ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter  
Atthakatha Book 45 : PALI ROMAN Nid.A.1 (saddhammapaj.)

                      14. Tuvatakasuttaniddesavannana
    [150] Cuddasame tuvatakasuttaniddese pucchami tanti idampi tasmimyeva mahasamaye
"ka nu kho  arahattappattiya patipatti"ti uppannacittanam ekaccanam devatanam
tamattham pakasetum purimanayeneva nimmitabuddhena attanam pucchapetva vuttam.
    Tattha adipucchagathaya tava pucchamiti ettha aditthajotanadivasena puccha
vibhajita. Adiccabandhuti adiccassa gottabandhu. Vivekam santipadancati vivekanca
santipadanca. Katham disvati kena karanena disva, katham pavattadassano hutvati
vuttam hoti.
    Tisso pucchati gananaparicchedo. Aditthajotanati yam na dittham na patividdham,
tassa pakatakaranatthaya puccha. Ditthasamsandanati yam nanacakkhuna dittham, tassa
ghatanatthaya. Vimaticchedanati ya kankha, tassa chedanattham. 1- Pakatiya lakkhanam
annatanti dhammanam tathalakkhanam pakatiya na natam. Aditthanti na dittham. "na
ditthan"tipi patho. Atulitanti tulaya tulitam viya na tulitam. Atiritanti tiranaya
na tiritam. Avibhutanti na pakatam. Avibhavitanti pannaya na vaddhitam. Tassa nanayati
tassa dhammassa lakkhanajananatthaya. Dassanayati dassanatthaya. Tulanayati tulanatthaya.
Tiranayati tiranatthaya. Vibhavanayati vibhavakaranatthaya. Annehi  panditehiti
annehi buddhisampannehi. Samsayapakkhandoti sandeham pavittho.
    Manussapucchati manussanam puccha. Amanussapucchati nagasupannadinam puccha.
Gahatthati avasesagahattha. Pabbajitati lingavasena vutta. Nagati suphassadayo naga.
Supannati supannasamyuttavasena. 2- Yakkhati yakkhasamyuttavasena 3- ca veditabba.
Asurati paharadadayo. Gandhabbati pancasikhagandhabbaputtadayo. Maharajanoti cattaro
@Footnote: 1 cha.Ma. tassacchedanattham  2 sam.kha. 17/-/209  3 sam.sa. 15/-/248
Maharajano. Ahinindriyanti santhanavasena avikalindriyam. So nimmitoti so bhagavata
nimmito buddho.
    Vodanatthapucchati visesadhammapuccha. Atitapucchati atite dhamme arabbha puccha.
Anagatadisupi eseva nayo. Kusalapucchati anavajjadhammapuccha. Akusalapucchati
savajjadhammapuccha. Abyakatapucchati tadubhayaviparitadhammapuccha.
    Ajjhesami tanti tam ayacami. 1- Kathayassu meti mayham kathehi. Gottanatakoti
gottena natako. Gottabandhuti gottajjhattiko. Ekenakarenati ekena kotthasena.
    Santipadanti santisankhatam nibbanapadam. Ye dhamma santadhigamayati ye
satipatthanadayo dhamma nibbanapatilabhatthaya. Santiphusanayati nanaphassena
nibbanaphusanatthaya. Sacchikiriyayati paccakkhakaranatthaya. Mahantam silakkhandhanti mahantam
silarasim. Samadhikkhandhadisupi eseva nayo. Silakkhandhadayo lokiyalokuttara,
vimuttinanadassanam lokiyameva.
    Tamokayassa padalananti avijjarasissa viddhamsanam. Vipallasassa bhedananti
catubbidhavipallasassa bhedanam. Tanhasallassa abbuhananti tanhakantakassa luncanam.
Abhisankharassa vupasamanti punnadiabhisankharassa nibbapanam. Bharassa nikkhepananti
pancakkhandhabharassa thapanam. Samsaravattassa upacchedananti samsarappavattassa chedanam.
Santapassa nibbapananti kilesasantapassa nibbuti. Parilahassa patipassaddhinti
kilesadarathassa sannisidanam. Devadevoti devanam atidevo.
    [151] Atha bhagava yasma yatha passanto kilese uparundhati, tatha disva
tatha pavattadassano hutva parinibbati, tasma tamattham avikaronto nanappakarena
@Footnote: 1 cha.Ma. anapemi
Tam devaparisam kilesappahane niyojento "mulam papancasankhaya"ti arabhitva panca
gatha abhasi.
    Tattha adigathaya tava sankhepattho:- papancasankhati papancati sankhatatta
papanca eva papancasankha. Tassa avijjadayo kilesa mulam, tam papancasankhaya
mulam asmiti pavattamananca sabbam mantaya uparundhe. Ya kaci ajjhattatanha
uppajjeyyum, tasam vinayaya pahanaya sada sato sikkhe upatthitassati hutva
sikkheyyati.
    Ajjhattasamutthana vati citte uppanna va. Purebhattanti divabhattato
purekalam. Accantasamyogatthe upayogavacanam, atthato pana bhummameva purebhatteti, esa
nayo pacchabhattadisu. Pacchabhattanti divabhattato pacchakalam. Purimayamanti rattiya
pathamakotthasam. Majjhimayamanti rattiya dutiyakotthasam. Pacchimayamanti rattiya
tatiyakotthasam. Kaleti kalapakkhe. Junheti sukkapakkhe. Vasseti cattaro
vassanamase. Hemanteti cattaro hemantamase. Gimheti cattaro gimhanamase.
Purime vayokhandheti pathame vayokotthase, pathamavayeti attho. Tisu ca vayesu
vassasatayukassa purisassa ekekasmim vaye catumasadhikani tettimsa vassani honti.
    [152] Evam pathamagathayam tava tihi sikkhahi yuttam 1- desanam arahattanikutena
desetva puna manappahanavasena desetum "yam kinci"ti gathamaha. Tattha yam kinci
dhammamabhijanna ajjhattanti yam kinci uccakulinatadikam attano gunam janeyya.
Atha vapi bahiddhati atha va bahiddhapi acariyupajjhayanam gunam janeyya. Na
tena thamam kubbethati tena gunena manam na kareyya.
    Satananti santagunavantanam. Santananti nibbutasantanam. 2- Na vuttati na
kathita. Nappavuttati na vissajjita.
@Footnote: 1 ka. tisikkhayuttam  2 ka. nibbutamananam
    [153] Idanissa akaranavidhim dassento "seyyo na tena"ti gathamaha.
Tassattho:- tena ca manena "seyyohan"ti va "nicohan"ti va "sarikkhohan"ti
va na manneyya. Tehi ca uccakulinatadihi gunehi phuttho  anekarupehi "aham
ucca kula pabbajito"tiadina nayena attanam vikappento na tittheyyati.
    [154] Evam manappahanavasenapi desetva idani sabbakilesupasamavasena
dasetum "ajjhattameva"ti gathamaha. Tattha ajjhattameva upasameti attaniyeva
ragadisabbakilese upasameyya. Na annato bhikkhu santimeseyyati thapetva ca
satipatthanadini annena upayena santim na pariyeseyya. Kuto nirattam vati
nirattam kutoyeva. 1-
    Na eseyyati silabbatadihi na maggeyya. Na gaveseyyati na olokeyya.
Na pariyeseyyati punappunam na ikkheyya.
    [155] Idani ajjhattam upasantassa khinasavassa tadibhavam dassento "majjhe
yatha"ti gathamaha. Tassattho:- yatha mahasamuddassa uparihetthimabhaganam vemajjhasankhate
catuyojanasahassappamane majjhe pabbatantare thitassa va majjhe samuddassa
umi no jayati, thitova so hoti avikampamano evam anejo khinasavo labhadisu
thito assa avikampamano, so tadiso ragadiussadam bhikkhu na kareyya kuhinciti.
    Ubbedhenati hetthabhagena. Gambhiroti udakapitthito patthaya caturasiti-
yojanasahassani gambhiro. 2- "ubbedho"tipi patho, tam na sundaram. Hetthati
antoudakam. Upariti uddhamudakam. Majjheti vemajjhe. Na kampatiti thitatthanato na
calati. Na vikampatiti ito cito ca na calati. Na calatiti niccalam hoti. Na vedhatiti na
phandati. Nappavedhatiti na parivattati. Na sampavedhatiti na paribbhamati. Aneritoti
@Footnote: 1 cha.Ma. kuto niratta vati niratta kutoyeva  2 ka. caturasitiyojanasahassagambhiro
Na erito. Aghattitoti akkhobho. 1- Acalitoti na kampito. Alulitoti na kalalibhuto.
Tatra umi no jayatiti tasmim thane vici na uppajjati.
    Sattannam pabbatanam antarikasuti yugandharadinam sattannam pabbatanam
antarantaRa. Sidantarati antamaso simbalitulampi tesu patitam 2- sidatiti sida,
pabbatantare jatatta antaRa. 3- "sidantara"tipi 4- patho.
    [156] Idani evam arahattanikutena desitam dhammadesanam abbhanumodanto
tassa ca arahattassa adipatipadam pucchanto nimmitabuddho "akittayi"ti gathamaha.
Tattha akittayiti acikkhi. Vivatacakkhuti vivatehi anavaranehi pancahi cakkhuhi
samannagato. Sakkhidhammanti sakayattam 5- sayam abhinnatam attapaccakkhadhammam.
Parissayavinayanti parissayavinayanam. 6- Patipadam vadehiti idani patipattim vadehi.
Bhaddanteti bhaddam tava atthuti bhagavantam alapanto aha. Atha va bhaddam sundaram tava
patipadam vadehitipi vuttam hoti. Patimokkham atha vapi samadhinti tameva patipadam
bhinditva pucchati. Patipadanti etena va maggam pucchati. Itarehi silam samadhinca
pucchati. Mamsacakkhunapiti sasambharikamamsacakkhunapi. Dibbacakkhunapiti dibbasadisatta
dibbam. Devanam hi sucaritakammanibbattam pittasemharudhiradihi 7- apalibuddham
upakkilesavimuttataya durepi arammanasampaticchanasamattham dibbam pasadacakkhu hoti.
Idancapi viriyabhavanabalanibbattam nanacakkhu tadisamevati dibbasadisatta dibbam,
dibbaviharavasena patiladdhatta attana ca dibbaviharasannissitattapi dibbam,
alokapariggahena mahajutikattapi dibbam, tirokuddadigatarupadassanena mahagatikattapi
dibbam. Tam sabbam saddasatthanusarena veditabbam, dassanatthena cakkhu, cakkhukiccakaranena
cakkhumivatipi cakkhu, dibbanca tam cakkhu cati dibbacakkhu, tena dibbacakkhunapi
vivatacakkhu. Idani
@Footnote: 1 Si. akkhobhito  2 cha.Ma. patitapatitam  3 Si. sidantara  4 cha.Ma. antarasidatipi
@5 ka. pakasattham  6 Si.,ka. parissayavinayanaya, Ma. arissavinayapatipadam
@7 cha.Ma....ruhiradihi
Pancavidham cakkhum vittharena kathetum "katham bhagava mamsacakkhunapi vivatacakkhu"tiadimaha.
Mamsacakkhumhi bhagavato panca vanna samvijjantiti ettha sasambharadikacakkhusmim
buddhassa bhagavato panca kotthasa paccekam paccekam upalabbhanti.
    Nilo ca vannoti umapupphavanno. Pitako ca vannoti kanikarapupphavanno.
Lohitako ca vannoti indagopakavanno. Kanho ca vannoti anjanavanno.
Odato ca vannoti osadhitarakavanno. Yattha ca akkhilomani patitthitaniti
yasmim thane akkhilomani patitthahitva utthitani. Tam nilam hoti sunilanti
ettha nilanti sabbasangahakavasena vuttam. Sunilanti antaravirahitam sutthu
nilam. Pasadikanti pasadajanakam. Dassaneyyanti dassaniyam. Umapupphasamananti
dakasitalapupphasadisam. Tassa paratoti tassa samanta bahirapasse. Pitakanti sabbasangahakam.
Supitakanti antaravirahitam sutthu pitakam. Ubhayato ca akkhikutaniti dve
ca akkhikotiyo. Lohitakaniti sabbasangahakavasena vuttam. Sulohitakaniti
apannayamanavivarani sutthu lohitakani. Majjhe kanhanti akkhinam
majjhimatthanam anjanasadisam kanham. Sukanhanti antaravirahitam sutthu kanham. Alukhanti
sassirikam. 1- Siniddhanti panitam. Alaritthakasamananti 2- apanitatacaalaritthakaphalasadisam.
"addaritthakasamanan"tipi pali. Tassa tintakakasadisanti attho. Odatanti
sabbasangahakavasena vuttam. Suodatanti antaravirahitam rajatamandalasadisam sutthu odatam.
Setam pandaranti dvihipi atiodatatam dasseti. Pakatikena mamsacakkhunati
pakatimamsacakkhuna. Attabhavapariyapannenati attabhavasannissitena.
Purimasucaritakammabhinibbattenati purimesu tattha tatthuppannesu attabhavesu
kayasucaritadikammuna uppaditena. Samanta yojanam passatiti samantato catugavutappamane
yojane tirokuddadigatam rupam avaranavirahitam pakatimamsacakkhuna dakkhati.
    Diva ceva rattincati divasabhage ca rattibhage ca. Caturangasamannagatoti
@Footnote: 1 Si. bhaddakanti sassirikam, cha.Ma. pasadikam  2 Si. bhaddaritthakasamananti, cha.Ma.
@bhaddaritthakasamananti
Catuhi angehi samannagato paripunnaandhakaro alokavirahito. Suriyo ca 1-
atthangamitoti surabhavam janayanto utthito suriyo vigato. Kalapakkho ca uposathoti
kalapakkhe catuddasiuposathadivaso ca. Tibbo ca vanasandoti gahano ca rukkharasi.
Maha ca kalamegho 2- abbhutthitoti mahanto kalamegho abbhapatalo ca utthito
hoti. Kuddo 3- vati itthakacayo va. Kavatam vati dvaravatapanadikavatam va.
Pakaro vati mattikadipakaro va. Pabbato vati pamsupabbatadipabbato va.
Gaccham vati tarunagacchadigaccham va. Lata vati karavindadilata va. 4- Avaranam
rupanam dassanayati ruparammananam dassanatthaya patisedham natthi. 5- Ekance tilaphalam
nimittam katvati sace ekam tilabijam sannanam katva. Tilavahe pakkhipeyyati dve
sakate tilarasimhi khipeyya. Keci pana "vaho nama kumbhatirekadvesakatan"ti vadanti.
Tanneva tilaphalam uddhareyyati tamnimittakatam tilabijamyeva uddharitva ganheyya.
