ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
previous bookno pageNumbernext pagelast page chage to ENGLISH letter  
Atthakatha Book 47 : PALI ROMAN Paṭisaṃ.A.1 (saddhamma.1)

page1.

Saddhammappakāsinī nāma khuddakanikāyaṭṭhakathā paṭisambhidāmaggavaṇṇanā --------- namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa. Ganthārambhakathā yo sabbalokātigasabbasobhā- yuttehi sabbehi guṇehi yutto dosehi sabbehi savāsanehi mutto vimuttiṃ paramaṃva 1- dātā. Niccaṃ dayācandanasītacitto paññāravijotitasabbaneyyo sabbesu bhūtesu tamaggabhūtaṃ bhūtatthanāthaṃ sirasā namitvā. Yo sabbabhūtesu 2- munīva aggo anantasaṅkhesu jinattajesu 3- ahūdayāñāṇaguṇehi satthu sīlānukārī janatāhitesu. @Footnote: 1 cha.Ma. paramañca 2 ka. sabbasattesu 3 Sī. jinatrajesu

--------------------------------------------------------------------------------------------- page2.

Taṃ sāriputtaṃ munirājaputtaṃ theraṃ thirānekaguṇābhirāmaṃ paññāpabhāvuggatacārukittiṃ susantavuttiṃ ca atho namitvā. Saddhammacakkānupavattakena saddhammasenāpatisāvakena suttesu vuttesu tathāgatena bhūtatthavedittamupāgatena. Yo bhāsito bhāsitakovidena dhammappadīpujjalanāyakena pāṭho visiṭṭho paṭisambhidānaṃ maggoti tannāmavisesito ca. Vicittanānattanayopagūḷho gambhīrapaññehi sadāvagāḷho attatthalokatthaparāyaṇehi saṃsevanīyo sujanehi niccaṃ. Ñāṇappabhedāvahanassa tassa yogīhinekehi nisevitassa atthaṃ apubbaṃ anuvaṇṇayanto suttañca yuttiñca anukkamanto. Avokkamanto samayā sakā ca anāmasanto samayaṃ parañca

--------------------------------------------------------------------------------------------- page3.

Pubbopadesaṭṭhakathānayañca yathānurūpaṃ upasaṃharanto. Vakkhāmahaṃ aṭṭhakathaṃ janassa hitāya saddhammaciraṭṭhitatthaṃ sakkacca saddhammapakāsiniṃ taṃ suṇātha dhāretha ca sādhu santoti. Tattha paṭisambhidānaṃ maggoti tannāmavisesito cāti vuttattā paṭisambhidā- maggassa paṭisambhidāmaggatā tāva vattabbā. Catasso hi paṭisambhidā atthapaṭisambhidā dhammapaṭisambhidā niruttipaṭisambhidā paṭibhānapaṭisambhidāti. Tāsaṃ paṭisambhidānaṃ maggo adhigamūpāyoti paṭisambhidāmaggo, paṭisambhidāpaṭilābhahetūti vuttaṃ hoti. Kathamayaṃ tāsaṃ maggo hotīti ce? pabhedato desitāya desanāya paṭisambhidāñāṇāvahattā. Nānābhedabhinnānaṃ hi dhammānaṃ nānābhedabhinnā desanā sotūnaṃ ariyapuggalānaṃ paṭisambhidāñāṇappabhedañca sañjaneti, puthujjanānaṃ āyatiṃ paṭisambhidāñāṇappabhedāya ca paccayo hoti. Vuttaṃ ca "pabhedato hi desanā ghanavinibbhogapaṭisambhidāñāṇāvahā hotī"ti. 1- Ayaṃ ca nānābhedabhinnā desanā, tenassā paṭisambhidānaṃ maggattasiddhi. Tattha catassoti gaṇanaparicchedo. Paṭisambhidāti pabhedā. "atthe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, dhamme ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, tatra dhammaniruttābhilāpe 2- ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā, ñāṇesu ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā"ti 3- vuttattā na aññassa kassaci pabhedā, ñāṇassete 4- pabhedā. Tasmā "catasso paṭisambhidā"ti cattāro ñāṇappabhedāti attho. Atthappabhedassa sallakkhaṇavibhāvanāvavatthānakaraṇasamatthaṃ atthe pabhedagataṃ ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā. Dhammappabhedassa @Footnote: 1 abhi.A. 1/103 2 Sī. atthadhammaniruttābhilāpe, ka. tattha niruttābhilāpe @3 abhi.vi. 35/718/359 4 cha.Ma. ñāṇasseva

--------------------------------------------------------------------------------------------- page4.

Sallakkhaṇavibhāvanāvavatthānakaraṇasamatthaṃ dhamme pabhedagataṃ ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Niruttippabhedassa sallakkhaṇavibhāvanāvavatthānakaraṇasamatthaṃ niruttābhilāpe pabhedagataṃ ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā. Paṭibhānappabhedassa sallakkhaṇavibhāvanāvavatthānakaraṇasamatthaṃ paṭibhāne pabhedagataṃ ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā. Tattha atthoti saṅkhepato hetuphalaṃ. Taṃ hi yasmā hetuanusārena arīyati adhigammati pāpuṇīyati, tasmā atthoti vuccati. Pabhedato pana yaṅkiñci paccaya- samuppannaṃ 1- nibbānaṃ, bhāsitattho, vipāko kiriyāti ime pañca dhammā atthoti veditabbā. Taṃ atthaṃ paccavekkhantassa tasmiṃ atthe pabhedagataṃ ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā. Dhammoti saṅkhepato paccayo. So hi yasmā taṃ taṃ vidahati 2- pavatteti ceva pāpeti ca, tasmā dhammoti vuccati. Pabhedato pana yo koci phalanibbattako hetu ariyamaggo, bhāsitaṃ, kusalaṃ, akusalanti ime pañca dhammā dhammoti veditabbā. Taṃ dhammaṃ paccavekkhantassa tasmiṃ dhamme pabhedagataṃ ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Ayameva hi attho abhidhamme 3-:- "dukkhe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, dukkhasamudaye ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, dukkhanirodhe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Hetumhi ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, heutaphale ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā. Ye dhammā jātā bhūtā sañjātā nibbattā abhinibbattā pātubhūtā, imesu dhammesu ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, yamhā dhammā te dhammā jātā bhūtā sañjātā nibbattā abhinibbattā pātubhūtā, tesu dhammesu ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. @Footnote: 1 paccayasambhūtaṃ. visuddhi. 3/7 (syā) @2 dahati, visuddhi. 3/7 (syā), Sī. vidadhāti 3 abhi.vi. 35/719,720/359-60

--------------------------------------------------------------------------------------------- page5.

Jarāmaraṇe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, jarāmaraṇasamudaye ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, jarāmaraṇanirodhe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, jarāmaraṇanirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Jātiyā ñāṇaṃ .pe. Bhave ñāṇaṃ .pe. Upādāne ñāṇaṃ .pe. Taṇhāya ñāṇaṃ .pe. Vedanāya ñāṇaṃ .pe. Phasse ñāṇaṃ .pe. Saḷāyatane ñāṇaṃ .pe. Nāmarūpe ñāṇaṃ .pe. Viññāṇe ñāṇaṃ .pe. Saṅkhāresu ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, .pe. Saṅkhārasamudaye ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, saṅkhāranirodhe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, saṅkhāranirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Idha bhikkhu dhammaṃ jānāti suttaṃ geyyaṃ veyyākaraṇaṃ gāthaṃ udānaṃ itivuttakaṃ jātakaṃ abbhutadhammaṃ vedallaṃ. Ayaṃ vuccati dhammapaṭisambhidā. So tassa tasseva bhāsitassa atthaṃ jānāti `ayaṃ imassa bhāsitassa attho, ayaṃ imassa bhāsitassa attho'ti. Ayaṃ vuccati atthapaṭisambhidā. Katame dhammā kusalā yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti somanassasahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ rūpārammaṇaṃ vā .pe. Dhammārammaṇaṃ vā. Yaṃ yaṃ vā panārabbha tasmiṃ samaye phasso hoti .pe. Avikkhepo hoti. Ime dhammā kusalā. Imesu dhammesu ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, tesaṃ vipāke ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā"tiādinā nayena vibhajitvā vibhajitvā dassito. Tatra dhammaniruttābhilāpe ñāṇanti tasmiṃ atthe ca dhamme ca yā sabhāvanirutti abyābhicārivohāro, tassa abhilāpe bhāsane udīraṇe taṃ lapitaṃ bhāsitaṃ udīritaṃ sabhāvaniruttisaddaṃ ārammaṇaṃ katvā paccavekkhantassa tasmiṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page6.

Sabhāvaniruttābhilāpe "ayaṃ sabhāvanirutti, ayaṃ na sabhāvaniruttī"ti evaṃ tassā dhammaniruttisaññitāya sabhāvaniyā māgadhikāya sabbasattānaṃ mūlabhāsāya pabhedagataṃ ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā. Evamayaṃ niruttipaṭisambhidā saddārammaṇā nāma jātā, na paññattiārammaṇā. Kasmā? yasmā saddaṃ sutvā "ayaṃ sabhāvanirutti, ayaṃ na sabhāvaniruttī"ti jānāti. Paṭisambhidāppatto 1- hi "phasso"ti vutte "ayaṃ sabhāvaniruttī"ti jānāti, "phassā"ti vā "phassan"ti vā vutte pana "ayaṃ na sabhāvaniruttī"ti jānāti. Vedanādīsupi eseva nayo. Aññaṃ panesa nāmaākhyātaupasagganipātabyañjanasaddaṃ jānāti na jānātīti? yadaggena saddaṃ sutvā "ayaṃ sabhāvanirutti, ayaṃ na sabhāvaniruttī"ti jānāti, tadaggena tampi jānissati. Taṃ pana nayidaṃ paṭisambhidākiccanti paṭikkhipitvā "bhāsaṃ nāma sattā uggaṇhantī"ti vatvā idaṃ kathitaṃ:- mātāpitaro hi daharakāle kumārake mañce vā pīṭhe vā nipajjāpetvā taṃ taṃ kathayamānā tāni tāni kiccāni karonti, dārakā tesaṃ taṃ taṃ bhāsaṃ vavatthapenti "iminā idaṃ vuttaṃ, iminā idaṃ vuttan"ti gacchante gacchante kāle sabbampi bhāsaṃ jānanti. Mātā damiḷī, pitā andhako, tesaṃ jātadārako sace mātu kathaṃ paṭhamaṃ suṇāti, damiḷabhāsaṃ bhāsissati, sace pitu kathaṃ paṭhamaṃ suṇāti, andhakabhāsaṃ bhāsissati. Ubhinnampi pana kathaṃ asuṇanto māgadhikabhāsaṃ bhāsissati. Yopi agāmake mahāaraññe nibbatto tattha añño kathento nāma natthi, sopi attano dhammatāya vacanaṃ samuṭṭhāpento māgadhikabhāsameva bhāsissati. Niraye tiracchānayoniyaṃ pettivisaye manussaloke devaloketi sabbattha māgadhikabhāsāva ussannā. Tattha sesā oṭṭakirāṭaandhakayonakadamiḷabhāsādikā bhāsā 2- parivattanti, ayamevekā yathābhuccabrahmavohāraariyavohārasaṅkhātā @Footnote: 1 abhi.A. 2/718/413 2 aṭṭhārasa bhāsā. abhi.A. 2/718/415

--------------------------------------------------------------------------------------------- page7.

Māgadhikabhāsā na parivattati. Sammāsambuddhopi tepiṭakaṃ buddhavacanaṃ tantiṃ āropento māgadhikabhāsāya eva āropesi. Kasmā? evaṃ hi atthaṃ āharituṃ sukhaṃ hoti. Māgadhikabhāsāya hi tantiṃ āruḷhassa buddhavacanassa paṭisambhidāppattānaṃ sotapathāgamanameva papañco. Sote pana saṅghaṭṭitamatteyeva nayasatena nayasahassena attho upaṭṭhāti. Aññāya pana bhāsāya tantiṃ āruḷhakaṃ pothetvā pothetvā uggahetabbaṃ hoti. Bahumpi uggahetvā pana puthujjanassa paṭisambhidāppatti nāma natthi, ariyasāvako no paṭisambhidāppatto nāma natthi. Ñāṇesu ñāṇanti sabbatthakañāṇamārammaṇaṃ katvā paccavekkhantassa tasmiṃ ñāṇe pabhedagataṃ ñāṇaṃ, yathā vuttesu vā tesu tīsu ñāṇesu gocarakiccādivasena 1- vitthāragataṃ ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā. Imā pana catasso paṭisambhidā dvīsu ṭhānesu pabhedaṃ gacchanti, pañcahi kāraṇehi visadā hontīti veditabbā. Katamesu dvīsu ṭhānesu pabhedaṃ gacchanti? sekkhabhūmiyañca asekkhabhūmiyañca. Tattha sāriputtattherassa mahāmoggallānattherassa mahākassapattherassa mahākaccāyanattherassa mahākoṭṭhitattherassāti evamādīnaṃ asītiyāpi mahātherānaṃ paṭisambhidā asekkhabhūmiyaṃ pabhedaṃ gatā, ānandattherassa, cittassa gahapatino, dhammikassa upāsakassa, upālissa gahapatino, khujjuttarāya upāsikāyāti evamādīnaṃ paṭisambhidā sekkhabhūmiyaṃ pabhedaṃ gatāti imāsu dvīsu bhūmīsu pabhedaṃ gacchanti. Katamehi pañcahi kāraṇehi visadā honti? adhigamena pariyattiyā savanena Paripucchāya pubbayogena. Tattha adhigamo nāma arahattappatti. Arahattaṃ hi pattassa paṭisambhidā visadā honti. Pariyatti nāma buddhavacanaṃ. Taṃ hi uggaṇhantassa @Footnote: 1 sagocarakiccādivasena. visuddhi. 3/9 (syā)

--------------------------------------------------------------------------------------------- page8.

Paṭisambhidā visadā honti savanaṃ nāma saddhammassavanaṃ. Sakkaccaṃ aṭṭhiṃ katvā dhammaṃ suṇantassa hi paṭisambhidā visadā honti. Paripucchā nāma pāḷiaṭṭha- kathādīsu gaṇṭhipadaatthapadavinicchayakathā. Uggahitapāḷiādīsu hi atthaṃ paripucchantassa paṭisambhidā visadā honti. Pubbayogo nāma pubbabuddhānaṃ sāsane yogāvacaratā gatapaccāgatikabhāvena yāva anulomagotrabhusamīpaṃ pattavipassanānuyogo. 1- Pubbayogāvacarassa hi paṭisambhidā visadā honti. Imehi pañcahi kāraṇehi visadā hontīti. Etesu pana kāraṇesu pariyatti savanaṃ paripucchāti imāni tīṇi pabhedasseva balavakāraṇāni. Pubbayogo adhigamassa balavapaccayo, pabhedassa hoti na hotīti? hoti, na pana tathā. Pariyattisavanaparipucchā hi pubbe hontu vā mā vā, pubbayogena pana pubbe ceva etarahi ca saṅkhārasammasanaṃ vinā paṭisambhidā nāma natthi. Ime pana dvepi ekato hutvā paṭisambhidā upatthambhetvā visadā karontīti. Apare āhu:- "pubbayogo bāhusaccaṃ desabhāsā ca āgamo paripucchā adhigamo garusannissayo tathā mittasampatti cevāti paṭisambhidapaccayā"ti. Tattha pubbayogo vuttanayova. Bāhusaccaṃ nāma tesu tesu satthesu ca sippāyatanesu ca kusalatā. Desabhāsā nāma ekasatavohārakusalatā, visesena pana māgadhike kosallaṃ. Āgamo nāma antamaso opammavaggamattassapi buddhavacanassa pariyāpuṇanaṃ. Paripucchā nāma ekagāthāyapi atthavinicchayapucchanaṃ. Adhigamo nāma sotāpannatā vā sakadāgāmitā vā anāgāmitā vā arahattaṃ vā. @Footnote: 1 tāva vipassanānuyogo. visuddhi. 3/9 (syā)

--------------------------------------------------------------------------------------------- page9.

Garusannissayo nāma sutapaṭibhānabahulānaṃ garūnaṃ santike vāso. Mittasampatti nāma tathārūpānaṃyeva mittānaṃ paṭilābhoti. Tattha buddhā ca paccekabuddhā ca pubbayogañceva adhigamañca nissāya paṭisambhidā pāpuṇanti, sāvakā sabbānipi etāni kāraṇāni. Paṭisambhidāppattiyā ca pāṭiyekko kammaṭṭhānabhāvanānuyogo nāma natthi, sekkhānaṃ pana sekkhaphala- vimokkhantikā, asekkhānaṃ asekkhaphalavimokkhantikā ca paṭisambhidāppatti hoti. Tathāgatānaṃ hi dasabalāni viya ariyānaṃ ariyaphaleheva 1- paṭisambhidā ijjhantīti. Imāsaṃ catassannaṃ paṭisambhidānaṃ maggoti paṭisambhidāmaggo, paṭisambhidāmaggo eva pakaraṇaṃ paṭisambhidāmaggappakaraṇaṃ, pakārena karīyante vuccante ettha nānābhedabhinnā gambhīrā atthā iti pakaraṇaṃ. Tadetaṃ paṭisambhidāmaggappakaraṇaṃ atthasampannaṃ byañjanasampannaṃ gambhīraṃ gambhīratthaṃ lokuttarappakāsanaṃ suññatāpaṭisaññuttaṃ paṭipattiphalavisesasādhanaṃ 2- paṭipattipaṭipakkhapaṭisedhanaṃ 3- yogāvacarānaṃ ñāṇavararatanākarabhūtaṃ dhammakathikānaṃ dhammakathāvilāsavisesahetubhūtaṃ saṃsārabhīrukānaṃ dukkhanissaraṇaṃ tadupāyadassanena assāsajananatthaṃ tappaṭipakkhanāsanatthaṃ ca gambhīratthānaṃ ca anekesaṃ suttantapadānaṃ atthavivaraṇena sujanahadayaparitosajananatthaṃ tathāgatena arahatā sammāsambuddhena sabbattha appaṭihatasabbaññutañāṇamahāpadīpāvabhāsena sakalajanavigatamahākaruṇā- sinehasiniddhahadayena veneyyajanahadayagatakilesandhakāravidhamanatthamujjalitassa saddhammamahā- padīpassa tadadhippāyavikāsanasinehaparisekena 4- pañcavassasahassamaviratamujjalanamicchatā lokānukampakena satthu kappena dhammarājassa dhammasenāpatinā āyasmatā sāriputtattherena bhāsitaṃ sutvā āyasmatā ānandena paṭhamamahāsaṅgītikāle yathāsutameva saṅgītiṃ āropitaṃ. 5- @Footnote: 1 ariyānaṃ ariyaphaleneva. visuddhi. 3/9 2 Sī. paṭipattiphalavisesāvahaṃ @3 Sī. paṭipakkhapaṭisedhanaṃ 4 Sī....siñcanasinehaparipisekena 5 Ma.,ka. saṅgahaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page10.

