthiassaratanehi pabhusattiyogo suparipuṇṇo hoti, itthīmaṇiratanehi
tividhasattiyogaphalaṃ. So itthīmaṇiratanehi bhogasukhamanubhavati, sesehi issariyasukhaṃ.
Visesato cassa purimāni tīṇi adosakusalamūlajanitakammānubhāvena sampajjanti, majjhimāni
alobhakusalamūlajanitakammānubhāvena, pacchimamekaṃ amohakusalamūlajanitakammānubhāvenāti
veditabbaṃ. Ayamettha saṅkhePo. Vitthāro pana bojjhaṅgasaṃyutte 2- ratanasuttassa 2-
upadesato gahetabbo.
        Parosahassanti atirekasahassaṃ. Sūrāti abhirukajātikā. Vīraṅgarūpāti
devaputtasadisakāyā, evaṃ tāveke vaṇṇayanti. Ayaṃ panettha sabhāvo. 3- Vīrāti
uttamasūrā vuccanti, vīrānaṃ aṅgaṃ vīraṅgaṃ, vīrakāraṇaṃ vīriyanti vuttaṃ hoti,
vīraṅgaṃ rūpaṃ etesanti vīraṅgarūpā, vīriyamayasarīrā viyāti vuttaṃ hoti.
Parasenappamaddanāti sace paṭimukhaṃ 4- tiṭṭheyya parasenā, taṃ maddituṃ 5-
samatthāti adhippāyo. Dhammenāti "pāṇo na hantabbo"tiādinā 6-
pañcasīladhammena. Arahaṃ hoti sammāsambuddho loke vivaṭaṭacchadoti ettha
rāgadosamohamānadiṭṭhiavijjāduccaritacchadanehi sattahi paṭicchanne kilesandhakāre
loke taṃ chadanaṃ vivaṭṭetvā samantato sañjātāloko hutvā ṭhitoti vivaṭṭacchado. Tattha
paṭhamena padena pūjārahatā, dutiyena tassā hetu, yasmā sammāsambuddhoti, tatiyena
buddhattahetubhūtā vivaṭṭacchadatā vuttāti veditabbā. Athavā vivaṭṭo ca vicchado cāti
vivaṭṭacchado, vaṭṭarahito chadanarahito cāti vuttaṃ hoti. Tena arahaṃ vaṭṭābhāvena,
sammāsambuddho chadanābhāvenāti evaṃ purimapadadvayasseva hetudvayaṃ vuttaṃ hoti,
dutiyena vesārajjena cettha purimasiddhi, paṭhamena dutiyasiddhi, tatiyacatutthehi
tatiyasiddhi hoti. Purimañca dhammacakkhuṃ,
@Footnote: 1 i. anuvicarati   2 saṃ. mahā. 19/223/88 cakkavattisutta   3 Ma. sabbhāvo
@4 Ma. parimukhaṃ     5 cha.Ma. parimaddituṃ      6 dī. mahā. 10/244/151 mahāsudassanasutta
Dutiyaṃ buddhacakkhuṃ, tatiyaṃ samantacakkhuṃ sādhetīti veditabbaṃ. Tvaṃ mantānaṃ
paṭiggagahetāti imināssa mantesu sūrabhāvaṃ janeti.
      [259] Sopi tāya ācariyakathāya lakkhaṇesu vigatasammoho ekobhāsajāto 1-
viya buddhamante sampassamāno "evaṃ bho"ti āha. Tassattho:- yathā bho tvaṃ
vadasi, evaṃ karissāmīti. Vaḷavārathamāruyhāti vaḷavāyuttaṃ rathaṃ āruyhitvā. 2-
Brāhmaṇo kira yena rathena sayaṃ vicarati, tameva rathaṃ datvā māṇavaṃ pesesi.
Māṇavakāti 3- pokkharasātisseva antevāsikā. So kira nesaṃ "ambaṭṭhena saddhiṃ
gacchathā"ti saññaṃ adāsi.
      Yāvatikā yānassa bhūmīti yattakaṃ sakkā hoti yānena gantuṃ, ayaṃ
yānassa bhūmi nāma. Yānā paccorohitvāti ayānabhūmiṃ dvārakoṭṭhakasamīpaṃ gantvā
yānato paṭiorohitvā.
      Tena kho pana samayenāti yasmiṃ samaye ambaṭṭho ārāmaṃ pāvisi,
tasmiṃ pana samaye, ṭhitamajjhaṇhikasamaye. 4- Kasmā pana tasmiṃ samaye caṅkamantīti?
paṇītabhojanapaccayassa thīnamiddhassa vinodanatthaṃ, divāpadhānikā vā te. Tādisānañhi
pacchābhattaṃ caṅkamitvā nhāyitvā sarīraṃ utuṃ gāhāpetvā nisajja samaṇadhammaṃ
karontānaṃ cittaṃ  ekaggaṃ hoti. Yena te bhikkhūti so kira "kuhiṃ samaṇo
gotamo"ti pariveṇato pariveṇaṃ anāgantvā "pucchitvāva pavisissāmī"ti
vilokento araññahatthī viya mahācaṅkame caṅkamamāne paṃsukūlike bhikkhū disvā
tesaṃ santikaṃ agamāsi. Taṃ sandhāya idaṃ "yena te bhikkhū"ti ādi vuttaṃ.
Dassanāyāti daṭṭhuṃ, passitukāmā hutvāti attho.
      [260] Abhiññātakolaññoti pākaṭakulajo. Tadā kira jambudīpe
ambaṭṭhakulaṃ nāma pākaṭakulaṃ ahosi. Abhiññātassāti rūpajātimantakulāpadesehi
pākaṭassa. Agarūti abhāriko. Yo hi ambaṭṭhaṃ ñāpetuṃ na sakkuṇeyya, tassa
tena saddhiṃ kathāsallāpo garu bhaveyya, bhagavato pana tādisānaṃ māṇavānaṃ satenāpi
@Footnote: 1 cha.Ma. ekobhāsajāte         2 cha.Ma., i. abhiruhitvā        3 cha.Ma. māṇavāpi
@4 ka. ṭhitamajjhantikasamaye          5 Ma. olokento
Sahassenāpi pañhaṃ puṭṭhassa vissajjane dandhāyitattaṃ natthīti maññamānā "agaru
kho panā"ti cintayiṃsu. Vihāroti gandhakuṭiṃ sandhāyāhaṃsu.
      Ataramānoti aturito, saṇikaṃ padappamāṇaṭṭhāne padaṃ nikkhipanto vattaṃ katvā
susammaṭṭhaṃ muttādalasinduvārasantharasadisaṃ vālukaṃ 1- avināsentoti attho.
Āḷindanti pamukhaṃ. Ukkāsitvāti ukkāsitasaddaṃ katvā. Aggaḷanti dvārakavāṭaṃ.
2- Ākoṭehīti agganakhena 3- saṇikaṃ 4- kuñcikachiddasamīpe ākoṭehīti vuttaṃ hoti,
dvāraṃ kira atiupari amanussā, atiheṭṭhā dīghajātikā koṭenti, tathā anākoṭtevā
majjhe chiddasamīpe koṭetabbanti idaṃ dvārākoṭanavattanti dīpentā vadanti.
      [261] Vivari bhagavā dvāranti na bhagavā uṭṭhāya dvāraṃ vivari,
"vivaratū"ti 5- pana hatthaṃ pasāresi. Tato "bhagavā tumhehi anekāsu kappakoṭīsu
dānaṃ dadamānehi na sahatthā dvāravivaraṇakammaṃ katan"ti sayameva dvāraṃ vivaṭaṃ. Taṃ
pana yasmā bhagavato manena vivaṭaṃ, tasmā "vivari bhagavā dvāran"ti vattuṃ vaṭṭati.
      Bhagavatā saddhiṃ sammodiṃsūti yathā khamanīyādīni pucchanto bhagavā
tehi, evaṃ tepi bhagavatā saddhiṃ samappavattamodā ahesuṃ. Sītodakaṃ viya
uṇhodakena sammoditaṃ ekībhāvaṃ agamaṃsu. Yāya ca "kacci bho gotama khamanīyaṃ,
kacci yāpanīyaṃ, kacci bhoto ca gotamassa sāvakānañca appābādhaṃ appātaṅkaṃ
lahuṭṭhānaṃ balaṃ phāsuvihāro"tiādikāya kathāya sammodiṃsu, taṃ pītipāmojjasaṅkhāta-
sammodajanato, sammodituṃ yuttabhāvato ca sammodanīyaṃ, atthabyañjanamadhuratāya
sucirampi kālaṃ sāretuṃ nirantaraṃ pavattetuṃ arahabhāvato saritabbabhāvato ca
sāraṇīyaṃ. Suyyamānasukhato ca sammodanīyaṃ,  anussariyamānasukhato ca sāraṇīyaṃ. Tathā
byañjanaparisuddhatāya sammodanīyaṃ, atthaparisuddhatāya sāraṇīyanti evamanekehi
pariyāyehi sammodanīyaṃ kathaṃ sāraṇīyaṃ vītisāretvā pariyosāpetvā niṭṭhāpetvā
ekamamtaṃ nisīdiṃsu.
      Ambaṭṭho pana māṇavoti so kira bhagavato rūpasampattiyaṃ
cittappasādamattaṃpi akaritvā "dasabalaṃ apasādessāmī"ti udare baddhasāṭakaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. vālikaṃ        2 ka. Sī. kavāṭaṃ       3 cha.Ma. agganakhehi
@4 Sī. īsakaṃ           5 ka. vivariyatūti
Muñcitvā kaṇṭhe olambetvā ekena hatthena dussakaṇṇaṃ gahetvā caṅkamaṃ
abhirūhitvā kālena bāhuṃ, kālena udaraṃ, kālena piṭṭhiṃ dassento kālena
hatthavikāraṃ, kārena bhamukavikāraṃ karonto "kacci te bho gotama dhātusamatā,
kacci bhikkhāhārena na kilamatha, 1- akilamathākāroyeva pana te paññāyati, thūlāni hi
te aṅgapaccaṅgāni, pāsādikatthaṃ 2- gatagataṭṭhāne te bahū janā `lājapabbajito'ti
ca `buddho'ti ca uppannabahumānā paṇītaṃ ojavantamāhāraṃ denti. Passatha
bho gehaṃ cittasālā viya dibbapāsādo viya. Imaṃ mañcaṃ passatha, bimbohanaṃ
passatha, kiṃ evarūpe ṭhāne vasantassa samaṇadhammaṃ kātuṃ dukkaran"ti evarūpaṃ
upphaṇḍanakathaṃ 3-  anācārabhāvasāraṇīyaṃ vītisāretīti 4- tena vuttaṃ "ambaṭṭho pana
māṇavo caṅkamantopi nisinnena bhagavatā kiñci kiñci 5- kathaṃ sāraṇīyaṃ vītisāreti,
ṭhitopi nisinnena bhagavatā kiñci kiñci 5- kathaṃ sāraṇīyaṃ vītisāretīti.