    Dibbena cakkhunati idam vuttatthameva. Visuddhenati cutupapatadassanena
ditthivisuddhihetutta visuddhena. Yo hi cutimattameva passati na upapatam, so
ucchedaditthim ganhati. Yo upapatameva passati na cutim, so navasattapatubhavasassataditthim
ganhati. Yo pana tadubhayam passati, so yasma duvidhampi tam ditthigatamativattati,
tasmassa tam dassanam ditthivisuddhihetu hoti, ubhayancetam buddhaputta passanti.
Tena vuttam "cutupapatadassanena ditthivisuddhihetutta visuddhan"ti. Manussupacaram
atikkamitva rupadassanena atikkantamanusakam, manusakam va mamsacakkhum atikkantatta
atikkantamanusakanti veditabbam.
    Tena dibbena cakkhuna visuddhena atikkantamanusakena satte passatiti
manussamamsacakkhuna viya satte oloketi. Cavamane upapajjamaneti ettha cutikkhane
@Footnote: 1 cha.Ma. va  2 ka. akalamegho  3 cha.Ma. kutto
@4 Si. karavinchadilata va, ka. kalavannadilata va  5 ka. patisedhananti
Upapattikkhane va dibbacakkhuna datthum na sakka. Ye pana asannacutika idani
cavissanti, te cavamana. Ye ca gahitapatisandhika sampatinibbattava, te
upapajjamanati adhippeta. Te evarupe cavamane upapajjamane ca passatiti
dasseti. Hineti mohanissandayuttatta hine. Tabbiparite panite. Suvanneti
adosanissandayuttatta itthakantamanapavannayutte. Tabbiparite dubbanne, abhirupe
virupeti attho. Sugateti sugatigate, alobhanissandayuttatta va addhe mahaddhane.
Duggateti duggatigate, lobhanissandayuttatta va dalidde appannapane.
Yathakammupageti yam yam kammam upacitam, tena tena upagate. Tattha purimehi
"cavamane"tiadihi dibbacakkhukiccam vuttam. Imina pana padena yathakammupagananakiccam.
    Tassa ca nanassa ayamuppattikkamo:- idha bhikkhu hetthanirayabhimukham alokam
vaddhetva nerayike satte passati mahadukkhamanubhavamane, tam dassanam
dibbacakkhukiccameva. So evam manasi karoti "kinnu kho kammam katva ime satta etam
dukkhamanubhavanti"ti, athassa "idannama katva"ti tam kammarammanam nanamuppajjati.
Tatha uparidevalokabhimukham alokam vaddhetva nandanavanamissakavanaparusakavanadisu 1-
satte passati mahasampattimanubhavamane. Tampi dassanam dibbacakkhukiccameva. So evam
manasi karoti "kinnu kho kammam katva ime satta etam sampattim anubhavanti"ti.
Athassa "idannama katva"ti tam kammarammanam nanamuppajjati. Idam yathakammupagananam.
Nama. Imassa visum parikammam nama natthi. Yatha ca imassa, evam anagatamsananassapi.
Dibbacakkhupadakaneva hi imani dibbacakkhuna saheva ijjhanti.
    Ime vata bhontotiadisu imeti dibbacakkhuna ditthanam nidassanavacanam. Vatati
anusocanatthe nipato. Bhontoti bhavanto. Dutthu caritam, duttham va caritam
kilesaputikattati duccaritam, kayena duccaritam, kayato va uppannam duccaritanti
kayaduccaritam. Itaresupi eseva nayo. Samannagatati samangibhuta.
@Footnote: 1 cha.Ma....pharusakavanadisu
    Ariyanam upavadakati buddhapaccekabuddhabuddhasavakanam ariyanam antamaso
gihisotapannanampi anatthakama hutva antimavatthuna va gunaparidhamsanena va
upavadaka, akkosaka garahakati vuttam hoti. Tattha "natthi imesam samanadhammo,
assamana ete"ti vadanto antimavatthuna upavadati. "natthi imesam jhanam va
vimokkho va maggo va phalam va"tiadini vadanto gunaparidhamsanena upavadatiti
veditabbo. So ca jhanam va upavadeyya ajhanam va, ubhayathapi ariyupavadova
hoti, atibhariyam kammam, anantariyakammasadisam, saggavarananca maggavarananca, satekiccham
pana hoti. Tasma yo ariyam upavadati, tena gantva sace attana vuddhataro
hoti, ukkutikam nisiditva "aham ayasmantam idancidanca avacam, tamme khamahi"ti
khamapetabbo. Sace pana navakataro hoti, vanditva ukkutikam nisiditva anjalim
paggahetva "aham bhante tumhe idancidanca avacam, tamme khamatha"ti khamapetabbo.
Sacepi so nakkhamati, disapakkanto va hoti, sayam va gantva saddhiviharike
va pesetva khamapetabbo. Sace napi gantum na pesetum sakka hoti, ye
tasmim vihare bhikkhu vasanti, tesam santikam gantva sace navakatara honti, ukkutikam
nisiditva sace vuddhatara, vuddhe vuttanayeneva patipajjitva "aham bhante asukannama
ayasmantam idancidanca avacam, tam khamatu me so ayasma"ti vatva khamapetabbo. 1-
Sammukha akhamantepi etadeva katabbam. Sace ekacarikabhikkhu hoti, neva tassa
vasanatthanam na gatatthanam pannayati, ekassa panditassa bhikkhuno santikam gantva
"aham bhante asukam nama ayasmantam idancidanca avacam, tamme anussarato anussarato
vippatisaro hoti, kim karomi"ti vattabbam. So vakkhati "tumhe ma cintayittha,
thero tumhakam khamati, cittam vupasametha"ti. Tenapi ariyassa gatadisabhimukhena anjalim
paggahetva "khamatha"ti vattabbam. Yadi so parinibbuto hoti, parinibbutamancatthanam
gantva yava sivathikam gantvapi khamapetabbo. Evam kate neva saggavaranam na
maggavaranam hoti, pakatikameva hotiti.
@Footnote: 1 ka. khamapetabbam
    Micchaditthikati viparitadassana. Micchaditthikammasamadanati micchaditthivasena
samadinnananavidhakamma, ye ca micchaditthimulakesu kayakammadisu annepi
samadapenti. Ettha ca vaciduccaritaggahaneneva ariyupavade, manoduccaritaggahanena
ca micchaditthiya sangahitayapi imesam dvinnam puna vacanam mahasavajjabhavadassanatthanti
veditabbam. Mahasavajjo hi ariyupavado anantariyasadiso. Vuttampi cetam:-
              "seyyathapi sariputta bhikkhu silasampanno samadhisampanno panna-
         sampanno dittheva dhamme annam aradheyya, evam sampadamidam sariputta
         vadami. Tam vacam appahaya tam cittam appahaya tam ditthim appatinissajjitva
         yathabhatam nikkhitto evam niraye"ti. 1-
Micchaditthito ca mahasavajjataram nama annam natthi. Yathaha:-
              "naham bhikkhave annam ekadhammampi samanupassami, yam evam mahasavajjam
         yathayidam bhikkhave micchaditthi. Micchaditthiparamani bhikkhave vajjani"ti. 2-
    Kayassa bhedati upadinnakkhandhapariccaga. Param maranati tadanantarabhi-
nibbattakkhandhaggahane. Atha va kayassa bhedati jivitindriyassupaccheda. Param maranati
cuticittato uddham. Apayanti evamadi sabbam nirayavevacanameva. Nirayo hi
saggamokkhahetubhuta punnasammata aya apetatta, sukhanam va ayassa abhava apayo.
Dukkhassa gati patisarananti duggati, dosabahulataya va dutthena kammuna nibbatta
gatiti duggati. Vivasa nipatanti tattha dukkatakarinoti vinipato, vinassanta va
ettha nipatanti sambhijjamanangapaccangatipi vinipato. Natthi ettha assadasannito
ayoti nirayo.
    Atha va apayaggahanena tiracchanayonim dipeti, tiracchanayoni hi apayo
@Footnote: 1 Ma.mu. 12/149/110  2 cha.Ma. mahasavajjaniti, an.ekaka. 20/310/35
Sugatito 1- apetatta. Na duggati, mahesakkhanam nagarajadinam sambhavato. Duggatiggahanena
pettivisayam dipeti, so hi apayo ceva duggati ca sukhato 2- apetatta dukkhassa
ca gatibhutatta, na tu vinipato, asurakayasadisam avinipatitatta. Vinipataggahanena
asurakayam dipeti. So hi yathavuttena atthena apayo ceva duggati ca sabbasamussayehi
ca vinipatitatta vinipatoti vuccati. Nirayaggahanena aviciadianekappakaram nirayameva
dipetiti. Upapannati upagata, tattha abhinibbattati adhippayo. Vuttavipariyayena
sukkapakkho veditabbo. Ayam pana viseso:- tattha sugatiggahanena manussagatipi
sangayhati. Saggaggahanena devagatiyeva. Tattha sundara gatiti sugati. Rupadihi visayehi
sutthu aggoti saggo. So sabbopi lujjanapalujjanatthena lokoti ayam vacanattho.
Iti dibbena cakkhunatiadi sabbam nigamanavacanam.
    Evam dibbena cakkhuna passatiti ayamettha sankhepattho:- dibbacakkhunanam
parittapaccuppannaajjhattabahiddharammanavasena catusu arammanesu pavattati.
Yathakammupagananam parittamahaggataatitaajjhattabahiddharammanavasena pancasu arammanesu
pavattati. Anagatamsananam parittamahaggataappamanamaggaanagataajjhattabahiddhana-
vattabbarammanavasena atthasu arammanesu pavattatiti.
    Akankhamano ca bhagavati bhagava icchamano. Ekampi lokadhatum passeyyati
ekam cakkavalam olokeyya. Sahassimpi culanikanti ettha yavata candimasuriya
pariharanti, disa bhanti virocamana, tava sahassadha loko, 3- ettha te vattati
vasoti agatatthane 3- esa sahassiculanika nama. Culanikanti khuddakam. Dvisahassimpi
majjhimikam lokadhatunti ettha sahassacakkavalanam sahassabhagena ganetva
dasasatasahassacakkavalaparimana dvisahassi majjhimika lokadhatu nama. Ettakena buddhanam
jatikkhettam nama dassitam. Bodhisattanam hi pacchimabhave devalokato cavitva
matukucchiyam
@Footnote: 1 Si. sukhato  2 Ma. sugatito  3-3 cha.Ma. ime patha na dissanti
Patisandhiggahanadivase ca matukucchito nikkhamanadivase ca mahabhinikkhamanadivase ca
sambodhidhammacakkappavattanaayusankharavossajjanaparinibbanadivasesu ca ettakam thanam
kampati. Tisahassimpi. Mahasahassimpi lokadhatunti sahassito patthaya tatiyati
tisahassi, pathamasahassim sahassadha katva ganitam majjhimikam sahassadha katva ganitatta
mahantehi sahassehi ganitati mahasahasSi. Ettavata kotisatasahassacakkavalaparimano loko
dassito hoti. Ganakaputtatissatthero pana evamaha "na hi tisahassimahasahassilokadhatuya
etam parimanam. Idam hi acariyanam sajjhayamulakam vacaya parihinatthanam,
dasakotisatasahassacakkavalaparimanam pana thanam tisahassimahasahassilokadhatu nama"ti.
Ettavata hi bhagavato anakkhettam nama dassitam. Etasmim hi antare
atanatiyaparittaisigiliparittadhajaggaparittabojjhangaparittakhandhaparittamoraparitta-
mettaparittaratanaparittanam 1- 2- 3- 4- 5- 6- 7- 8- ana pharati.
    Yavatakam va pana akankheyyati yattakam va iccheyya. Imina visayakkhettam
dassitam. Buddhanam hi visayakkhettassa pamanaparicchedo nama natthi, natthikabhave
cassa imam upamam aharanti:- kotisatasahassacakkavale hi 9- yava brahmaloka sasapehi
puretva sace koci puratthimaya disaya ekacakkavale ekam sasapam pakkhipanto
gaccheyya, 10- sabbepi te sasapa parikkhayam gaccheyyum, na tveva puratthimaya disaya
cakkavalani. Dakkhinadisupi eseva nayo. Tattha buddhanam avisayo nama natthi.
Tavatakam passeyyati tattakam olokeyya. Evam parisuddham bhagavato dibbacakkhuti
dibbacakkhukatham nitthapesi.
    Katham bhagava pannacakkhuna vivatacakkhuti kena pakarena pannacakkhuna
apihitacakkhu. Mahapanno puthupannotiadikam tattha atirocati yadidam pannayati
pariyosanam hettha vuttatthameva.
@Footnote: 1 di.pa. 11/275/169  2 Ma.u.  14/133/117  3 sam.sa. 15/249/263  4 sam.maha.
@19/978/270  5 khu.ja. 27/105/56, an.catukka. 21/67/83  6 khu.ja. 27/17/40
@7 khu.su. 25/1/13, khu.su. 25/143/362  8 khu.khu. 25/1/5, khu.su. 25/224/376
@9 cha.Ma....cakkavalamhi  10 cha.Ma. agaccheyya
    Buddhacakkhunati indriyaparopariyattananena ca asayanusayananena ca. Imesam
dvinnam nananam buddhacakkhuti namam, sabbannutannanassa samantacakkhuti, tinnam
magganananam dhammacakkhuti. Lokam volokento addasa satteti satte addakkhi.
Apparajakkhetiadisu yesam vuttanayeneva pannacakkhumhi ragadirajam appam, te
apparajakkha. Yesam tam mahantam, te maharajakkha. Yesam saddhadini indriyani
tikkhani, te tikkhindriya. Yesam tani muduni, te mudindriya. Yesam teyeva
saddhadayo akara sundara, te svakaRa. Ye kathitakaranam sallakkhenti, sukhena sakka
honti vinnapetum, te suvinnapaya. Ye paralokanceva vajjanca 1- bhayato passanti,
te paralokavajjabhayadassavino nama.
    Uppaliniyanti uppalavane. Itaresupi eseva nayo. Anto nimuggaposiniti yani
antonimugganeva posiyanti. Udakam accuggamma titthantiti udakam atikkamitva
titthanti. Tattha yani yani accuggamma thitani, tani tani suriyarasmisamphassam
agamayamanani thitani ajja pupphanakani. Yani samodakam thitani, tani sve pupphanakani.
Yani udaka anuggatani antonimuggaposini, tani tatiyadivaseva pupphanakani. Udaka pana
anuggatani annanipi sarogauppalani nama atthi, yani neva pupphissanti,
macchakacchapabhakkhaneva bhavissanti, tani palim narulhani, aharitva pana
dipetabbaniti dipitani.