Tadetaṃ vinayapiṭakaṃ suttantapiṭakaṃ abhidhammapiṭakanti tīsu piṭakesu suttantapiṭaka- pariyāpannaṃ. Dīghanikāyo majjhimanikāyo saṃyuttanikāyo aṅguttaranikāyo khuddakanikāyoti pañcasu mahānikāyesu khuddakamahānikāyapariyāpannaṃ. Suttaṃ geyyaṃ veyyākaraṇaṃ gāthā udānaṃ itivuttakaṃ jātakaṃ abbhutadhammaṃ vedallanti navasu satthu sāsanaṅgesu yathāsambhavaṃ geyyaveyyākaraṇaṅgadvayasaṅgahitaṃ. Dvāsīti buddhato gaṇhiṃ dve sahassāni bhikkhuto caturāsīti sahassāni ye me dhammā pavattinoti 1- dhammabhaṇḍāgārikattherena pana pañcasu etadaggaṃ āropitena paṭiññātānaṃ caturāsītiyā dhammakkhandhasahassānaṃ bhikkhuto gahitesu dvīsu dhammakkhandhasahassesu anekasatadhammakkhandhasaṅgahitaṃ. Tassa tayo vaggā mahāvaggo majjhimavaggo cūḷavaggoti. Ekekasmiṃ vaggasmiṃ dasadasakaṃ katvā ñāṇakathādikā mātikākathāpariyosānā samatiṃsakathā. Evamanekadhā avatthāpitassa imassa paṭisambhidāmaggappakaraṇassa anupubbaṃ apubbapadatthavaṇṇanaṃ karissāma. Imaṃ hi pakaraṇaṃ pāṭhato atthato uddisantena ca niddisantena ca sakkaccaṃ uddisitabbaṃ niddisitabbañca, uggaṇhantenāpi sakkaccaṃ uggahetabbaṃ dhāretabbañca. Taṃ kissa hetu? gambhīrattā imassa pakaraṇassa lokahitāya loke ciraṭṭhitatthaṃ. Tattha samatiṃsāya kathāsu ñāṇakathā kasmā ādito kathitāti ce? ñāṇassa Paṭipattimalavisodhakattena paṭipattiyā ādibhūtattā. Vuttaṃ hi bhagavatā:- tasmātiha tvaṃ bhikkhu ādimeva visodhehi kusalānaṃ dhammānaṃ. Ko cādi kusalānaṃ dhammānaṃ, sīlañca suvisuddhaṃ diṭṭhi ca ujukāti. 2- Ujukā diṭṭhīti hi sammādiṭṭhisaṅkhātaṃ ñāṇaṃ vuttaṃ. Tasmāpi ñāṇakathā ādito kathitā. @Footnote: 1 khu.thera. 26/1027/399 2 saṃ.mahā. 19/369/125

--------------------------------------------------------------------------------------------- page11.

Aparampi vuttaṃ:- tatra bhikkhave sammādiṭṭhi pubbaṅgamā hoti. Kathañca bhikkhave sammādiṭṭhi pubbaṅgamā hoti, sammādiṭṭhiṃ `sammādiṭṭhī'ti pajānāti, micchādiṭṭhiṃ `micchādiṭaṭhī'ti pajānāti. Sāssa hoti sammādiṭṭhi. Sammāsaṅkappaṃ `sammāsaṅkappo'ti pajānāti, micchāsaṅkappaṃ `micchāsaṅkappo'ti pajānāti. Sammāvācaṃ `sammāvācā'ti pajānāti, micchāvācaṃ `micchāvācā'ti pajānāti. Sammākammantaṃ `sammākammanto'ti pajānāti, micchākammantaṃ `micchākammanto'ti pajānāti. Sammāājīvaṃ `sammāājīvo'ti pajānāti. Micchāājīvaṃ `micchāājīvo'ti pajānāti. Sammāvāyāmaṃ `sammāvāyāmo'ti pajānāti micchāvāyāmaṃ `micchāvāyāmo'ti pajānāti, sammāsatiṃ `sammāsatī'ti pajānāti micchāsatiṃ `micchāsatī'ti pajānāti. Sammāsamādhiṃ `sammāsamādhī'ti pajānāti, micchāsamādhiṃ `micchāsamādhī'ti pajānāti. Sāssa hoti sammādiṭṭhī"ti 1- pubbaṅgamabhūtāya hi sammādiṭṭhiyā siddhāya micchādiṭṭhīnampi micchādiṭṭhibhāvaṃ jānissatīti sammādiṭṭhisaṅkhātaṃ ñāṇaṃ tāva sodhetuṃ 2- ñāṇakathā ādito kathitā. "apicudāyi tiṭṭhatu pubbanto, tiṭṭhatu aparanto dhammaṃ te desessāmi imasmiṃ sati idaṃ hoti, imassuppādā idaṃ uppajjati, imasmiṃ asati idaṃ na hoti, imassa nirodhā idaṃ nirajjhatī"ti 3- ca pubbantāparantadiṭṭhiyo ṭhapetvā ñāṇasseva vuttattā ñāṇakathā ādito kathitā. "alaṃ subhadda tiṭṭhatetaṃ `sabbe te sakāya paṭiññāya abbhaññiṃsu, sabbeva na abbhaññiṃsu, udāhu ekacce abbhaññiṃsu, @Footnote: 1 Ma. u. 14/136/121 2 Ma.,ka. sādhetuuṃ 3 Ma.Ma. 13/271/24

--------------------------------------------------------------------------------------------- page12.

Ekacce na abbhaññiṃsūti, dhammante subhadda desessāmi, taṃ suṇāhi sādhukaṃ manasikarohi bhāsissāmī"ti 1- ca puthusamaṇabrāhmaṇaparappavādānaṃ vāde ṭhapetvā ariyassa aṭṭhaṅgikassa maggassa desitattā, aṭṭhaṅgike ca magge sammādiṭṭhisaṅkhātassa ñāṇassa padhānattā ñāṇakathā ādito kathitā. "cattārimāni bhikkhave sotāpattiyaṅgāni sappurisasaṃsevo, saddhammassavanaṃ, yonisomanasikāro, dhammānudhammappaṭipattī"ti 2- ca "saddhājāto upasaṅkamati upasaṅkamanto payirupāsati, payirupāsanto sotaṃ odahati, ohitasoto dhammaṃ suṇāti, sutvā dhammaṃ dhāreti, dhātānaṃ dhammānaṃ paññāya atthaṃ upaparikkhati, atthaṃ upaparikkhato dhammā nijjhānaṃ khamanti, dhammanijjhānakkhantiyā chando jāyati, chandajāto ussahati, ussahitvā tuleti, tulayitvā padahati, pahitatto kāyena ceva paramatthasaccaṃ sacchikaroti, paññāya ca naṃ paṭivijjha passatī"ti 3- ca "idha tathāgato loke uppajjati .pe. So dhammaṃ deseti ādikalyāṇan"tiādīni 4- ca anekāni suttantapadāni anulomentena sutamaye ñāṇaṃ ādiṃ katvā yathākkamena ñāṇakathā ādito kathitā. @Footnote: 1 dī.mahā. 10/213/132 2 dī.pā. 11/311/202, saṃ.mahā. 19/1046/352 @3 Ma.Ma. 13/183,432/158,420 4 dī.Sī. 9/190/63

--------------------------------------------------------------------------------------------- page13.

Sā panāyaṃ ñāṇakathā uddesaniddesavasena dvidhā ṭhitā. Uddese "sotāvadhāne paññā sutamaye ñāṇan"tiādinā nayena tesattati ñāṇāni mātikāvasena uddiṭṭhāni. Niddese "kathaṃ sotāvadhāne paññā sutamaye ñāṇaṃ. `ime Dhammā abhiññeyyā'ti sotāvadhānaṃ, taṃ pajānanā paññā sutamaye ñāṇan"tiādinā nayena tāniyeva tesattati ñāṇāni vitthāravasena niddiṭṭhānīti. Ganthārambhakathā niṭṭhitā. ------------

--------------------------------------------------------------------------------------------- page14.

1. Mahāvagga 1. Ñāṇakathā mātikāvaṇṇanā [1] Tattha uddese tāva sotāvadhāne paññā sutamaye ñāṇanti ettha hi sotasaddo anekatthappabhedo. Tathāhesa:- maṃsaviññāṇañāṇesu taṇhādīsu ca dissati dhārāyaṃ ariyamagge cittasantatiyampi ca. "sotāyatanaṃ sotadhātu sotindriyan"tiādīsu 1- hi ayaṃ sotasaddo maṃsasote dissati. "sotena saddaṃ sutvā"tiādīsu 2- sotaviññāṇe. "dibbāya sotadhātuyā"ti- ādīsu 3- ñāṇasote. "yāni sotāni lokasminti yāni etāni sotāni mayā kittitāni pakittitāni ācikkhitāni desitāni paññapitāni paṭṭhapitāni vivaritāni vibhattāni uttānīkatāni pakāsitāni. Seyyathidaṃ, taṇhāsoto diṭṭhisoto kilesasoto duccaritasoto avijjāsoto"tiādīsu 4- taṇhādīsu pañcasu dhammesu. "addasā kho bhagavā mahantaṃ dārukkhandhaṃ gaṅgāya nadiyā sotena vuyhamānan"ti- ādīsu 5- udakadhārāyaṃ. "ariyassetaṃ āvuso aṭṭhaṅgikassa maggassa adhivacanaṃ, yadidaṃ soto"tiādīsu ariyamagge. "purisassa ca viññāṇasotaṃ pajānāti ubhayato abbocchinnaṃ idha loke patiṭṭhitañca paraloke patiṭṭhitañcā"tiādīsu 6- cittasantatiyaṃ. Idha panāyaṃ maṃsasote daṭṭhabbo. Tena sotena hetubhūtena, kāraṇabhūtena vā avadhīyati avatthāpīyati appīyatīti sotāvadhānaṃ. Kintaṃ? sutaṃ. Sutaṃ ca nāma "bahussuto hoti sutadharo sutasannicayo"tiādīsu 7- viya sotadvārānusārena viññātaṃ avadhāritaṃ @Footnote: 1 abhi.vi. 35/157,183,219/80,102,145 2 Ma.mū. 12/295/258, dī.pā. 11/356/255 @3 dī.pā. 11/356/256 4 khu.cūḷa. 30/76/17 (syā) 5 saṃ.saḷā. 18/322/223 (syā) @6 dī.pā. 11/149/90 7 Ma.mū. 12/333,339/298,301

--------------------------------------------------------------------------------------------- page15.

Dhammajātaṃ, taṃ idha sotāvadhānanti vuttaṃ. Tasmiṃ sotāvadhānasaṅkhāte sute pavattā paññā sotāvadhāne paññā. Paññāti ca tassa tassa atthassa pākaṭakaraṇasaṅkhātena paññāpanaṭṭhena 1- paññā, tena tena vā aniccādinā pakārena dhamme jānātītipi paññā. Sutamaye ñāṇanti ettha sutasaddo tāva saupasaggo anupasaggo ca:- gamane vissute tinte- nuyogopacitepi ca sadde ca sotadvārānu- sāraññāte ca dissati. Tathā hissa "senāya pasuto"tiādīsu gacchantoti attho. "sutadhammassa passato"tiādīsu 2- vissutadhammassāti attho. "avassutā avassutassa purisa- puggalassā"tiādīsu 3- tintātintassāti attho. "ye jhānapasutā dhīrā"tiādīsu 4- anuyuttāti attho. "tumhehi puññaṃ pasutaṃ anappakan"tiādīsu 5- upacitanti attho. "diṭṭhaṃ sutaṃ mutaṃ viññātan"tiādīsu 6- saddoti attho. "bahussuto hoti sutadharo sutasannicayo"tiādīsu 7- sotadvārānusāraviññātadharoti attho. Idha panassa sotadvārānusārena viññātaṃ upadhāritanti attho. Sutamaye ñāṇanti yā esā etaṃ sutaṃ viññātaṃ avadhāritaṃ dhammaṃ ārabbha ārammaṇaṃ katvā sabbapaṭhamañca aparāparañca pavattā paññā, taṃ "sutamaye ñāṇan"ti vuttaṃ hoti, sutamayaṃ ñāṇanti attho. Sutamayeti ca paccattavacanametaṃ, yathā "na hevaṃ vattabbe. 8- Vanappagumbe yathā phussitagge. 9- Natthi attakāre natthi parakāre natthi purisakāre"tiādīsu paccattavacanaṃ, evamidhāpi 1- daṭṭhabbaṃ. Tena vuttaṃ "sutamayaṃ ñāṇanti attho"ti. @Footnote: 1 Sī. paññāṇaṭṭhena 2 vi.mahā. 4/5/5, khu.u. 25/11/105 @3 vi. bhikkhunī. 3/657/4 4 khu.dha. 25/181/49 @5 khu.khu. 25/12/11, khu.peta. 26/25/154 6 Ma.mū. 12/241/203 @7 Ma.mū. 12/333,339/297,301 8 abhi.ka. 37/1,12/1,12 @9 khu.khu. 25/13/8, khu.su. 25/8/379 10 dī.Sī. 9/169/54

--------------------------------------------------------------------------------------------- page16.

Atha vā sutena pakato phassādiko dhammapuñjo sutamayo, tasmiṃ sutamaye dhammapuñje pavattaṃ taṃ sampayuttaṃ ñāṇaṃ sutamaye ñāṇaṃ. Sabhāvasāmaññalakkhaṇavasena dhamme jānātīti ñāṇaṃ. Taṃyeva ñāṇaṃ 1- pariyāyavacanena adhippāyapakāsanatthaṃ aniyamena "paññā"ti vatvā pacchā adhippetaṃ "ñāṇan"ti niyametvā vuttanti veditabbaṃ. Ñāṇañca nāma sabhāvapaṭivedhalakkhaṇaṃ, akkhalitapaṭivedhalakkhaṇaṃ vā kusalissāsakhittausupaṭivedho viya, visayobhāsanarasaṃ padīpo viya, asammohapaccupaṭṭhānaṃ araññagatasudesako viya. "samāhito bhikkhave bhikkhu yathābhūtaṃ pajānātī"ti 2- vacanato samādhipaṭṭhānaṃ. Lakkhaṇādīsu hi sabhāvo vā sāmaññaṃ vā lakkhaṇaṃ nāma, kiccaṃ vā sampatti vā raso nāma, paṭṭhānākāro vā phalaṃ vā paccupaṭṭhānaṃ nāma, āsannakāraṇaṃ padaṭṭhānaṃ nāmāti veditabbaṃ. [2] Sutvāna saṃvare paññāti:- pātimokkho satī ceva ñāṇaṃ khanti tatheva ca vīriyañca pañcime dhammā saṃvarāti pakāsitā. "iminā pātimokkhasaṃvarena upeto hoti samupeto upāgato samupāgato upapanno samupapanno samannāgato"ti 3- āgato pātimokkhasaṃvaro. "cakkhunā rūpaṃ disvā na nimittaggāhī hoti nānubyañjanaggāhī. Yatvādhikaraṇamenaṃ cakkhundriyaṃ asaṃvutaṃ viharantaṃ abhijjhādomanassā pāpakā akusalā dhammā anvāssaveyyaṃ, tassa saṃvarāya paṭipajjati, rakkhati cakkhundriyaṃ, cakkhundriye saṃvaraṃ āpajjatī"tiādinā 4- nayena āgato satisaṃvaro. @Footnote: 1 Sī.,Ma. taṃyeva dhammaṃ @2 saṃ.saḷā. 18/147/99-100 (syā) saṃ.mahā. 19/1071/361 @3 abhi.vi. 35/511/296 4 dī.Sī. 9/213/70, Ma.mū. 12/259/258, @saṃ.saḷā. 18/317/220 (syā) aṅ.tika. 20/16/108

--------------------------------------------------------------------------------------------- page17.

"yāni sotāni lokasmiṃ (ajitāti bhagavā) sati tesaṃ nivāraṇaṃ sotānaṃ saṃvaraṃ brūmi paññāyete pithīyare"ti 1- āgato ñāṇasaṃvaro. "katame ca bhikkhave āsavā paṭisevanā pahātabbā. Idha bhikkhave bhikkhu paṭisaṅkhā yoniso cīvaraṃ paṭisevatī"tiādinā 2- nayena āgato paccayapaṭisevanā saṃvaro, sopi ñāṇasaṃvareneva saṅgahito. "khamo hoti sītassa uṇhassa jighacchāya pipāsāya ḍaṃsamakasavātātapasarisapasamphassānaṃ duruttānaṃ durāgatānaṃ vacanapathānaṃ uppannānaṃ sārīrikānaṃ vedanānaṃ dukkhānaṃ tibbānaṃ kharānaṃ kaṭukānaṃ asātānaṃ amanāpānaṃ pāṇaharānaṃ adhivāsakajātiko hotī"ti 3- āgato khantisaṃvaro. "uppannaṃ kāmavitakkaṃ nādhivāseti pajahati vinodeti byantīkaroti anabhāvaṃ gametī"tiādinā 4- nayena āgato vīriyasaṃvaro. "idha ariyasāvako micchāājīvaṃ pahāya sammāājīvena jīvitaṃ kappetī"ti 5- āgato ājīvapārisuddhisaṃvaro, sopi vīriyasaṃvareneva saṅgahito. Tesu sattasu saṃvaresu pātimokkhasaṃvaraindriyasaṃvaraājīvapārisuddhipaccayapaṭisevanasaṅkhātā cattāro saṃvarā idhādhippetā, tesu ca visesena pātimokkhasaṃvaro. Sabbopicāyaṃ saṃvaro yathāsakaṃ saṃvaritabbānaṃ kāyaduccaritādīnaṃ saṃvaraṇato saṃvaroti vuccati. Sutamaye ñāṇe vuttaṃ dhammaṃ sutvā saṃvarantassa saṃvaraṃ karontassa tasmiṃ saṃvare pavattā taṃsampayuttā paññā "sutvāna saṃvare paññā"ti vuttā. Athavā hetuatthe sutvāti vacanassa sambhavato sutahetunā saṃvare paññātipi attho. Sīlamaye ñāṇanti ettha sīlanti sīlanatthena sīlaṃ. Kimidaṃ sīlanaṃ nāma? Samādhānaṃ vā, kāyakammādīnaṃ susīlyavasena avippakiṇṇatāti attho. Upadhāraṇaṃ @Footnote: 1 khu.su. 25/1042/532, khu.cūḷa. 30/75/16 (syā) 2 Ma.mū. 12/32/14 @3 Ma.mū. 12/24/14, aṅ.catukka. 21/114/134 @4 Ma.mū. 12/349/310, aṅ.chakka. 22/329/436 (syā) 5 saṃ.mahā. 19/8/7

--------------------------------------------------------------------------------------------- page18.