      [262]  Athakho bhagavāti atha bhagavā "ayaṃ māṇavo hatthaṃ pasāretvā
bhavaggaṃ gahetukāmo viya, pādaṃ pasāretvā avīciṃ  vicaritukāmo viya, mahāsamuddaṃ
taritukāmo viya, sineruṃ  ārohitukāmo viya ca aṭṭhāne vāyamati, handa tena
saddhiṃ mantemī"ti ambaṭṭhaṃ māṇavaṃ etadavoca. Ācariyapācariyehīti ācariyehi ca
tesaṃ ācariyehi ca.
                         Paṭhamaibbhavādavaṇṇanā
      [263]  Gacchanto vāti ettha kāmaṃ tīsu iriyāpathesu brāhmaṇo
ācariyabrāhmaṇena saddhiṃ sallapitumarahati, ayaṃ pana māṇavo mānatthaddhatāya
kathāsallāpaṃ 6- karonto cattāropi iriyāpathe yojessāmīti "sayāno vā hi bho
gotama sayānenā"ti āha.
      Tato kira taṃ bhagavā "ambaṭṭha gacchantassa vā gacchantena ṭhitassa
vā ṭhitena nisinnassa vā nisinnena ācariyena saddhiṃ kathā nāma sabbācariyesu
@Footnote: 1 cha.Ma. na kilamasi, Ma. na kilamati          2 ka. pāsādikāni yattha, Sī. pāsādikāttha
@3 cha.Ma., i. uppaṇḍanakathaṃ                4 cha.Ma., i. katheti
@5-5 cha.Ma. kañci kañci                  6 cha.Ma. kathāpaḷāsaṃ
Labbhati, tvaṃ pana sayāno sayānenācariyena saddhiṃ kathesi, kinte ācariyo gorūpaṃ,
udāhu  gadrabhan"ti 1- āha. So kujjhitvā "ye ca kho te bho gotama
muṇḍakāti ādimāha. Tattha muṇḍe "muṇḍā"ti, samaṇe ca "samaṇā"ti vattuṃ
vaṭṭeyya, ayaṃ pana hīḷento "muṇḍakā samaṇakā"ti āha. Ibbhāti gahapatikā.
Kaṇhāti kaṇhā, kāḷakāti attho. Bandhupādāpaccāti ettha bandhūti brahmā
adhippeto. Taṃ hi brāhmaṇā "pitāmaho"ti voharanti. Pādānaṃ apaccā
pādāpaccā, brahmuno piṭṭhipādato jātāti adhippāyo. Tassa kira ayaṃ laddhi:-
brāhmaṇā brahmuno mukhato nikkhantā, khattiyā urato, vessā nābhito, suddā
jāṇuto. Samaṇā piṭṭhipādatoti. 2- Evaṃ kathento ca panesa kiñcāpi aniyametvā
katheti, athakho bhagavantameva vadāmīti katheti.
      Athakho bhagavā "ayaṃ ambaṭṭho  āgatakālato paṭṭhāya mayā saddhiṃ
kathayamāno mānameva nissāya katheti, āsīvisaṃ gīvāyaṃ gaṇhanto viya, aggikkhandhaṃ
āliṅganto viya, mattavaravāraṇaṃ soṇḍāya parāmasanto viya, attano pamāṇaṃ
na jānāti, handa naṃ jānāpessāmī"ti cintetvā "atthikavato kho pana te
ambaṭṭhā"ti ādimāha. Tattha āgantvā kattabbakiccasaṅkhāto attho etassa
atthīti atthikaṃ, tassa māṇavassa cittaṃ, atthikamassa atthīti atthikavā, tassa
atthikavato, tava idhāgamanaṃ ahosīti attho.
      Kho panāti nipātamattaṃ. Yāyeva kho panatthāyāti yeneva kho
pana atthena. Āgaccheyyāthāti mama vā aññesaṃ vā santikaṃ yadā kadāci
āgaccheyyātha. Tameva atthanti idaṃ purisaliṅgavaseneva vuttaṃ. Manasi kareyyāthāti
citte kareyyātha. Idaṃ vuttaṃ hoti:- tvaṃ ācariyena attano karaṇīyena pesito,
na  amhākaṃ paribhavanatthāya, tasmā tameva kiccaṃ manasikarohīti. Evamassa aññesaṃ
santikaṃ āgatānaṃ vattaṃ dassetvā mānaniggaṇhanatthaṃ "avusitavāyeva kho panā"ti
ādimāha. Tassattho:- passatha bho ayaṃ ambaṭṭho māṇavo ācariyakule avusitavā
asikkhito appassuto va samāno. Vusitamānīti "ahaṃ vusitavā sikkhito bahussuto"ti
@Footnote: 1 cha.Ma. tvan"ti            2 dī. pāṭi. 11/114/69, Ma.Ma. 13/402/389
Attānaṃ maññati. Etassa hi evaṃ pharusavacanasamudācārena. 1- Kāraṇaṃ kimaññatra
avusitattāti ācariyakule   asaṃvuddhā asikkhitā appassutāyeva hi evaṃ vadantīti.
      [264] Kupitoti kuddho. Anattamanoti asakamano. Kiṃ pana bhagavā
tassa kujjhanabhāvaṃ ñatvā evamāha udāhu añatvāti?  ñatvā āhāti. Kasmā
ñatvā āhāti? tassa mānanimmadanattaṃ. Bhagavā hi aññāsi "ayaṃ mayā evaṃ
vutte kujjhitvā  mama ñātake akkosissati, athassāhaṃ yathā nāma kusalo bhisakko
dosaṃ uggiletvā nīharati, evameva gottena gottaṃ kulāpadesena kulāpadesaṃ
uṭṭhāpetvā bhavaggappamāṇena viya uṭṭhitaṃ mānaddhajaṃ mūle chetvā nipātessāmī"ti.
Khuṃsentoti ghaṭṭento. Vambhentoti hīḷento. Pāpito bhavissatīti caṇḍatādidosaṃ 2-
pāpito bhavissati.
      Caṇḍāti mānanissitakodhayuttā. Pharusāti khaRā. Lahusāti lahukā.
Appakeneva tussanti vā  dussanti vā, udakapiṭṭhe lābukaṭāhaṃ 3- viya appakeneva
uppalavanti. 4- Rabhasāti 5- bahubhāṇino. Sakyānaṃ mukhe vivaṭe aññassa vacanokāso
natthīti adhippāyeneva vadati. Samānāti idaṃ "santā"ti purimapadasseva vevacanaṃ.
Na sakkarontīti na brāhmaṇānaṃ sundarenākārena 6- karonti. Na garuṃ karontītiṃ
brāhmaṇesu gāravaṃ na karonti. Na mānentīti na manena piyāyanti. Na
pūjentīti mālādīhi nesaṃ pūjaṃ na karonti. Na apacāyantīti abhivādanādīhi nesaṃ
apacitikammaṃ 7- nīcavuttiṃ na dassenti. Tayidanti taṃ idaṃ. Yadime sakyāti yaṃ
ime sakyā na brāhmaṇe sakkaronti .pe. Na apacāyanti, taṃ tesaṃ
asakkārakaraṇādi sabbaṃ na yuttaṃ, nānulomanti attho.
                         Dutiyaibbhavādavaṇṇanā
      [265] Aparaddhunti aparajjhiṃsu. Ekamidāhanti ettha idāti 8-
nipātamattaṃ. Ekamahanti attho. Santhāgāranti 9- rajjaanusāsanasālā. Sakyāti
@Footnote: 1 cha.Ma. pharusavacanasamudācare       2 cha.Ma. caṇḍabhāvādidosaṃ       3 cha.Ma. alābukaṭāhaṃ
@4 cha.Ma. upalavanti              5 cha.Ma. bhassā              6 i. sundare kāre
@7 i. apacāyanakammaṃ             8 cha.Ma., i. idanti          9 cha.Ma. sandhāgāraṃ
Abhisittarājāno. Sakyakumārāti anabhisittā. Uccesūti yathānurūpesu
pallaṅkapīṭhakavettāsanaphalakacittattharaṇādibhedesu. Sañjagghantāti upphaṇḍanavasena
mahāhasitaṃ hasantā. Saṃkīḷantāti sitamattakaraṇaaṅgulisaṅghaṭṭanapāṇippahāradānādīni 1-
karontā. Mamaññeva maññeti evamahaṃ maññāmi mamaññeva anuhasanti, na aññanti.
      Kasmā pana te evamakaṃsūti? te kira ambaṭṭhassa kulavaṃsaṃ jānanti.
Ayaṃ ca  tasmiṃ samaye yāva pādantā olambetvā nivatthasāṭakassa ekena hatthena
dussakaṇṇaṃ gahetvā khandhaṭṭhikaṃ nāmetvā mānamadena matto viya āgacchati. Tato
"passatha bho amhākaṃ dāsassa kaṇhāyanagottassa ambaṭṭhassa āgamanakāraṇan"ti
vadantā evamakaṃsu. Sopi attano kulavaṃsaṃ jānāti. Tasmā "mamaññeva maññe"ti
takkayittha.
      Āsanenāti "idamāsanaṃ, ettha nisīdāhī"ti evaṃ āsanena nimantanaṃ
nāma hoti, tathā na koci akāsi.
                         Tatiyaibbhavādavaṇṇanā
      [266] Laṭukikāti khettaleḍḍūnaṃ antaranivāsinī 2- khuddakasakuṇikā.