    Yatheva hi tani catubbidhapupphani, evameva ugghatitannu vipancitannu neyyo
padaparamoti cattaro puggala. Yassa puggalassa udahatavelaya dhammabhisamayo hoti,
ayam vuccati puggalo ugghatitannu. Yassa puggalassa sankhittena bhasitassa vittharena
atthe vibhajiyamane dhammabhisamayo hoti, ayam vuccati puggalo vipancitannu. Yassa
puggalassa uddesato paripucchato yoniso manasikaroto kalyanamitte sevato bhajato
@Footnote: 1 ka. vattanca
Payirupasato dhammabhisamayo hoti, ayam vuccati puggalo neyyo. Yassa puggalassa
bahumpi sunato bahumpi bhanato bahumpi dharayato bahumpi vacato na tassam jatiyam 1-
dhammabhisamayo hoti, ayam vuccati puggalo padaparamo. Tattha bhagava uppalavanadisadisam
dasasahassilokadhatum olokento ajja pupphanakani ugghatitannu, sve pupphanakani
vipancitannuti evam sabbakaratova 2- addasa. Tattha tinnam puggalanam imasminneva
attabhave bhagavato dhammadesana attham sadheti, padaparamanam anagatatthaya vasana
hoti.
    Ragacaritotiadisu rajjanavasena arammane caranam etassa atthiti ragacarito.
Dussanavasena arammane caranam etassa atthiti dosacarito. Muyhanavasena arammane
caranam etassa atthiti mohacarito. Vitakkanavasena uhanavasena arammane caranam
etassa atthiti vitakkacarito. Okappanasaddhavasena arammane caranam etassa atthiti
saddhacarito. Nanameva caranam, nanena 3- va caranam, nanassa va caranam, nanato
va caranam etassa atthiti nanacarito. Ragacaritassati ragussadassa ragabahulassa.
Paratopi eseva nayo.
    Asubhakatham kathetiti uddhumatakadidasavidham asubhapatisamyuttam katham acikkhati.
Vuttanhetam "asubha bhavetabba ragassa pahanaya"ti. 4- Mettabhavanam acikkhatiti
mettabhavanam cittasinehanam katheti. Vuttanhetam "metta bhavetabba byapadassa
pahanaya"ti. 4- Uddeseti sajjhayane. Paripucchayati atthakathaya. Kalena
dhammassavaneti yuttappattakale uttarim pariyattidhammassavane. Dhammasakacchayati
annehi saddhim sakacchaya. Garusamvaseti garunam payirupasane. Nivesetiti acariyanam
santike patitthapeti. Anapanassatim acikkhatiti anapanassatisampayuttam
kammatthanam katheti. Vuttanhetam "anapanassati bhavetabba vitakkupacchedaya"ti. 4-
Pasadaniyam nimittam
@Footnote: 1 cha.Ma. taya jatiya  2 cha.Ma. sabbakarato ca  3 ka. nanato  4 an.navaka. 23/1/292
Acikkhatiti culavedallamahavedalladipasadajanakam 1- 2- suttam katheti. Buddhasubodhinti
buddhassa bhagavato buddhattapativedham. Dhammasudhammatanti navavidhalokuttaradhammassa svak-
khatatam. Samghasuppatipattinti atthavidhaariyasamghassa suppatipannatadisutthupatipattim.
Silani ca attanoti attano santakasilani ca. Acikkhati vipassananimittanti
udayabbayadipatisamyuttam katheti. Aniccakaranti hutva abhavakaram. Dukkhakaranti
udayabbayapatipilanakaram. Anattakaranti avasavattanakaram.
    Sele yatha pabbatamuddhanitthitoti selamaye ekagghane pabbatamuddhani thitova, na hi
tattha thitassa dassanattham abhimukhe givukkhipanapasaranadikiccam 3- atthi. Tathupamanti
tappatibhagam selapabbatupamam. Ayampanettha sankhepattho:- yatha selapabbatamuddhani thito
cakkhuma puriso samantato janatam passeyya. Sumedha sundarapanna sabbannutannanena
samantacakkhu bhagava dhammamayam pannamayam pasadamaruyha sayam apetasoko sokavakinnam
jatijarabhibhutanca janatam avekkhassu upadharaya upaparikkhati. 4-
    Ayampanettha adhippayo:- yatha hi pabbatapadasamanta mahantam khettam katva
tattha kedarapalisu kutiyo katva rattim aggim jaleyyum, 5- caturangasamannagatanca
andhakaram assa, atha tassa pabbatassa matthake thatva cakkhumato purisassa bhumim
olokayato neva khettam na kedarapaliyo na kutiyo na tattha sayitamanussa
pannayeyyum, kutikasu pana aggijalamattameva pannayeyya. Evam dhammapasadam abhiruyha
sattakayam olokayato tathagatassa ye te akatakalyana satta, te ekavihare
dakkhinajanupasse nisinnapi buddhacakkhussa apatham nagacchanti, rattim khittasara
viya honti. Ye pana katakalyana veneyyapuggala, te evassa durepi thita
apatham agacchanti, te eva aggi viya himavantapabbato viya ca. Vuttampi cetam:-
@Footnote: 1 Ma.mu. 12/460/410  2 Ma.mu. 12/449/401  3 ka. rukkhe ca abhiruhanadikiccam, Ma.
@sampasaranadikiccam  4 cha.Ma. upadharayatu upaparikkhatu  5 cha.Ma. jaleyya
              "dure santo pakasenti  himavantova pabbato
              asantettha na dissanti    rattikhitta yatha sara"ti. 1-
    Sabbannutannananti ettha pancaneyyapathappabhedam sabbam annasiti sabbannu.
Sankhatasankhatadibheda sabbadhamma hi sankharo vikaro lakkhanam nibbanam pannattiti
panceva neyyapatha honti. Sabbannussa bhavo sabbannuta, sabbannuta eva nanam
"sabbannutananan"ti vattabbe "sabbannutannanan"ti vuttam. Sabbannuti ca
kamasabbannu sakimsabbannu satatasabbannu sattisabbannu natasabbannuti pancavidha
sabbannuno siyum. Tesu kamena sabbajananakalasambhavato kamasabbannuta na hoti.
Sakim sabbarammanaggahanabhavato sakimsabbannuta na hoti, cakkhuvinnanadi-
niyatarammanacittasambhavato 2- bhavangacittavirodhato yuttiabhavato ca satatasabbannuta na
hoti, parisesato sabbajananasamatthataya sattisabbannuta va siya,
viditasabbadhammatta natasabbannuta va, sattisabbannuno sabbajananattam 3- natthiti
tampi na yujjati, "na tassa additthamidhatthi kinci .pe. Samantacakkhu"ti vuttatta
natasabbannuta eva yujjati. Evam hi sati kiccato asammohato karanasiddhito
avajjanapatibaddhato sabbannutameva hotiti. Tena nanenati tena sabbajananananena.
   Puna aparena pariyayena sabbannubhavasadhanattham 4- "na tassa"ti gathamaha. Tattha na tassa
additthamidhatthi kinciti tassa tathagatassa idha imasmim tedhatuke loke imasmim
paccuppannakale va pannacakkhuna adittham nama kinci appamattakampi na atthi na
samvijjati. Atthiti idam vattamanakalikam akhyatapadam, imina paccuppannakalikassa
sabbadhammassa natabhavam dasseti. Gathabandhasukhattham panettha dakaro payutto. 5-
Atho avinnatanti ettha athoti vacanopadane nipato. Avinnatanti atitakalikam
avinnatam nama kinci dhammajatam nahositi pathaseso. Abyayabhutassa
@Footnote: 1 khu.dha. 25/304/69  2 cha.Ma. cakkhuvinnanadinam yatharammanacittasambhavato
@3 ka. sattisabbannutte sabbajananam  4 Ma. sabbannutananabhavasadhanattham  5 ka. dhakaro
@samyutto
Atthisaddassa gahane pathasesam vinapi yujjatiyeva. Imina atitakalikassa sabbadhammassa
natabhavam dasseti. Ajanitabbanti anagatakalikam ajanitabbam nama dhammajatam na
bhavissati natthi va. 1- Imina anagatakalikassa sabbadhammassa natabhavam dasseti.
Jananakiriyavisesamattameva va ettha akaro. Sabbam abhinnasi yadatthi neyyanti
ettha yam tekalikam va kalavinimuttam va neyyam janitabbam kinci dhammajatam
atthi, tam sabbam tathagato abhinnasi adhikena sabbannutannanena jani pativijjhi,
ettha atthisaddena tekalikassa kalavinimuttassa ca gahane 2- atthisaddo abyayabhutoyeva
datthabbo. Tathagato tena samantacakkhuti kalavasena okasavasena ca nippadesatta
samanta sabbato pavattam nanacakkhu assati samantacakkhu, tena yathavuttena karanena
tathagato samantacakkhu sabbannuti vuttam hoti. Imissa gathaya puggaladhitthanaya
desanaya sabbannutannanam sadhitam.
    Na itihitihanti "evam kira asi, evam kira asi"ti na hoti. Na itikirayati
"evam kira etan"ti na hoti. Na paramparayati paramparakathayapi na hoti. Na
pitakasampadayati amhakam pitakatantiya saddhim sametiti 3- na hoti. Na takkahetuti
takkaggahenapi na hoti. Na akaraparivitakkenati "sundaramidam karanan"ti evam
karanaparivitakkenapi na hoti. Na ditthinijjhanakkhantiyati amhakam nijjhayitva
khamitva gahitaditthiya saddhim sametitipi na hoti.
    Atha vapi samadhinti ettha samadhinti kusalacittekaggata samadhi. Kenatthena
samadhiti? samadhanatthena. Kimidam samadhanam nama? ekarammane cittacetasikanam
samam samma ca adhanam, thapananti vuttam hoti. Tasma yassa dhammassa anubhavena
ekarammane cittacetasika samam samma ca avikkhippamana avippakinna ca hutva
titthanti, idam samadhananti veditabbam. Tassa kho pana samadhissa:-
@Footnote: 1 cha.Ma. natthiti  2 cha.Ma. gahana  3 ka. sametanti
              Lakkhanam tu avikkhepo     vikkhepaddhamsanam raso
              akampanamupatthanam        padatthanam sukham pana. 1-
    Samadhi anavilaacalabhavena arammane titthatiti thiti. Parato padadvayam
upasaggavasena vaddhitam. Api ca sampayuttadhamme arammanamhi sampindetva titthatiti
santhiti. Arammanam ogahetva anupavisitva titthatiti avatthiti. Kusalapakkhe hi
cattarova dhamma arammanam ogahanti saddha sati samadhi pannati. Teneva
saddha "okappana"ti vutta, sati "apilapanata"ti, samadhi "avatthiti"ti, panna
"pariyogahana"ti. Akusalapakkhe pana tayo dhamma arammanam ogahanti tanha
ditthi avijjati. Tenevete "ogha"ti vutta. Cittekaggata panettha na balavati
hoti. Yatha hi rajutthanatthane udakena sincitva sammatthe thokameva kalam rajo
sannisidati, sukkhe sukkhe 2- puna pakatibhaveneva vutthati, evameva akusalapakkhe
cittekaggata na balavati hoti.
    Uddhaccavicikicchavasena pavattassa visaharassa patipakkhato avisaharo.
Uddhaccavicikicchavaseneva gacchantam cittam vikkhipati nama. Ayam pana tathavidho
vikkhepo na hotiti avikkhePo. Uddhaccavicikicchavaseneva cittam visahatam nama hoti,
ito cito ca sariyati, 3- ayam pana evam avisahatamanasassa bhavoti avisahatamanasata.
Samathoti tividho samatho cittasamatho adhikaranasamatho sabbasankharasamathoti. Tattha
atthasu samapattisu cittekaggata cittasamatho nama. Tam hi agamma cittacalanam
cittavipphanditam sammati vupasammati, tasma so "cittasamatho"ti vuccati.
Sammukhavinayadisattavidho samatho adhikaranasamatho nama. Tam hi agamma tani tani adhikaranani
sammanti vupasammanti, tasma so "adhikaranasamatho"ti vuccati. Yasma pana sabbe sankhara
nibbanam agamma sammanti vupasammanti, tasma tam "sabbasankharasamatho"ti vuccati.
@Footnote: 1 patisam.A. 1/19  2 cha.Ma. sukkhante sukkhante  3 cha.Ma. hariyati
Imasmim atthe cittasamatho adhippeto. Samadhilakkhane indattham karetiti
samadhindriyam. Uddhacce na kampatiti samadhibalam. Sammasamadhiti yathavasamadhi
niyyanikasamadhi.
    [157] Atha 1- bhagava yasma indriyasamvaro silassa rakkha, yasma va
iminanukkamena desiyamana ayam desana tasam devatanam sappaya, tasma
indriyasamvarato pabhuti patipadam dassento "cakkhuhi"tiadimaraddho. 2- Tattha cakkhuhi
neva lolassati aditthadakkhitabbadivasena cakkhuhi lolo neva assa. Gamakathaya avaraye
sotanti tiracchanakathaya sotam avareyya.
    Cakkhuloliyenati cakkhudvare uppannalolavasena cakkhuloliyena. Adittham
dakkhitabbanti aditthapubbam ruparammanam passitum yuttam. Dittham samatikkamitabbanti
ditthapubbam ruparammanam atikkamitum yuttam. Aramena aramanti
puppharamadiaramena phalaramadim va puppharamadim va. Dighacarikanti dighacaranam.
Anavatthitacarikanti asannitthanacaranam. Anuyutto hoti rupadassanayati
ruparammanadassanatthaya punappunam yutto hoti.
    Antaragharam pavitthoti ummarabbhantaram pavittho. Vithim patipannoti antaravithim
otinno. Gharamukhani olokentoti gharadvarani avalokento. Uddham ullokentoti
uparidisam uddhammukho hutva vilokento.
    Cakkhuna rupam disvati karanavasena cakkhuti laddhavoharena rupadassanasamatthena
cakkhuvinnanena rupam disva. Porana panahu:- "cakkhu rupam na passati acittakatta,
cittam na passati acakkhukatta. Dvararammanasanghatte pana 3- pasadavatthukena
cittena passati. Idisi panesa `dhanuna vijjhati'tiadisu viya sasambharakatha
nama hoti. Tasma cakkhuvinnanena rupam disvati ayamettha attho"ti. Nimittaggahiti
@Footnote: 1 cha.Ma. athassa  2 cha.Ma....adi araddho  3 Ma. dvararammanasanghattanena
Itthipurisanimittam va subhanimittadikam va kilesavatthubhutam nimittam chandaragavasena
ganhati, ditthamatteyeva na santhati. Anubyanjanaggahiti kilesanam anubyanjanato 1-
pakatabhavakaranato anubyanjananti laddhavoharam hatthapadahasitakathitaalokitavilokitadibhedam 2-
akaram ganhati. Yatvadhikaranamenantiadimhi yamkarana yassa cakkhundriyasamvarassa
hetu etam puggalam satikavatena cakkhundriyam asamvutam apihitacakkhudvaram hutva
viharantam ete abhijjhadayo dhamma anvassaveyyum anuppabandheyyum ajjhotthareyyum.
Tassa samvaraya na patipajjatiti tassa cakkhundriyassa satikavatena pidahanatthaya
na patipajjati. Evambhutoyeva ca na rakkhati cakkhundriyam. Na cakkhundriye samvaram
apajjatitipi vuccati. Tattha kincapi cakkhundriye samvaro va asamvaro va natthi.