Vā kusalānaṃ dhammānaṃ patiṭṭhānavasena ādhāraṇabhāvoti attho. Etadeva hi ettha atthadvayaṃ saddalakkhaṇavidū anujānanti. Aññe pana "adhisevanaṭṭhena ācāraṭṭhena tassīlaṭṭhena sīraṭṭhena sītalaṭṭhena sivaṭṭhena sīlan"ti vaṇṇayanti. Sīlanaṃ lakkhaṇaṃ tassa bhinnassāpi anekadhā sanidassanattaṃ rūpassa yathā bhinnassa'nekadhā. Yathā hi nīlapītādibhedena anekadhā bhinnassāpi rūpāyatanassa sanidassanattaṃ lakkhaṇaṃ nīlādibhedena bhinnassāpi sanidassanabhāvānatikkamanato, tathā sīlassa cetanādibhedena anekadhā bhinnassāpi yadetaṃ kāyakammādīnaṃ samādhānavasena kusalānañca dhammānaṃ patiṭṭhānavasena vuttaṃ sīlanaṃ, tadeva lakkhaṇaṃ cetanādibhedena anekadhā bhinnassāpi samādhānapatiṭṭhānabhāvānatikkamanato. Evaṃ lakkhaṇassa panassa:- dussīlyaviddhaṃsanatā anavajjaguṇo tathā kiccasampattiatthena raso nāma pavuccati. Tasmā idaṃ sīlaṃ nāma kiccaṭṭhena rasena dussīlyaviddhaṃsanarasaṃ, sampattiatthena rasena anavajjarasanti veditabbaṃ. Soceyyapaccupaṭṭhānaṃ tayidaṃ tassa viññuhi ottappañca hirī ceva padaṭṭhānanti vaṇṇitaṃ. Tayidaṃ sīlaṃ "kāyasoceyyaṃ vacīsoceyyaṃ manosoceyyan"ti 1- evaṃ vuttasoceyya- paccupaṭṭhānaṃ, soceyyabhāvena 2- paccupaṭṭhāti gahaṇabhāvaṃ gacchati. Hirottappañca pana tassa viññūhi padaṭṭhānanti vaṇṇitaṃ, āsannakāraṇanti attho. Hirottappe hi sati sīlaṃ @Footnote: 1 dī.pā. 11/305/196, khu,iti. 25/66/281 2 cha. sucibhāvena

--------------------------------------------------------------------------------------------- page19.

Uppajjati ceva tiṭṭhati ca, asati neva uppajjati na tiṭṭhatīti evaṃvidhena sīlena sahagataṃ taṃsampayuttaṃ ñāṇaṃ sīlamaye ñāṇaṃ. Athavā sīlameva pakataṃ sīlamayaṃ, tasmiṃ sīlamaye taṃsampayuttaṃ ñāṇaṃ. Asaṃvare ādīnavapaccavekkhaṇā ca, saṃvare ānisaṃsapaccavekkhaṇā ca. Saṃvarapārisuddhipaccavekkhaṇā ca, saṃvarasaṅkilesavodāna- pacacvekkhaṇā ca sīlamayañāṇeneva saṅgahitā. [3] Saṃvaritvā samādahane paññāti sīlamayañāṇe vuttasīlasaṃvarena saṃvaritvā saṃvaraṃ katvā sīle patiṭṭhāya samādahantassa upacārappanāvasena cittekaggataṃ karontassa tasmiṃ samādahane pavattā taṃsampayuttā paññā. Samaṃ sammā ca ādahanaṃ ṭhapananti ca samādahanaṃ, samādhissevetaṃ pariyāyavacanaṃ. Samādhibhāvanāmaye ñāṇanti ettha kusalacittekaggatā samādhi. Kenaṭṭhena samādhi? samādhānaṭṭhena samādhi. Kiṃ idaṃ samādhānaṃ nāma? ekārammaṇe cittacetasikānaṃ samaṃ sammā ca ādhānaṃ, ṭhapananti vuttaṃ hoti. Tasmā yassa dhammassānubhāvena ekārammaṇe cittacetasikā samaṃ sammā ca avikkhipamānā avippakiṇṇā ca hutvā tiṭṭhanti, idaṃ samādhānanti veditabbaṃ. Tassa kho pana samādhissa:- lakkhaṇaṃ tu avikkhepo vikkhepaddhaṃsanaṃ raso akampanamupaṭṭhānaṃ padaṭṭhānaṃ sukhaṃ pana. Bhāvīyati vaḍḍhīyatīti bhāvanā, samādhi eva bhāvanā samādhibhāvanā, samādhissa vā bhāvanā vaḍḍhanā samādhibhāvanā. Samādhibhāvanāvacanena aññaṃ bhāvanaṃ paṭikkhipati pubbe viya upacārappanāvasena samādhibhāvanāmaye ñāṇaṃ. [4] Paccayapariggahe paññāti ettha paṭicca phalametīti paccayo. Paṭiccāti na vinā tena, apaccakkhitvāti attho. Etīti uppajjati ceva pavattati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page20.

Cāti attho. Apica upakārakattho paccayattho, tassa paccayassa bahuvidhattā paccayānaṃ pariggahe vavatthāpane ca paññā paccayapariggahe paññā. Dhammaṭṭhitiñāṇanti ettha dhammasaddo tāva sabhāvapaññāpuññapaññatti- āpattipariyattinissattatāvikāraguṇapaccayapaccayuppannādīsu dissati. Ayaṃ hi "kusalā dhammā akusalā dhammā abyākatā dhammā"tiādīsu 1- sabhāve dissati. "yassete caturo dhammā saddhassa gharamesino saccaṃ dhammo dhiti cāgo sa ve pecca na socatī"ti- 2- ādīsu paññāya. "na hi dhammo adhammo ca ubho samavipākino adhammo nirayaṃ neti dhammo pāpeti suggatin"ti- 3- ādīsu puññe "paññattidhammā niruttidhamma adhivacanadhammā"tiādīsu 4- paññattiyaṃ pārājikā dhammā saṃghādisesā dhammā"tiādīsu 5- āpattiyaṃ. "idha bhikkhu dhammaṃ jānāti suttaṃ geyyaṃ veyyākaraṇan"tiādīsu 6- pariyattiyaṃ. "tasmiṃ kho pana samaye dhammā honti. 7- Dhammesu dhammānupassī viharatī"tiādīsu 8- nissattatāyaṃ. "jāti- dhammā jarādhammā maraṇadhammā"tiādīsu 9- vikāre. "../../bdpicture/channaṃ buddhadhammānan"tiādīsu 10- guṇe. "hetumhi ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā"tiādīsu 11- paccaye. "ṭhitāva sā dhātu dhammaṭṭhitatā dhammaniyāmatā"tiādīsu 12- paccayuppanne. Svāyamidhāpi paccayuppanne daṭṭhabbo. Atathato pana attano sabhāvaṃ dhārentīti vā, paccayehi dhārīyantīti vā, attano phalaṃ @Footnote: 1 abhi.saṅ. 34/1/1 2 khu.su. 25/190/370 3 khu.thera. 26/304/318 @4 abhi.saṅ. 34/106-8/17 5 vi.mahāvi. 1/233/166-7 6 aṅ.pañcaka. 22/73/98 (syā) @7 abhi.saṅ. 34/121/41 8 dī.mahā. 10/373/248, Ma.mū. 12/106/77 @9 aṅ.dasaka. 24/107-8/175-6 (syā) 10 khu.mahā. 29/231/174 (syā) @11 abhi.vi. 35/720/360 12 saṃ.ni. 16/20/25, aṅ.tika. 20/137/278

--------------------------------------------------------------------------------------------- page21.

Dhārentīti vā, attano paripūraṇaṃ 1- apāyesu apatamānaṃ dhārentīti vā salakkhaṇe 2- dhārentīti vā cittena avadhārayantīti vā yathāyogaṃ dhammāti vuccanti. Idha pana attano paccayehi dhārayantīti dhammā, paccayasamuppannadhammā tiṭṭhanti uppajjanti ceva pavattanti ca etāyāti dhammaṭṭhiti, paccayadhammānametaṃ adhivacanaṃ. Tassaṃ dhammaṭṭhitiyaṃ ñāṇaṃ dhammaṭṭhitiñāṇaṃ. Idaṃ hi samādhibhāvanāmayañāṇe vuttasamādhinā samāhitena cittena yathābhūtañāṇadassanatthāya yogamārabhitvā vavatthāpitanāmarūpassa tesaṃ nāmarūpānaṃ paccayapariggahapariyāyaṃ dhammaṭṭhitiñāṇaṃ uppajjati. "nāmarūpavavatthāne 3- ñāṇan"ti avatvā evaṃ kasmā "dhammaṭṭhitiñāṇan"ti vuttanti ce? paccayapariggaheneva paccayasamuppannapariggahassa siddhattā. Paccayasamuppanne hi apariggahite paccayapariggaho na sakkā hoti kātaṃ. Tasmā dhammaṭṭhitiñāṇaggahaṇeneva tassa hetubhūtaṃ pubbe siddhaṃ nāmarūpavavatthānañāṇaṃ vuttameva hotīti veditabbaṃ. Kasmā dutiyatatiyañāṇaṃ viya "samādahitvā paccayapariggahe paññā"ti na vuttanti ce? samathavipassanānaṃ yuganaddhattā. "samādahitvā yathā ce vipassati vipassamāno tathā ce samādahe vipassanā ca samatho ca tadā ahu samānabhāgā yuganaddhā vattare"ti hi vuttaṃ. Tasmā samādhiṃ avissajjetvā samādhiñca ñāṇañca yuganaddhaṃ katvā yāva ariyamaggo tāva ussukkāpetabbanti ñāpanatthaṃ "paccayapariggahaṇe paññā dhammaṭṭhitiñāṇa"micceva vuttanti veditabbaṃ. [5] Atītānāgatapaccuppannānaṃ dhammānaṃ saṅkhipitvā vavatthāne paññāti ettha attano sabhāvaṃ, uppādādikkhaṇaṃ vā patvā ati itā atikkantāti @Footnote: 1 cha.Ma. paripūrakaṃ 2 cha.Ma. sakasakalakkhaṇe 3 Sī. nāmarūpassavavatthānaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page22.

Atītā, tadubhayampi na āgatā na sampattāti anāgatā, taṃ taṃ kāraṇaṃ paṭicca uppādādiuddhaṃ pannā gatā pavattāti paccuppannā. Addhāsantatikhaṇapaccuppannesu santatipaccuppannaṃ idhādhippetaṃ. Tesaṃ atītānāgatapaccuppannānaṃ pañcakkhandha- dhammānaṃ ekekakkhandhalakkhaṇe saṅkhipitvā kalāpavasena rāsiṃ katvā vavatthāne nicchayane sanniṭṭhāpane paññā. Sammasane ñāṇanti sammā āmasane anumajjane pekkhaṇe ñāṇaṃ, kalāpasammasanañāṇanti attho. Idaṃ hi nāmarūpavavatthānañāṇānantaraṃ nāmarūpa- paccayapariggahe dhammaṭṭhitiñāṇe ṭhitassa "yaṅkiñci rūpaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ ajjhattaṃ vā bahiddhā vā oḷārikaṃ vā sukhumaṃ vā hīnaṃ vā paṇītaṃ vā yaṃ dūre santike vā, sabbantaṃ rūpaṃ aniccato vavatthapeti, ekaṃ sammasanaṃ dukkhato vavattheti, ekaṃ sammasanaṃ anattato vavattheti, ekaṃ sammasanan"tiādinā 1- nayena vuttasammasanavasena pubbe vavatthāpite ekekasmiṃ khandhe tilakkhaṇaṃ āropetvā aniccato dukkhato anattato vipassantassa kalāpasammasanañāṇaṃ uppajjati. [6] Paccuppannānaṃ dhammānaṃ vipariṇāmānupassane paññāti santativasena paccuppannānaṃ ajjhattānaṃ 2- pañcakkhandhadhammānaṃ vipariṇāmadassane bhaṅgadassane paññā. Yasmā "ime dhammā uppajjitvā bhijjantī"ti udayaṃ gahetvāpi bhedeyeva cittaṃ ṭhapeti, tasmā avuttopi udayo vuttoyeva hotīti veditabbo. Paccuppannānaṃ dhammānaṃ dassanena vā udayadassanassa siddhattā udayo vuttoyeva hoti. Na hi udayaṃ vinā dhammānaṃ uppannattaṃ sijjhati, tasmā "paccuppannānaṃ dhammānaṃ uppādavipariṇāmānupassane paññā"ti avuttepi vuttameva hotīti veditabbaṃ. "udayabbayānupassane ñāṇan"ti niyamitattā ca udayadassanaṃ siddhameva hotīti anantaraṃ vuttassa sammasanañāṇassa pāraṃ gantvā taṃsammasaneyeva @Footnote: 1 khu.paṭi. 31/48/58 2 cha.Ma. ajjhattaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page23.

Pākaṭībhūte udayabbaye pariggaṇhitvā saṅkhārānaṃ paricchedakaraṇatthaṃ udayabbayānu- passanaṃ ārabhantassa uppajjati udayabbayānupassanāñāṇaṃ. Taṃ hi udayabbaye anupassanato udayabbayānupassanāti vuccati. [7] Ārammaṇaṃ paṭisaṅkhāti rūpakkhandhādiārammaṇaṃ bhaṅgato paṭisaṅkhāya jānitvā passitvā. Bhaṅgānupassane paññā vipassane ñāṇanti tassa ārammaṇaṃ bhaṅgato paṭisaṅkhāya uppannassa ñāṇassa bhaṅgaṃ anupassane yā paññā, taṃ "vipassane ñāṇan"ti vuttaṃ hoti. Vipassanāti ca vividhā passanā vipassanā. Ārammaṇapaṭisaṅkhātipi pāṭho. Tassattho:- ārammaṇassa paṭisaṅkhā jānanā passanāti vuttanayeneva ārammaṇapaṭisaṅkhā "bhaṅgānupassane paññā vipassane ñāṇan"ti vuttaṃ hoti. Yasmā pana bhaṅgānupassanāya eva vipassanā sikhaṃ pāpuṇāti, tasmā visesetvā idameva "vipassane ñāṇan"ti vuttaṃ. Yasmā udayabbayānupassanāya ṭhitassa maggāmaggañāṇadassanaṃ uppajjati, tasmā tassā siddhāya taṃ siddhameva hotīti taṃ avatvāva bhaṅgānupassanāñāṇaṃ 1- vuttanti veditabbaṃ. Udayabbayānupassanāya suparidiṭṭhaudayabbayassa suparicchinnesu saṅkhāresu lahuṃ lahuṃ upaṭṭhahantesu ñāṇe tikkhe vahante udayaṃ pahāya bhaṅge eva sati santiṭṭhati, tassa "evaṃ uppajjitvā evaṃ nāma saṅkhārā bhijjantī"ti passato etasmiṃ ṭhāne bhaṅgānupassanāñāṇaṃ uppajjati. [8] Bhayatupaṭṭhāne paññāti uppādapavattanimittaāyūhanāpaṭisandhīnaṃ bhayato upaṭṭhāne pīḷāyogato sappaṭibhayavasena gahaṇūpagamane paññāti attho. Bhayato upaṭṭhātīti bhayatupaṭṭhānaṃ, ārammaṇaṃ, tasmiṃ bhayatupaṭṭhāne. Athavā bhayato upatiṭṭhatīti bhayatupaṭṭhānaṃ, paññā, taṃ "bhayatupaṭṭhānan"ti vuttaṃ hoti. @Footnote: 1 cha.Ma. bhaṅgānupassanāya eva vipassanāsikhaṃ ñāṇaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page24.

Ādīnave ñāṇanti bhummavacanameva. "yā ca bhayatupaṭṭhāne paññā, yañca ādīnave ñāṇaṃ, yā ca nibbidā, ime dhammā ekatthā byañjanameva nānan"ti 1- vuttattā ekamiva vuccamānampi avatthābhedena muñcitukamyatādi viya tividhameva hoti. Tasmā bhayatupaṭṭhānaādīnavānupassanāsu siddhāsu nibbidānupassanā siddhā hotīti katvā avuttāpi vuttāva hotīti veditabbā. Sabbasaṅkhārānaṃ bhaṅgārammaṇaṃ bhaṅgānupassanaṃ āsevantassa bhāventassa bahulīkarontassa tibhavacatuyonipañcagatisattaviññāṇaṭṭhitinavasattāvāsesu pabhedakā saṅkhārā sukhena jīvitukāmassa bhīrukapurisassa sīhabyagghadīpiacchataracchayakkharakkhasa- caṇḍagoṇacaṇḍakukkurapabhinnamadacaṇḍahatthighoraāsivisaasanivicakkasusānaraṇabhūmi jalitaaṅgārakāsuādayo viya mahābhayaṃ hutvā upaṭṭhahanti, tassa "atītā saṅkhārā niruddhā, paccuppannā nirujjhanti, anāgatāpi evameva nirujjhissantī"ti passato etasmiṃ ṭhāne bhayatupaṭṭhānaṃ ñāṇaṃ uppajjati. Tassa taṃ bhayatupaṭṭhānaṃ ñāṇaṃ āsevantassa bhāventassa bahulīkarontassa sabbabhavayonigatiṭhitisattāvāsesu 2- neva tāṇaṃ na leṇaṃ na gati na paṭisaraṇaṃ paññāyati, sabbabhavayonigatiṭhitisattāvāsagatesu saṅkhāresu ekasaṅkhārepi patthanā vā parāmāso vā na hoti, tayo bhavā vītaccitaṅgārapuṇṇā aṅgārakāsuyo viya, cattāro mahābhūtā ghoravisā āsivisā viya, pañcakkhandhā ukkhittāsikā vadhakā viya, cha ajjhattikāyatanāni suññagāmo viya cha bāhirāyatanāni gāmaghātakacorā viya, sattaviññāṇaṭṭhitiyo nava ca sattāvāsā ekādasahi aggīhi ādittā sampajjalitā sajotibhūtā viya ca, sabbe saṅkhārā gaṇḍabhūtā rogabhūtā sallabhūtā aghabhūtā ābādhabhūtā viya ca nirassādā nirasā 3- mahāādīnavarāsibhūtā hutvā upaṭṭhahanti, sukhena jīvitukāmassa bhīrukapurisassa ramaṇīyākārasaṇṭhitampi savāḷakamiva vanagahaṇaṃ, sasaddūlā viya guhā, sagāharakkhasaṃ viya udakaṃ, @Footnote: 1 khu.paṭi. 31/227/281 2 cha.Ma....ṭhitinivāsagatesu 3 Sī. nīrasā

--------------------------------------------------------------------------------------------- page25.