Kulāvaketi nivāsanaṭṭhāne. Kāmalāpinīti yadicchakabhāṇinī. Yaṃ yaṃ icchati,  taṃ taṃ
lapati, na taṃ koci haṃso vā koñco vā moro vā āgantvā "kiṃ tvaṃ
lapasī"ti nisedheti. Abhisajjitunti kodhavasena laggituṃ.
      Evaṃ vutte māṇavo "ayaṃ samaṇo gotamo attano ñātake
laṭukikāsadise katvā amhe haṃsakoñcamorasame 3- karoti, nimmānodāni jāto"ti
maññamāno uttariṃ cattāro vaṇṇe dasseti.
                         Dāsīputtavādavaṇṇanā
      [267] Nimmādetīti nimmadeti nimmāne karoti. Yannūnāhanti yadi
panāhaṃ. "kaṇhāyanohamasmi bho gotamā"ti idaṃ kira vacanaṃ ambaṭṭho tikkhattuṃ
mahāsaddena avoca. Kasmā avoca? kiṃ asuddhabhāvaṃ na jānātīti? āma jānāti.
@Footnote: 1 cha.Ma. hasita...       2 cha.Ma., i. antare nivāsinī      3 Ma..... morasadise
Jānantopi bhavapaṭicchannametaṃ kāraṇaṃ, taṃ anena na diṭṭhaṃ. Apassanto mahāsamaṇo
kiṃ vakkhatīti maññamāno mānathaddhatāya avoca. Mātāpettikanti mātāpitūnaṃ
santakaṃ. Nāmagottanti paṇṇattivasena  nāmaṃ, paveṇivasena gottaṃ. Anussaratoti
anussarantassa kulakoṭiṃ sodhentassa. Ayyaputtāti sāmino  puttā. Dāsīputtoti
gharadāsiyā putto. Tasmā yathā dāsena sāmino upasaṅkamitabbā, evaṃ
anupasaṅkamantaṃ taṃ disvā sakyā anujagghiṃsūti dasseti.
      Ito paraṃ tassa dāsabhāvaṃ, sakyānañca sāmibhāvaṃ pakāsetvā attano
ca ambaṭṭhassa ca kulavaṃsaṃ āharanto "sakyā kho panā"ti ādimāha. Tattha
dahantīti ṭhapenti, okkāko no pubbapurisoti evaṃ kathentīti 1- attho.
Tassa kira rañjho kathanakāle ukkā viya mukhato pabhā niccharati, tasmā taṃ
"okkāko"ti sañjāniṃsūti. Pabbājesīti nīrahi.
      Idāni te nāmavasena dassento "okkāmukhan"ti ādimāha.
Tatrāyaṃ anupubbikathā:-
      paṭhamakappikānaṃ kira rañño mahāsammatassa rojo nāma putto
asohi. Rojassa vararojo, vararojassa kalyāṇo,  kalyāṇassa varakalyāṇo,
varakalyāṇassa mandhātā, mandhātussa varamandhātā, varamandhātassa uposatho,
uposathassa varo, varassa upavaro, upavarassa maghadevo 2-, maghadevassa paramparāya
caturāsīti khattiyasahassāni ahesuṃ tesaṃ pacchato tayo okkākavaṃsā ahesuṃ. Tesu
tatiyaokkākassa pañca mahesiyo ahesuṃ hatthā 3- cittā jantu jālinī visākhāti.
Ekekissā pañcapañcaitthīsataparivāRā. Sabbajeṭṭhakāya cattāro puttā okkāmukho
karakaṇḍu hatthiniko sinipuroti. 4- Pañca dhītaro piyā suppiyā ānandā vijitā
vijitasenāti. Iti sā nava putte vijāyitvā kālamakāsi.
      Atha rājā aññaṃ dahariṃ abhirūpaṃ rājadhītaraṃ ānetvā aggamahesiṭṭhāne
ṭhapeti. Sā jantuṃ nāma puttaṃ vijāyi. Atha naṃ pañcamadivase alaṅkaritvā rañño
dassesi. Rājā tuṭṭho tassā varaṃ adāsi. Sā ñātakehi saddhiṃ mantetvā
@Footnote: 1 cha.Ma. karontīti             2 i. makkhadevo
@3 i. bhattā                4 cha.Ma., i. sinisūroti, Sī. kāsinīpuroti
Puttassa rajjaṃ yāci. Rājā "nassa vasali, mama puttānaṃ antarāyaṃ icchasī"ti
tajjesi. Sā punappunaṃ raho rājānaṃ paritosetvā "mahārāja musāvādo nāma
na vaṭṭatī"tiādīni vatvā yācatiyeva.
      Atha rājā putte āmantesi "ahaṃ tātā tumhākaṃ kaniṭṭhaṃ
jantukumāraṃ disvā tassa mātu sahasā varaṃ adāsiṃ, sā puttassa rajjaṃ pariṇāmetuṃ
icchati. Tumhe ṭhapetvā maṅgalahatthiṃ, maṅgalaassaṃ, maṅgalarathañca yattake icchatha,
tattake hatthiassarathe gahetvā gacchatha. Mamaccayena āgantvā rajjaṃ kāreyyāthā"ti
aṭṭhahi  amaccehi saddhiṃ uyyojesi.
      Te nānapupakāraṃ roditvā kanditvā "tāta amhākaṃ dosaṃ khamathā"ti
rājānañceva rājorodhe ca khamāpetvā, "mayaṃpi bhātūhi saddhiṃ gacchāmā"ti
rājānaṃ āpucchitvā nagarā  nikkhantā bhaginiyo ādāya caturaṅginiyā senāya
parivutā nagarā nikkhamiṃsu. "kumārā pitu accayena āgantvā rajjaṃ kāressanti,
gacchāma ne upaṭṭhahāmā"ti cintetvā bahū manussā anubandhiṃsu. Paṭhamadivase
yojanamattā senā ahosi, dutiye dviyojanamattā, tatiye tiyojanamattā. Kumārā
mantayiṃsu "mahā ayaṃ 1- balakāyo, sace mayaṃ kañci sāmantarājānaṃ madditvā
janapadaṃ gaṇheyyāma, sopi no nappasaheyya. Kiṃ paresaṃ pīḷāya katāya,  mahā
ayaṃ jambudīpo, araññe nagaraṃ māpessāmā"ti himavantābhimukhā gantvā nagaravatthuṃ
pariyesiṃsu.
      Tasmiṃ ca samaye amhākaṃ bodhisatto brāhmaṇamahāsālakule nibbattivā
kapilabrāhmaṇo nāma hutvā nikkhamma isipabbajjaṃ pabbajitvā himavantapasse
pokkharaṇiyā tīre sākavanasaṇḍe paṇṇasālaṃ māpetvā vasati. So kira bhummapālaṃ 2-
nāma vijjaṃ jānāti, yāya uddhaṃ asītihatthe ākāse, heṭṭhā ca bhūmiyaṃpi guṇadosaṃ
passati. Ekasmiṃ  padese tiṇagumbalatā dakkhiṇāvaṭṭā pācīnābhimukhā jāyanti.
Sīhabyagghādayo migasūkare, sappabiḷārā ca maṇḍūkamūsike anubandhamānā taṃ
padesaṃ patvā na sakkonti te anubandhituṃ. Aññadatthuṃ tehi santajjitā
@Footnote: 1 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati        2 cha.Ma. bhummajālaṃ, Sī. bhūmicālaṃ
Nivattantiyeva. So "ayaṃ paṭhaviyā aggappadeso"ti ñatvā tattha attano
paṇṇasālaṃ māpesi.
      Atha te kumāre nagaravatthuṃ  pariyesamāne attano vasanokāsaṃ āgate
disvā pucchitvā taṃ pavattiṃ ñatvā tesu anukampaṃ janetvā avoca "imasmiṃ
paṇṇasālaṭṭhāne māpitaṃ nagaraṃ jambudīpe agganagaraṃ bhavissati, ettha jātapurisesu
ekeko 1- purisasataṃpi purisasahassaṃpi abhibhavituṃ 2- sakkhissati, ettha nagaraṃ māpetha,
paṇṇasālaṭṭhāne rañño  gharaṃ karotha. Imasmiṃ hi okāse ṭhatvā caṇḍālaputtopi
cakkavattibalena atiseyyo"ti. Nanu bhante ayyassa vasanokāsoti? mama
vasanokāsoti mā cintayittha, mayhaṃ ekapasse  paṇṇasālaṃ katvā nagaraṃ māpetvā
"kapilavatthun"ti nāmaṃ karothāti. Te tathā katvā tattha nivāsaṃ kappesuṃ.
      Aṭṭhāmaccā 3-  "ime dārakā vayappattā, sace nesaṃ pitā santike
bhaveyya, so āvāhavivāhaṃ kareyya, idāni pana amhākaṃ bhāro"ti cintetvā
kumārehi saddhiṃ mantayiṃsu. Kumārā "amhākaṃ sadisā khattiyadhītaro nāma na
passāma, nāpi bhaginīnaṃ sadise khattiyakumārake, asadisasampayoge 4- ca no uppannā
puttā mātito vā pitito vā aparisuddhā jātisambhedaṃ pāpuṇissanti, tasmā
mayaṃ bhaginīhiyeva saddhiṃ saṃvāsaṃ rocemā"ti. 5- Te jātisambhedabhayena jeṭṭhabhaginiṃ
mātuṭṭhāne 6- ṭhapetvā avasesāhi saṃvāsaṃ kappesuṃ.
      Tesaṃ puttehi ca dhītāhi ca vaḍḍhamānānaṃ aparena samayena
jeṭṭhabhaginiyā kuṭṭharogo udapādi, koviḷārapupphasadisāni gattāni ahesuṃ. Rājakumārā
imāya saddhiṃ ekato nisajjaṭṭhānabhojanādīni karontānaṃpi upari ayaṃ rogo
saṅkamatīti cintetvā ekadivasaṃ uyyānakīḷaṃ gacchantā viya taṃ yāne āropetvā
araññaṃ pavisitvā bhūmiyaṃ pokkharaṇiṃ khaṇāpetvā tattha khādanīyabhojanīyena saddhiṃ taṃ
pakkhipitvā gharasaṅkhepena upari padaraṃ paṭicchādetvā paṃsuṃ datvā pakkamiṃsu.