Na hi cakkhuppasadam nissaya sati va mutthassaccam va uppajjati. Api ca yada
ruparammanam cakkhussa apatham agacchati, tada bhavange dvikkhattum uppajjitva
niruddhe kiriyamanodhatu avajjanakiccam sadhayamana uppajjitva nirujjhati, tato
cakkhuvinnanam dassanakiccam, tato vipakamanodhatu 3- sampaticchanakiccam, tato
vipakahetukamanovinnanadhatu santiranakiccam, tato kiriyahetukamanovinnanadhatu
votthabbanakiccam sadhayamana uppajjitva nirujjhati, tadanantaram javanam javati.
    Tatrapi neva bhavangasamaye na avajjanadinam annatarasamaye samvaro va asamvaro
va atthi. Javanakkhane pana sace dussilyam va mutthassaccam va annanam va
akkhanti va kosajjam va uppajjati, asamvaro hoti. Evam honto pana so
"cakkhundriye asamvaro"ti vuccati. Kasma? yasma tasmim asamvare sati dvarampi
aguttam hoti, bhavangampi avajjanadinipi vithicittani. Yatha kim? yatha nagare
catusu dvaresu asamvutesu kincapi antogharadvarakotthakagabbhadayo samvuta, tathapi
antonagare sabbam bhandam arakkhitam agopitameva hoti. Nagaradvarena hi pavisitva
@Footnote: 1 cha.Ma. anuanubyanjanato  2 cha.Ma....sitahasita...  3 cha.Ma. manodhatu
Cora yadicchanti tam kareyyum, evameva javane dussilyadisu uppannesu tasmim
asamvare sati dvarampi aguttam hoti bhavangampi avajjanadinipi vithicittani.
    Saddhadeyyaniti kammanca phalanca idhalokanca paralokanca saddahitva dinnani.
"ayam me natiti va, mittoti va, idam va patikarissati, idam vanena katapubban"ti
va evam na dinnaniti attho. Evam dinnani hi na saddhadeyyani nama
honti. Bhojananiti ca desanasisamattametam, atthato pana saddhadeyyani bhojanani
bhunjitva civarani parupitva senasanani sevamana gilanapaccayabhesajjam
paribhunjamanati sabbametam vuttameva hoti.
    Seyyathidanti nipato. Tassattho, katamo soti. Naccam nama yam kinci naccam,
tam maggam gacchantenapi givam pasaretva datthum na vattati. Gitanti yam kinci
gitam. Vaditanti yam kinci vaditam. Pekkhanti natasamajjam. Akkhananti
bharataramayanadikam. Yasmim thane kathiyati, tattha gantumpi na vattati. Panissaranti
kamsatalam, "panitalan"tipi vadanti. Vetalanti ghanatalam, "mantena
matasarirutthapanan"tipi eke. Kumbhathunanti caturassaambanakatalam, "bhumbhasaddan"tipi
eke. Sobhanakanti natanam abbhokiranam, sobhanakaram va, 1- patibhanacittanti vuttam hoti.
Candalanti ayogulakila, "candalanam sanadhovanakila"tipi vadanti. Vamsanti venum
ussapetva kilanam.
    Dhovananti atthidhovanam, ekaccesu kira janapadesu kalakate natake na jhapenti,
nikhanitva thapenti. Atha tesam putibhutam kayam natva niharitva atthini dhovitva
gandhehi makkhetva thapenti. Te nakkhattakale ekasmim thane atthini thapetva
ekasmim thane suradini thapapetva 2- rodanta paridevanta suram pivanti. Vuttampi
cetam "atthi bhikkhave dakkhinesu janapadesu dhovanam nama, tattha hoti annampi
@Footnote: 1 Ma. sobhanakarakatam va  2 cha.Ma. thapetva
Panampi khajjampi bhojjampi leyyampi peyyampi naccampi gitampi vaditampi.
Atthetam bhikkhave dhovanam, netam natthiti vadami"ti. 1- Ekacce pana "indajalena
atthidhovanam dhovanan"ti vadanti. Hatthiyuddhadisu bhikkhuno neva hatthiadihi saddhim
yujjhitum, na te yujjhapetum, na yujjhante datthum vattati. Nibbuddhanti mallayuddham.
Uyyodhikanti yattha sampaharo diyyati. Balagganti balagananatthanam. Senabyuhanti
senaniveso, sakatabyuhadivasena senaya nivesanam. Anikadassananti "tayo hatthi pacchimam
hatthanikan"tiadina 2- nayena vuttassa anikassa dassanam.
    Na nimittaggahi hotiti chandaragavasena vuttappakaram nimittam na ganhati.
Evam sesapadanipi vuttapatipakkhanayena veditabbani. Yatha ca hettha javane
dussilyadisu uppannesu tasmim asamvare sati dvarampi aguttam hoti, bhavangampi
avajjanadinipi vithicittaniti vuttam, evamidha tasmim siladisu uppannesu
dvarampi guttam hoti, bhavangampi avajjanadinipi vithicittani. Yatha kim? yatha
nagaradvaresu samvutesu kincapi antogharadayo asamvuta honti, tathapi antonagare
sabbam bhandam surakkhitam sugopitameva hoti, nagaradvaresu pihitesu coranam paveso
natthi. Evameva javane siladisu uppannesu dvarampi guttam hoti, bhavangampi
avajjanadinipi vithicittani. Tasma javanakkhane uppajjamanopi "cakkhundriye
samvaro"ti vutto. Ito param hettha ca upari ca vuttavipariyayena attho veditabbo.
    Visukadassanati patanidassanato. Gamakathati gamavasinam katha. Battimsati dvattimsa.
Aniyyanikatta saggamokkhamagganam tiracchanabhuta kathati tiracchanakatha. Tattha rajanam
arabbha "mahasammato mandhata dhammasoko evam mahanubhavo"tiadina nayena
pavatta katha rajakatha. Esa nayo corakathadisu. Tesu "asuko raja abhirupo
dassaniyo"tiadina nayena gehasitakathava tiracchanakatha hoti. "sopi
@Footnote: 1 an.dasaka. 24/107/175  2 vi.mahavi. 2/324/268
Nama evam mahanubhavo khayam gato"ti evam pavatta pana kammatthanabhave titthati.
Coresupi "muladevo evam mahanubhavo, meghamalo evam mahanubhavo"ti tesam kammam
paticca "aho sura"ti gehasitakathava tiracchanakatha. Yuddhepi bharatayuddhadisu "asukena
asuko evam marito evam viddho"ti kamassadavaseneva katha tiracchanakatha. "tepi
nama khayam gata"ti evam pavatta pana sabbattha kammatthanameva hoti.
    Api ca annadisu "evam vannavantam gandhavantam rasavantam phassasampannam khadimha
bhunjimha pivimha paribhunjimha"ti kamassadavasena kathetum na vattati, satthakam
pana katva "pubbe evam vannadisampannam annam panam vattham sayanam malam gandham
silavantanam adamha, cetiyapujam akarimha"ti kathetum vattati. Natikathadisu pana "amhakam
nataka sura samattha"ti va, "pubbe mayam evam vicitrehi yanehi vicarimha"ti
va assadavasena vattum na vattati, satthakam pana katva "tepi no nataka
khayam gata"ti va, "pubbe mayam evarupa upahana samghassa adamha"ti va kathetum
vattati. Gamakathapi sunivitthadunnivitthasubhikkhadubbhikkhadivasena "asukagamavasino
sura samattha"ti va evam assadavasena vattum na vattati, satthakam pana katva
"saddha pasanna"ti va, "khayavayam gata"ti va vattum vattati.
    Nigamanagarajanapadakathasupi eseva nayo. Itthikathapi vannasanthanadini paticca
assadavasena na vattati, "saddha pasanna, khayavayam gata"ti evameva vattati.
Surakathapi "nandimitto nama yodho suro ahosi"ti assadavasena na vattati.
"saddho ahosi, khayavayam gato"ti evameva vattati. Visikhakathapi "asuka visikha
sunivittha dunnivittha sura samattha"ti assadavasena na vattati. "saddha pasanna,
khayavayam gata"icceva vattati.
    Kumbhatthanakathati udakatthanakatha, 1- "udakatitthakatha"tipi vuccati, kumbhadasikatha
@Footnote: 1 Si. kutatthanakatha
Va, sapi "pasadika, naccitum gayitum cheka"ti assadavasena na vattati, "saddha
pasanna"tiadina nayena vattati. Pubbapetakathati atitanatikatha. Tattha
vattamananatikathasadisova vinicchayo.
    Nanattakathati purimapacchimakathahi vimutta avasesa nanasabhava niratthakakatha.
Lokakkhayikati ayam loko kena nimmito? asukena nama nimmito. Kako seto
Atthinam setatta, balaka ratta lohitassa rattattati evamadika
lokayatavitandasallapakatha.
    Samuddakkhayika nama kasma samuddo sagaro? sagaradevena khatatta sagaro,
"khato me"ti hatthamuddhaya sayam niveditatta samuddoti evamadika niratthaka
samuddakkhanakatha. Bhavoti vuddhi. Abhavoti hani. Iti bhavo iti abhavoti yam va
tam va niratthakakaranam vatva pavattitakatha itibhavabhavakatha.
    Avareyyati avaranam kareyya. Nivareyyati arammanato vareyya. Samvareyyati
samma nissesam katva vareyya. Rakkheyyati rakkham kareyya. Gopeyyati sangopeyya.
Pidaheyyati pidahanam kareyya. Pacchindeyyati sotam chindeyya.
    Tena tena na tussantiti tena tena ambiladirasena 1- na santosam apajjanti.
Aparaparam pariyesantiti uparupari gavesanti.
    [158] Phassenati rogaphassena. Bhavanca nabhijappeyyati tassa phassassa
vinodanatthaya kamabhavadibhavanca na pattheyya. Bheravesu ca na sampavedheyyati tassa
phassassa paccayabhutesu sihabyagghadisu bheravesu ca na sampavedheyya, avasesesu va
ghanindriyamanindriyavisayesu na sampavedheyya. Evam paripuro indriyasamvaro ca
vutto 2- hoti. Purimehi va indriyasamvaram dassetva imina "aranne vasata
bheravam disva va sutva va nappavedhitabban"ti dasseti.
@Footnote: 1 cha.Ma. ambiladina rasena  2 Si.,ka. gutto
    Ekenakarenati ekena karanena. Bhayampi bheravampi tannevati bhayanti
ca bheravanti ca khuddakampi mahantampi uttasanimittameva. Tamevattham dassetum
"vuttanhetan"tiadimaha. Bhayanti tappaccaya uppannabhayam. Bhayanakanti
akaraniddeso. Chambhitattanti bhayavasena gattacalanam. Lomahamsoti lomanam hamsanam
uddhaggabhavo. Imina padadvayena kiccato bhayam dassetva puna "cetaso ubbego
utraso"ti sabhavato dasseti. Ubbegoti bhiruko. 1- Utrasoti cittakkhobho.
Jatibhayanti jatim paticca uppannabhayam. Sesesupi eseva nayo. Rajato uppannam bhayam
rajabhayam. Sesesupi eseva nayo. Attanuvadabhayanti papakammino attanam anuvadantassa
uppajjanakabhayam. Paranuvadabhayanti parassa anuvadato uppajjanakabhayam.
    Dandabhayanti agarikassa ranna pavattitadandam, anagarikassa vinayadandam
paticca uppajjanakabhayam. Duggatibhayanti cattaro apaye paticca uppajjanakabhayam.
Umibhayanti mahasamudde udakam orohantassa pattabhayam. 2- Mahasamudde kira mahindavici
nama satthiyojanani uggacchati, tarangavici 3- nama pannasa yojanani, rohanavici
nama cattalisayojanani uggacchati. Evarupa umiyo paticca pavattabhayam umibhayam.
Kumbhilato pavattam bhayam bhumbhilabhayam. Udakavattato bhayam avattabhayam. Susuka vuccati
candamaccho, tato bhayam susukabhayam. Ajivikabhayanti jivitavuttito bhayam ajivikabhayam.
Asilokabhayanti garahato bhayam.
    [159] Laddha na sannidhim kayirati etesam annadinam yam kinci dhammena
labhitva "aranne ca senasane vasata dullabhan"ti cintetva sannidhim na kareyya.
    Odanoti sali vihi yavo godhumo kangu varako kudrusakoti sattannam dhannanam
dhannanulomananca tandulehi nibbatto. Kummasoti yavehi nibbatto. Sattuti
saliadihi katasattu. Maccho dakasambhavo. Mamsam pakatameva. Ambapananti amehi
@Footnote: 1 Si. ubbegoti turito  2 cha.Ma. pavattabhayam  3 Si.,ka. gangavici
Va pakkehi va ambehi katapanam. Tattha amehi karontena ambatarunani bhinditva
udake pakkhipitva atape adiccapakena pacitva parissavetva tadahu patiggahitehi
madhusakkarakappuradihi yojetva katabbam. Jambupananti jambuphalehi katapanam.
Cocapananti atthikakadaliphalehi katapanam. Mocapananti anatthikehi kadaliphalehi katapanam.
Madhukapananti madhukanam jatirasena katapanam. Tampana udakasambhinnam vattati, suddham
na vattati. Muddikapananti muddika udake madditva ambapanam viya katapanam.
Salukapananti rattuppalaniluppaladinam saluke madditva katapanam. Pharusakapananti
pharusakehi ambapanam viya katapanam. Kosambapananti kosambaphalehi katapanam.
Kolapananti kolaphalehi katapanam. Badarapananti mahakolaphalehi ambapanam viya katapanam.
Imani ekadasa panani, tanipi adiccapakkanipi vattanti.
    Ghatapananti sappipanam. Telapananti tilateladipanam. Payopananti khirapanam.
Yagupananti ambiladiyagupanam. 1- Rasapananti sakadirasapanam. Pitthakhajjakanti
sattannam tava dhannanam dhannanulomanam aparannananca pittham panasapittham labujapittham
ambatakapittham salapittham khiravallipitthancati evamadinam pitthehi katam
pitthakhajjakam. Puvakhajjakampi etehiyeva katam. Mulakhajjakanti mulakamulam kharakamulam
cuccumulanti evamadi. Tacakhajjakanti ucchutacadayo. Pattakhajjakanti
nimbapannakutajapannapatolapannasulasapannadayo. Pupphakhajjakanti
mulakapupphakharakapupphasetavaranasigguuppalapadumakadayo. Phalakhajjakanti
panasalabujatalanalikeraambatakatintinikamatulungakapitthaphalaalabukumbhanda-
pussaphalatimbarusakatipusavatinganacocamocamadhukadinam phalanam khajjakam.
    Na  kuhanayati na vimhapanaya. Na lapanayati paccayattham na lapanaya.
Viharam agate manusse disva "kimatthaya bhonto agata"ti bhikkhu nimantetunti.