Samussitakhaggā viya paccatthikā, savisaṃ viya bhojanaṃ, sacoro viya maggo, ādittamiva agāraṃ, uyyuttasenā viya raṇabhūmi. Yathā hi so puriso etāni savāḷakavanagahaṇādīni āgamma bhīto saṃviggo lomahaṭṭhajāto samantato ādīnavameva passati, evameva so yogāvacaro bhaṅgānupassanāvasena sabbasaṅkhāresu bhayato upaṭṭhitesu samantato nirasaṃ nirassādaṃ ādīnavameva passati. Tassevaṃ passato ādīnavānupassanāñāṇaṃ uppajjati. So evaṃ sabbasaṅkhāre ādīnavato sampassanto sabbabhavayonigativiññāṇaṭṭhiti- sattāvāsagate sabhedake saṅkhāragate nibbindati ukkaṇṭhati nābhiramati. Seyyathāpi nāma cittakūṭapabbatapādābhirato suvaṇṇarājahaṃso asucimhi caṇḍālagāmadvāra- āvāṭe nābhiramati, sattasu mahāsaresuyeva abhiramati, evameva ayaṃ yogī rājahaṃso suparidiṭṭhādīnave sabhedake saṅkhāragate nābhiramati, bhāvanārāmatāya pana bhāvanāratiyā samannāgatattā sattasu anupassanāsuyeva abhiramati. Yathā ca suvaṇṇapañjarepi pakkhitto sīho migarājā nābhiramati, tiyojanasahassavitthate pana himavanteyeva ramati, evamayampi yogī sīho tividhe sugatibhavepi nābhiramati, tīsu anupassanāsuyeva ramati. Yathā ca sabbaseto sattappatiṭṭho iddhimā vehāsaṅgamo chaddanto nāgarājā nagaramajjhe nābhiramati, himavati chaddantarahadeyeva ramati, evamayaṃ yogī varavāraṇo sabbasmiṃ saṅkhāragate nābhiramati, "anuppādo kheman"tiādinā 1- nayena niddiṭṭhe santipadeyeva ramati, tanninnatappoṇatappabbhāramānaso hoti. Ettāvatāssa nibbidānupassanāñāṇaṃ uppannaṃ hotīti. [9] Muñcitukamyatāpaṭisaṅkhāsantiṭṭhanā paññā saṅkhārupekkhāsu ñāṇanti muñcituṃ cajituṃ kāmeti icchatīti muñcitukāmo, muñcitukāmassa bhāvo muñcitu- kamyatā, paṭisaṅkhāti upaparikkhatīti paṭisaṅkhā, paṭisaṅkhānaṃ vā paṭisaṅkhā, santiṭṭhati @Footnote: 1 khu.paṭi. 31/53/60

--------------------------------------------------------------------------------------------- page26.

Ajjhupekkhatīti santiṭṭhanā, santiṭṭhanaṃ vā santiṭṭhanā, muñcitukāmatā ca sā paṭisaṅkhā ca santiṭṭhanā cāti muñcitukamyatāpaṭisaṅkhāsantiṭṭhanā. Iti pubbabhāge nibbidāñāṇena nibbinnassa uppādādīni pariccajitukāmatā muñcitukamyatā, muñcanassa upāyakaraṇatthaṃ majjhe paṭisaṅkhānaṃ paṭisaṅkhā, muñcitvā avasāne ajjhupekkhanaṃ santiṭṭhanā. Evamavatthābhedena tippakārā paññā saṅkhārānaṃ ajjhupekkhanāsu ñāṇaṃ muñcitukamyatāpaṭisaṅkhāsantiṭṭhanāsaṅkhātānaṃ avatthābhedena bhinnānaṃ tissannampi paññāṇaṃ saṅkhārupekkhataṃ icchantena pana "paññā"ti ca "saṅkhārupekkhāsū"ti ca bahuvacanaṃ kataṃ, avatthābhedena bhinnassāpi ekattā "ñāṇan"ti ekavacanaṃ katanti veditabbaṃ. Vuttañca "yā ca muñcitukamyatā yā ca paṭisaṅkhānupassanā yā ca saṅkhārupekkhā, ime dhammā ekatthā byañjanameva nānan"ti. 1- Keci pana "saṅkhārupekkhāsūti bahuvacanaṃ samathavipassanāvasena saṅkhārupekkhānaṃ bahuttā"tipi vadanti. Saṅkhārupekkhāsūti ca kiriyāpekkhanti veditabbaṃ. Avatthābhedena pana tena nibbidāñāṇena nibbindantassa ukkaṇṭhantassa sabbabhavayonitiviññāṇaṭṭhitisattāvāsagatesu sabhedakesu saṅkhāresu cittaṃ na sajjati na laggati na bajjhati, sabbasaṅkhāragataṃ muñcitukāmaṃ chaḍḍetukāmaṃ hoti. Athavā yathā jālabbhantaragato maccho, sappamukhagato maṇḍūko, pañjarapakkhitto vanakukkuṭo, daḷhapāsavasaṅgato migo, ahituṇḍikahatthagato sappo, mahāpaṅkapakkhando kuñjaro, supaṇṇamukhagato nāgarājā, rāhumukhapaviṭṭho cando, sapattaparikkhitto purisoti evamādayo tato tato muccitukāmā nissaritukāmā va honti, evaṃ tassa yogino cittaṃ sabbasmā saṅkhāragatā muccitukāmaṃ nissaritukāmaṃ hoti. Evaṃ hi vuccamāne "muccitukāmassa muccitukamyatā"ti pāṭho yujjati. Evaṃ ca sati @Footnote: 1 khu.paṭi. 31/227/271

--------------------------------------------------------------------------------------------- page27.

"uppādaṃ muccitukamyatā"tiādīsu "uppādā muccitukamyatā"tiādi vattabbaṃ hoti, tasmā purimo eva attho sundarataro. Athassa sabbasaṅkhāresu vigatālayassa sabbasaṅkhāragataṃ muñcitukāmassa muñcitukamyatāñāṇaṃ uppajjati. So evaṃ sabbabhava- yonigativiññāṇaṭṭhitisattāvāsagate sabhedake saṅkhāre muñcitukāmo muñcanassa upāyasampādanatthaṃ puna te eva saṅkhāre paṭisaṅkhānupassanāñāṇena tilakkhaṇaṃ āropetvā vipassati. Evaṃ hi vipassato cassa aniccavasena nimittaṃ paṭisaṅkhāñāṇaṃ uppajjati, dukkhavasena pavattaṃ paṭisaṅkhāñāṇaṃ uppajjati, anattavasena nimittañca pavattañca paṭisaṅkhāñāṇaṃ uppajjati. So paṭisaṅkhānupassanāñāṇena "sabbe saṅkhārā suññā"ti disvā tilakkhaṇaṃ āropetvā saṅkhāre pariggaṇhanto bhayañca nandiñca vippahāya bhariyāya dosaṃ disvā vissaṭṭhabhariyo viya puriso tassā bhariyāya saṅkhāresu udāsīno hoti majjhatto, "ahan"ti vā "maman"ti vā na gaṇhāti. Tassa evaṃ jānato evaṃ passato tīsu bhavesu cittaṃ patilīyati paṭikuṭati paṭivaṭṭati na sampasāriyati. Seyyathāpi nāma padumapalāse īsakaṃ doṇe 1- udakaphusitāni patilīyanti paṭikuṭanti paṭivaṭṭanti na sampasāriyanti. Seyyathāpi vā pana kukkuṭapattaṃ vā nhārudaddulaṃ vā aggimhi pakkhittaṃ patilīyati paṭikuṭati na sampasārīyati, evaṃ tassa tīsu bhavesu cittaṃ patilīyati paṭikuṭati paṭivaṭṭati na sampasārīyati, upekkhā saṇṭhāti. Evamassa saṅkhārupekkhāñāṇaṃ uppannaṃ hoti. Iminā saṅkhārupekkhāñāṇena saddhiṃ upari gotrabhuñāṇassa sādhakaṃ anulomañāṇaṃ pubbāparañāṇehi avuttampi vuttameva hotīti veditabbaṃ. Vuttaṃ hi bhagavatā:- "so vata bhikkhave bhikkhu kañci saṅkhāraṃ niccato samanupassanto anulomikāya khantiyā samannāgato bhavissatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjati, @Footnote: 1 cha.Ma. īsakaṃ doṇe

--------------------------------------------------------------------------------------------- page28.

Anulomikāya khantiyā asamannāgato sammattaniyāmaṃ okkamissatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjati, sammattaniyāmaṃ anokkamamāno sotāpattiphalaṃ vā sakadāgāmiphalaṃ vā anāgāmiphalaṃ vā arahattaphalaṃ vā sacchikarissatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjatī"tiādi. 1- Vuttañca dhammasenāpatinā:- "katihākārehi anulomikaṃ khantiṃ paṭilabhati, katihākārehi sammattaniyāmaṃ okkamati. Cattāḷīsāya ākārehi anulomikaṃ khantiṃ paṭilabhati, cattāḷīsāya ākārehi sammattaniyāmaṃ okkamatī"tiādi. 2- Paṭṭhāne cetaṃ vuttaṃ bhagavatā:- "anulomaṃ gotrabhussa anantarapaccayena paccayo. Anulomaṃ vodānassa anantarapaccayena paccayo"tiādi. Tassa hi taṃ saṅkhārupekkhāñāṇaṃ āsevantassa bhāventassa bahulīkarontassa adhimokkhasaddhā balavatarā hoti, vīriyaṃ supaggahitaṃ, sati sūpaṭṭhitā, cittaṃ susamāhitaṃ, saṅkhārupekkhāñāṇaṃ tikkhataraṃ pavattati. Tassa idāni maggo uppajjissatīti saṅkhārupekkhāya saṅkhāre "aniccā"ti vā "dukkhā"ti vā "anattā"ti vā sammasitvā bhavaṅgaṃ otarati. Bhavaṅgānantaraṃ saṅkhārupekkhāya katanayeneva saṅkhāre "aniccā"ti vā "dukkhā"ti vā "anattā"ti vā ārammaṇaṃ kurumānaṃ uppajjati manodvārāvajjanaṃ. Tadanantaraṃ tatheva saṅkhāre ārammaṇaṃ katvā dve tīṇi cattāri vā javanacittāni uppajjanti. Taṃsampayuttaṃ ñāṇaṃ anulomañāṇaṃ. Taṃ hi purimānañca aṭṭhannaṃ vipassanāñāṇānaṃ kathakiccatāya anulometi, upari ca pattabbānaṃ 3- sattatiṃsāya @Footnote: 1 aṅ.chakka. 22/369 (98)/491 (syā), khu.paṭi. 31/36/444 @2 khu.paṭi. 31/37/445 3 abhi.pa. 40/417/128

--------------------------------------------------------------------------------------------- page29.

Bodhipakkhiyadhammānaṃ anulometi. Yathā hi dhammiko rājā vinicchayaṭṭhāne nisinno aṭṭhannaṃ vohārikamahāmattānaṃ vinicchayaṃ sutvā agatigamanaṃ pahāya majjhatto hutvā "evaṃ hotū"ti anumodamāno tesañca vinicchayassa anulometi, porāṇassa ca rājadhammassa. Tattha rājā viya anulomañāṇaṃ, aṭṭhavohārika- mahāmattā viya aṭṭhavipassanāñāṇāni, porāṇikarājadhammo viya sattatiṃsabodhi- pakkhiyadhammā, yathā rājā "evaṃ hotū"ti anumodamāno vohārikānañca vinicchayassa rājadhammassa ca anulometi, evamidaṃ aniccādivasena saṅkhāre ārabbha uppajjamānānaṃ aṭṭhannañca vipassanāñāṇānaṃ tathakiccatāya anulometi, upari ca pattabbānaṃ 1- sattatiṃsāya bodhipakkhiyadhammānaṃ. Tasmā anulomañāṇanti vuccati. [10] Bahiddhā vuṭṭhānavivaṭṭane paññā gotrabhuñāṇanti ettha bahiddhāti saṅkhāranimittaṃ. Taṃ hi ajjhattacittasantāne akusalakkhandhe upādāya bahiddhāti vuttaṃ. Tasmā bahiddhā saṅkhāranimittamhā vuṭṭhāti vigataṃ hutvā uddhaṃ tiṭṭhatīti vuṭṭhānaṃ, vivaṭṭati parāvattati parammukhaṃ hotīti vivaṭṭanaṃ, vuṭṭhānañca taṃ vivaṭṭanañcāti vuṭṭhānavivaṭṭanaṃ. Tenevāha:- "gotrabhuñāṇaṃ samudayassa asamucchindanato pavattā na vuṭṭhāti, nibbānārammaṇato pana nimittā vuṭṭhātīti ekato vuṭṭhānaṃ hotīti. 2- Puthujjanagottābhibhavanato ariyagottabhāvanato gotrabhū. Idaṃ hi anulomañāṇehi padumapalāsato udakamiva sabbasaṅkhārato patilīyamānacittassa anulomañāṇassa āsevanante animittaṃ nibbānaṃ ārammaṇaṃ kurumānaṃ puthujjanagottaṃ puthujjanasaṅkhaṃ puthujjanabhūmiṃ atikkamamānaṃ ariyagottaṃ ariyasaṅkhaṃ ariyabhūmiṃ okkamamānaṃ nibbānārammaṇe paṭhamāvattanapaṭhamābhogapaṭhamasamannāhārabhūtaṃ maggassa @Footnote: 1 Sī. vattabbānaṃ 2 visuddhi. 3/332 (syā)

--------------------------------------------------------------------------------------------- page30.

Anantarasamanantarāsevanaupanissayanatthivigatavasena chahi ākārehi paccayabhāvaṃ sādhayamānaṃ sikhāppattaṃ vipassanāya muddhabhūtaṃ apunarāvattakaṃ uppajjati. [11] Dubhato vuṭṭhānavivaṭṭane paññā magge ñāṇanti ettha dubhatoti ubhato. Dvayatoti vā vuttaṃ hoti. Kilesānaṃ samucchindanato kilesehi ca tadanuvattakak- khandhehi ca nibbānārammaṇakaraṇato bahiddhā sabbasaṅkhāranimittehi ca vuṭṭhāti vivaṭṭatīti dubhato vuṭṭhānavivaṭṭane paññā. Tenevāha:- "cattāripi maggañāṇāni animittārammaṇattā nimittato vuṭṭhahanti, samudayassa samucchindanato pavattā vuṭṭhahantīti dubhato vuṭṭhānāni hontī"ti. 1- Magge ñāṇanti nibbānaṃ maggati pekkhati, nibbānatthikehi vā maggīyati anvesīyati, kilese vā mārento gacchati pavattatīti maggo, tasmiṃ magge ñāṇaṃ. Jātiggahaṇena ekavacanaṃ kataṃ. Taṃ hi gottarabhuñāṇassa anantaraṃ nibbānaṃ ārammaṇaṃ kurumānaṃ sayaṃ vajjhe kilese niravasesaṃ samucchindamānaṃ anamataggasaṃsāravaṭṭadukkhasamuddaṃ sosayamānaṃ sabbāpāyadvārāni pidahamānaṃ sattaariyadhanaṃ sammukhībhāvaṃ kurumānaṃ aṭṭhaṅgikaṃ micchāmaggaṃ pajahamānaṃ sabbaverabhayāni vūpasamayamānaṃ sammāsambuddhassa orasaputtabhāvamupanayamānaṃ aññāni ca anekāni ānisaṃsasatāni paṭilābhayamānaṃ maggañāṇaṃ uppajjati. Ṭhātuṃ icchaṃ puriso laṅghitvā mātikāya paratīre vegenāgamma yathā gaṇhitvā oritiratarubaddhaṃ. 2- Rajjuṃ vā daṇḍaṃ vā ullaṅghitvāna pāraninnatanu pārāpanno pana taṃ muñciya vegaṃ patiṭṭhahati pāre. @Footnote: 1 Sī. orimatīre tanubaddhaṃ 2 visuddhi. 3/332 (syā)

--------------------------------------------------------------------------------------------- page31.

Evaṃ yogāvacaro sakkāyamayamhi orime tīre diṭṭhabhayo abhaye pana ṭhātuṃ icchaṃ amatapāre. Udayabbayānupassana- pabhutikavegena āgato rajjuṃ rūpāvhaṃ daṇḍaṃ vā taditarakhandhāvhayaṃ sammā. Gaṇhitvā āvajjana- cittena hi pubbavuttanayatova anulomehullaṅghiya nibbutininno tadāsanopagato. 1- Taṃ muñciya gotrabhunā aladdhaāsevanena tu pavedhaṃ patito saṅkhatapāre tato patiṭṭhāti maggañāṇena. Passitukāmo candaṃ cande channamhi abbhapaṭalehi thulakasukhumasukhumesu abbhesu haṭesu vāyunā kamato. Candaṃ passeyya naro yathā tathevānulomañāṇehi kamā saccacchādakamohe vināsite pekkhate hi gotrabhu amataṃ. Vātā viya te candaṃ amataṃ na hi pekkharenulomāni puriso abbhāni yathā gotrabhu na tamaṃ vinodeti. Bhamitamhi cakkayante ṭhito naro aññadinnasaññāya usupāte phalakasataṃ apekkhamāno yathā vijjhe. Evamidha maggañāṇaṃ gotrabhunā dinnasaññamavihāya nibbāne vattantaṃ lobhakkhandhādike padāleti. @Footnote: 1 Sī.,Ma.,ka. tadāsannagato

--------------------------------------------------------------------------------------------- page32.