      Tena ca samayena rāmo nāma bārāṇasīrājā kuṭṭharogī orodhehi 7-
ca nāṭakehi ca 7- jigucchiyamāno tena saṃvegena jeṭṭhaputtassa rajjaṃ datvā
@Footnote: 1 Ma. ekekaṃ     2 Ma. na abhibhavituṃ   3 cha.Ma. athāmaccā   4 cha.Ma.... saṃyoge
@5 i. karomāti     6 Sī. mātiṭṭhāne    7-7 cha.Ma. nāṭakitthīhi ca orodhehi ca
Araññaṃ pavisitvā tattha paṇṇasālaṃ māpetvā mūlaphalāni paribhuñjanto na cirasseva
arogo suvaṇṇavaṇṇo hutvā ito cito ca vicaranto mahantaṃ susirarukkhaṃ disvā
tassabbhantare soḷasahatthappamāṇaṃ okāsaṃ sodhetvā dvāraṃ ca vātapānaṃ ca
yojetvā nisseṇiṃ bandhitvā tattha vāsaṃ kappesi. So aṅgārakaṭāhe aggiṃ
katvā rattiṃ migasūkarādīnaṃ 1- sadde 2- suṇanto sayati. So "asukasmiṃ padese sīho
saddamakāsi, asukasmiṃ byaggho"ti sallakkhetvā pabhāte tattha gantvā vighāsamaṃsaṃ
ādāya pacitvā khādati.
      Athekadivasaṃ tasmiṃ paccūsasamaye aggiṃ jāletvā nisinne rājadhītāya
sarīragandhena āgantvā byaggho tasmiṃ padese paṃsuṃ viyūhanto padare vivaramakāsi,
tena  ca vivarena sā byagghaṃ disvā bhītā vissaramakāsi. So taṃ saddaṃ sutvā
"itthīsaddo eso"ti ca sallakkhetvā pātova tattha gantvā "ko etthā"ti āha.
Mātugāmo sāmīti. Kiṃjātikāsīti. Okkākamahārājassa dhītāmhī"ti 3-. Nikkhamāti.
Na sakkā sāmīti. Kiṃkāraṇāti. Chavirogo me atthīti. So sabbaṃ pavattiṃ pucchitvā
khattiyamānena anikkhamantiṃ "ahaṃpi khattiyo"ti attano khattiyabhāvaṃ jānāpetvā
nisseṇiṃ datvā uddharitvā attano vasanokāsaṃ netvā sayaṃ paribhuttabhesajjāniyeva
datvā nacirasseva arogaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ katvā tāya saddhiṃ saṃvāsaṃ kappesi. Sā
paṭhamasaṃvāseneva gabbhaṃ gaṇhitvā dve putte vijāyi, punapi dveti evaṃ
soḷasakkhattuṃpi vijāyi. Evaṃ te dvattiṃsa bhātaro ahesuṃ. Te anupubbena
vuḍḍhippatte pitā sabbasippāni sikkhāpesi.
      Athekadivasaṃ eko rāmarañño nagaravāsī vanacarako pabbate  ratanāni
gavesanto rājānaṃ disvā sañjānitvā āha "jānāmahaṃ deva tumhe"ti. Tato
naṃ rājā sabbaṃ pavattiṃ pucchi. Tasmiṃyeva ca khaṇe te dārakā āgamiṃsu. So te
disvā "ke ime"ti āha. "puttā me"ti ca vutte tesaṃ mātikavaṃsaṃ pucchitvā
"laddhaṃdāni me pābhaṭan"ti nagaraṃ gantvā rañño ārocesi. So "pitaraṃ
ānessāmī"ti caturaṅginiyā senāya tattha gantvā pitaraṃ vanditvā "rajjaṃ deva
@Footnote: 1 i. migasakuṇādīnaṃ    2 ka. sare        3 ka. dhītamhīti, cha.Ma., i. dhītā. sāmīti
Sampaṭicchā"ti yāci. So "alaṃ tāta, na tattha gacchāmi, idheva me imaṃ rukkhaṃ
apanetvā nagaraṃ māpehī"ti āha. So tathā katvā tassa nagarassa kolarukkhaṃ
apanetvā katattā kolanagaranti ca byagghapathe katattā byagghapathanti 1- cāti
dve nāmāni āropetvā pitaraṃ vanditvā attano nagaraṃ agamāsi.
      Tato vayappatte kumāre mātā āha "tātā tumhākaṃ kapilavatthuvāsino
sakyā mātulā santi. 2- Mātuladhītānaṃ pana vo evarūpaṃ nāma kesaggahaṇaṃ
hoti, evarūpaṃ dussaggahaṇaṃ hoti. Yadā tā nhānatitthaṃ āgacchanti, tadā
gantvā yassa yā ruccati, so taṃ gaṇhatū"ti. Te tattheva gantvā tāsu
nhāyitvā 3- sīsaṃ sukkhāpayamānāsu yaṃ yaṃ icchiṃsu, taṃ taṃ gahetvā nāmaṃ sāvetvā
agamiṃsu. Sakyarājāno sutvā "hotu bhaṇe amhākaṃ ñātakāeva  te"ti tuṇhī
ahesuṃ. Ayaṃ sakyakoliyānaṃ uppatti. Evaṃ tesaṃ sakyakoliyānaṃ aññamaññaṃ
āvāhavivāhaṃ karontānaṃ yāva buddhakālā anupacchinnoeva vaṃso āgato. Tattha
bhagavā sakyavaṃsaṃ dassetuṃ "te raṭṭhasmā pabbajitā himavantapasse pokkharaṇiyā
tīre"ti ādimāha. Tattha sammantīti vasanti. Sakyā vata bhoti raṭṭhasmā
pabbājitā araññe  vasantāpi jātisambhedaṃ akatvā kulavaṃsaṃ anurakkhituṃ sakyā
samatthā, paṭibalāti attho. Tadaggeti taṃ aggaṃ katvā, tato paṭṭhāyāti attho.
So ca nesaṃ pubbapurisoti so okkāko rājā etesaṃ pubbapuriso. Natthi
etesaṃ gahapativaṃsena sambhedanamattaṃpīti.
      Evaṃ sakyavaṃsaṃ pakāsetvā idāni ambaṭṭhavaṃsaṃ pakāsento "rañño
kho panā"ti ādimāha. Kaṇhaṃ nāma janesīti kāḷavaṇṇaṃ antokucchiyaṃyeva
sañjātadantaṃ parūḷhakesamassudāṭhikaṃ 4- puttaṃ vijāyi.  pabyāhāsīti 5- "yakkho
jāto, pisāco jāto"ti bhayena palāyitvā dvāraṃ pidhāya  ṭhitesu gharamānusakesu ito
citoca vicaranto "dhovatha man"ti ādīni vadanto uccāsaddamakāsi.
      [268] Te māṇavakā bhagavantaṃ etadavocunti attano upārambhamocanatthāya
etaṃ "mā bhavan"tiādivacanaṃ avocuṃ. Tesaṃ kira etadahosi "ambaṭṭho
@Footnote: 1 Sī. byagghapajjanti.           2 Sī. honti        3 cha.Ma. nhatvā
@4 cha.Ma., i. paruḷhamassudāṭhikaṃ   5 i. paccābhāsīti
Amhākaṃ ācariyassa jeṭṭhantavāsī, sace mayaṃ evarūpe ṭhāne ekadvevacanamattampi
na vakkhāma, ayaṃ no ācariyassa santike amhe paribhindissatī"ti upārambhamocanatthaṃ
evaṃ avocuṃ, cittena panassa nimmadabhāvaṃ ākaṅkhanti. Ayaṃ kira mānanissitattā
tesaṃpi appiyova. Kalyāṇavākkaraṇoti madhuravacano. Asmiṃ vacaneti attanā
uggahite vedattayavacane. Paṭimantetunti pucchitaṃ pañhaṃ paṭikathetuṃ, vissajjetunti
attho. Etasmiṃ vā dāsīputtavacane. Paṭimantetunti uttariṃ 1- kathetuṃ.
      [269] Athakho bhagavāti athakho bhagavā "sace ime māṇavakā ettha
nisinnā evaṃ uccāsaddaṃ karissanti, ayaṃ kathā pariyosānaṃ na gamissati. Handa
ne nissadde katvā ambaṭṭheneva saddhiṃ kathemī"ti te māṇavake etadavoca.
Tattha mantavohati mantayatha. Mayā saddhiṃ paṭimantetūti mayā saha kathetu. Evaṃ
vutte māṇavakā cintayiṃsu "ambaṭṭho tāva `dāsīputtosī'ti vutte puna sīsaṃ
ukkhipituṃ nāsikkhi, ayaṃ kho jāti nāma dujjānā, sace aññaṃpi kiñci samaṇo
gotamo `tvaṃ dāso'ti vakkhati, ko tena saddhiṃ aṭṭaṃ karissati. Ambaṭṭho
attanā baddhaṃ puṭakaṃ attanāva mocetū"ti attānaṃ parimocetvā tasseva upari
khipantā "sujāto ca bho gotamā"ti ādimāhaṃsu.
      [270] Sahadhammikoti sahetuko sakāraṇo. Akāmāpi byākātabboti
attanā anicchantenapi byākaritabbo, avassaṃ vissajjetabboti attho. Aññena
vā aññaṃ paṭicarissasīti aññena vacanena aññaṃ vacanaṃ paṭicarissasi ajjhottharissasi,
paṭicchādessasīti attho. Yo hi "kiṃ gotto tvan"ti evaṃ puṭṭho
"ahaṃ tayo vede jānāmī"ti ādīni vadati, ayaṃ aññena aññaṃ paṭicarati
nāma. Pakkamissasi vāti pucchitaṃ pañhaṃ jānantova akathetukāmatāya uṭṭhāyāsanā
gamissasi 2-  vā
      tuṇhī ahosīti samaṇo gotamo maṃ sāmaṃyeva dāsīputtabhāvaṃ kathāpetukāmo,
sāmaṃ kathite ca dāso nāma jātoyeva hoti. Ayaṃ pana dvikkhattuṃ codetvā
tuṇhī bhavissati, tato ahaṃ parivattitvā pakkamissāmīti cintetvā tuṇhī ahosi.