"yadi evam gacchatha, aham pacchato gahetva agacchami"ti evam na lapanaya. Atha
@Footnote: 1 Si.,cha.Ma. sitaladiyagupanam
Va attanam upanetva "aham tisso, mayi raja pasanno, mayi asuko raja
asuko ca rajamahamatto pasanno"ti evam na lapanaya. Na nemittikatayati yena
kenaci paresam paccayadanasannajanakena kayavacikammena na nemittikataya. Na
nippesikatayati ya paresam akkosanadikiriya yasma velupesika viya abbhangam
parassa gunam nippeseti nipunchati, yasma va gandhajatam nipisitva gandhamaggana
viya paragune nipisitva vicunnetva esa labhamaggana hoti, tasma "nippesikata"ti
vuccati. Na evarupaya nippesikataya. Na labhena labham nijigimsanatayati 1- ettha
nijigimsanatati maggana, annato laddham hi annattha haranavasena labhena labhamaggana
nama hoti. Na evarupaya labhena labhamagganaya.
    Na darudanenati na paccayahetukena darudanena vihare utthitam hi arannato 2-
va aharitva rakkhitagopitam darum "evam me paccayam dassanti"ti upatthakanam
datum na vattati. Evam hi jivikam kappento anesanaya micchajivena jivati, so
dittheva dhamme garaham papunati, samparaye ca apayaparipurako hoti. Attano
puggalikam darum kulasangahatthaya dadanto kuladusakadukkatam apajjati, parapuggalikam
theyyacittena dadamano 3- bhandagghena karetabbo. Samghikepi eseva nayo. Sace pana
tam issarataya deti, garubhandavissajjanam apajjati. Kataram pana daru garubhandam
hoti, kataram na hotiti? yam tava aropimam sayam jatam, tam samghena paricchinnatthaneyeva
garubhandam, tato param na garubhandam. Ropimatthane ca sabbena sabbam garubhandam,
pamanato sucidandakappamanam garubhandam.
    Na veludanenatiadisupi na veludanenati na paccayahetukena veludanenatiadi
sabbam na darudanenati ettha vuttanayeneva veditabbam. Velu pana pamanato
telanalippamano garubhandam, na tato hettha. Manussa viharam gantva velum
@Footnote: 1 cha.Ma. nijigisanatayati. evamuparipi  2 Si.,ka. annato  3 cha.Ma. dadanto
Yacanti, bhikkhu "samghiko"ti datum na visahanti, manussa punappunam yacanti va
tajjenti va, tada bhikkhuhi "dandakammam katva ganhatha"ti vattum vattati, veludanam
nama na hoti. Sace te dandakammatthaya vasipharasuadini va khadaniyam va
bhojaniyam va denti, gahetum na vattati.
    Vinayatthakathayam pana "daddhageha manussa ganhitva gacchanta na
varetabba"ti vuttam. Sace samghassa velugumbe veludusika uppajjati, tam
akottapentanam velu nassati. "kim katabban"ti bhikkhacare manussanam
acikkhitabbam. Sace kottetum na icchanti, "sambhagam labhissatha"ti vattabba. Na
icchantiyeva, "dve kotthase labhissatha"ti vattabba. Evampi anicchantesu natthena
attho natthi, "tumhakam khane sati dandakammam karissatha, kottetva ganhatha"ti
vattabba, veludanam nama na  hoti. Velugumbe aggimhi utthitepi udakena
vuyhamanavelusupi eseva nayo.
    Pattadane garubhandataya ayam vinicchayo:- pattampi hi yattha vikkayati,
gandhakaradayo 1- gandhapalivethanadinam atthaya ganhanti, tadise dullabhatthaneyeva
garubhandam hoti. Esa tava kimsukapattakannapilandhanatalapattadisu vinicchayo.
Talapannampi imasmimyeva thane kathetabbam:- talapannampi hi sayam jate talavane
samghena paricchinnatthaneyeva garubhandam, na tato param, ropimatalesu sabbampi
garubhandam, tassa pamanam hetthimakotiya atthangulappamanopi rittapotthako. Tinampi
ettheva pakkhipitva kathetabbam. Yattha pana tinam natthi, tattha talanalikerapannadihipi
chadenti. Tasma tanipi tineneva sangahitani. Iti munjapalaladisu yam kinci
mutthippamanam tinam. Nalikerapannadisu ca ekapannampi samghassa dinnam va tattha
jatam va bahiarame samghassa tinavatthumhi jatatinam va rakkhitagopitam va garubhandam
@Footnote: 1 Si.,ka. gandhikadayo
Hoti. Tam pana samghakamme ca cetiyakamme ca kate atirekam puggalikakamme datum
vattati. Hettha vuttadaruvelusupi eseva nayo.
    Pupphadane "ettakesu rukkhesu pupphani vissajjitva yagubhattatthaya
upanentu, ettakesu senasanapatisankharane upanentu"ti evam niyamitatthaneyeva
pupphani garubhandani honti. Yadi samanera pupphani ocinitva rasim karonti,
pancangasamannagato pupphabhajako bhikkhu bhikkhusamgham ganetva kotthase karoti. So
sampattaparisaya samgham anapucchitvava datum labhati. Asammatena pana apucchitvava
databbam. Bhikkhuno pana kassa pupphani datum labbhati, kassa na labbhatiti? matapitunam
geham haritvapi gehato pakkosapetvapi "vatthupujam karotha"ti datum labbhati,
pilandhanatthaya 1- na labbhati. Sesanatinam pana haritva na databbam, pakkosapetva
pujanatthaya databbam. Sesajanassa pujanatthanam sampattassa apaccasimsantena databbam,
pupphadanam nama na hoti.
    Vihare bahuni pupphani pupphanti, bhikkhuna pindaya carantena manusse disva
"vihare bahuni pupphani pujetha"ti vattabbam, vacanamatte doso natthi, "manussa
khadaniyabhojaniyam adaya agamissanti"ti cittena pana na vattabbam. Sace vadati,
khadaniyabhojaniyam na paribhunjitabbam. Manussa attano dhammataya "vihare pupphani
atthi"ti pucchitva "asukadivase viharam agamissama, samaneranam pupphani ocinitum
ma detha"ti vadanti. Bhikkhu samaneranam kathetum pamuttho, samanerehi pupphani
ocitani, manussa bhikkhu 2- upasankamitva mayam tumhakam asukadivase evam
arocayimha "samaneranam pupphani ocinitum ma detha"ti, kasma na varayitthati? "sati
me pamuttha, pupphani ocinitamattaneva, na tava puja kata"ti vattabbam, "ganhatha
pujetha"ti na vattabbam. Sace vadati, amisam na paribhunjitabbam. Aparo bhikkhu
@Footnote: 1 ka. sivalingakhandhatthaya  2 cha.Ma. bhikkhum
Samaneranam acikkhati "asukagamavasino `pupphani ma ocinittha'ti ahamsu"ti
manussapi amisam aharitva danam datva vadanti "amhakam manussa na bahuka,
samanere amhehi saha pupphani ocinitum anapetha"ti. "samanerehi bhikkha
laddha. Ye bhikkhacaram na gacchanti, te sayameva janissanti upasaka"ti vattabbam.
Ettakam nayam labhitva samanere putte va bhatike va katva pupphani ocinapetum
doso natthi, pupphadanam nama na hoti.
    Phaladane phalampi puppham viya niyamitameva garubhandam hoti. Vihare bahukamhi
phalaphale sati aphasukamanussa agantva yacanti, bhikkhu "samghikan"ti datum na
ussahanti, manussa vippatisarino akkosanti paribhasanti, tattha kim katabbanti?
phalehi va rukkhehi va paricchinditva katika katabba "asuke ca rukkhe asuke
ca rukkhe ettakani phalani ganhanta, ettakesu va rukkhesu phalani ganhanta
na varetabba"ti. Cora va issara va balakkarena ganhanta na varetabba.
Kuddha hi te sakalaviharampi naseyyum, adinavo pana kathetabboti.
    Sinanadane sinanacunnani kottitani na garubhandani, akottito rukkhe
thitova rukkhataco garubhandam, cunnam pana agilanassa rajananipakkam vattati. Gilanassa
yam kinci cunnam datum vattatiyeva.
    Na cunnadanenati vuttanayena na 1- sirisacunnadinam danena. Mattikadane
mattika hi yattha dullabha hoti, tattheva garubhandam. Sapi hetthimakotiya
timsapalagulapindappamanava, tato hettha na garubhandanti.
    Dantakatthadane dantakattham acchinnakameva garubhandam. Yesam samaneranam samghato
dantakatthavaro papunati, te attano acariyupajjhayanam patiyekkam datum na
@Footnote: 1 cha.Ma. nasaddo na dissati
Labhanti. Yehi pana "ettakani dantakatthani aharitabbani"ti paricchinditva vara
gahita, te atirekani acariyupajjhayanam datum labhanti. Ekena bhikkhuna
dantakatthamalakato bahuni dantakatthani na gahetabbani, devasikam ekekameva gahetabbam.
Patiyekkam vasantenapi bhikkhusamgham ganayitva 1- yattakani attano papunanti,
tattakaneva gahetva gantabbam. Antara agantukesu va agatesu disam va
pakkamantesu aharitva gahitatthaneyeva thapetabbani. Na mukhodakadanenati na
mukhadhovanaudakadanena.
    Na catukamyatayatiadisu catukamyata vuccati attanam dasam viya nicatthane
thapetva parassa khalitavacanampi santhapetva piyakamataya paggayhavacanam. Na
muggasupatayati 2- na muggasupasamanataya. Muggasupasamanatati saccalikena jivikam
kappanataya etam adhivacanam. Yatha hi muggasupe paccante bahu mugga pakam gacchanti
thoka na gacchanti, evameva saccalikena jivikakappake puggale bahum alikam hoti, appakam
saccam. Yatha va muggasupassa apavisanatthanam nama natthi, evameva saccalikavuttino
puggalassa appatitthanam nama natthi. Singhatakam viya icchiticchitatthanassa
patitthati. Tenassa sa musavadita "muggasupata"ti vutta. Na paribhatyatayati na
paribhatakammabhavena. Paribhatassa hi kammam paribhatyam, tassa bhavo paribhatyata,
alankarakaranadihi darakakilapanassetam adhivacanam. Na pithamaddikatayati na sahasa gharam
pavisitva pithake nisidanakataya.
    Na vatthuvijjayatiadisu vatthuvijja nama gamanigamanagaradinam
sunivitthadunnivitthajananasattham. Tiracchanavijja nama aniyyanikatta
saggamokkhamagganam tiracchanabhuta angasatthanimittadika avasesa vijja. Angavijja
nama itthipurisanam subhagadubbhagalakkhanajananam. Nakkhattavijja nama nakkhattanam
yogajananasattham.
@Footnote: 1 Si. gahayitva  2 cha.Ma. na muggasupyatayati. evamuparipi
    Na dutagamanenati na duteyyam katva gamanena. Na pahinagamanenati na gihinam 1-
sasanam gahetva ghara gharam pahitassa gamanena. Na janghapesaniyenati na 2-
gamantaradesantaradisu tesam tesam gihinam sasanapatisasanam haranena. Idam hi
janghapesaniyam nama attano matapitunam, ye cassa matapitaro upatthahanti, tesam sasanam
gahetva katthaci gamanavasena vattati. Cetiyassa va samghassa va attano va kammam karontanam
vaddhakinampi sasanam haritum vattati. Manussa "danam dassama, pujam karissama,
bhikkhusamghassa acikkhatha"ti ca vadanti, "asukattherassa nama detha"ti pindapatam va
bhesajjam va civaram va denti, "vihare pujam karotha"ti malagandhavilepanadini
va dhajapatakadini va niyyatenti. Sabbam haritum vattati, janghapesaniyam nama na hoti.
Sesasasanam gahetva gacchantassa padavare padavare dukkatam. 3-
    Na vejjakammenati na vejjena hutva kayatikicchanadibhesajjakaranena. Bhesajjam
pana pancannam sahadhammikanam katabbam bhikkhussa bhikkhuniya sikkhamanaya samanerassa
samaneriya. Samasilasaddhapannanam hi etesam tisu sikkhasu yuttanam bhesajjam akatum
na labbhati. Matapitunam tadupatthakanam attano veyyavaccakarassa pandupalasassati
etesam pancannampi katum vattati. Jetthabhatu kanitthabhatu jetthabhatujetthabhaginiya
kanitthabhaginiya culamatuya mahamatuya culapituno mahapituno pitucchaya matucchayati
etesam pana dasannampi karontena tesamyeva santakam bhesajjam gahetva kevalam yojetva
databbam. Sace nappahoti, attano santakam tavakalikam databbam. Etesam puttaparampara
yava sattama kulaparivatta, tava cattaro paccaye aharapentassa akatavinnatti
va bhesajjam karontassa vejjakammam va kuladusakapatti va na hoti.
    Na pindapatipindakenati ettha pindapato kassa databbo, kassa na
databbo? matapitunam tadupatthakanam veyyavaccakarassa pandupalasassa sampattassa
@Footnote: 1 ka. na gihino  2 cha.Ma. nasaddo na dissati  3 Si.,cha.Ma. doso
Damarikacorassa issarassapi databbo. Etesam datva paccha laddhampi
pindapatipindam nama na hoti. Na dananuppadanenati attano dinnakanam na puna
danena. Dhammenati dhammena uppannam. Samenati kayasucaritadina. Laddhati kayena
laddha. Labhitvati cittena papunitva. Adhigantvati sampapunitva. Vinditvati
nanena vinditva. Patilabhitvati punappunam labhitva.
    Annasannidhinti ettha duvidha annakatha vinayavasena ca sallekhavasena ca.
Vinayavasena tava yam kinci annam ajja patiggahitam aparajju sannidhikaranam 1- hoti,
tassa paribhoge pacittiyam. Attana laddham pana samaneranam datva tehi laddham
thapapetva dutiyadivase bhunjitum vattati, sallekho pana na hoti.
    Panasannidhimhipi eseva nayo. Ettha panam nama ambapanadini attha
panani, yani ce tesam anulomani.
    Vatthasannidhintiadimhi anadhitthitavikappitam sannidhi ca hoti sallekhanca
kopeti. Ayam pariyaya kathava, nippariyayato pana ticivarasantutthena bhavitabbam, catuttham
labhitva annassa databbam. Sace yassa kassaci datum na sakkoti, yassa pana datukamo
hoti, so uddesatthaya va paripucchatthaya va gato, agatamatte databbam,
adatum na vattati. Civare pana appahonte satiya paccasaya anunnatakalam
thapetum vattati. Sucisuttacivarakarakanam alabhena tato parampi vinayakammam katva thapetum
vattati. "imasmim jinne puna idisam kuto labhissami"ti pana thapetum na vattati,
sannidhi ca hoti, sallekhanca vikopeti.