Saṃsāradukkhajaladhiṃ sosayati pidahati duggatidvāraṃ kurute ca ariyadhaninaṃ micchāmaggañca pajahāti. Verabhayāni samayate karoti nāthassa orasasutattaṃ aññe ca anekasate ānīsaṃse dadāti ñāṇamidanti. [12] Payogappaṭippassaddhipaññā phale ñāṇanti ettha payogoti bhuso yogo, phalasacchikiriyāya maggabhāvanāya ubhato vuṭṭhānapayogo, tassa payogassa paṭippassambhanaṃ niṭṭhānaṃ payogapaṭippassaddhi. Kiṃ taṃ? catumaggakiccapariyosānaṃ. Tassā payogapaṭippassaddhiyā hetubhūtāya pavattā phale paññā payogappaṭippassaddhipaññā. Phalati vipaccatīti phalaṃ, tasmiṃ phale taṃsampayuttaṃ ñāṇaṃ. Ekekassa hi maggañāṇassa anantarā tassa tasseva vipākabhūtāni nibbānārammaṇāni tīṇi vā dve vā ekaṃ vā phalacittāni uppajjanti. Anantaravipākattāyeva lokuttarakusalānaṃ "samādhi- mānantarikaññamāhū"ti 1- ca, "dandhaṃ ānantarikaṃ pāpuṇāti āsavānaṃ khayāyā"ti 2- ca ādi vuttaṃ. Yassa dve anulomāni, tassa tatiyaṃ gotrabhu catutthaṃ maggacittaṃ tīṇi phalacittāni honti. Yassa tīṇi anulomāni, tassa catutthaṃ gotrabhu pañcamaṃ maggacittaṃ dve phalacittāni honti. Yassa cattāri anulomāni, tassa pañcamaṃ gotrabhu chaṭṭhaṃ maggacittaṃ ekaṃ phalacittaṃ hoti. Idaṃ maggavīthiyaṃ phalaṃ. Kālantaraphalaṃ pana samāpattivasena uppajjamānaṃ nirodhā vuṭṭhahantassa uppajjamānañca eteneva saṅgahitaṃ. [13] Chinnavaṭumānupassane 3- paññāti tena tena ariyamaggena samucchinnaṃ taṃ taṃ upakkilesaṃ pacchā passane paññā. Vimuttiñāṇanti vimuttiyā ñāṇaṃ. Vimuttīti ca upakkilesehi vimuttaṃ parisuddhaṃ cittaṃ, vimuttabhāvo vā, tassā vimuttiyā jānanaṃ @Footnote: 1 khu.khu. 25/5/6, khu.su. 25/228/377 @2 aṅ.catukka. 21/162-3/171-2 3 Sī. chinnavaṭṭamanupassane

--------------------------------------------------------------------------------------------- page33.

Ñāṇaṃ vimuttiñāṇaṃ. Kilesehi vimuttaṃ cittasantatimpi kilesehi vimuttabhāvampi paccavekkhanto kilesehi na vinā paccavekkhatīti etena pahīnakilesapaccavekkhaṇaṃ vuttaṃ hoti. "vimuttasmiṃ vimuttamiti ñāṇaṃ hotī"ti 1- hi idameva sandhāya vuttaṃ. Avasiṭṭhakilesapaccavekkhaṇaṃ pana avuttampi imināva vuttaṃ hotīti gahetabbaṃ. Vuttañca:- "vuttamhi ekadhamme ye dhammā ekalakkhaṇā tena vuttā bhavanti sabbe iti vutto lakkhaṇo hāro"ti. 2- Athavā arahato avasiṭṭhakilesapaccavekkhaṇābhāvā catunnaṃ ariyānaṃ labbhamānaṃ pahīnakilesapaccavekkhaṇameva vuttanti veditabbaṃ. [14] Tadā samudāgate dhamme passane paññāti tadā maggakkhaṇe phalakkhaṇe ca samudāgate paṭilābhavasena ca paṭivedhavasena ca samāgate sampatte samaṅgibhūte maggaphaladhamme catusaccadhamme ca passanā pekkhaṇā pajānanā paññā. Paccavekkhaṇe ñāṇanti nivattitvā bhusaṃ passanaṃ jānanaṃ ñāṇaṃ. Iminā ca ñāṇadvayena paccavekkhaṇañāṇāni vuttāni honti. Sotāpannassa hi maggavīthiyaṃ sotāpattiphala- pariyosāne cittaṃ bhavaṅgaṃ otarati, tato bhavaṅgaṃ upacchinditvā maggapaccavekkhaṇatthāya manodvārāvajjanaṃ uppajjati, tasmiṃ niruddhe paṭipāṭiyā satta maggapaccavekkhaṇa- javanānīti. Puna bhavaṅgaṃ otaritvā teneva nayena phalādīnaṃ paccavekkhaṇatthāya āvajjanādīni uppajjanti. Yesaṃ uppattiyā esa maggaṃ paccavekkhati, phalaṃ paccavekkhati, pahīnakilese paccavekkhati, avasiṭṭhakilese paccavekkhati, nibbānaṃ paccavekkhati. So hi "iminā vatāhaṃ maggena āgato"ti maggaṃ paccavekkhati, tato "ayaṃ me ānisaṃso laddho"ti phalaṃ paccavekkhati, tato "ime nāma me kilesā pahīnā"ti pahīnakilese paccavekkhati, tato "ime nāma me kilesā avasiṭṭhā"ti uparimaggavajjhe kilese 3- @Footnote: 1 vi.mahā. 4/23/19, dī.Sī. 9/248/84 @2 netti. 10/3 (Ma.) 3 uparimaggattayavajjhe, visuddhi. 3/325 (syā)

--------------------------------------------------------------------------------------------- page34.

Paccavekkhati, avasāne "ayaṃ me dhammo ārammaṇato paṭiladdho"ti amataṃ nibbānaṃ paccavekkhati. Iti sotāpannassa ariyasāvakassa pañca paccavekkhaṇāni honti. Yathā ca sotāpannassa, evaṃ sakadāgāmianāgāmīnampi. Arahato pana avasiṭṭhakilesa- paccavekkhaṇaṃ nāma natthīti cattāriyeva paccavekkhaṇāni. Evaṃ sabbāni ekūnavīsati paccavekkhaṇañāṇāni. Ukkaṭṭhaparicchedoyeva ceso. Pahīnāvasiṭṭhakilesapaccavekkhaṇaṃ sekkhānaṃ hoti vā na vā. Tassa hi 1- abhāvatoyeva mahānāmo sakko bhagavantaṃ pucchi "kosu nāma me dhammo ajjhattaṃ appahīno, yena me ekadā lobhadhammāpi cittaṃ pariyādāya tiṭṭhantī"tiādi. 2- Ettha dhammaṭṭhitiñāṇādīnaṃ ekādasannaṃ ñāṇānaṃ vibhāvanatthāya ayaṃ upamā veditabbā:- yathā puriso "macche gahessāmīti macchakhippaṃ gahetvā tadanurūpe udake osāretvā khippamukhena hatthaṃ otāretvā antoudake kaṇhasappaṃ macchasaññāya gīvāyaṃ daḷhaṃ gahetvā mahā vata mayā maccho laddho"ti tuṭṭho ukkhipitvā passanto sovatthikattayadassanena "sappo"ti sañjānitvā bhīto ādīnavaṃ disvā gahaṇe nibbinno muñcitukāmo hutvā muñcanassa upāyaṃ karonto agganaṅguṭṭhato paṭṭhāya hatthaṃ nibbeṭhetvā bāhaṃ ukkhipitvā uparisīse dve tayo vāre paribbhametvā sappaṃ dubbalaṃ katvā "gaccha re duṭṭhasappā"ti vissajjetvā vegena thalaṃ āruyha ṭhitakova "mahantassa vata bho sappassa mukhato muttomhī"ti haṭṭho āgatamaggaṃ olokeyya. Tattha tassa purisassa macchasaññāya kaṇhasappaṃ daḷhaṃ gahetvā tussanaṃ viya imassa yogino ādito bālaputhujjanassa aniccatādivasena bhayānakaṃ khandhapañcakaṃ niccādisaññāya "ahaṃ mamā"ti diṭṭhitaṇhāhi daḷhaṃ gahetvā tussanaṃ, tassa @Footnote: 1 tassa hi paccavekkhaṇassa, visuddhi. 3/325 (syā) 2 Ma.mū. 12/175/136

--------------------------------------------------------------------------------------------- page35.

Khippamukhato sappaṃ nīharitvā sovatthikattayaṃ disvā "sappo"ti sañjānanaṃ viya sappaccayanāmarūpapariggahena ghanavinibbhogaṃ katvā kalāpasammasanādīhi ñāṇehi khandhapañcakassa aniccādilakkhaṇattayaṃ disvā "aniccaṃ dukkhamanattā"ti tassa vavatthāpanaṃ, tassa bhāyanaṃ viya imassa bhayatupaṭṭhānañāṇaṃ, sappe ādīnavadassanaṃ viya ādīnavānupassanāñāṇaṃ, sappaggahaṇe nibbindanaṃ viya nibbidānupassanāñāṇaṃ, sappaṃ muñcitukāmatā viya muñcitukamyatāñāṇaṃ, muñcanassa upāyakaraṇaṃ viya paṭisaṅkhānu- passanāñāṇaṃ, sappaṃ paribbhametvā dubbalaṃ katvā nivattitvā ḍaṃsituṃ asamatthabhāva- pāpanaṃ viya tilakkhaṇāropanena saṅkhārupekkhānulomañāṇehi saṅkhāre paribbhametvā dubbalaṃ katvā puna niccasukhattākārena upaṭṭhātuṃ asamatthatāpāpanaṃ, sappavissajjanaṃ viya gotrabhuñāṇaṃ, sappaṃ vissajjetvā thalaṃ āruyha ṭhānaṃ viya nibbānathalaṃ āruyha ṭhitaṃ maggaphalañāṇaṃ, haṭṭhassa āgatamaggolokanaṃ viya maggādipaccavekkhaṇañāṇanti. Imesañca sutamayañāṇādīnaṃ cuddasannaṃ ñāṇānaṃ uppattikkamena paṭipattikkamena ca desanakkamassa katattā paccavekkhaṇesu paṭhamaṃ kilesapaccavekkhaṇaṃ hoti, tato maggaphalanibbānapaccavekkhaṇānīti veditabbaṃ. "lokuttaraṃ jhānaṃ bhāveti niyyānikaṃ apacayagāmiṃ diṭṭhigatānaṃ pahānāya, kāmarāgabyāpādānaṃ tanubhāvāya, kāmarāgabyāpādānaṃ anavasesappahānāya, rūparāgaarūparāgamānauddhaccaavijjānaṃ anavasesappahānāyā"ti 1- ca kilesappahānaṃyeva adhikaṃ katvā maggapaṭipattiyā vuttattā paṭipattānurūpeneva kilesapaccavekkhaṇassa ādibhāvo yujjati, aṭṭhakathāyaṃ vuttakkamo pana dassitoyeva. So pana kamo pañcavidho uppattikkamo pahānakkamo paṭipattikkamo bhūmikkamo desanakkamoti. "paṭhamaṃ kalalaṃ hoti kalalā hoti abbudaṃ abbudā jāyate pesi pesi nibbattī ghano"ti 2- @Footnote: 1 abhi.saṅ. 34/277,339,361-3/84,96,103-4 2 saṃ.sa. 15/235/248

--------------------------------------------------------------------------------------------- page36.

Evamādi uppattikkamo. "dassanena pahātabbā dhammā, bhāvanāya pahātabbā dhammā"ti 1- evamādi pahānakkamo. "sīlavisuddhi cittavisuddhi diṭṭhivisuddhi kaṅkhāvitaraṇavisuddhi maggāmaggañāṇadassanavisuddhi paṭipadāñāṇadassanavisuddhi ñāṇadassana- visuddhī"ti 2- evamādi paṭipattikkamo. "kāmāvacarā dhammā, rūpāvacarā dhammā, arūpāvacarā dhammā"ti 3- evamādi bhūmikkamo. "cattāro satipaṭṭhānā cattāro sammappadhānā cattāro iddhipādā pañcindriyāni pañca balāni satta bojjhaṅgā ariyo aṭṭhaṅgiko maggo"ti 4- vā, "anupubbikathaṃ kathesi. Seyyathidaṃ dānakathaṃ sīlakathaṃ saggakathaṃ kāmānaṃ ādīnavaṃ okāraṃ saṅkilesaṃ nekkhamme ānisaṃsaṃ pakāsetī"ti 5- vā evamādi desanakkamo. Idha pana cuddasannaṃ ñāṇānaṃ uppattikkamo paṭipattikkamo ca tadubhayavasena paṭipāṭiyā desitattā desanakkamo cāti tayo kamā veditabbā. [15] Idāni yasmā heṭṭhā sarūpena nāmarūpavavatthānañāṇaṃ na vuttaṃ, tasmā pañcadhā nāmarūpappabhedaṃ dassetuṃ ajjhattavavatthāne paññā vatthunānatte ñāṇantiādīni pañca ñāṇāni uddiṭṭhāni. Sakale hi nāmarūpe vutte yaṃ pariggahetuṃ sakkā, yaṃ ca pariggahetabbaṃ, taṃ pariggahessati. Lokuttaranāmaṃ hi pariggahetuṃ ca na sakkā anadhigatattā, na ca pariggahetabbaṃ avipassanūpagattā. Tattha ajjhattavavatthāneti "evaṃ pavattamānā mayaṃ attāti gahaṇaṃ gamissāmā"ti iminā viya adhippāyena attānaṃ adhikāraṃ katvā pavattāti ajjhattā. Ajjhattasaddo panāyaṃ gocarajjhatte niyakajjhatte ajjhattajjhatte visayajjhatteti catūsu atthesu dissati. "tena ānanda bhikkhunā tasmiṃyeva purimasmiṃ samādhinimitte ajjhattameva cittaṃ saṇṭhapetabbaṃ, ajjhattarato samāhito"tiādīsu 6- hi ayaṃ gocarajjhatte dissati. @Footnote: 1 abhi.saṅ. 34/8/2 2 Ma.mū. 12/252/215 3 abhi.saṅ. 34/93-5/16 @4 Ma.u. 14/43/33, khu.mahā. 29/891/558 (syā), khu.cūḷa. 30/167/85 (syā) @5 vi.mahā. 4/31/26, dī.Sī. 9/298/108, dī.mahā. 10/83/39 @6 khu.dha. 25/362/80

--------------------------------------------------------------------------------------------- page37.

"ajjhattaṃ sampasādanaṃ, 1- ajjhattaṃ vā dhammesu dhammānupassī viharatī"tiādīsu 2- niyakajjhatte. "../../bdpicture/cha ajjhattikāni āyatanāni, 3- ajjhattikā dhammā"tiādīsu 4- ajjhattajjhatte. "ayaṃ kho panānanda vihāro tathāgatena abhisambuddho yadidaṃ sabbanimittānaṃ amanasikārā ajjhattaṃ suññataṃ upasampajja viharatī"tiādīsu 5- visayajjhatte, issariyaṭṭhāneti attho. Phalasamāpatti hi buddhānaṃ issariyaṭṭhānaṃ nāma. Idha pana ajjhattajjhatte daṭṭhabbo. Tesaṃ ajjhattānaṃ vavatthāne ajjhattavavatthāne. Vatthunānatteti vatthūnaṃ nānābhāve, nānāvatthūsūti attho. Ettha javanamanoviññāṇassa paccayabhūto bhavaṅgamanopi cakkhādipañcakaṃ viya uppattiṭṭhānattā vatthūti vutto. Āvajjanampi tannissitameva kātabbaṃ. [16] Bahiddhāti chahi ajjhattajjhattehi bahibhūtesu tesaṃ visayesu. Gocaranānatteti visayanānatte. [17] Cariyāvavatthāneti viññāṇacariyāaññāṇacariyāñāṇacariyāvasena cariyānaṃ vavatthāne. "cariyavavatthāne"ti rassaṃ katvāpi paṭhanti. [18] Catudhammavavatthāneti kāmāvacarabhūmiādīnaṃ cuddasannaṃ catukkānaṃ vasena catunnaṃ catunnaṃ dhammānaṃ vavatthāne. Bhūmīti ca "bhūmigatañca vehāsaṭṭhañcā"tiādīsu 6- paṭhaviyaṃ vattati. "abhūmiṃ tāta mā sevā"tiādīsu 7- visaye. "sukhabhūmiyaṃ kāmāvacare"ti- ādīsu 8- uppajjanaṭṭhāne. Idha pana koṭṭhāse vattati. Paricchedetipi vadanti. [19] Navadhammavavatthāneti kāmāvacarakusalādivasena pāmojjamūlakavasena yonisomanasikāramūlakavasena ca navannaṃ navannaṃ dhammānaṃ vavatthāne. Imesu ca pañcasu @Footnote: 1 dī.Sī. 9/96,468/37,204, abhi.saṅ. 34/161/50 @2 dī.mahā. 10/289,373,382/186,248,257 @3 Ma.u. 14/349,353/307,309 4 abhi.saṅ. 34/20/4 @5 Ma.u. 14/187/160 6 saṃ.sa. 15/136/121 @7 khu.jā. 27/863/192 (syā) 8 abhi.saṅ. 34/988/239

--------------------------------------------------------------------------------------------- page38.