@Footnote: 1 cha.Ma., i. uttaraṃ           2 cha.Ma. pakkamissasi
      [271] Vajiraṃ pāṇimhi assāti vajirapāṇi. Yakkhoti na yo vā so
vā yakkho, sakko devarājāti veditabbo. Ādittanti aggivaṇṇaṃ. Sampajjalitanti
suṭṭhu pajjalitaṃ. Sajotibhūtanti samantato jotibhūtaṃ, ekaggijālībhūtanti 1- attho.
Ṭhito hotīti mahantaṃ sīsaṃ, kundalamakuḷasadisā 2- dāṭhā bhayānakāni akkhināsādīni
evaṃ virūparūpaṃ māpetvā ṭhito.
      Kasmā panesa āgatoti? diṭṭhivissajjāpanatthaṃ. Apica "ahañceva
Kho pana dhammaṃ deseyyaṃ, pare ca me na ājāneyyun"ti 3- evaṃ dhammadesanāya
appossukkabhāvaṃ āpanne bhagavati sakko mahābrahmunā saddhiṃ āgantvā "bhagavā
dhammaṃ desetha, tumhākaṃ āṇāya avattamāne mayaṃ vattāpessāma, tumhākaṃ
dhammacakkaṃ hotu, amhākaṃ āṇācakkan"ti  paṭiññaṃ akāsi. Tasmā "ajja ambaṭṭhaṃ
tāsetvā pañhaṃ vissajjāpessāmī"ti āgato.
      Bhagavā ceva passati ambaṭṭho cāti yadi hi taṃ aññepi passeyyuṃ,
taṃ kāraṇaṃ agaru assa, ayaṃ samaṇo gotamo ambaṭṭhaṃ attano vāde anotarantaṃ
ñatvā yakkhaṃ āvāhetvā dassesi, tato ambaṭṭho bhayena kathesī"ti vadeyyuṃ.
Tasmā bhagavā ceva passati ambaṭṭho ca. Tassa taṃ disvāva sakalasarīrato
sedā mucciṃsu, antokucchi viparivattamānā 4- mahāravaṃ viravi. So "aññepi nukho
passantī"ti olokento kassaci lomahaṃsamattaṃpi nāddasa. Tato "idaṃ bhayaṃ mameva
uppannaṃ, sacāhaṃ yakkhoti vakkhāmi, `kiṃ tavayeva 5- akkhīni atthi, tvameva yakkhaṃ
passasi, paṭhamaṃ yakkhaṃ adisvā samaṇena gotamena vādasaṃghāṭe 6- pakkhittova yakkhaṃ
passatī'ti vadeyyun"ti cintetvā "nadāni me idha aññaṃ paṭisaraṇaṃ atthi
aññatra samaṇā gotamā"ti maññamāno atha kho ambaṭṭho  māṇavo .pe.
Bhagavantaṃ etadavoca.
      [272] Tāṇaṃ gavesīti tāṇaṃ gavesamāno. Leṇaṃ gavesīti leṇaṃ
gavesamāno. Saraṇaṃ gavesīti saraṇaṃ gavesamāno. Ettha ca tāyati rakkhatīti
@Footnote: 1 cha.Ma....jālabhūtanti        2 cha.Ma. kandalamakuḷasadisā
@3 dī. mahā. 10/67/33, vinaYu. mahā. 4/7/7, Ma.mū. 12/281/242, saṃ. sagā.  15/172/164
@4 Sī. parivattamānā    5 cha.Ma. tuyhameva           6 cha.Ma. vādasaṃghaṭṭe
Tāṇaṃ. Nilīyanti etthāti leṇaṃ. Saratīti saraṇaṃ, bhayaṃ hiṃsati viddhaṃsetīti attho.
Upanisīditvāti upagamma heṭṭhāsane nisīditvā. Brūtūti 1- vadatu.
                           Ambaṭṭhavaṃsakathā
      [273-274] Dakkhiṇajanapadanti dakkhiṇāpathoti pākaṭaṃ. Gaṅgāya
dakkhiṇato pākaṭajanapadaṃ. 2- Tadā kira dakkhiṇāpathe bahū brāhmaṇatāpasā honti,
so tattha gantvā ekaṃ tāpasaṃ vattapaṭipattiyā ārādhesi. So tassa upakāraṃ
disvā āha "ambho purisa mantante demi, yaṃ icchasi, taṃ mantaṃ gaṇhāhī"ti.
So āha "na me ācariya aññena mantena kiccaṃ atthi, yassānubhāvena āvudhaṃ
nappavattati, 3- taṃ me mantaṃ dehī"ti. So "bhadraṃ bho"ti tassa dhanuagamanīyaṃ
ambaṭṭhaṃ nāma vijjaṃ adāsi, so taṃ vijjaṃ gahetvā tattheva vīmaṃsitvā "idāni mama
manorathaṃ pūressāmī"ti isivesaṃ gahetvā okkākassa santikaṃ gato. Tena vuttaṃ
"dakkhiṇajanapadaṃ gantvā brahmamante adhiyitvā rājānaṃ okkākaṃ upasaṅkamitvā"ti.
      Ettha brahmamanteti ānubhāvasampannatāya seṭṭhamante. Ko nevaṃ re
ayaṃ mayhaṃ dāsiputtoti ko nu evaṃ are ayaṃ mama dāsīputto. So taṃ
khurappanti so rājā taṃ māretukāmatāya sannayhati 4- taṃ saraṃ tassa mantānubhāvena
neva khipituṃ na apanetuṃ sakkhi, tāvadeva sakalasarīre sañjātasedo bhayena vedhamāno
aṭṭhāsi.
      Amaccāti mahāmaccā. Pārisajjāti itare parisāvacaRā. 5- Etadavocunti
"daṇḍakirañño 6- kisavacche tāpase aparaddhassa āvudhavuṭṭhiyā sakalaraṭṭhaṃ vinaṭṭhaṃ,
nāḷikero pañcasu tāpasasatesu ajjuno ca aṅgīrase aparaddho paṭhaviṃ bhinditvā
nirayaṃ paviṭṭho"ti cintayantā bhayena etaṃ "sotthi bhaddante"ti ādivacanaṃ avocuṃ.
     Sotthi bhavissati raññoti idaṃ vacanaṃ kaṇho ciraṃ tuṇhī hutvā
tato anekappakāraṃ yāciyamānova "tumhākaṃ raññā mādisassa isino khurappaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. bravitūti, i. brūmetūti.    2 ka. janapadaṃ      3 cha.Ma. na parivattati
@4 cha.Ma., i. sannahitaṃ, Sī. sannihitaṃ 5 Ma. parisā janā  6 cha.Ma. daṇḍakīrañño
Sannayhantena bhāriyaṃ kammaṃ katan"ti ādīni ca vatvā pacchā abhāsi.
Undriyissatīti bhijjissati, thusamuṭṭhi viya vipapkirissatīti 1- idaṃ so "janaṃ
tāsessāmī"ti musā bhaṇati. Sarasanthambhanamatteyeva hissa vijjāya ānubhāvo, na
aññatra. Ito paresupi vacanesu eseva nayo.
      Pallomoti pannalomo. Lomahaṃsanamattaṃpissa na bhavissati. Idaṃ kira
so "sace me rājā taṃ dārikaṃ dassatī"ti paṭiññaṃ kāretvā avaca. Kumāre
khurappaṃ patiṭṭhāpesīti tena "saro otaratū"ti mante parivattite kumārassa
nābhiyaṃ patiṭṭhapesi. Dhītaraṃ adāsīti sīsaṃ dhovitvā adāsaṃ bhujissaṃ katvā dhītaraṃ
adāsi, uḷāre ca taṃ ṭhāne ṭhapesi. Mā kho tumhe māṇavakāti idaṃ pana
bhagavā "ekena pakkhena ambaṭṭho sakyānaṃ ñāti hotī"ti pakāsento tassa
samassāsanatthaṃ āha. Tato ambaṭṭho ghaṭasatena abhisitto viya passaddhadaratho
hutvā "samassāsetvā samaṇo gotamo maṃ,  tosessāmī"ti ekena pakkhena ñātiṃ
karoti, khattiyo kirāhamasmīti cintesi.
                        Khattiyaseṭṭhabhāvavaṇṇanā
      [275] Athakho bhagavā "ayaṃ ambaṭṭho `khattiyosmī'ti saññaṃ karoti,
attano akhattiyabhāvaṃ na jānāti, handa naṃ jānāpessāmī"ti khattiyavaṃsaṃ dassetuṃ
uttari desanaṃ vaḍḍhento "taṃ kiṃ maññasi ambaṭṭhā"ti ādimāha. Tattha
idhāti imasmiṃ loke. Brāhmaṇesūti brāhmaṇānaṃ antare. Āsanaṃ vā udakaṃ
vāti aggāsanaṃ vā aggodakaṃ vā. Saddheti matake uddissa katabhatte. Thālipāketi
maṅgalādibhatte. Yaññeti yaññabhatte. Pāhuneti pāhunakānaṃ katabhatte, paṇṇākārabhatte
vā. Apinussāti api nu assa khattiyaputtassa. Āvaṭaṃ vā assa anāvaṭaṃ
vāti brāhmaṇakaññāsu nivāraṇaṃ bhaveyya vā no vā, brāhmaṇadārikaṃ labheyya vā
na vā labheyyāti attho. Anupapannoti khattiyabhāvaṃ appatto, aparisuddhoti attho.
      [276] Itthiyā vā itthiṃ karitvāti itthiyā vā itthiṃ pariyesitvā.
Kismiñcideva pakaraṇeti kismiñcideva dose brāhmaṇānaṃ ayutte akattabbakaraṇe.
Bhassapuṭenāti bhasmapuṭne, sīse chārikaṃ okiritvāti attho.
@Footnote: 1 cha.Ma. vippakiriyissatīti.
      [277] Janetasminti janatasmiṃ, 1- pajāyāti attho. Ye gottapaṭisārinoti
ye janetasmiṃ gottaṃ paṭisaranti "ahaṃ gotamo, ahaṃ kassapo"ti, tesu loke
gottapaṭisārīsu khattiyo seṭṭho. Anumatā mayāti mama sabbaññutañāṇena saddhiṃ
saṃsanditvā desitā mayā anuññātā.
                      Paṭhamabhāṇavāravaṇṇā niṭṭhitā.