    Yanasannidhimhi yanam nama vayham ratho sakatam sandhamanika 2- sivika patankiti
netam pabbajitassa yanam. Upahana pana pabbajitassa yanamyeva. Ekabhikkhussa hi
@Footnote: 1 cha.Ma. sannidhikarakam  2 cha.Ma. sandamanika
Eko arannatthaya, eka dhotapadakatthayati ukkamsato dve upahanasanghata
vattanti, tatiyam labhitva annassa databbo, "imasmim jinne annam kuto
labhissami"ti hi thapetum na vattati, sannidhi ca hoti, sallekhanca vikopeti.
    Sayanasannidhimhi sayananti manco. Ekassa bhikkhuno eko gabbhe eko
divatthaneti ukkamsato dve manca vattanti, tato uttari labhitva annassa
bhikkhuno va ganassa va databbo, adatum na vattati, sannidhi ceva hoti,
sallekhanca kuppati.
    Gandhasannidhimhi bhikkhuno kandukacchuchavidosadiabadhe sati gandho vattati.
Tena gandhena tasmim roge vupasante annesam va abadhikanam databbo. Dvare
pancangulagharadhupanadisu va upanetabbo. "puna roge sati bhavissati"ti thapetum na
vattati, gandhasannidhi ca hoti, sallekhanca kopeti.
    Amisantiadi annadivuttavasesamva datthabbam. Seyyathidam? idhekacco bhikkhu
"tatharupe kale upakaraya bhavissanti"ti tilatandulamuggamasanalikeralonamacchamamsa-
vallurasappitelagulabhajanadini aharapetva thapeti. So vassakale kalasseva
samanerehi yagum pacapetva paribhunjitva "samanera udakakaddame dukkham gamam
pavisitum, gaccha asukakulam gantva mayham vihare nisinnabhavam arocehi, asukakulato
dadhiadini ahara"ti peseti. Bhikkhuhi "kim bhante gamam pavisatha"ti vuttepi
"duppaveso avuso idani gamo"ti vadati. Te "hotu bhante acchatha tumhe, mayam
bhikkham pariyesitva aharissama"ti gacchanti. Atha samaneropi dadhiadini aharitva
bhattanca byanjananca sampadetva upaneti, tam bhunjantasseva upatthaka bhattam
pahinanti, tatopi manapam manapam bhunjati. Atha bhikkhu pindapatam gahetva agacchanti,
tatopi manapam manapam givayamakam bhunjatiyeva. Evam catumasampi vitinameti. Ayam
Vuccati bhikkhu "mundakutumbikajivikam jivati, na samanajivikan"ti. Evarupo
amisasannidhi nama hoti.
    Bhikkhuno pana vasanatthane eka tandulanali eko gulapindo catubhagamattam
sappiti ettakam nidhetum vattati akale sampattacoranam atthaya. Tehi ettakampi
amisapatisantharam alabhanta jivitapi voropeyyum, tasma sacepi ettakam natthi,
aharapetvapi thapetum vattati. Aphasukakale ca yadettha kappiyam, tam attanapi
paribhunjitum vattati. Kappiyakutiyam pana bahum thapentassapi sannidhi nama natthi.
    [160] Jhayi na padalolassati jhanabhirato ca na ca padalolo assa.
Virame kukkucca nappamajjeyyati hatthakukkuccadikukkuccam vinodeyya,
sakkaccakaritaya cettha nappamajjeyya.
    Ekaggamanuyuttoti 1- ekibhavam anuyutto. Sadatthagarukoti 2- uttamatthagaruko.
"sakatthagaruko"ti va patho.
    Patisallanaramoti aramanam aramo, tato tato arammanato patisamharitva
ekibhave patisallane aramo yassa so patisallanaramo. Assati bhaveyya.
Tasmim ratoti patisallanarato. Etehi silesu paripurakaritam dasseti. Tam kissa hetu?
Silavipannassa ekaggatapi na sampajjati. Ajjhattam cetosamathamanuyuttoti attano
cittasamathe yutto. Ettha hi ajjhattanti va attanoti va etam ekattham, byanjanameva
nanam. Bhummatthe panetam upayogavacanam. Anuti imina upasaggena yoge siddham.
    Anirakatajjhanoti bahi anihatajjhano avinasitajjhano va. Niharanavinasattham
hi idam nirakaranam nama. "thambham nirankatva 3- nivatavutti"tiadisu 4- cassa payogo
datthabbo. Vipassanaya samannagatoti sattavidhaya anupassanaya yutto. Sattavidha
@Footnote: 1 cha.Ma. ekattamanuyuttoti  2 cha.Ma. paramatthagarukoti  3 Si. nirakatva  4 khu.su.
@25/329/396
Anupassana nama aniccanupassana dukkhanupassana anattanupassana
nibbidanupassana viraganupassana nirodhanupassana patinissagganupassanati. Ta
visuddhimagge 1- vittharita. Bruheta sunnagarananti vaddheta sunnagaranam.
Ettha ca samathavipassanavasena kammatthanam gahetva rattindivam sunnagaram pavisitva
nisidamano bhikkhu "bruheta sunnagaranan"ti veditabbo. Ekabhumakadibhede
pasade kurumanopi sunnagaranam bruhetati datthabbo.
    Sakkaccakaritiadisu danadinam kusaladhammanam bhavanaya puggalassa va
deyyadhammassa va sakkaccakaritavasena sakkaccakari. Assati bhaveyya. Satatabhavo
sataccam, sataccakaritavasena sataccakari. Nirantarakaritaya atthitakari. Yatha nama
kakantako thokam gantva thokam titthati, na nirantaram gacchati, evameva yo puggalo
ekadivasam danam datva pujam va katva dhammam va sutva samanadhammam va katva puna
cirassam karoti, tam na nirantaram pavatteti. So "asataccakari, thitakari"ti vuccati.
Yo pana evam na hoti, so atthitakari. Anolinavuttikoti nirantarakaranasankhatassa
vippharassa atthitaya na olinavuttiko. Anikkhittacchandoti kusalakiriyaya
viriyacchandassa anikkhittabhavena anikkhittacchando. Anikkhittadhuroti viriyadhurassa
anoropako, anosakkitamanasoti attho.
    Appativaniti anivattanam. Adhitthananti kusalakarane patitthabhavo. Anuyogoti
anuyunjanam. Appamadoti satiya avippavaso.
    [161] Tandim mayam hasam 2- khiddanti alasiyanca mayanca hasanca kayikam
vacasikam khiddanca. Savibhusanti saddhim vibhusaya.
    Rattindivam chakotthasam karitvati purimayamamajjhimayamapacchimayamavasena rattim tayo
@Footnote: 1 visuddhi. 3/261 (sya)  2 cha.Ma. hassam. evamuparipi
Tatha divati chabbidham kotthasam katva. Pancakotthasam jaggeyyati 1- rattim
majjhimayamam vissajjitva avasesapancakotthasesu na niddam okkameyya. Ekakotthasam
nipajjeyyati ekam majjhimayamakotthasam sato sampajano nipajjitva niddam
okkameyya.
    Idha bhikkhu divasampi pubbanhe majjhanhe sayanheti tayopi divasakotthasa
gahita. Cankamena nisajjayati sakalam divasam imina iriyapathadvayena viharanto cittassa
avaranato avaraniyehi dhammehi pancahi nivaranehi sabbakusaladhammehi va. Cittam
parisodheyyati tehi dhammehi cittam visodheyya parisodheyya. 2- Thanam panettha
kincapi na gahitam, cankamanisajjasannissitam pana katva gahetabbameva. Pathamam yamanti
sakalasmimpi pathamayame.
    Seyyanti ettha kamabhogiseyya petaseyya sihaseyya tathagataseyyati catasso
seyya. Tattha "yebhuyyena bhikkhave kamabhogi vamena passena senti"ti 3- ayam
kamabhogiseyya. Tesu hi yebhuyyena dakkhinapassena sayano nama natthi. "yebhuyyena
bhikkhave peta uttana senti"ti 3- ayam petaseyya. Appamamsalohitatta hi
atthisanghataghattita ekena passena sayitum na sakkonti, uttanava senti. "siho
bhikkhave migaraja dakkhinapassena seyyam kappeti .pe. Attamano hoti"ti 3- ayam
sihaseyya. Tejussadatta hi siho migaraja dve purimapade ekasmim pacchimapade
ekasmim thane thapetva nanguttham antarasatthimhi pakkhipitva purimapadapacchimapada-
nangutthanam thitokasam sallakkhetva dvinnam purimapadanam matthake sisam thapetva
sayati. Divasampi sayitva pabujjhamano na utrasto pabujjhati, sisam pana ukkhipitva
purimapadadinam thitokasam sallakkheti. Sace kinci thanam vijahitva thitam hoti, "nayidam
tuyham jatiya, na surabhavassa anurupan"ti anattamano hutva tattheva sayati, na
gocaraya pakkamati. Avijahitva thite pana "tuyham jatiya ca surabhavassa ca
@Footnote: 1 cha.Ma. patijaggeyyati  2 cha.Ma. ayam patho na dissati  3 an.catukka. 21/246/272
Anurupamidan"ti hatthatuttho utthaya sihavijambhitam vijambhitva kesarabharam vidhunitva
tikkhattum sihanadam naditva gocaraya pakkamati. Catutthajjhanaseyya pana tathagataseyyati
vuccati. Tasu idha sihaseyya agata. Ayam hi tejussadairiyapathatta uttamaseyya
nama.
    Pade padanti dakkhinapade vamapadam. Accadhayati atiadhaya isakam
atikkamma thapetva. Gopphakena hi gopphake, januna va janumhi sanghattiyamane
abhinham vedana uppajjati, cittam ekaggam na hoti, seyya aphasu hoti. Yatha
pana na sanghatteti, evam atikkamma thapite vedana nuppajjati, cittam ekaggam
hoti, seyya phasu hoti. Tena vuttam "pade padam accadhaya"ti. Sato sampajanoti
satiya ceva sampajanapannaya ca samannagato hutva. Imina supariggahitasatisampajannam 1-
kathitam. Utthanasannam manasikaritvati "asukavelaya nama utthahissami"ti evam
utthanavelaparicchedakam utthanasannam citte thapetva. Evam katva nipanno
hi yathaparicchinnakaleyeva utthati.
    Viriyindriyaniddese cetasikoti idam viriyassa niyamato cetasikabhavadipanattham
vuttam, idam hi viriyam "yadapi bhikkhave kayikam viriyam, tadapi viriyasambojjhango,
yadapi cetasikam viriyam, tadapi viriyasambojjhangoti. Itihidam uddesam gacchati"ti
evamadisu suttesu 2- cankamadini karontassa uppajjanataya kayikanti vuccamanampi
kayavinnanam viya kayikam nama natthi, cetasikameva panetanti dipetum "cetasiko"ti
vuttam. Viriyarambhoti viriyasankhato arambho. Ayam hi arambhasaddo kamme apattiyam
kiriyaya viriye himsayam vikopaneti anekesu atthesu agato.
             "yam kinci dukkham sambhoti  sabbam arambhapaccaya
             arambhanam nirodhena    natthi dukkhassa sambhavo"ti 3-
@Footnote: 1 cha.Ma. supariggahakam satisampajannam  2 sam.maha. 19/233/99  3 khu.su. 25/750/481
Ettha hi kammam arambhoti agatam. "arambhati ca vippatisari ca hoti"ti 1- ettha
apatti. "mahayanna maharambha, na te honti mahapphala"ti 2- ettha
yupussapanadikiriya. "arambhatha nikkamatha, yunjatha buddhasasane"ti 3- ettha viriyam.
"samanam gotamam uddissa panam arambhanti"ti 4- ettha himsa. "bijagamabhutagamasamarambha
pativirato hoti"ti 5- ettha chedanabhanjanadikam vikopanam. Idha pana viriyameva adhippetam.
Tenaha "viriyarambhoti viriyasankhato arambho"ti. Viriyam hi arambhanavasena arambhoti
vuccati. Idamassa sabhavapadam. Kosajjato nikkhamanavasena nikkamo. Param param thanam
akkamanavasena parakkamo. Uggantva yamanavasena uyyamo. Vayamanavasena vayamo.
Ussahanavasena ussaho. Adhimattussahanavasena ussolhi. Thirabhavatthena thamo.
Cittacetasikanam dharanavasena avicchedato va pavattanavasena kusalasantanam dharetiti dhiti.
    Aparo nayo:- nikkamo ceso kamanam panudanaya. Parakkamo ceso
bandhanacchedaya. Uyyamo ceso oghassa nittharanaya. Vayamo ceso param
gamanatthena. Ussaho ceso pubbangamatthena. Ussolhi ceso adhimattatthena. Thamo
ceso palighugghatanataya. Dhiti cesa 6- atthitakaritayati.
    "kamam taco ca nharu ca, atthi ca avasissatu"ti 7- evam pavattikale
asithilaparakkamavasena asithilaparakkamata, thiraparakkamo dabhaparakkamoti attho. Yasma panetam
viriyam kusalakammakaranatthane chandam na nikkhipati, dhuram na nikkhipati, na otareti
na vissajjeti, anosakkitamanasatam avahati, tasma "anikkhittacchandata
anikkhittadhurata"ti vuttam. Yatha pana tajjatike gangatire 8- udakasambhinnatthane
dhuravahagonam "ganhatha"ti vadanti, so januna bhumim uppiletvapi dhuram vahati, bhumiyam
patitum
na deti, evameva viriyam kusalakammakaranatthane dhuram na nikkhipati 9- pagganhati,
@Footnote: 1 an.pancaka. 22/142/185 (sya), abhi.pu. 36/191/179  2 sam.sa. 15/120/92,
@an.catukka. 21/39/47  3 sam.sa. 15/185/188, abhi.ka. 37/333/175  4 Ma.Ma. 13/51/34
@5 di.Si. 9/10/5, Ma.mu. 12/293/257  6 cha.Ma. ceso  7 an.duka. 20/5/50  8 cha.Ma.
@ayam patho na dissati  9 Ma. dhuram ukkhipati
Tasma "dhurasampaggaho"ti vuttam. Paggahalakkhane indattham karetiti viriyindriyam.
Kosajje na kampatiti viriyabalam. Yathavaniyyanikakusalavayamataya sammavayamo.
    Tanditi jatialasiyam. Tandiyanati tandiyanakaro. Tandimanakatati tandiya
abhibhutacittata. Alasassa bhavo  alasyam, alasyayanakaro alasyayana.
Alasyayitassa bhavo alasyayitattam. Iti sabbehipi imehi padehi kilesavasena
kayalasiyam kathitam.
    Vancanika cariyati vancanika kiriya. Ma mam jannati vacam bhasatiti janamyeva
pannattim vitikkamanto bhikkhu bhariyam karoti, amhakam pana vitikkamatthanam nama
natthiti upasanto viya bhasati. Kayena parakkamatiti "maya katam idam papakammam,
ma keci janimsu"ti kayena vattam karoti. Vijjamanadosapaticchadanato cakkhumohanamaya
viyati maya, mayavino bhavo mayavita. Katva papam puna paticchadanato
ati assarati etaya sattoti accasaRa. Kayavacakiriyahi 1- annatha dassanato
vancetiti vancana. Etaya satta nikarontiti nikati, miccha karontiti attho.