Ñāṇesu paṭhamaṃ ajjhattadhammā vavatthāpetabbāti vatthunānatte ñāṇaṃ paṭhamaṃ vuttaṃ, tato tesaṃ visayā vavatthāpetabbāti tadanantaraṃ gocaranānatte ñāṇaṃ vuttaṃ, tato parāni tīṇi ñāṇāni tiṇṇaṃ catunnaṃ navannaṃ vasena gaṇanānulomena vuttāni. [20] Idāni yasmā nāmarūpasseva pabhedato vavatthāpanañāṇaṃ ñātapariññā, tadanantaraṃ tīraṇapariññā, tadanantaraṃ pahānapariññāti tisso pariññā, taṃsambandhā ca bhāvanāsacchikiriyā honti, tasmā dhammanānattañāṇānantaraṃ ñātaṭṭhe ñāṇādīni pañca ñāṇāni uddiṭṭhāni. Tisso hi pariññā ñātapariññā tīraṇapariññā pahānapariññā ca. Tattha "ruppanalakkhaṇaṃ rūpaṃ, vedayitalakkhaṇā vedanā"ti evaṃ tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ paccattalakkhaṇasallakkhaṇavasena pavattā paññā ñātapariññā nāma. "rūpaṃ aniccaṃ dukkhaṃ anattā, vedanā aniccā dukkhā anattā"tiādinā nayena tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ sāmaññalakkhaṇaṃ āropetvā pavattā lakkhaṇārammaṇika- vipassanāpaññā tīraṇapariññā nāma. Tesuyeva pana dhammesu niccasaññādipajahanavasena pavattā lakkhaṇārammaṇikavipassanāva pahānapariññā nāma. Tattha saṅkhāraparicchedato paṭṭhāya yāva paccayapariggahā ñātapariññāya bhūmi. Etasmiṃ hi antare dhammānaṃ paccattalakkhaṇapaṭivedhasseva ādhipaccaṃ hoti. Kalāpasammasanato paṭṭhāya yāva udayabbayānupassanā tīraṇapariññāya bhūmi. Etasmiṃ hi antare sāmaññalakkhaṇapaṭivedhasseva ādhipaccaṃ hoti. Bhaṅgānupassanaṃ ādiṃ katvā upari pahānapariññāya bhūmi. Tato paṭṭhāya hi "aniccato anupassanto niccasaññaṃ pajahati, dukkhato anupassanto sukhasaññaṃ pajahati, anattato anupassanto attasaññaṃ pajahati, nibbindanto nandiṃ pajahati, virajjanto rāgaṃ pajahati, nirodhento samudayaṃ pajahati, paṭinissajjanto ādānaṃ pahajahatī"ti 1- evaṃ niccasaññādipahānasādhikānaṃ sattannaṃ anupassanānaṃ ādhipaccaṃ hoti. @Footnote: 1 khu.paṭi. 31/52/59

--------------------------------------------------------------------------------------------- page39.

Tattha abhiññāpaññāti dhammānaṃ ruppanādisabhāvena jānanapaññā. Sā hi sobhanaṭṭhena abhisaddena "tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ sabhāvajānanavasena sobhanaṃ jānanan"ti katvā abhiññāti vuccati. Ñātaṭṭhe ñāṇanti jānanasabhāvaṃ ñāṇaṃ. [21] Pariññāpaññāti jānanapaññā. Sā hi byāpanaṭṭhena parisaddena "aniccādisāmaññalakkhaṇavasena sakiccasamāpanavasena vā byāpitaṃ jānanan"ti katvā pariññāti vuccati. Tīraṇaṭṭhe ñāṇanti upaparikkhaṇasabhāvaṃ, sammasanabhāvaṃ vā ñāṇaṃ. [22] Pahāne paññāti niccasaññādīnaṃ pajahanā paññā, pajahatīti vā, pajahanti etenāti vā pahānaṃ. Pariccāgaṭṭhe ñāṇanti pariccajanasabhāvaṃ ñāṇaṃ. [23] Bhāvanāpaññāti vaḍḍhanapaññā. Ekarasaṭṭhe ñāṇanti ekakiccasabhāvaṃ ñāṇaṃ, vimuttirasena vā ekarasabhāvaṃ ñāṇaṃ. [24] Sacchikiriyā paññāti paṭivedhavasena paṭilābhavasena vā paccakkhakaraṇapaññā. Phassanaṭṭhe 1- ñāṇanti tadubhayavaseneva vindanasabhāvaṃ ñāṇaṃ. [25-28] Idāni yasmā pahānabhāvanāsacchikiriyañāṇāni ariyamaggaphala- sampayuttānipi honti, tasmā tadanantaraṃ ariyapuggalānaṃyeva labbhamānāni cattāri paṭisambhidāñāṇāni uddiṭṭhāni. Tatthāpi paccayuppanno attho dukkhasaccaṃ viya pākaṭo suviññeyyo cāti paṭhamaṃ atthapaṭisambhidāñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, tassa atthassa hetudhammavisayattā tadanantaraṃ dhammapaṭisambhidāñāṇaṃ, tadubhayassa niruttivisayattā tadanantaraṃ niruttipaṭisambhidāñāṇaṃ, tesu tīsupi ñāṇesu pavattanato tadanantaraṃ paṭibhānapaṭisambhidāñāṇaṃ. Pakāraṃ dīghaṃ katvā ca paṭhanti. @Footnote: 1 Sī. phusanaṭṭhe

--------------------------------------------------------------------------------------------- page40.

[29-31] Ito parāni vihāraṭṭhe ñāṇādīni tīṇi ñāṇāni ariyānaṃyeva sambhavato paṭisambhidāpabhedato ca paṭisambhidāñāṇānantaraṃ uddiṭṭhāni. Vihāraṭṭhe ñāṇaṃ hi dhammapaṭisambhidā hoti, samāpattaṭṭhe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, dhammasabhāve ñāṇaṃ hi paṭisambhidākathāyaṃ 1- dhammapaṭisambhidāti vuttaṃ. Nibbāne ñāṇaṃ pana atthapaṭisambhidā eva. Tattha vihāranānatteti aniccānupassanādivasena nānāvipassanāvihāre. Vihāraṭṭheti vipassanāvihārasabhāve. Vihāroti ca sasampayuttā vipassanā eva. Samāpattinānatteti animittādivasena nānāphalasamāpattiyaṃ. Samāpattīti ca lokuttaraphalabhūtā cittacetasikadhammā. Vihārasamāpattinānatteti ubhayavasena vuttaṃ. [32] Tato vihārasamāpattiñāṇasādhakassa "dubhato vuṭṭhānavivaṭṭane paññā"ti pubbe vuttassāpi maggañāṇassa āsavasamucchedasamatthataṃ anantaraphala- dāyakattañca kāraṇena visesetvā aparenākārena vattukāmena tadeva "ānantarika- samādhimhi ñāṇan"ti uddiṭṭhaṃ. Tattha avikkhepaparisuddhattāti vikkhipati tena cittanti vikkhepo, uddhaccassetaṃ nāmaṃ. Na vikkhepo avikkhepo, uddhacca- paṭipakkhassa samādhissetaṃ nāmaṃ. Parisuddhassa bhāvo parisuddhattaṃ, avikkhepassa parisuddhattaṃ avikkhepaparisuddhattaṃ, tasmā avikkhepaparisuddhattā samādhissa parisuddhabhāvenāti attho. Idaṃ hi āsavasamucchedassa anantaraphaladāyakattassa ca kāraṇavacanaṃ. Āsavasamucchedeti ettha āsavantīti āsavā, cakkhutopi .pe. Manatopi sandanti pavattantīti vuttaṃ hoti. Dhammato yāva gotrabhuṃ okāsato yāva bhavaggaṃ savantīti vā āsavā, etaṃ dhammaṃ etañca okāsaṃ anto karitvā pavattantīti attho. Antokaraṇattho hi ayaṃ ākāro. Cirapārivāsikaṭṭhena madirādayo āsavā viyātipi āsavā. Lokasmiṃ hi cirapārivāsikā madirādayo āsavāti vuccanti. Yadi ca cirapārivāsikaṭṭhena āsavā, eteyeva bhavitumarahanti. Vuttaṃ hetaṃ:- @Footnote: 1 khu.paṭi. 31/30/360

--------------------------------------------------------------------------------------------- page41.

"purimā bhikkhave koṭi na paññāyati avijjāya, ito pubbe avijjā nāhosi, atha pacchā samabhavī"tiādi. 1- Āyataṃ vā saṃsāradukkhaṃ savanti pasavantītipi āsavā, samucchijjati 2- etenāti samucchedo. Paññāti kāmāsavādīnaṃ catunnaṃ āsavānaṃ samucchede paññā. Ānantarikasamādhimhi ñāṇanti attano pavattisamanantaraṃ niyameneva phalappadānato ānantarikoti laddhanāmo maggasamādhi. Na hi maggasamādhimhi uppanne tassa phaluppattinisedhako koci antarāyo atthi. Yathāha:- "ayaṃ ca puggalo sotāpattiphalasacchikiriyāya paṭipanno assa, kappassa ca uḍḍayhanavelā assa. Neva tāva kappo uḍḍaheyya, yāvāyaṃ puggalo na sotāpattiphalaṃ sacchikaroti, ayaṃ vuccati puggalo ṭhitakappī. Sabbepi maggasamaṅgino puggalā ṭhitakappino"ti. 3- Idaṃ tena ānantarikasamādhinā sampayuttaṃ ñāṇaṃ. [33] Iminā maggañāṇena phalappattānaṃ ariyānaṃyeva sambhavato imassa ñāṇassa anantaraṃ araṇavihārañāṇādīni cattāri ñāṇāni uddiṭṭhāni. Tatrāpi ca arahatoyeva satatameva ca sambhavato araṇavihāre ñāṇaṃ paṭhamaṃ uddiṭṭhaṃ, tadanantaraṃ nirodhassa anāgāmiarahantānaṃ sambhavepi bahusambhārattā visesena ca nirodhassa nibbānasammatattā ca nirodhasamāpattiyā ñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, tadanantaraṃ parinibbānassa kālantare parinibbānakālaṃ āhacca ṭhitattā dīghakālikanti parinibbāne ñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, tadanantaraṃ samasīsaṭṭhassa 4- sabbakilesakhayānantaraṃ parinibbānakālaṃ āhacca @Footnote: 1 aṅ.dasaka. 24/61/90 2 Ma. samucchindati @3 abhi.pu. 36/17/120 4 ka. samasīsantassa

--------------------------------------------------------------------------------------------- page42.

Ṭhitattā rassakālikanti samasīsaṭṭhe ñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Tattha santo cāti cakāro dassanādhipateyyañca santo vihārādhigamo ca paṇītādhimuttatā cāti tīhipi padehi sambandhitabbo. Dassananti vipassanāñāṇaṃ, adhipatiyeva ādhipateyyaṃ, adhipatito vā āgatattā ādhipateyyaṃ, dassanañca taṃ ādhipateyyañcāti dassanādhipateyyaṃ. Viharatīti vihāro, viharanti tena vāti vihāro, adhigammati pāpuṇīyatīti adhigamo, vihāro eva adhigamo vihārādhigamo. So ca kilesapariḷāhavirahitattā nibbutoti santo. So ca arahattaphalasamāpattipaññā. Uttamaṭṭhena atappakaṭṭhena ca paṇīto, padhānabhāvaṃ nītoti vā paṇīto, paṇīte adhimutto visaṭṭhacitto tapparamo paṇītādhimutto, tassa bhāvo paṇītādhimuttatā. Sā ca phalasamāpattādhimuttā pubbabhāgapaññā eva. Araṇavihāreti nikkilesavihāre. Rāgādayo hi raṇanti satte cuṇṇenti pīḷentīti raṇā, raṇanti etehi sattā kandanti paridevantīti vā raṇā, vutto tividhopi vihāro, natthi etassa raṇāti araṇo, vividhe paccanīkadhamme haranti etenāti vihāro. Tasmiṃ araṇe vihāre. Niddesavāre 1- vuttapaṭhamajjhānādīni ca paṇītādhimuttatāya eva saṅgahitāni. Phalasamāpattiṃ samāpajjitukāmatāya hi paṭhamajjhānādiṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya jhānasampayuttadhamme vipassati, yā ca araṇavibhaṅgasuttante 2- bhagavatā desitā araṇapaṭipadā, sāpi imināva saṅgahitāti veditabbā. Vuttaṃ hi tattha bhagavatā:- "araṇavibhaṅgaṃ vo bhikkhave desessāmi .pe. Na kāmasukhaṃ anuyuñjeyya hīnaṃ gammaṃ pothujjanikaṃ anariyaṃ anatthasañhitaṃ, na ca attakilamathānuyogaṃ anuyuñjeyya dukkhaṃ anariyaṃ anatthasañhitaṃ. Ete kho bhikkhave ubho ante anupagamma majjhimā paṭipadā tathāgatena abhisambuddhā @Footnote: 1 khu.paṭi. 31/82/101 2 Ma.u. 14/323 ādi/296

--------------------------------------------------------------------------------------------- page43.

Cakkhukaraṇī ñāṇakaraṇī upasamāya abhiññāya sambodhāya nibbānāya saṃvattati. Ussāhanañca jaññā, apasādanañca jaññā, ussādanañca ñatvā apasādanaṃ ca ñatvā nevussādeyya na apasādeyya, dhammameva deseyya. Sukhavinicchayaṃ jaññā, sukhavinicchayaṃ ñatvā ajjhattaṃ sukhamanuyuñjeyya, rahovādaṃ na bhāseyya, sammukhā na khīṇaṃ 1- bhaṇe, ataramānova bhāseyya no taramāno, janapadaniruttiṃ nābhiniveseyya, samaññaṃ nātidhāveyyāti. 2- Ayamuddeso araṇavibhaṅgassa .pe. Tatra bhikkhave yo kāmapaṭisandhisukhino somanassānuyogaṃ ananuyogo hīnaṃ .pe. Anatthasañhitaṃ, adukkho eso dhammo avighāto anupāyāso apariḷāho sammāpaṭipadā. Tasmā eso dhammo araṇo .pe. Tatra bhikkhave yo attakilamathānuyogaṃ ananuyogo dukkhaṃ anariyaṃ anatthasañhitaṃ. Adukkho eso dhammo .pe. Tasmā eso dhammo araṇo. Tatra bhikkhave yāyaṃ majjhimā paṭipadā tathāgatena abhisambuddhā .pe. Adukkho eso dhammo .pe. Tasmā eso dhammo araṇo .pe. Tatra bhikkhave yāyaṃ nevussādanā na apasādanā dhammadesanā ca, adukkho eso dhammo .pe. Tasmā eso dhammo araṇo .pe. Tatra bhikkhave yadidaṃ nekkhammasukhaṃ pavivekasukhaṃ upasamasukhaṃ sambodhisukhaṃ, adukkho eso dhammo .pe. Tasmā eso dhammo araṇo .pe. Tatra bhikkhave yvāyaṃ rahovādo bhūto taccho atthasañhito, adukkho eso dhammo .pe. Tasmā eso dhammo araṇo .pe. Tatra bhikkhave yvāyaṃ sammukhā khīṇavādo bhūto taccho atthasañhito, adukkho eso dhammo .pe. Tasmā eso dhammo araṇo .pe. Tatra bhikkhave yadidaṃ @Footnote: 1 ka. sammukhānākkhiṇaṃ 2 ka. nātisāreyyāti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page44.

Ataramānassa bhāsitaṃ, adukkho eso dhammo .pe. Tasmā eso dhammo araṇo .pe. Tatra bhikkhave yvāyaṃ janapadaniruttiyā ca anabhiniveso samaññāya ca anatisāro, adukkho eso dhammo .pe. Tasmā eso dhammo araṇoti. Tasmātiha bhikkhave saraṇañca dhammaṃ jānissāma, araṇañca dhammaṃ jānissāma. Saraṇañca dhammaṃ ñatvā araṇaṃ ca dhammaṃ ñatvā araṇapaṭipadaṃ paṭipajjissāmāti evaṃ hi vo bhikkhave sikkhitabbaṃ. Subhūti ca pana bhikkhave kulaputto araṇapaṭipadaṃ paṭipanno"ti tattha majjhimā paṭipadā dassanādhipateyyena ca santena vihārādhigamena ca saṅgahitā. Kāmasukhaṃ attakilamathaṃ ananuyogo majjhimā paṭipadā eva. Arahato hi vipassanā pubbabhāgamajjhimā paṭipadā hoti, arahattaphalasamāpatti aṭṭhaṅgamaggavasena majjhimā paṭipadā ca. Sesā pana paṇītādhimuttatāya eva saṅgahitāti veditabbā kiñcāpi sabbepi arahanto araṇavihārino, aññe arahanto dhammaṃ desentā "sammāpaṭipanne sammāpaṭipannā"ti "micchāpaṭipanne micchāpaṭipannā"ti puggalavasenāpi ussādanāpasādanāni katvā dhammaṃ desenti, subhūtitthero pana "ayaṃ micchāpaṭipadā, ayaṃ sammāpaṭipadā"ti dhammavaseneva dhammaṃ desesi. Teneva bhagavā taṃyeva araṇapaṭipadaṃ paṭipannoti ca vaṇṇesi, "etadaggaṃ bhikkhave mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ araṇavihārīnaṃ yadidaṃ subhūtī"ti 1- ca araṇavihārīnaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti. [34] Dvīhi balehīti samathabalavipassanābalehi. Samannāgatattāti yuttattā paripuṇṇattā vā. Tayo cāti vibhattivipallāso, tiṇṇaṃ cāti vuttaṃ hoti. Saṅkhārānanti vacīsaṅkhārakāyasaṅkhāracittasaṅkhārānaṃ. Paṭippassaddhiyāti paṭippas- saddhatthaṃ nirodhatthaṃ, appavattatthanti vuttaṃ hoti. Soḷasahīti aniccānupassanādīni aṭṭha, @Footnote: 1 aṅ.ekaka. 20/201/24

--------------------------------------------------------------------------------------------- page45.

Maggaphalāni aṭṭhāti soḷasahi. Ñāṇacariyāhīti ñāṇappavattīhi. Navahīti rūpārūpāvacara- samādhi tadupacāro cāti navahi. Vasibhāvatā paññāti lahutā yathāsukhavattanaṃ issariyaṃ vaso, so assa atthīti vasī, vasino bhāvo vasibhāvo, vasibhāvo eva vasibhāvatā yathā pāṭikulyameva pāṭikulyatā. Evaṃvidhā paññā vasibhāvatāya paññāti vā attho. Sikāraṃ dīghaṃ katvā ca paṭhanti. Samannāgatattā ca paṭippassaddhiyā ca ñāṇacariyāhi ca samādhicariyāhi cāti cakāro sambandhitabbo. Nirodhasamāpattiyā ñāṇanti anāgāmiarahantānaṃ nirodhasamāpattinimittaṃ ñāṇaṃ yathā ajinamhi haññate dīpīti. Nirodhasamāpattīti ca nevasaññānāsaññāyatanassa abhāvamattaṃ, na koci dhammo, paññattimattaṃ. Abhāvamattattā nirodhoti ca, samāpajjantena samāpajjīyati nāmāti samāpattīti ca vuccati. [35] Sampajānassāti sammā pakārehi jānātīti sampajāno. Tassa sampajānassa. Pavattapariyādāneti pavattapariyādānaṃ 1- pavattanaṃ pavattaṃ, samudācāroti attho. Kilesapavattaṃ khandhapavattañca. Tassa pavattassa pariyādānaṃ parikkhayo appavatti pavattapariyādānaṃ. Tasmiṃ pavattapariyādāne. Parinibbāne ñāṇanti arahato kāmacchandādīnaṃ parinibbānaṃ appavattaṃ anupādisesaparinibbānañca paccavekkhantassa tasmiṃ kilesaparinibbāne khandhaparinibbāne ca pavattaṃ ñāṇaṃ. [36] Sabbadhammānanti sabbesaṃ tebhūmakadhammānaṃ. Sammā samucchedeti santatisamucchedavasena suṭṭhu nirodhe. Nirodhe ca anupaṭṭhānatāti nirodhe kate puna na upaṭṭhānatāya, puna anuppattiyanti attho. Sammāsamucchede ca nirodhe ca anupaṭṭhānatā cāti cakāro sambandhitabbo. @Footnote: 1 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page46.