                        ----------------
                         Vijjācaraṇakathāvaṇṇanā
      [278]  Imāya pana gāthāya "vijjācaraṇasampanno"ti imaṃ padaṃ
sutvā ambaṭṭho cintesi "vijjā nāma tayo vedā, caraṇaṃ pañcasīlāni, tayidaṃ
amhākaṃyeva atthi, vijjācaraṇasampanno ce seṭṭho, mayameva seṭṭhā"ti niṭṭhaṃ
gantvā vijjācaraṇaṃ pucchanto "katamaṃ pana taṃ bho gotama caraṇaṃ, katamā ca
pana sā vijjā"ti āha. Athassa bhagavā taṃ brāhmaṇasamaye siddhaṃ jātivādādipaṭisaṃyuttaṃ
vijjācaraṇaṃ paṭikkhipitvā anuttaraṃ vijjācaraṇaṃ dassetukāmo "na kho ambaṭṭhā"ti
ādimāha. Tattha jātivādoti jātiṃ ārabbha vādo, brāhmaṇassevidaṃ vaṭṭati,
na suddassāti ādivacananti attho. Eseva nayo sabbattha. Jātivādavinibaddhāti
jātivāde vinibaddhā. Eseva nayo sabbattha.
      Tato ambaṭṭho "yatthadāni mayaṃ laggissāmāti cintayimhā, tato no
samaṇo gotamo mahāvāte thusaṃ dhunanto 2- viya dūrameva avakkhipi. Yattha pana mayaṃ
alaggā, 3- tattha no niyojesi. Ayaṃ no vijjācaraṇasampadā ñātuṃ vaṭṭatī"ti
cintetvā puna vijjācaraṇasampadaṃ pucchi. Athassa bhagavā samudāgamato pabhūti
vijjācaraṇaṃ dassetuṃ "idha ambaṭṭha tathāgato"ti ādimāha.
      [279] Ettha ca bhagavā caraṇapariyāpannampi tividhaṃ sīlaṃ vibhajanto
"idamassa hoti caraṇasmin"ti aniyyātetvā "idaṃpissa hoti sīlasmin"ti
sīlavaseneva niyyātesi. Kasmā? tassapi hi kiñci kiñci sīlaṃ atthi, tasmā
caraṇavasena niyyātiyamāne "mayaṃpi caraṇasampannā"ti tattha tattheva laggeyya. Yaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. janitasmiṃ       2 ka. utthunanto         3 cha.Ma. na laggāma
Pana tena supinenapi 1- na diṭṭhapubbaṃ tasseva vasena niyyātento "paṭhamaṃ jhānaṃ
upasampajja viharati, idaṃpissa hoti caraṇasmiṃ .pe. Catutthaṃ jhānaṃ upasampajja
viharati, idaṃpissa hoti caraṇasmin"ti ādimāha. Ettāvatā aṭṭhapi samāpattiyo
"caraṇan"ti niyyātitā honti, vipassanāñāṇato pana paṭṭhāya aṭṭhavidhāpi paññā
"vijjā"ti niyyātitā.
                        Catuapāyamukhakathāvaṇṇanā
      [280] Apāyamukhānīti vināsamukhāni. Anabhisambhuṇamānoti asampāpuṇanto,
avisahamāno vā. Khārividhamādāyāti ettha khārīti araṇīkamaṇḍalu
sūcicāmarādayo 2- tāpasaparikkhāRā. Vidhoti kājo. Tasmā khāribharitaṃ kājamādāyāti
attho. Ye pana "khārivividhan"ti paṭhanti,  te "khārīti kājassa nāmaṃ, vividhanti
bahukamaṇḍaluādiparikkhāran"ti vaṇṇayanti. Pavattaphalabhojanoti patitaphalabhojano.
Paricārakoti kappiyakaraṇapattapaṭiggahaṇapādadhovanādivattakaraṇavasena paricāraṇako.
Kāmañca guṇādhikopi khīṇāsavasāmaṇero puthujjanabhikkhu novuttanayena paricārako
hoti, ayaṃ pana na tādiso guṇavasenapi veyyāvaccakaraṇavasenapi lāmakoyeva.
      Kasmā pana tāpasapabbajjā sāsanassa vināsamukhanti vuttāti? yasmā
Gacchantaṃ gacchantaṃ sāsanaṃ tāpasapabbajjāvasena osakkissati. Imasmiṃ hi sāsane
pabbajitvā tisso sikkhā pūretuṃ asakkontaṃ lajjino sikkhākāmā "natthi tayā
saddhiṃ uposako vā pavāraṇā vā saṃghakammaṃ vā"ti jigucchitvā parivajjanti. So
"dukkaraṃ khuradhārūpamaṃ sāsane paṭipattipūraṇaṃ dukkhaṃ, tāpasapabbajjā pana sukarā
ceva bahujanasammatā cā"ti vibbhamitvā tāpaso hoti. Aññe taṃ disvā
"kiṃ tayā katan"ti pucchanti. So "bhāriyaṃ tumhākaṃ sāsane kammaṃ, idha pana
sacchandacārino mayan"ti vadati. Sopi "yadi evaṃ ahaṃpi ettheva pabbajāmī"ti
tassa anusikkhanto tāpaso hoti. Evaṃ aññepi aññepīti kamena tāpasāva
bahukā honti. Tesaṃ uppannakāle sāsanaṃ osakkitaṃ nāma bhavissati. Loke
@Footnote: 1 cha.Ma. supinepi           2 cha.Ma. sujācāmarādayo
Evarūpo buddho nāma uppajji, tassa īdisaṃ nāma sāsanaṃ ahosīti sutamattameva
bhavassati. Idaṃ sandhāya bhagavā tāpasapabbajjaṃ  sāsanassa vināsamukhanti āha.
      Kuddālapiṭakanti 1- kandamūlaphalaggahaṇatthaṃ kuddālañceva 1- piṭakañca.
Gāmasāmantaṃ vāti vijjācaraṇasampadādīni anabhisambhuṇanto, kasikammādīhi ca jīvitaṃ
nipphādetuṃ dukkhanti maññamāno bahujanakuhāpanatthaṃ gāmasāmante vā nigamasāmante
vā aggisālaṃ katvā sappiteladadhimadhuphāṇitatilataṇḍulādīhi ceva nānādārūhi ca
homakaraṇavasena aggiṃ paricaranto acchati.
      Catudvāraṃ agāraṃ karitvāti catumukhaṃ pānāgāraṃ katvā tassa dvāre
maṇḍapaṃ katvā tattha pānīyaṃ upaṭṭhapetvā āgatāgate pānīyena āpucchati.
Yaṃpissa addhikā kilantā pānīyaṃ pivitvā parituṭṭhā bhattapuṭaṃ vā taṇḍulādīni vā
denti, taṃ sabbaṃ gahetvā ambilayāguādīni katvā bahutaraṃ āmisasaṅgahaṇatthaṃ 2-
kesañci annaṃ deti, kesañci bhattapacanabhājanādīni deti. Tehipi dinnaṃ
āmisaṃ vā pubbannāparannādīni 3- vā gaṇhāti, tāni vaḍḍhiyā payojeti. Evaṃ
vaḍḍhamānavibhavo gomahiṃsadāsīdāsapariggahaṃ karoti, mahantaṃ kuṭumbaṃ saṇṭhapeti. Imaṃ
sandhāyetaṃ vuttaṃ "catudvāraṃ agāraṃ karitvā acchatī"ti. "tamahaṃ yathāsatti yathābalaṃ
paṭipūjessāmī"ti idaṃ panassa paṭipattimukhaṃ. Iminā hi mukhena so evaṃ
paṭipajjatīti. Ettāvatā cabhagavatā sabbāpi tāpasapabbajjā niddiṭṭhā honti.
      Kathaṃ? aṭṭhavidhā hi tāpasā saputtabhariyā uñchācariyā anaggipakkikā
Asāmapākā ayamuṭṭhikā 4- dantavakkalikā pavattaphalabhojanā 5- paṇḍupalāsikāti.
Tattha ye keṇiyajaṭilo viya kuṭumbaṃ saṇṭhapetvā vasanti, te saputtabhariyā nāma.
      Ye pana "saputtadārabhāvo nāma pabbajitassa ayutto"ti
lāyanamaddanaṭṭhānesu vīhimuggamāsatilādīni saṅkaḍḍhitvā pacitvā paribhuñjanti,
te uñchācariyā nāma.
@Footnote: 1 cha.Ma. kudālapiṭakañceva, kudālañceva  2 cha.Ma. āmisagahaṇatthaṃ  3 cha.Ma. pubbaṇṇādīni
@4 cha.Ma. asammuṭṭhikā, Ma. ayamuṭṭhikā   5 Sī. pavattaphalabhojino
      Ye pana "khalena khalaṃ vicaritvā vīhiṃ āharitvā koṭṭetvā
paribhuñjanaṃ nāma ayuttan"ti gāmanigamesu taṇḍulabhikkhaṃ gahetvā pacitvā
paribhuñjanti, te anaggipakkikā nāma.
      Ye pana "kiṃ pabbajitassa sāmapākenā"ti gāmaṃ pavisitvā pakkabhikkhameva
gaṇhanti, te asāmapākā nāma.
      Ye "divase divase bhikkhāpariyeṭṭhi nāma dukkhā pabbajitassā"ti
muṭṭhipāsāṇena ambāṭakādīnaṃ rukkhānaṃ tacaṃ koṭṭetvā khādanti, te ayamuṭṭhikā
nāma.
      Ye pana "pāsāṇena tacaṃ koṭṭetvā vicaraṇaṃ nāma dukkhan"ti
danteheva ubbāṭetvā khādanti, te dantavakkalikā nāma.
      Ye "dantehi ubbāṭetvā khādanaṃ nāma dukkhaṃ pabbajitassā"ti
leḍḍudaṇḍādīhi paharitvā patitaphalāni paribhuñjanti, te pavattaphalabhojanā nāma.
      Ye pana "leḍḍudaṇḍādīhi pātetvā paribhogo nāma asāruppo
pabbajitassā"ti  sayaṃ patitāneva pupphaphalapaṇḍupalāsādīni khādantā yāpenti, te
paṇḍupalāsikā nāma.