"naham evam karomi"ti papanam nikkhipanato 2- nikirana. "naham evam karomi"ti
parivajjanato pariharana. Kayadihi samvaranato guhana. Sabbato bhagena guhana pariguhana.
Tinapannehi viya gutham kayavacikammehi papam chadiyatiti chadana. Sabbato bhagena chadana
paricchadana. Na uttanam katva dassetiti anuttanikammam. Na pakatam katva
dassetiti anavikammam. Sutthu chadana vocchadana. Katapapapaticchadanavasena punapi
papassa karanato papakiriya. Ayam vuccatiti ayam katapaticchadanalakkhana maya nama vuccati.
Yaya samannagato puggalo bhasmapaticchanno viya angaro, udakapaticchanno viya khanu,
pilotikapalivethitam viya ca sattham hoti. Ativelam dantavidamsakam hasatiti pamanatikkantam
dantam vivaritva paresam dassetva hasam somanassam uppadetva hasati.
@Footnote: 1 Ma. tathakiriyahi  2 Ma. vikkhipanato
    Kayika ca khiddati kayena pavatta kila. Eseva nayo vacasikayapi.
Hatthihipi kilantiti hatthihi kilitatthaya purato dhavanaadhavanapitthanisidanadikilaya
kilanti. Esa 1- nayo assarathesupi. Atthapadepi kilantiti ekekaya pantiya attha
attha padani assati atthapadam, tasmim atthapade. Dasapadepi eseva nayo. Akasepiti
atthapadadasapadesu viya akaseyeva kilanti. Pariharapathepiti bhumiyam nanapathamandalam
katva tattha pariharitabbapatham pariharanta kilanti. Santikayapi  kilantiti santikakilaya
kilanti, ekajjham thapita sariyo va pasanasakkharayo va acalenta nakheneva
apanenti ca upanenti ca. Sace tattha kaci calati, parajayo hoti. 2-
    Khalikayati jutaphalake pasakakilaya kilanti. Ghatikayati ghatika vuccati dighadandakena
rassadandakam paharanakila, taya kilanti. Salakahatthenati lakhaya va manjatthiya va
pitthodakena va salakahattham temetva "kim hotu"ti bhumiyam va bhittiyam va tam paharitva
hatthiassadirupani dassenta kilanti. Akkhenati gulena. Pankacirenati pankaciram
vuccati pannanalika, tam dhamanta kilanti. Vankakenati gamadarakanam kilanakena
khuddakanangalena. Mokkhacikayati samparivattakakilaya, akase va dandakam gahetva
bhumiyam va sisam thapetva hetthupariyabhavena parivattanta kilantiti vuttam hoti.
Cingulakenati cingulakam vuccati talapannadihi katam vatappaharena paribbhamanacakkam,
tena kilanti. Pattalhakenati pattalhakam vuccati pannanali, taya valikadini
minanta kilanti. Rathakenati khuddakarathena. Dhanukenati khuddakadhanuna. Akkharikayati
akkharika vuccati akase va pitthiyam va akkharajananakila, taya kilanti.
Manesikayati manesika vuccati manasa cintitajananakila, taya kilanti. Yathavajjenati
yathavajjam vuccati kanakunikhanjadinam 3- yam yam vajjam, tam tam payojetva dassanakila,
taya kilanti. Mukhabherikanti mukhasaddena bheri viya vadanam. Mukhalambaranti
@Footnote: 1 cha.Ma. eseva  2 cha.Ma. hotiti  3 cha.Ma....khujjadinam
Mukhanulittabherisaddakaranam. Mukhadendimakanti 1- mukhena pahatabherisaddakaranam.
Mukhavalimakanti otthamamsam 2- jivham 3- katva saddakaranam. "mukhatalikan"tipi 4- patho,
mukham parivattetva dhamnam. Mukhabherulakanti mukhena bherivadanam. Natakanti abhinayam
dassetva ugganhapanam. "nattakan"tipi patho. Lapanti 5- ukkutthitakaranam.
Gitanti gayanam. Davakammanti hassakilakaranam. Ayam vacasika khiddati ayam kila vacaya
jata vacidvare uppanna.
    Kesa ca massu catiadisu kesanam kattarikaya thanatirittani akatva kattarikaya
chedanam massunam dathikam thapetva kappasananca ekatovandikadimala ca mulagandhadigandha ca
chaviragakaranavilepana 6- ca. Givadisu pilandhanaabharana ca sise patimuncanapasadhanapilandhana
ca sariranivasanavicitravattha ca samvelliyabandhanapasadhananca. "parasanan"tipi 7- patho.
Sisavethanapatasankhatavethananca.
    Ucchadanadisu matukucchito nikkhantadarakanam sariragandho dvadasamattavassakale
nassati, tesam sariragandhaharanatthaya haliddacunnadihi 8- ucchadenti, evarupam
ucchadanam na vattati. Punnavante pana darake urusu nipajjapetva telena makkhetva
hatthapadaurunabhiadinam santhanasampadanattham parimaddanti, evarupam parimaddanam na
vattati.
    Nhapananti tesamyeva darakanam gandhadihi nhapanam. Sambahananti mahamallanam
viya hatthapade muggaradihi paharitva bahuvaddhanam. Adasanti yam kinci adasam
pariharitum na vattati. Anjanam alankaranjanameva. Malati baddhamala va abaddhamala va. 9-
Vilepananti yam kinci chaviragakaranam. Mukhacunnakam mukhalepananti mukhe kalapilakadinam
haranatthaya mattikakakkam denti. Tena lohite calite sasapakakkam denti,
@Footnote: 1 cha.Ma. mukhadindimakanti  2 Si.,ka. otthamamse  3 cha.Ma. jimham
@4 Si.,ka. mukhacalikantipi  5 ka. lasanti  6 cha.Ma. chavikaranavilepana
@7 Si. rasanantipi  8 Si.,cha.Ma. gandhacunnadihi  9 Si. ganthitamala va aganthitamala
@va
Tena dose khadite tilakakkam denti, tena lohite sannisinne haliddikakkam denti,
tena chavivanne arulhe mukhacunnakena mukham cunnenti, tam sabbam na vattati.
    Hatthabandhadisu hatthe vicitrasankhakapaladini bandhitva vicaranti, tam va annam
va sabbampi hatthabharanam na vattati. Apare sikham bandhitva vicaranti,
suvannacirakamuttavaliadihi ca tam parikkhipanti, tam sabbam na vattati. Apare
catuhatthadandam va annam va pana alankatadandam gahetva vicaranti, tatha
itthipurisarupadivicittam bhesajjanalikam suparikkhittam vamaamseyeva 1-
olaggenti, apare anekacitrakosam atitikhinam asim, pancavannasuttasibbitam
makaradantakadivicittam chattam, suvannarajatadivicitra morapinchadiparikkhitta
upahana, keci ratanamattayamam caturangulavitthatam kesantaparicchedam dassetva meghamukhe
vijjulatam viya nalate unhisapattam bandhitva culamanim dharenti, camaravalavijanim
dharenti, tam sabbam na vattati.
    Imassa va putikayassati imassa catumahabhutamayassa kunapasarirassa. Kelanati
kilapana. Parikelanati sabbato bhagena kilapana. Gedhitatati abhikankhitata.
Gedhitattanti giddhabhavo abhikankhitabhavo. Capalatati alankarakaranam. Capalyanti
capalabhavam.
    Savibhusantiadisu vibhusaya saha savibhusam. Chaviragakaranasankhatena parivarena saha
saparivaram. Paribhandena saha saparibhandam. Parikkharena saha saparikkharam.
    [162] Athabbananti athabbanikamantappayogam. Supinanti supinasattham. Lakkhananti
manilakkhanadim. No vidaheti nappayojeyya. Virutancati migadinam vattetva vassitam.
    Athabbanikati parupaghatamantajananaka. Athabbanam payojentiti athabbanika
kira sattaham alonakam bhunjitva dabbe attharitva pathaviyam sayamana tapam caritva
@Footnote: 1 cha.Ma. vamapasse
Sattame divase susanabhumim sajjetva sattame pade thatva hattham vattetva vattetva
mukhena vijjam parijappanti, atha tesam kammam samijjhati. Evarupam sandhaya "athabbanam
payojenti"ti aha. Tattha payojentiti yuttappayutta honti. Nagare va ruddheti
nagare samantato rundhitva avaritva gahite. Sangame va paccupatthiteti rane
va upagantva thite. Paccatthikesu paccamittesuti paccanikabhutesu 1- verisu. Itim
uppadentiti sariracalanam kampanam, tassa uppadanam karonti. Upaddavanti kayapilanam
karonti. Roganti byadhim. Pajjarakanti jaram. Sulanti uddhumatakam. Visucikanti
vijjhanam. Pakkhandikanti lohitapakkhandikam. Karontiti uppadenti.
    Supinapathakati supinabyakaranaka. Adisantiti byakaronti. Yo pubbanhasamayam
supinam passatitiadisu accantasamyoge upayogavacanam, pubbanhasamayeti attho. Evam
vipako hotiti itthanitthavasena evarupo vipako hoti. Avakujja nipannoti adhomukho
hutva nipanno passati. Evam supinapathaka supinam adisanti.
    Tanca pana supinam passanto catuhi karanehi passati dhatukkhobhato va
anubhutapubbato va devatopasamharato va pubbanimittato vati. Tattha pittadinam
khobhakaranapaccayayogena khubhitadhatuko dhatukkhobhato supinam passati, passanto ca
nanavidham supinam passati. Anubhutapubbato passanto pubbe anubhutapubbam arammanam
passati. Devatopasamharato passanto devatanam anubhavena arammanani passati.
Punnanimittato 2- passanto punnapunnavasena uppajjitukamassa atthassa va
anatthassa va pubbanimittabhutam supinam passati. Tattha yam dhatukkhobhato anubhutapubbato
ca supinam passati, na tam saccam hoti. Yam devatopasamharato passati, tam saccam
va hoti alikam va. Kuddha hi devata upayena vinasetukama viparitampi
katva dassenti. Yam pana pubbanimittato passati, tam ekantasaccameva hoti. Etesam
@Footnote: 1 Si.,cha.Ma. patanibhutesu  2 ka. pubbanimittato
Catunnam mulakarananam samsaggabhedatopi supinabhedo hotiyeva. Tanca panetam catubbidham
supinam sekkhaputhujjana passanti appahinavipallasatta. Asekkha na passanti
pahinavipallasatta.
    Kim panetam passanto sutto passati, udahu patibuddho, udahu neva sutto
na patibuddhoti? kincettha:- yadi tava sutto passati, abhidhammavirodho apajjati.
Bhavangacittena hi supati, tam rupanimittadiarammanam ragadisampayuttam va na hoti,
supinam passantassa ca idisani cittani uppajjanti. Atha patibuddho passati,
vinayavirodho apajjati. Yam hi patibuddho passati, tam sabboharikacittena passati,
sabboharikacittena ca kate vitikkame anapatti nama natthi, supinam passantena
pana kate vitikkame ekantamanapatti eva. Atha neva sutto na patibuddho passati,
ko 1- nama passati. Evanca sati supinassa abhavova apajjati, na abhavo. Kasma?
yasma kapiniddapareto passati. Vuttanhetam "majjhupagato maharaja kapiniddapareto
supinam passati"ti.
    Kapiniddaparetoti makkataniddayutto. Yatha hi makkatassa nidda lahuparivatta
hoti, evam ya nidda punappunam kusaladicittavokinnatta lahuviparivatta. Yassa
pavattiyam punappunam bhavangato uttaranam hoti, taya yutto supinam passati.
Tenayam supino kusalopi hoti akusalopi abyakatopi. Tattha supinante
cetiyavandanadhammassavanadhammadesanadini karontassa kusalo, panatipatadini karontassa
akusalo, dvihi antehi mutto avajjanatadarammanakkhane abyakatoti veditabbo.
Svayam dubbalavatthukatta cetanaya patisandhim akaddhitum asamattho, pavatte pana annehi
kusalakusalehi upatthambhito vipakam deti.
@Footnote: 1 Si.,ka. na koci
    Manilakkhanadisu evarupo mani pasattho, evarupo appasattho, samino
arogyaissariyadinam hetu hoti, na hotiti evam vannasanthanadivasena maniadinam
lakkhanam adisantiti attho. Tattha avudhalakkhananti thapetva asiadini avasesam avudham.
Itthilakkhanadinipi yamhi kule itthipurisadayo vasanti, tassa vuddhihanivaseneva
veditabbani. Ajalakkhanadisu pana "evarupanam ajadinam mamsam khaditabbam, evarupanam
na khaditabban"ti ayampi viseso veditabbo.
    Api cettha godhalakkhane cittakammapilandhanadisupi "evarupaya godhaya sati
idam nama hoti"ti ayampi viseso veditabbo. Kannikalakkhanam pilandhanakannikayapi
gehakannikayapi vasena veditabbam. Kacchapalakkhanampi godhalakkhanasadisameva. Migalakkhanam
sabbasangahikam sabbacatuppadanam lakkhanavasena vuttam. Evam lakkhanapathaka lakkhanam
adisantiti evam lakkhanasatthavacaka lakkhanam adisanti kathenti.
    Nakkhattaniti kattikadini atthavisati nakkhattani. Imina nakkhattena gharappaveso
katabboti gehappavesamangalam katabbam. Makutam bandhitabbanti pasadhanamangalam katabbam.
Vareyyanti "imassa darakassa asukakulato asukanakkhattena darikam anetha"ti
avahakarananca "imam darikam asukassa nama darakassa asukanakkhattena detha, evam etesam
vuddhi bhavissati"ti vivahakarananca vatva vareyyasankhatam avahavivahamangalam
katabbanti adisanti. Bijaniharoti bijanam vappatthaya bahi niharanam.
"niharo"tipi 1- pali. Migacakkanti 2- idam sabbasangahikanamam, sabbasakunacatuppadanam
rutananavaseneva vuttam. Migacakkapathakati 3- sakunacatuppadanam saddabyakaranaka.
Migacakkam adisantiti tesam saddam sutva byakaronti. Rutanti saddam. "rudan"ti
va pali. Vassitanti vacam. Gabbhakaraniyati vinassamanassa gabbhassa puna avinasaya
osadhadanena gabbhasanthanakaraka. Gabbho hi vatena panakehi kammuna cati
@Footnote: 1 Si.,ka. niharoti  2 cha.Ma. migavakkanti. evamuparipi  3 cha.Ma. migavakkapathakati
Tihi karanehi vinassati. Tattha vatena vinassante vatavinasanam sitalam bhesajjam
deti. Panakehi vinassante panakanam patikammam karoti. Kammuna vinassante pana
buddhapi patibahitum na sakkonti. Tasma na tam idha gahitam. Salakiyanti
salakavejjakammam. Sallakattiyanti sallakattavejjakammam. Kayatikicchanti
mulabhesajjadini yojetva kayatikicchavejjakammam. Bhutiyanti bhutavejjakammam.