Samasīsaṭṭhe ñāṇanti nekkhammādīni sattattiṃsa samāni, taṇhādīni terasa sīsāni. Paccanīkadhammānaṃ samitattā samāni, yathāyogaṃ padhānattā ca koṭittā ca sīsāni. Ekasmiṃ iriyāpathe vā ekasmiṃ roge vā sabhāgasantativasena ekasmiṃ jīvitindriye vā nekkhammādīni samāni ca saddhādīni sīsāni ca assa santīti samasīsī, samasīsissa attho samasīsaṭṭho. Tasmiṃ samasīsaṭṭhe, samasīsibhāveti attho. Ekasmiṃ iriyāpathe roge vā sabhāgasantativasena jīvite vā vipassanaṃ ārabhitvā tasmiṃyeva iriyāpathe roge sabhāgajīvite vā cattāri maggaphalāni patvā tasmiṃyeva parinibbāyantassa arahatoyeva samasīsibhāvo hotīti tasmiṃ samasīsibhāve ñāṇanti vuttaṃ hoti. Vuttañca puggalapaññattiyaṃ, 1- tassā ca aṭṭhakathāyaṃ:- "katamo ca puggalo samasīsī, yassa puggalassa apubbaṃ acarimaṃ āsavapariyādānañca hoti jīvitapariyādānañca. Ayaṃ vuccati puggalo samasīsī"ti. "samasīsiniddese apubbaṃ acarimanti apure apacchā, santatippaccupannavasena ekavāraṃyeva, ekakālaṃyevāti attho. Pariyādānanti parikkhayo. Ayanti ayaṃ puggalo samasīsī nāma vuccati. So panesa tividho hoti iriyāpathasamasīsī rogasamasīsī jīvitasamasīsīti. Tattha yo caṅkamantova vipassanaṃ ārabhitvā arahattaṃ patvā caṅkamantova parinibbāti, yo ṭhitakova vipassanaṃ ārabhitvā arahattaṃ patvā ṭhitakova parinibbāti, yo nisinnova vipassanaṃ ārabhitvā arahattaṃ patvā nisinnova parinibbāti, yo nipannova vipassanaṃ ārabhitvā arahattaṃ patvā nipannova parinibbāti, ayaṃ iriyāpathasamasīsī nāma. Yo pana ekaṃ rogaṃ patvā antorogeyeva vipassanaṃ ārabhitvā arahattaṃ patvā teneva rogena parinibbāti, ayaṃ rogasamasīsī nāma. Kataro @Footnote: 1 abhi.pu. 36/16/120

--------------------------------------------------------------------------------------------- page47.

Jīvitasamasīsī? terasa sīsāni. Tattha kilesasīsaṃ avijjaṃ arahattamaggo pariyādiyati, pavattasīsaṃ jīvitindriyaṃ cuticittaṃ pariyādiyati, avijjāpariyādāyakaṃ cittaṃ jīvitindriyaṃ pariyādātuṃ na sakkoti, jīvitindriyapariyādāyakaṃ cittaṃ avijjaṃ pariyādātuṃ na sakkoti. Avijjāpariyādāyakaṃ cittaṃ aññaṃ, jīvitindriyapariyādāyakaṃ cittaṃ aññaṃ. Yassa cetaṃ sīsadvayaṃ samaṃ pariyādānaṃ gacchati, so jīvitasamasīsī nāma. Kathamidaṃ samaṃ hotīti? vārasamatāya. Yasmiṃ hi vāre maggavuṭṭhānaṃ hoti. Sotāpattimagge Pañca paccavekkhaṇāni, sakadāgāmimagge pañca, anāgāmimagge pañca, arahattamagge cattārīti ekūnavīsatime paccavekkhaṇañāṇe patiṭṭhāya bhavaṅgaṃ otaritvā parinibbāyati. Imāya vārasamatāya eva ubhayasīsapariyādānampi samaṃ hoti nāma. Tenāyaṃ puggalo `jīvitasamasīsī'ti vuccati. Ayameva ca idha adhippeto"ti. [37] Idāni yasmā sutamayasīlamayabhāvanāmayañāṇāni vaṭṭapādakāni sallekhā nāma na honti, lokuttarapādakāneva etāni ca aññāni ca ñāṇāni sallekhāti vuccanti, tasmā paccanīkasallekhanākārena pavattāni ñāṇāni dassetuṃ samasīsaṭṭhe ñāṇānantaraṃ sallekhaṭṭhe ñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Tattha puthunānattatejapariyādāne paññāti lokuttarehi asammissatthena puthūnaṃ rāgādīnañca nānattānaṃ nānāsabhāvānaṃ kāmacchandādīnañca santāpanaṭṭhena "tejā"ti laddhanāmānaṃ dussīlyādīnañca pariyādāne khepane paññā, nekkhammādimhi sattattiṃsappabhede dhamme paññāti vuttaṃ hoti. Athavā puthubhūtā nānattabhūtā ca tejā eva tesaṃ puthubhūtānaṃ nānattabhūtānaṃ dussīlyādīnaṃ pañcannaṃ tejānaṃ pariyādāne paññāti attho. Tejehiyeva puthūnaṃ nānattānañca saṅgahaṃ niddesavāre pakāsayissāma. Sallekhaṭṭhe ñāṇanti paccanīkadhamme sallekhati samucchindatīti sallekho, tasmiṃ nekkhammādike sattattiṃsappabhede sallekhabhāve ñāṇaṃ. "pare vihiṃsakā bhavissanti,

--------------------------------------------------------------------------------------------- page48.

Mayamettha avihiṃsakā bhavissāmāti sallekho karaṇīyo"tiādinā 1- nayena bhagavatā sallekha- suttante vutto catucattāḷīsabhedopi sallekho iminā saṅgahitoyevāti veditabbo. [38] Idāni sallekhe ṭhitena kattabbaṃ sammappadhānavīriyaṃ dassetuṃ tadanantaraṃ vīriyārambhe ñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Tattha asallīnattapahitattapaggahaṭṭheti kosajjavasena asallīno asaṅkucito attā assāti asallīnatto. Attāti cittaṃ. Yathāha:- "udakaṃ hi nayanti nettikā usukārā namayanti tejanaṃ dāruṃ namayanti tacchakā attānaṃ damayanti paṇḍitā"ti- ādi 2- kāye ca jīvite ca anapekkhatāya pahito pesito vissaṭṭho attā etenāti pahitatto. Attāti attabhāvo yathāha:- "yā pana bhikkhunī attānaṃ vadhitvā vadhitvā rodeyyā"tiādi. 3- Asallīnatto ca so pahitatto cāti asallīnattapahitatto. Sahajātadhamme paggaṇhāti upatthambhetīti paggaho, paggaho eva attho paggahaṭṭho, paggahasabhāvoti attho. Asallīnattapahitattassa paggahaṭṭho asallīnattapahitatta- paggahaṭṭho. Tasmiṃ asallīnattapahitattapaggahaṭṭhe. "tasmātiha bhikkhave tumhepi appaṭivānaṃ padaheyyātha. Kāmaṃ taco ca nhāru ca aṭṭhi ca avasissatu, upasussatu sarīre maṃsalohitaṃ. Yaṃ taṃ purisathāmena purisavīriyena purisaparakkamena pattabbaṃ, na taṃ apāpuṇitvā vīriyassa saṇṭhānaṃ bhavissatī"ti 4- vuttattā asallīnattapahitatta- vacanena padhānasmiṃ appaṭivānitā anivattanatā vuttā. Paggahaṭṭhavacanena pana kosajjuddhaccavimuttaṃ samappavattaṃ vīriyaṃ vuttaṃ. Vīriyārambhe ñāṇanti vīrabhāvo vīriyaṃ, vīrānaṃ vā kammaṃ, vidhinā vā nayena upāyena īrayitabbaṃ pavattayitabbanti vīriyaṃ, tadetaṃ ussāhalakkhaṇaṃ, sahajātānaṃ @Footnote: 1 Ma.mū. 12/83/56 2 khu.dha. 25/145/42 @3 vi.bhikkhunī. 3/880/107 4 aṅ.duka. 20/5/50

--------------------------------------------------------------------------------------------- page49.

Dhammānaṃ upatthambhanarasaṃ, asaṃsīdanabhāvapaccupaṭṭhānaṃ, "saṃviggo yoniso padahatī"ti 1- vacanato saṃvegapadaṭṭhānaṃ, vīriyārambhavatthupadaṭṭhānaṃ vā. Sammā āraddhaṃ sabbasampattīnaṃ mūlaṃ hotīti daṭṭhabbaṃ. Vīriyasaṅkhāto ārambho vīriyārambho. Iminā sesārambhe paṭikkhipati. Ayaṃ hi ārambhasaddo kamme āpattiyaṃ kiriyāyaṃ vīriye hiṃsāyaṃ vikopaneti anekesu atthesu āgato. "yaṅkiñci dukkhaṃ sambhoti sabbaṃ ārambhapaccayā ārambhānaṃ nirodhena natthi dukkhassa sambhavo"ti 2- ettha hi kammaṃ ārambhoti āgataṃ. "ārambhati ca vippaṭisārī ca hotī"ti 3- ettha āpatti. "mahāyaññā mahārambhā, na te honti mahapphalā"ti 4- ettha yūpussāpanādi- kiriyā. "ārambhatha nikkhamatha, yuñjatha buddhasāsane"ti 5- ettha vīriyaṃ. "samaṇaṃ gotamaṃ uddissa pāṇaṃ ārambhantī"ti 6- ettha hiṃsā. "bījagāmabhūtagāmasamārambhā paṭivirato hotī"ti 7- ettha chedanabhañjanādikaṃ vikopanaṃ. Idha pana vīriyameva adhippetaṃ. Tena vuttaṃ "vīriyasaṅkhāto ārambho vīriyārambho"ti. Vīriyaṃ hi ārabhanakavasena ārambhoti vuccati. Tasmiṃ vīriyārambhe ñāṇaṃ. Asallīnattā pahitattātipi paṭhanti, asallīnabhāvena pahitabhāvenāti attho. Purimapāṭhoyeva sundaro. Keci pana "satidhammavicayavīriyapīti- sambojjhaṅgānaṃ samatā asallīnattatā, satisamādhipassaddhiupekkhāsambojjhaṅgānaṃ samatā pahitattatā, sattannaṃ sambojjhaṅgānaṃ samatā paggahaṭṭho"ti vaṇṇayanti. [39] Idāni sammāvāyāmasiddhaṃ maggaphalaṃ pattena lokahitatthaṃ dhammadesanā kātabbāti dassetuṃ tadanantaraṃ atthasandassane ñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Tattha @Footnote: 1 aṅ.catukka. 21/113/131 2 khu.su. 25/750/481 @3 aṅ.pañcaka. 22/142/185 (syā), abhi.pu. 36/191/179 @4 aṅ.catukka. 21/39/47, saṃ.sa. 15/120/92 5 saṃ.sa. 15/185/188 @6 Ma.Ma. 13/51/34 7 dī.Sī. 9/10,11/5,6, Ma.mū. 12/293/257

--------------------------------------------------------------------------------------------- page50.

Nānādhammappakāsanatāti sabbasaṅkhatāsaṅkhatavasena nānādhammānaṃ pakāsanatā dīpanatā desanatā. Pakāsanatāti ca pakāsanā eva. 1- Atthasandassaneti nānāatthānaṃ paresaṃ sandassane. Dhammā ca atthā ca te eva. [40] Idāni paresaṃ dhammiyā kathāya sandassentassa tassa ariyapuggalassa yathāsabhāvadhammadesanākāraṇaṃ dassanavisuddhiṃ dassetuṃ tadanantaraṃ dassanavisuddhiñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Tattha sabbadhammānaṃ ekasaṅgahatā nānattekattapaṭivedheti sabbesaṃ saṅkhatāsaṅkhatadhammānaṃ ekasaṅgahatāya ca kāmacchandādīnaṃ nānattassa ca nekkhammādīnaṃ ekattassa ca paṭivedho, abhisamayoti attho. So pana 2- maggapaññā phalapaññā ca. Maggapaññā saccābhisamayakkhaṇe saccābhisamayavasena paṭivijjhatīti paṭivedho, phalapaññā paṭividdhattā paṭivedho. Ekasaṅgahatāti ettha jātisaṅgaho sañjāti- saṅgaho kiriyāsaṅgaho gaṇanasaṅgahoti catubbidho saṅgaho. Tattha "sabbe khattiyā āgacchantu, sabbe brāhmaṇā, sabbe vessā, sabbe suddā āgacchantu ", "yā cāvuso visākha sammāvācā, yo ca sammākammanto, yo ca sammāājīvo, ime dhammā sīlakkhandhe saṅgahitā"ti 3- ayaṃ jātisaṅgaho nāma. "ekajātikā āgacchantū"ti vuttaṭṭhāne viya hi idha sabbe jātiyā ekasaṅgahitā. "sabbe kosalakā āgacchantu, sabbe māgadhikā, sabbe bhārukacchakā āgacchantu ", "yo cāvuso visākha sammāvāyāmo, yā ca sammāsati, yo ca sammāsamādhi, ime dhammā samādhikkhandhe saṅgahitā"ti 3- ayaṃ sañjātisaṅgaho nāma. "ekaṭṭhāne jātā saṃvaḍḍhā 4- āgacchantū"ti vuttaṭṭhāne viya hi idha sabbe jātiṭṭhānena nivuttho- kāsena ekasaṅgahitā. "sabbe hatthārohā āgacchantu, sabbe assārohā āgacchantu, sabbe rathikā āgacchantu ", "yā cāvuso visākha sammādiṭṭhi, yo ca sammāsaṅkappo, @Footnote: 1 Sī. desanatāti ca pakāsanatā eva 2 Ma.,ka. sā panesā @3 Ma.mū. 12/462/412 4 Sī.,ka. jātisambandhā

--------------------------------------------------------------------------------------------- page51.

Ime dhammā paññākkhandhe saṅgahitā"ti 1- ayaṃ kiriyāsaṅgaho nāma. Sabbeva hi te attano kiriyākaraṇena ekasaṅgahitā. "cakkhāyatanaṃ katamaṃ khandhagaṇanaṃ gacchati, cakkhāyatanaṃ rūpakkhandhagaṇanaṃ gacchati. Hañci cakkhāyatanaṃ rūpakkhandhagaṇanaṃ gacchati, tena vata re vattabbe cakkhāyatanaṃ rūpakkhandhena saṅgahitan"ti 2- ayaṃ gaṇanasaṅgaho nāma. Ayamidha adhippeto. Tathaṭṭhādīsu dvādasasu ākāresu visuṃ visuṃ ekena saṅgaho gaṇanaparicchedo etesanti ekasaṅgahā, ekasaṅgahānaṃ bhāvo ekasaṅgahatā. Dassanavisuddhiñāṇanti maggaphalañāṇaṃ dassanaṃ, dassanameva visuddhi dassanavisuddhi, dassanavisuddhi eva ñāṇaṃ dassanavisuddhiñāṇaṃ. Maggañāṇaṃ visujjhatīti dassanavisuddhi, phalañāṇaṃ visuddhattā dassanavisuddhi. [41] Idāni dassanavisuddhisādhakāni vipassanāñāṇāni dvidhā dassetuṃ tadanantaraṃ khantiñāṇapariyogāhaṇañāṇāni uddiṭṭhāni. Tattha viditattā paññāti rūpakkhandhādīnaṃ aniccādito viditattā pavattā paññā. Khantiñāṇanti viditameva khamatīti khanti, khanti eva ñāṇaṃ khantiñāṇaṃ. Etena adhivāsanakhantiṃ paṭikkhipati. Etaṃ kalāpasammasanādivasena pavattaṃ taruṇavipassanāñāṇaṃ. [42] Phuṭṭhattā paññāti rūpakkhandhādīnaṃ aniccādivasena ñāṇaphassena phuṭṭhattā pavattā paññā. Pariyogāhaṇe ñāṇanti phuṭṭhameva pariyogāhati pavisatīti pariyogāhaṇaṃ, ñāṇaṃ. Gākāraṃ rassaṃ katvāpi paṭhanti. Etaṃ bhaṅgānupassanādivasena pavattaṃ tikkhavipassanāñāṇaṃ. Keci pana "vipassanāñāṇameva saddhāvāhissa khantiñāṇaṃ, paññāvāhissa pariyogāhaṇañāṇan"ti vadanti. Evaṃ sante etāni dve ñāṇāni ekassa na sambhavanti, tadasambhave ekassa sāvakassa sattasaṭṭhi sāvakasādhāraṇañāṇāni na sambhavanti, tasmā taṃ na yujjati. @Footnote: 1 Ma.mū. 12/462/412 2 abhi.ka. 37/1128/363 (syā)

--------------------------------------------------------------------------------------------- page52.