      Te tividhā ukkaṭṭhamajjhimamudukavasena. Tattha ye nisinnaṭṭhānato
anuṭṭhāya hatthena pāpuṇaṭṭhāneyeva patitaṃ gahetvā khādanti, te ukkaṭṭhā. Ye
ekarukkhato aññaṃ rukkhaṃ na gacchanti, te majjhimā. Ye taṃ taṃ rukkhamūlaṃ gantvā
pariyesitvā khādanti, te mudukā.
      Imā pana aṭṭhapi tāpasapabbajjā imāhi catūhiyeva saṅgahaṃ gacchanti.
Kathaṃ? etāsu hi saputtabhariyā ca uñchācariyā ca agāraṃ bhajanti. Anaggipakkikā
Ca asāmapākā ca agyāgāraṃ bhajanti. Ayamuṭṭhikā ca dantavakkalikā ca kandamūlaphalabhojanaṃ
bhajanti. Pavattaphalabhojanā ca paṇḍupalāsikā ca pavattaphalabhojanaṃ bhajanti. Tena vuttaṃ
"ettāvatā ca bhagavatā sabbāpi tāpasapabbajjā niddiṭṭhā hontī"ti.
      [281-282]   Idāni bhagavā sācariyakassa ambaṭṭhassa vijjācaraṇasampadāya
apāyamukhampi appattabhāvaṃ dassetuṃ "taṃ kiṃ maññasi ambaṭṭhā"ti ādimāha. Taṃ
uttānatthameva. Attanā āpāyikopi aparipūramānoti attanā vijjācaraṇasampadāya
āpāyikenāpi aparipūramānena.
                       Pubbakaisibhāvānuyogavaṇṇanā
      [283] Dattikanti dinnakaṃ. Sammukhībhāvaṃpī na dadātīti kasmā na
dadāti? so kira sammukhāvaṭṭaniṃ nāma vijjaṃ jānāti. Yadā rājā mahārahena
alaṅkārena alaṅkato hoti, tadā rañño samīpe ṭhatvā tasla alaṅkārassa nāmaṃ
gaṇhāti. Tassa rājā nāme gahite "na demī"ti vattuṃ na sakkoti. Datvā
puna  chaṇadivase "alaṅkāraṃ āharathā"ti vatvā "natthi deva tumhehi brāhmaṇassa
dinno"ti vutto "kasmā me dinno"ti pucchi. Te amaccā "so brāhmaṇo
sammukhā āvaṭṭanimāyaṃ jānāti. Tāya tumhe āvaṭṭetvā gahetvā gacchatī"ti
āhaṃsu. Apare raññā saha tassa atisahāyabhāvaṃ asahantā āhaṃsu "deva etassa
brāhmaṇassa sarīre saṅkhaphalitakuṭṭhaṃ 1- nāma atthi, tumhe etaṃ disvāva āliṅgatha
parāmasatha, idaṃ ca kuṭṭhaṃ nāma kāyasaṃsaggavasena anugacchati, mā evaṃ karothā"ti.
Tato paṭṭhāya tassa rājā sammukhībhāvaṃ na deti.
      Yasmā pana so brāhmaṇo paṇḍito khattavijjāya 2- kusalo, tena
saha mantetvā katakammaṃ nāma na virujjhati. Tasmā sāṇipākārassa anto ṭhatvā
bahi ṭhitena tena saddhiṃ manteti. Taṃ sandhāya vuttaṃ "tirodussantena mantetī"ti.
Tattha tirodussantenāti tirodussaantena. 3- Ayameva vā pāṭho. Dhammikanti
anavajjaṃ. Payātanti abhiharitvā dinnaṃ. Kathaṃ tassa  rājāti yassa rañño
brāhmaṇo īdisaṃ bhikkhaṃ paṭiggaṇheyya, kathaṃ tassa brāhmaṇassa so rājā
sammukhībhāvaṃpi na dadeyya. Ayaṃ pana adinnakaṃ māyāya gaṇhāti, tenassa sammukhībhāvaṃ
rājā na detīti niṭṭhamettha gantabbanti ayametthādhippāyo. "idaṃ pana kāraṇaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma., i. saṅkhapalitakuṭṭhaṃ       2 ka. khettavijjāya       3 cha.Ma. tirodussena
Ṭhapetvā rājānaṃ ceva brāhmaṇaṃ ca na añño koci jānāti, tadetaṃ evaṃ
rahassaṃpi paṭicchannaṃpi `addhā sabbaññū samaṇo gotamo'ti niṭṭhaṃ gamissatī"ti
bhagavā pakāsesi.
      [284] Idāni ayañca ambaṭṭho, ācariyo cassa mante nissāya
atimānino. Tena tesaṃ mantanissitamānanimmaddanatthaṃ uttariṃ desanaṃ vaḍḍhento
"taṃ kiṃ maññasi ambaṭṭha, idha rājā"ti ādimāha. Tattha rathūpatthareti rathamhi
rañño ṭhānatthaṃ attharitvā sajjitappadese. Uggehi vāti uggatuggatehi vā
amaccehi. Rājaññehīti anabhisittakumārehi. Kiñci deva mantananti asukasmiṃ
padese taḷākaṃ vā mātikaṃ vā kātuṃ vaṭṭati, asukasmiṃ gāmaṃ vā nigamaṃ vā nagaraṃ
vā nivesetunti evarūpaṃ pākaṭamantanaṃ. Tadeva mantananti yaṃ raññā mantitaṃ,
tadeva. Tādisehiyeva sīsukkhepabhamukakhepādīhi ākārehi manteyya. Rājabhaṇitanti yathā
raññā bhaṇitaṃ tassatthassa sādhanasamatthaṃ, sopi tassatthassa sādhanasamatthameva bhaṇitaṃ
bhaṇatīti attho.
      [285] Pavattāroti pavattayitāro. Yesanti yesaṃ santakaṃ. Mantapadanti
vedasaṅkhātaṃ 1- mantameva. Gītanti aṭṭhakādīhi dasahi porāṇakabrāhmaṇehi
sarasampattivasena sajjhāyitaṃ. Pavuttanti aññesaṃ vuttaṃ, vācitanti attho.
Samīhitanti 2- samupabyuḷhaṃ rāsīkataṃ, 3- piṇḍaṃ katvā ṭhapitanti attho.
Tadanugāyantīti etarahi brāhmaṇā tantehi pubbe gītaṃ anugāyanti anusajjhāyanti.
Tadanubhāsantīti taṃ anubhāsanti, idaṃ purimasseva vevacanaṃ. Bhāsitamanubhāsantīti tehi
bhāsitaṃ sajjhāyitaṃ anusajñāyanti. Vācitamanuvācentīti tehi aññesaṃ vācitaṃ
anuvācenti.
      Seyyathīdanti te katameti attho. Aṭṭhakoti ādīni tesaṃ nāmāni.
Te kira dibbena cakkhunā oloketvā parūpaghātaṃ akatvā kassapasammāsambuddhassa
bhagavato pāvacanena saha saṃsanditvā mante ganthesuṃ apare 4- pana brāhmaṇā
pāṇātipātādīni pakkhipatvā tayo vede bhinditvā buddhavacanena saddhiṃ viruddhaṃ 5-
@Footnote: 1 Ma. bedattayasaṅkhātaṃ       2 cha.Ma. samihitanti    3 Sī. rāsirāsikataṃ
@4 cha.Ma., i. aparā pare    5 cha.Ma., i. viruddhe
Akaṃsu. Netaṃ ṭhānaṃ vijjatīti yena tvaṃ isi bhaveyyāsi, etaṃ kāraṇaṃ na vijjati.
Idha bhagavā yasmā "esa pucchiyamānopi attano avattharaṇabhāvaṃ ñatvā paṭivacanaṃ
na dassatī"ti jānāti, tasmā paṭiññaṃ aggahetvāva taṃ isibhāvaṃ paṭikkhipi.
      [286] Idāni yasmā te porāṇā dasa brāhmaṇā nirāmagandhā
anitthigandhā rajojalladharā brahmacārino araññāyatane pabbatapādesu vanamūlaphalāhārā
vasiṃsu. Yadā katthaci gantukāmā honti, iddhiyā ākāseneva gacchanti,
natthi tesaṃ yānena kiccaṃ. Sabbadisāsu ca nesaṃ mettādibarahmavihārabhāvanāva
ārakkhā hoti, natthi tesaṃ pākārapurisaguttīhi attho. Iminā ca ambaṭṭhena
sutapubbā tesaṃ paṭipatti, tasmā imassa sācariyakassa tesaṃ paṭipattito ārakabhāvaṃ
dassetuṃ "taṃ kiṃ maññasi ambaṭṭhā"ti ādimāha.
      Tattha vicitakāḷakanti vicinitvā apanītakāḷakaṃ. Veṭhakanatapassāhīti
dussapaṭṭadussaveṇiādīhi veṭhakehi namitaphāsukāhi. Kuttavālehīti sobhākaraṇatthaṃ
kappetuṃ  yuttaṭṭhānesu kappitavālehi. Ettha ca vaḷavānaṃyeva vālā kappitā, na
rathānaṃ, vaḷavapayuttattā pana rathāpi "kuttavālā"ti vuttā. Ukkiṇṇaparikhāsūti
khataparikhāsu. Okkhittapalīghāsūti ṭhapitapalīghāsu. Nagarūpakārikāsūti ettha upakārikāti
paresaṃ ārohanivāraṇatthaṃ samantānagarapākārassa adhobhāge katasudhākammaṃ vuccati.
Idha  pana tāhi upakārikāhi yuttāni nagarāneva "nagarūpakārikāyo"ti adhippetāni.
Rakkhāpentīti tādisesu nagaresu vasantāpi attānaṃ rakkhāpenti. Kaṅkhāti sabbaññū,
"na sabbaññū"ti evaṃ saṃsayo. Vimatīti tasseva vevacanaṃ, virūpā mati vinicchituṃ 1-
asamatthāti attho. Idaṃ bhagavā "ambaṭṭhassa iminā attavāvena maggapātubhāvo
natthi, kevalaṃ divaso vītivattati, ayaṃ kho pana lakkhaṇapariyesanatthaṃ āgato, tampi
kiccaṃ na sarati. Handassa satijananatthaṃ nayaṃ demī "ti āha.