Komarakavejjanti 1- komarakavejjakammam. Kuhati vimhapaka. Thaddhati darukkhandam
viya thaddhasariRa. Lapati paccayapatibaddhavacanaka. Singiti mandanapakatika. Unnalati
uggatamananala. Asamahitati upacarappanasamadhivirahita.
    Na  ganheyyatiadisu uddesaggahanavasena na ganheyya. Sajjhayavasena na
ugganheyya. Citte thapanavasena na dhareyya. Samipam katva thapanavasena na upadhareyya.
Upaparikkhavasena na upalakkheyya. Annesam vacanavasena nappayojeyya.
    [163] Pesuneyyanti 2- pesunnam. Sesaniddeso ca vuttatthoyeva.
    [164] Kayavikkayeti pancahi sahadhammikehi saddhim vancanavasena va udayapatthanavasena
va na tittheyya. Upavadam bhikkhu na kareyyati upavadakare kilese
anibbattento attani parehi samanabrahmanehi upavadam na janeyya. Game ca
nabhisajjeyyati game ca gihisamsaggadihi nabhisajjeyya. Labhakamya janam na
lapayeyyati labhakamyataya 3- janam na lapayeyya.
    Ye kayavikkaya vinaye patikkhittati ye danapatiggahanavasena kayavikkayasikkhapade 4-
na vattatiti patikkhitta, idhadhippetam kayavikkayam dassetum "pancannam saddhim pattam
va civaram va"tiadimaha. Tattha pancannam saddhinti pancahi sahadhammikehi saha. Panca
sahadhammika nama bhikkhubhikkhunisikkhamanasamanerasamaneriyo. Vancaniyam
@Footnote: 1 cha.Ma. komarabhaccanti  2 cha.Ma. pesuniyanti  3 cha.Ma. labhakamataya  4 vi.mahavi.
@2/593/65
Vati patirupakam dassetva vancaniyam va. Udayam va patthayantoti vuddhim patthento
va. Parivattetiti parivattanam karoti.
    Iddhimantoti ijjhanappabhavavanto. Dibbacakkhukati dibbasadisananacakkhuka. Atha
va dibbaviharasannissayena laddhananacakkhuka. Paracittavidunoti attano cittena
paresam cittajananaka. Te duratopi passantiti ekayojanatopi 1- yojanasatatopi
yojanasahassatopi 2- yojanasatasahassatopi cakkavalatopi dvetinicattaripancadasavisati-
cattalisasahassatopi tato atirekatopi cakkavalato passanti dakkhanti. Asannapi
na dissantiti samipe thitapi nisinnapi na pannayanti. Cetasapi cittam pajanantiti
attano cittenapi paresam cittam pajananti. Devatapi kho santi iddhimantiniyoti
devatapi evam samvijjanti ijjhanappabhavavantiniyo. Paracittaviduniyoti paresam cittam
janantiyo. Olarikehi va kilesehiti kayaduccaritadikehi va upatapehi. Majjhimehi
vati kamavitakkadikehi va. Sukhumehi vati nativitakkadikehi va. Kayaduccaritadayo
kammapathavasena, kamavitakkadayo vattamulakakilesavasena veditabba.
    Nativitakkadisu "mayham natayo sukhajivino sampattiyutta"ti evam
pancakamagunasannissitena gehasannissitapemena natake arabbha uppannavitakko
nativitakko. "mayham natayo khayam gata vayam gata saddha pasanna"ti evam pavatto pana
nativitakko nama na hoti.
    "amhakam janapado subhikkho sampannasasso"ti tutthamanasassa gehassitapemavaseneva
uppannavitakko janapadavitakko nama. "amhakam janapade manussa saddha pasanna
khayam gata vayam gata"ti evam pavatto pana janapadavitakko nama na hoti.
@Footnote: 1 Ma. ekayojanatopi dasayojanatopi  2 Ma. yojanasahassatopi yojanadasasahassatopi
    Amarattaya vitakko, amaro va vitakkoti amaravitakko. Tattha
ukkutikappadhanadihi dukkhe nijinne 1- samparaye atta sukhi hoti. Amaroti
dukkarakarikam karontassa taya dukkarakarikaya patisamyutto vitakko amarattaya vitakko
nama. Ditthigatiko pana "sassatam vadesi"tiadini puttho "evantipi me no, tathatipi
me no, annathatipi me no, notipi me no, no notipi me no"ti vikkhepam
apajjati, tassa so ditthigatapatisamyutto vitakko, yatha amaro nama maccho udake
gahetva maretum na sakka, ito cito ca dhavati gaham na gacchati, evameva
ekasmim pakkhe asanthahanato na maratiti amaro nama hoti, tam duvidhampi ekato
katva "amaravitakko"ti vuttam.
    Paranuddayatapatisannuttoti anuddayatapatirupakena gehassitapemena patisamyutto.
Upatthakesu nandakesu socantesu ca tehi saddhim dvigunam 2- nandati dvigunam socati,
tesu sukhitesu dvigunam sukhito hoti, dukkhitesu dvigunam dukkhito hoti.
Uppannesu kiccakaraniyesu attana voyogam apajjati. Tani tani kiccani sadhento
pannattim vitikkamati, sallekham kopeti. Yo tasmim samsatthavihare tasmim va
voyogapajjane gehassito vitakko, ayam paranuddayatapatisamyutto vitakko nama.
    Labhasakkarasilokapatisannuttoti civaradilabhena ceva sakkarena ca kittisaddena
ca saddhim arammanakaranavasena patisamyutto. Anavannattipatisannuttoti "aho vata mam pare na
avajaneyyum, na codetva vihethetva 3- katheyyun"ti evam anavannatabhavapatthanaya
saddhim uppajjanakavitakko. So tasmim "ma mam pare avajanimsu"ti uppannacitte 4-
pancakamagunasankhatagehanissito hutva uppannavitakko anavannattipatisamyutto
vitakko.
@Footnote: 1 Si.,Ma.,ka. niddukkhe nijjinne  2 cha.Ma. digunam. evamuparipi
@3 cha.Ma. sodhetva visodhetva  4 cha.Ma. uppanne vitakke
    Tatra tatra sajjatiti tesu tesu arammanesu laggati. Tatra tatra ganhatiti
vuttappakaram arammanam pavisati. Bajjhatiti tehi tehi arammanehi saddhim bajjhati
ekibhavati. Anayabyasananti tattha tattha avuddhim vinasam. Apajjatiti papunati.
    Amisacakkhukassati civaradiamisalolassa. Lokadhammagarukassati lokuttaradhammam
muncitva rupadilokadhammameva garum katva carantassa. Alapanati viharam agate
manusse disva "kimatthaya bhonto agata, kim bhikkhu nimantetum, yadi evam gacchatha,
aham pacchato bhikkhu gahetva agacchami"ti evam aditova lapana. Atha va attanam
upanetva "aham tisso, mayi raja pasanno, mayi asuko ca asuko ca rajamahamatto
pasanno"ti evam attupanayika lapanati alapana. Lapanati putthassa sato
vuttappakarameva lapanam.
    Sallapanati gahapatikanam ukkanthane bhitassa okasam datva sutthu lapana.
Ullapanati "mahakutumbiko mahanaviko mahadanapati"ti evam uddham katva lapana.
Samullapanati sabbato bhagena uddham katva lapana. Unnahanati "upasaka pubbe
idise kale navadanam detha, idani kim na detha"ti evam yava "dassama bhante,
okasam na labhama"tiadini vadanti, tava uddham 1- nahana, vethanati vuttam hoti. Atha va
ucchuhattham disva "kuto abhatam upasaka"ti pucchati. Ucchukhettato bhanteti.
Kim tattha ucchu madhuranti. Khaditva bhante janitabbanti. Na upasaka "bhikkhussa
ucchum detha"ti vattum vattatiti ya evarupa nibbethentassapi nivethanakakatha, sa
unnahana. Sabbato bhagena punappunam unnahana samunnahana. Ukkacanati "etam
kulam mamyeva janati, sace ettha deyyadhammo uppajjati, mayhamyeva deti"ti evam
ukkhipitva kacana ukkacana, uddipanati vuttam hoti. Sabbato bhagena pana
punappunam ukkacana samukkacana. Anuppiyabhanitati paccayavasena punappunam
@Footnote: 1 cha.Ma. uddham uddham
Piyavacanabhanana. Sanhavacatati muduvacanata. Sakhilavacatati mandappamanayuttavacanata,
sithilavacanata va. Mettavacakatati 1- alliyavacanata. Apharusavacatati madhuravacanata.
    Poranam 2- matapettikanti pure uppannam matapitunam santakam. Antarahitanti
paticchannam tirobhutam. Nayamiti pakato homi. Asukassa kulupakoti asukassa amaccassa
kulapayirupasako. Asukayati asukaya upasikaya. Mam ussajjitvati 3- mam
vissajjitva.
    [165] Payuttanti civaradihi sampayuttam, tadattham va payojitam. Imissa gathaya
niddeso sabbo hettha vuttanayova.
    [166] Mosavajje na niyyethati musavade na niyyetha. Jivitenati jivikaya.
    Sathoti asantagunadipanato na samma bhasita. Sabbato bhagena satho parisatho. Yam tatthati
yam tasmim puggale. Sathanti asantagunadipanam keratiyam. Sathatati sathakaro. Satheyyanti
sathabhavo. Kakkaratati padumanalassa viya aparamasanakkhamo pharusabhavo. Kakkariyantipi tasseva
vevacanam. Parikkhattata parikkhattiyanti padadvayena nikhanitva thapitam viya dalhakeratiyam
vuttam. Keci pana "kakkaratati sambhavayitva vacanam. Kakkariyanti sambhavayitva
vacanabhavo. Parikkhattatati alankaranakaro. Parikkhattiyanti alankaranabhavo"ti attham
vannayanti. Idam vuccatiti idam attano avijjamanagunappakasanalakkhanam satheyyam nama
vuccati. Yena samannagatassa puggalassa kucchim va pitthim va janitum na sakka.
             "vamena sukaro hoti    dakkhinena ajamigo
              sarena elako 4- hoti  visanena jaraggavo"ti 5-
evam vuttayakkhasukarasadiso hoti. Atimannatiti atikkamitva mannati.
@Footnote: 1 cha.Ma. sithilavacatati  2 cha.Ma. puranam  3 cha.Ma. mam ujjhitvati
@4 cha.Ma. nelako  5 di.A. 2/269, abhi.A. 2/534
    Kim panayam bahulajivoti ayam pana puggalo ko nama bahulajivako. Sabbam
sambhakkhetiti laddham laddham sabbam khadati. Appapunnoti mandapunno. Appesakkhoti
parivaravirahito. Pannasampannoti sampannapanno paripunnapanno. Panham
vissajjetiti panham katheti byakaroti.
    [167] Sutva dusito 1- bahum vacam, samananam va puthujanananti ghattito 2-
parehi tesam samananam va khattiyadibhedanam va annesam puthujananam bahumpi
anitthavacam sutva. Na pativajjati na pativadeyya. Kimkarana? na hi santo patisenim
karonti.
    Kakkhalenati darunena. Santoti nibbutakilesa. Patiseninti patisattum.
Patimallanti patiyodham. Patikantakanti pativerim. Patipakkhanti kilesapatipakkham,
kilesavasena sangam na karontiti attho.
    [168] Etanca dhammamannayati sabbametam yathavuttam dhammam natva. Vicinanti
vicinanto. Santiti nibbutim natvati nibbutim ragadinam santiti natva.
    Samancati kayasucaritadim. Visamancati kayaduccaritadim. Pathancati dasakusalakammapatham.
Vipathancati dasaakusalakammapatham. Savajjancati akusalanca. Anavajjancati kusalanca.
Hinappanitakanhasukkavinnugarahitavinnupasatthanti idampi kusalakusalameva. Tattha
kayasucaritadi samakaranato samam. Kayaduccaritadi visamakaranato visamam. Dasakusalakammapatha
sugatigamanapathatta patham. Dasaakusalakammapatha sugatigamanapatipakkhatta apayagamanapathatta vipatham.
Akusalam sadosatta savajjam. Kusalam niddosatta anavajjam. Tatha mohena va dosamohena
va lobhamohena va sampayuttatta hinam. Alobhaadosaamohasampayuttatta panitam.
Kanhavipakatta kanham. Sukkavipakatta sukkam. Buddhadihi vinnuhi garahitatta
vinnugarahitam. Tehi eva thomitatta vinnupasatthanti natabbam.
@Footnote: 1 cha.Ma. rusito. evamuparipi  2 cha.Ma. rusito ghattito
    [169] Kimkarana nappamajjeyya iti ce:- abhibhu hi soti gatha. Tattha abhibhuti
rupadinam abhibhavita. Anabhibhutoti tehi anabhibhuto. Sakkhidhammam anitihamadassiti 1-
paccakkhameva anitiham dhammam addakkhi. Sada namassamanusikkheti sada namassanto
tisso sikkhayo sikkheyya.
    Kehici kilesehiti kehici ragadiupatapakarehi kilesehi. Abhibhosi neti te
kilese abhibhavi. Sesam sabbattha pakatameva.
    Kevalam pana ettha "cakkhuhi neva lolo"tiadihi indriyasamvaro, "annanamatho
pananan"tiadihi sannidhipatikkhepamukhena paccayapatisevanasilam, methunamosavajja-
pesuniyadihi 2- patimokkhasamvarasilam, "athabbanam supinam lakkhanan"tiadihi
ajivaparisuddhisilam, "jhayi na padalolassa"ti 3- imina samadhi, "vicinam bhikkhu"ti
imina panna, "sada sato sikkhe"ti imina pana sankhepato tissopi sikkha,
"athasanesu sayanesu, appasaddesu bhikkhu vihareyya, niddam na bahulikareyya"tiadihi
silasamadhippannanam upakarasanganhanavinodanani 4- vuttaniti. Evam bhagava nimmitassa
paripunnapatipadam vatva arahattanikutena desanam nitthapesi, desanapariyosane
purabhedasutte 5- vuttasadisoyevabhisamayo ahositi.
                  Saddhammapajjotikaya mahaniddesatthakathaya
                    tuvatakasuttaniddesavannana nitthita.
                             Cuddasamam.
                        -----------------
@Footnote: 1 cha.Ma. sikkhidhammamanitihamaddasiti  2 ka. mosavajjena niyyethati  3 ka. jhayi assati
@4 cha.Ma. upakaranupakarasanganhanavinodanani  5 khu.maha. 29/374/251 (sya)



             The Pali Atthakatha in Roman Book 45 page 375-427. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=45&A=8634&modeTY=2              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=45&A=8634&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=29&i=699              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=29&A=7639              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=29&A=8220              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=29&A=8220              Contents of The Tipitaka Volume 29 http://84000.org/tipitaka/read/?index_29

first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]