                       Dvelakkhaṇadassanavaṇṇanā
      [287] Evaṃ vatvā pana yasmā buddhānaṃ nisinnānaṃ vā nipannānaṃ
vā koci lakkhaṇaṃ pariyesituṃ na sakkoti, ṭhitānaṃ pana caṅkamantānaṃ vā sakkoti.
@Footnote: 1 cha.Ma. vinicchinituṃ, Sī. vinicchetuṃ
Āciṇṇaṃ cetaṃ buddhānaṃ lakkhaṇapariyesanatthaṃ āgatabhāvaṃ ñatvā uṭṭhāyāsanā
caṅkamādhiṭṭhānaṃ nāma, tena bhagavā uṭṭhāyāsanā bahi  nikkhanto. Tasmā "atha
kho bhagavā"ti ādi vuttaṃ.
      Samannesīti gavesi, "ekaṃ, dve"ti vā gaṇayanto samānayi.
Yebhuyyenāti pāyena. Bahukāni addasa, appāni na addasāti attho. Tato
yāni na addasa, tesaṃ dīpanatthaṃ vuttaṃ "ṭhapetvā dve"ti. Kaṅkhatīti "aho
vata passeyyan"ti patthanaṃ uppādeti. Vicikicchatīti tato tato tāni vicinanto
kicchati na sakkoti daṭṭhuṃ. Nādhimuccatīti tāya vicikicchāya sananiṭṭhānaṃ na gacchati.
Na sampasīdatīti tato "paripuṇṇalakkhaṇo ayan"ti bhagavati pasādaṃ nāpajjati.
Kaṅkhāya vā dubbalā vimati vuttā, vicikicchāya majjhimā, anadhimuccanatāya balavatī,
asampasādena tehi tīhi dhammehi cittasasa kālusiyabhāvo. Kosohiteti vatthikosena
paṭicchannena. Vatthaguyheti aṅgajāte. Bhagavato hi varavāraṇasseva kosohitaṃ
vatthaguyhaṃ suvaṇṇapadumagabbhasamānaṃ. 1- So taṃ vatthapaṭicchannattā apassanto,
antomukhagatāya ca jivhāya pahutabhāvaṃ asallakkhento tesu dvīsu lakkhaṇesu kaṅkhī
ahosi vicikicchī.
      [288] Tathārūpanti tathaṃrūpaṃ. 2- Kimettha aññena vattabbaṃ, vuttametaṃ
nāgasenatthereneva milindaraññā puṭṭhena:- dukkaraṃ 3- bhante nāgasena bhagavatā
katanti. Kiṃ mahārājāti. Mahājanena hirikaraṇokāsaṃ brahmāyubrāhmaṇassa ca,
antevāsīuttarassa 4- ca, bāvarissa antevāsīnaṃ soḷasabrāhmaṇānaṃ 5- ca, selassa
brāhmaṇassa ca, antevāsīnaṃ tisatamāṇavānaṃ 6- ca dassesi bhanteti. Na mahārāja
bhagavā guyhaṃ dassesi chāyaṃ bhagavā dassesi. Iddhiyā abhisaṃkharitvā nivāsananivatthaṃ
kāyabandhanabaddhaṃ cīvarapārutaṃ chāyārūpakamattaṃ dassesi mahārājāti. Chāyaṃ diṭṭhe
sati diṭṭhaṃyeva nanu bhanteti. Tiṭṭhatetaṃ mahārāja, hadayarūpaṃ disvā bujjhanakasatto
@Footnote: 1 cha.Ma. suvaṇṇavaṇṇaṃ padumagabbhasamānaṃ   2 cha.Ma. taṃrūpaṃ   3 Sī. atidukkaraṃ,
@  milinda. 228                 4 ka.,Ma. antevāsīnaṃ uttarassa, Ma.Ma. 13/384/366
@5 khu.su. 25/1027-1028/530 suttanipāta khu.cūḷa. 30/47/6(sayā.)  6 Ma.Ma. 13/398/382
Bhaveyya, dahayamaṃsaṃ nīraharitvā 1- dasseyya sammāsambuddhoti. Kallosi bhante
nāgasenāti. 2-
      Ninnāmetvāti nīharitvā. Anumasīti kaṭhinasūciṃ viya katvā anumajji,
tathākaraṇena cettha mudubhāvo, kaṇṇasotānumasanena dīghabhāvo, nāsikasotānumasanena
tanubhāvo, nalāṭacchādanena  puthulabhāvo pakāsitoti veditabbo.
      [289] Patimānentoti āgamento, āgamanamassa patthento
udikkhantoti attho.
      [290] Kathāsallāpoti kathā ca sallāpo ca, kathanapaṭikkathananti attho.
      [291] Aho vatāti garahavacanametaṃ. Reti idaṃ hīḷanavasena āmantanaṃ.
Paṇḍitakāti tameva jigucchanto āha. Sesapadadvayepi eseva nayo. Evarūpena kira
bho puriso atthacarakenāti idaṃ "yādiso tvaṃ, edise atthacarake hitakārake sati
puriso nirayaṃyeva gaccheyya, na aññatrā"ti idamatthaṃ sandhāya vadati. Āsajja
āsajjāti ghaṭṭetvā ghaṭṭetvā. Amhepi evaṃ upaneyya upaneyyāti
"brāhmaṇo kho pana ambaṭṭha pokkharasātī"ti ādīni vatvā evaṃ upanetvā
upanetvā paṭicchannakāraṇaṃ āvikaritvā suddadāsādibhāvaṃ 3- āropetvā avaca,
tayamhā akkosāpitāti adhippāyo. Padasāyeva pavattesīti pādena paharitvā
bhūmiyaṃ pātesi. Yañca so pubbe ācariyena saddhiṃ rathaṃ āruyhitvā sārathī hutvā
agamāsi, taṃpissa ṭhānaṃ acchinditvā rathassa purato padasāyevassa gamanamakāsi.
                     Pokkharasātibuddhūpasaṅkamanavaṇṇanā
      [292-296] Ativikāloti suṭṭhu vikālo, sammodanīyakathāyapi kālo
natthi. Āgamā nukhvidha bhoti āgamā nu kho idha bho. Adhivāsetūti sampaṭicchatu.
Ajjatanāyāti yaṃ me tumhesu kāraṃ karoto ajja bhavissati puññañca
pītipāmojjañca, tadatthāya. Adhivāsesi bhagavā tuṇhībhāvenāti bhagavā kāyaṅgaṃ vā
vācaṅgaṃ vā acopetvā abbhantareyeva khantiṃ dhārento tuṇhībhāvena adhivāsesi.
Brāhmaṇassa anuggahaṇatthaṃ manasāva sampaṭicchīti vuttaṃ hoti.
@Footnote: 1 cha.Ma. ninnetvā        2 milinda. 288 vatthaguyhanidassanapañhā
@3 cha.Ma. suṭṭhu dāsādibhāvaṃ
      [297] Paṇītenāti uttamena. Sahatthāti sahatthena. Santappesīti
suṭṭhu tappesi, paripuṇṇaṃ suhitaṃ yāvadatthaṃ akāsi. Sampavāresīti suṭṭhu pavāresi,
"alaṃ alan"ti hatthasaññāya paṭikkhipāpesi. Bhuttāvinti bhuttavantaṃ. Onītapattapā-
ṇinti 1- pattato  onītapāṇiṃ, apanītahatthanti vuttaṃ hoti. Oṇittapattapāṇintipi
pāṭho. Tassattho:- oṇittaṃ nānābhūtaṃ vinābhūtaṃ pattaṃ pāṇito assāti
oṇittapattapāṇi, taṃ oṇittapattapāṇiṃ. Hatthe ca pattañca dhovitvā ekamante
pattaṃ nikkhipitvā nisinnanti attho. Ekamantaṃ nisīdīti bhagavantaṃ evaṃ bhūtaṃ
ñatvā ekasmiṃ okāse nisīdīti attho.
      [298] Anupbbikathanti anupaṭipāṭikathaṃ. Anupubbikathā nāma dānantaraṃ
sīlaṃ, sīlānantaraṃ saggo, saggānantaraṃ maggoti etesaṃ atthānaṃ dīpanakathā. Teneva
"seythīdaṃ dānakathan"ti ādimāha. Okāranti avakāraṃ lāmakabhāvaṃ. Sāmukkaṃsikāti
sāmaṃ ukkaṃsikā, attanāyeva uddharitvā gahitā, sayambhuñāṇena diṭṭhā asādhāraṇā
aññesanti attho. Kā pana sāti? ariyasaccadesanā. Tenevāha "dukkhaṃ samudayaṃ
nirodhaṃ maggan"ti. Dhammacakkhunti idha 2- sotāpattimaggo adhippeto, tassa
uppattiākāradassanatthaṃ "yaṃkiñci samudayadhammaṃ, sabbantaṃ nirodhadhamman"ti āha.
Tañhi nirodhaṃ ārammaṇaṃ katvā kiccavasena evaṃ sabbasaṅkhataṃ paṭivijjhantaṃ uppajjati.
                 Pokkharasātiupāsakattapaṭivedanākathāvaṇṇanā
      [299] Diṭṭho ariyasaccadhammo etenāti diṭṭhadhammo. Esa nayo
sesapadesupi. Tiṇṇā vicikicchā anenāti tiṇṇavicikiccho. Vigatā kathaṃkathā assāti
vigatakathaṃkatho. Vesārajjappattoti visāradabhāvaṃ patto. Kattha? satthusāsane.
Nāssa paro paccayo, na parassa saddhā 3- ettha vattatīti aparappaccayo. Sesaṃ
sabbattha pubbe vuttanayattā uttānatthattā ca pākaṭamevāti.
                  Iti sumaṅgalavisāsiniyā dīghanikāyaṭṭhakathāya
                      ambaṭṭhasuttavaṇṇanā niṭaṭhitā.
                              Tatiyaṃ.
@Footnote: 1 cha.Ma. oṇittapattapāṇinti    2 cha.Ma. ettha    3 cha.Ma., i. saddhāya



             The Pali Atthakatha in Roman Book 4 page 215-250. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=4&A=5643              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=4&A=5643              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=9&i=141              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=9&A=1920              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=9&A=2269              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=9&A=2269              Contents of The Tipitaka Volume 9 http://84000.org/tipitaka/read/?index_9

first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ENGLISH letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]