[43] Idāni yasmā puthujjanā sekkhā ca vipassanūpage khandhādayo dhamme sakale eva sammasanti, na tesaṃ ekadesaṃ, tasmā tesaṃ padesavihāro na labbhati, arahatoyeva yathāruci padesavihāro labbhatīti dassanavisuddhisādhakāni ñāṇāni vatvā tadanantaraṃ arahato dassanavisuddhisiddhaṃ padesavihārañāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Tattha samodahane paññāti khandhādīnaṃ ekadesassa vedanādhammassa samodahanapaññā, sampiṇḍapaññā rāsikaraṇapaññā. Samodhāne paññātipi pāṭho, soyeva attho. Padesavihāre ñāṇanti khandhādīnaṃ padesena ekadesena avayavena vihāro padesavihāro, tasmiṃ padesavihāre ñāṇaṃ. Tattha padeso nāma khandhapadeso āyatanadhātusaccaindriyapaccayākārasatipaṭṭhānajhānanāmarūpadhammapadesoti nānāvidho. Evaṃ nānāvidho cesa vedanā eva. Kathaṃ? pañcannaṃ khandhānaṃ vedanākkhandhavasena Khandhekadeso, dvādasannaṃ āyatanānaṃ vedanāvasena dhammāyatanekadeso, aṭṭhārasannaṃ dhātūnaṃ vedanāvasena dhammadhātekadeso, catunnaṃ saccānaṃ vedanāvasena dukkhasaccekadeso, bāvīsatiyā indriyānaṃ pañcavedanindriyavasena indriyekadeso, dvādasannaṃ paṭiccasamuppādaṅgānaṃ phassapaccayā vedanāvasena paccayākārekadeso, catunnaṃ satipaṭṭhānānaṃ vedanānupassanāvasena satipaṭṭhānekadeso, catunnaṃ jhānānaṃ sukhaupekkhāvasena jhānekadeso, nāmarūpānaṃ vedanāvasena nāmarūpekadeso, kusalādīnaṃ sabbadhammānaṃ vedanāvasena dhammekadesoti evaṃ vedanā eva khandhādīnaṃ padeso, tassā vedanāya eva paccavekkhaṇavasena padesavihāro. [44] Idāni yasmā samādhibhāvanāmayañāṇādīni bhāventā puthujjanā sekkhā ca te te bhāvetabbabhāvanādhamme adhipatī jeṭṭhake katvā tena tena pahātabbe tappaccanīke nānāsabhāve dhamme anekādīnave ādīnavato paccavekkhitvā tassa tassa bhāvanādhammassa vasena cittaṃ patiṭṭhapetvā te te paccanīkadhamme

--------------------------------------------------------------------------------------------- page53.

Pajahanti, pajahantā ca vipassanākāle sabbasaṅkhāre suññato disvā pacchā samucchedena pajahanti, tathā pajahantā ca ekābhisamayavasena saccāni paṭivijjhantā pajahanti, yathāvutteheva ākārehi sabbepi ariyā yathāyogaṃ paṭipajjanti, tasmā padesavihārañāṇānantaraṃ saññāvivaṭṭañāṇādīni cha ñāṇāni yathākkamena uddiṭṭhāni. Tattha adhipatattā paññāti nekkhammādīnaṃ adhipatibhāvena nekkhammādīni adhikāni katvā tadadhikabhāvena pavattā paññāti attho. Saññāvivaṭṭe ñāṇanti saññāya vivaṭṭanaṃ parāvattanaṃ parammukhabhāvoti 1- saññāvivaṭṭo, yāya saññāya te te bhāvanādhamme adhipatiṃ karoti, tāya saññāya hetubhūtāya, karaṇabhūtāya vā tato tato kāmacchandādito vivaṭṭanañāṇanti vuttaṃ hoti. Etto vivaṭṭoti avuttepi yato vivaṭṭati, tato eva vivaṭṭoti gayhati yathā vivaṭṭanānupassanāya. Sā pana saññā sañjānanalakkhaṇā, tadevetanti puna sañjānanapaccayanimittakaraṇarasā dāruādīsu tacchakādayo viya, yathā gahitanimittavasena abhinivesakaraṇapaccupaṭṭhānā hatthidassakaandhā viya, ārammaṇe anogāḷhavuttitāya aciraṭṭhānapaccupaṭṭhānā vā vijju viya, yathā upaṭṭhitavisayapadaṭṭhānā tiṇapurisakesu migapotakānaṃ purisāti uppannasaññā viya. [45] Nānatte paññāti nānāsabhāve bhāvetabbato aññasabhāve kāmacchandādike ādīnavadassanena pavattā paññā. Nānatteti ca nimittatthe bhummavacanaṃ. Nānattapahānaṃ vā nānattaṃ, nānattapahānanimittaṃ nānattapahānahetunekkhammādīsu paññāti adhippāyo. Cetovivaṭṭe ñāṇanti cetaso kāmacchandādito vivaṭṭanaṃ nekkhammādīsu ñāṇaṃ. Cetoti cettha cetanā adhippetā. Sā cetanābhāvalakkhaṇā, abhisandahaṇalakkhaṇā vā, āyūhanarasā, saṃvidahanapaccupaṭṭhānā sakiccaparakiccasādhakā jeṭṭhasissamahāvaḍḍhakiādayo viya. Accāyikakammānussaraṇādīsu panāyaṃ sampayuttānaṃ ussāhanabhāvane pākaṭā hoti. @Footnote: 1 Ma.,ka. parammukhabhāvo

--------------------------------------------------------------------------------------------- page54.

[46] Adhiṭṭhāne paññāti nekkhammādivasena cittassa patiṭṭhāne 1- paññā. Cittavivaṭṭe ñāṇanti kāmacchandādipahānavasena cittassa vivaṭṭane ñāṇaṃ. Cittaṃ cettha vijānanalakkhaṇaṃ, pubbaṅgamarasaṃ, sandhānapaccupaṭṭhānaṃ, nāmarūpapadaṭṭhānaṃ. [47] Suññate paññāti attattaniyasuññatāya anattānattaniye pavattā anattānupassanāpaññā. Ñāṇavivaṭṭe ñāṇanti ñāṇameva abhinivesato vivaṭṭatīti vivaṭṭo, taṃ ñāṇavivaṭṭabhūtaṃ ñāṇaṃ. [48] Vosagge paññāti ettha vosajjatīti vosaggo, kāmacchandādīnaṃ vosaggo nekkhammādimhi paññā. Vimokkhavivaṭṭe ñāṇanti kāmacchandādikehi vimuccatīti vimokkho, vimokkho eva vivaṭṭo vimokkhavivaṭṭo, so eva ñāṇaṃ. [49] Tathaṭṭhe paññāti ekekassa saccassa catubbidhe catubbidhe aviparīta- sabhāve kiccavasena asammohato pavattā paññā. Saccavivaṭṭe ñāṇanti catūsu saccesu ubhatovuṭṭhānavasena vivaṭṭatīti saccavivaṭṭo, so eva ñāṇaṃ. Ekameva ñāṇaṃ adhipatikatadhammavasena saññāvivaṭṭoti, pahātabbadhammavasena cetovivaṭṭoti, citta- patiṭṭhāpanavasena cittavivaṭṭoti, paccanīkapahānavasena vimokkhavivaṭṭoti evaṃ catudhā vuttaṃ. Anattānupassanāva suññatākāravasena "ñāṇavivaṭṭe ñāṇan"ti vuttā, maggañāṇameva heṭṭhā "magge ñāṇan"ti ca "ānantarikasamādhimhi ñāṇan"ti ca dvidhā vuttaṃ, 2- vivaṭṭanākāravasena "saccavivaṭṭe ñāṇan"ti vuttaṃ. [50] Idāni tassa saccavivaṭṭañāṇavasena pavattassa āsavānaṃ khaye ñāṇassa vasena pavattāni kamato cha abhiññāñāṇāni uddiṭṭhāni. Tatthāpi lokapākaṭānubhāvattā ativimhāpananti paṭhamaṃ iddhividhañāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, @Footnote: 1 Sī. adhiṭṭhāne 2 Sī. vuttampi

--------------------------------------------------------------------------------------------- page55.

Cetopariyañāṇassa visayato dibbasotañāṇaṃ oḷārikavisayanti dutiyaṃ dibbasotañāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, sukhumavisayattā tatiyaṃ cetopariyañāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Tīsu vijjāsu pubbenivāsacchādakātītatamavinodakattā paṭhamaṃ pubbenivāsānussatiñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, paccuppannānāgatatamavinodakattā dutiyaṃ dibbacakkhuñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, sabbatama- samucchedakattā tatiyaṃ āsavānaṃ khaye ñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Tattha kāyampīti rūpakāyampi. Cittampīti pādakajjhānacittampi. Ekavavatthānatāti parikammacittena ekato ṭhapanatāya ca dissamānakāyena, adissamānakāyena vā gantukāmakāle yathāyogaṃ kāyassapi cittassapi missīkaraṇatāya cāti vuttaṃ hoti. Kāyoti cettha sarīraṃ. Sarīraṃ hi asucisañcayato kucchitānaṃ kesādīnañceva cakkhurogādīnaṃ rogasatānañca āyabhūtato kāyoti vuccati. Sukhasaññañca lahusaññañcāti ettha catutthajjhānasampayuttaṃ ekaṃyeva saññaṃ ākāranānattato dvidhā katvā samuccayattho casaddo payutto. Catutthajjhānasmiṃ hi upekkhā santattā 1- sukhanti vuttā, taṃsampayuttā saññā sukhasaññā. Sāyeva nīvaraṇehi ceva vitakkādipaccanīkehi ca vimuttattā lahusaññā. Adhiṭṭhānavasenāti adhikaṃ katvā ṭhānavasena, pavisanavasenāti adhippāyo. Adhiṭṭhānavasena cāti casaddo sambandhitabbo. Ettāvatā sabbappakārassa iddhividhassa yathāyogaṃ kāraṇaṃ vuttaṃ. Ijjhanaṭṭhe paññāti ijjhanasabhāve paññā. Iddhividhe ñāṇanti ijjhanaṭṭhena iddhi, nipphattiatthena paṭilābhaṭṭhena cāti vuttaṃ hoti. Yaṃ hi nipphajjati paṭilabbhata ca, taṃ ijjhatīti vuccati. Yathāha:- "kāmaṃ kāmayamānassa, tassa cetaṃ samijjhatī"ti. 2- Tathā "nekkhammaṃ ijjhatīti iddhi, paṭiharatīti pāṭihāriyaṃ, arahattamaggo ijjhatīti iddhi, paṭiharatīti pāṭihāriyan"ti. 3- Aparo nayo:- ijjhanaṭṭhena iddhi, upāyasampadāyetaṃ adhivacanaṃ. Upāyasampadā hi ijjhati adhippetaphalappasavanato. Yathāha @Footnote: 1 ka. santaṃ 2 khu.su. 25/773/486 3 khu.paṭi. 31/32/438

--------------------------------------------------------------------------------------------- page56.

"ayaṃ kho citto gahapati sīlavā kalyāṇadhammo, sace paṇidahissati, anāgatamaddhānaṃ rājā assaṃ cakkavattīti. Ijjhissati hi sīlavato cetopaṇidhi visuddhattā"ti. 1- Aparo nayo:- etāya sattā ijjhantīti iddhi, ijjhantīti iddhā vuddhā ukkaṃsagatā hontīti vuttaṃ hoti. Iddhi eva vidhaṃ iddhividhaṃ, iddhikoṭṭhāso iddhivikappoti attho. Taṃ iddhividhaṃ ñāṇanti vuttaṃ hoti. [51] Vitakkavipphāravasenāti dibbasotadhātuuppādanatthaṃ parikammakaraṇakāle saddanimittesu attano vitakkavipphāravasena vitakkavegavasena. Vitakkoti cettha vitakketīti vitakko, vitakkanaṃ vā vitakko, ūhananti vuttaṃ hoti. Svāyaṃ ārammaṇe cittassa abhiniropanalakkhaṇo, āhananapariyāhananaraso. Tathā hi tena yogāvacaro ārammaṇaṃ vitakkāhataṃ vitakkapariyāhataṃ karotīti vuccati. Ārammaṇe cittassa ānayana- paccupaṭṭhāno, tajjāsamannāhārena pana indriyena ca parikkhitte visaye anantarāyena uppajjanato āpāthagatavisayapadaṭṭhānoti vuccati. Nānattekattasaddanimittānanti nānā- sabhāvānaṃ ekasabhāvānañca saddanimittānaṃ. Saddā eva cettha vitakkuppattikāraṇattā saṅkhāranimittattā ca nimittāni. Bherisaddādivasena ekagghanībhūtā, anekā vā saddā, nānādisāsu vā saddā, nānāsattānaṃ vā saddā nānattasaddā, ekadisāya saddā ekasattassa vā saddā, bherisaddādivasena ekekasaddā vā ekattasaddā. Saddoti cettha sappatīti saddo, kathīyatīti attho. Pariyogāhaṇe paññāti pavisanapaññā, pajānanapaññāti attho. Sotadhātuvisuddhiñāṇanti savanaṭṭhena nijjīvaṭṭhena ca sotadhātu, sotadhātukiccakaraṇavasena ca sotadhātu viyātipi sotadhātu, parisuddhattā nirupakkilesattā visuddhi, sotadhātu eva visuddhi sotadhātuvisuddhi, sotadhātuvisuddhi eva ñāṇaṃ sotadhātuvisuddhiñāṇaṃ. @Footnote: 1 saṃ.saḷā. 18/584/373 (syā)

--------------------------------------------------------------------------------------------- page57.

[52] Tiṇṇannaṃ cittānanti somanassasahagatadomanassasahagataupekkhāsahagatavasena tiṇṇannaṃ cittānaṃ, vipphārattāti vipphārabhāvena vegenāti attho. Hetuatthe nissakkavacanaṃ, cetopariyañāṇuppādanatthaṃ parikammakaraṇakāle paresaṃ tiṇṇannaṃ cittānaṃ vipphārahetunā. Indriyānaṃ pasādavasenāti cakkhādīnaṃ channaṃ indriyānaṃ pasādavasena, indriyānaṃ patiṭṭhitokāsā cettha phalūpacārena indriyānanti vuttā yathā "vippasannāni kho te āvuso indriyāni parisuddho chavivaṇṇo pariyodāto"ti. 1- Indriyapatiṭṭhitokāsesupi hadayavatthu eva idha adhippetaṃ. Pasādavasenāti ca anāvilabhāvavasena. "pasādappasādavasenā"ti vattabbe appasādasaddassa lopo katoti veditabbaṃ, athavā idamappasannanti gahaṇassa pasādaṃ apekkhitvā eva sambhavato "pasādavasenā"ti vacaneneva appasādopi vuttova hotīti veditabbaṃ. Nānattekattaviññāṇacariyā pariyogāhaṇe paññāti yathāsambhavaṃ nānāsabhāvaekasabhāvaekūnanavutiviññāṇappavattivijānanapaññā. Ettha asamāhitassa viññāṇacariyā nānattā, samāhitassa viññāṇacariyā ekattā. Sarāgādicittaṃ vā nānattaṃ, vītarāgādicittaṃ ekattaṃ. Cetopariyañāṇanti ettha pariyātīti pariyaṃ, paricchindatīti attho. Cetaso pariyaṃ cetopariyaṃ, cetopariyañca taṃ ñāṇañcāti cetopariyañāṇaṃ. Vipphāratātipi pāṭho, vipphāratāyāti attho. [53] Paccayappavattānaṃ dhammānanti paṭiccasamuppādavasena paccayato pavattānaṃ paccayuppannadhammānaṃ. Nānattekattakammavipphāravasenāti ettha akusalaṃ kammaṃ nānattaṃ, kusalaṃ kammaṃ ekattaṃ. Kāmāvacaraṃ vā kammaṃ nānattaṃ, rūpāvacarārūpāvacaraṃ kammaṃ ekattaṃ. Nānattekattakammavipphāravasena paccayapavattānaṃ dhammānaṃ pariyogāhaṇe paññāti sambandho. Pubbenivāsānussatiñāṇanti pubbe atītajātīsu nivutthakhandhā pubbenivāso. Nivutthāti ajjhāvutthā anubhūtā attano santāne @Footnote: 1 vi.mahā. 4/61/52

--------------------------------------------------------------------------------------------- page58.

Uppajjitvā niruddhā. Pubbe atītajātīsu nivutthadhammā vā pubbenivāso. Nivutthāti gocaranivāsena nivutthā attano viññāṇena viññātā paricchinnā, paraviññāṇaviññātāpi vā. Chinnavaṭumakānussaraṇādīsu te buddhānaṃyeva labbhanti. Pubbenivāsānussatīti yāya satiyā pubbenivāsaṃ anussarati, sā pubbenivāsānussati. Ñāṇanti tāya satiyā sampayuttaṃ ñāṇaṃ. [54] Obhāsavasenāti dibbena cakkhunā rūpadassanatthaṃ pasāritassa tejokasiṇaodātakasiṇaālokakasiṇānaṃ aññatarassa catutthajjhānārammaṇassa kasiṇobhāsassa vasena. Nānattekattarūpanimittānanti nānāsattānaṃ rūpāni, nānattakāyaṃ upapannānaṃ vā sattānaṃ rūpāni, nānādisāsu vā rūpāni, asammissāni vā rūpāni nānattarūpāni, ekasattassa rūpāni, ekattakāyaṃ upapannassa vā rūpāni, ekadisāyaṃ vā rūpāni, nānādisādīnaṃ sammissībhūtāni vā rūpāni ekattarūpāni. Rūpanti cettha vaṇṇāyatanameva. Taṃ hi rūpayatīti rūpaṃ, vaṇṇavikāraṃ āpajjamānaṃ hadayaṅgatabhāvaṃ pakāsatīti attho. Rūpameva rūpanimittaṃ. Tesaṃ nānattekattarūpanimittānaṃ. Dassanaṭṭhe paññāti dassanabhāve paññā. Dibbacakkhuñāṇanti dibbasadisattā dibbaṃ. Devānaṃ hi sucaritakammanibbattaṃ pittasemharuhirādīhi apalibuddhaṃ upakkilesavimuttatāya dūrepi ārammaṇasampaṭicchana- samatthaṃ dibbaṃ pasādacakkhu hoti. Idañcāpi vīriyabhāvanābalanibbattaṃ ñāṇacakkhuṃ tādisamevāti dibbasadisattā dibbaṃ, dibbavihāravasena paṭiladdhattā attanā dibbavihārasannissitattāpi dibbaṃ, ālokapariggahena mahājutikattāpi dibbaṃ, tirokuḍḍādigatarūpadassanena mahāgatikattāpi dibbaṃ. Taṃ sabbaṃ saddasatthānusārena veditabbaṃ. Dassanaṭṭhena cakkhu, cakkhukiccakaraṇena cakkhumivātipi cakkhu, dibbañca taṃ cakkhu cāti dibbacakkhu, dibbacakkhu ca taṃ ñāṇañcāti dibbacakkhuñāṇaṃ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- page59.

[55] Catusaṭṭhiyā ākārehīti aṭṭhasu maggaphalesu ekekasmiṃ aṭṭhannaṃ aṭṭhannaṃ indriyānaṃ vasena catusaṭṭhiyā ākārehi. Tiṇṇannaṃ indriyānanti anaññātaññassāmītindriyaṃ aññindriyaṃ aññātāvindriyanti imesaṃ tiṇṇannaṃ indriyānaṃ. Vasibhāvatā paññāti vasibhāvatāya pavattā paññā, arahattaphale aṭṭhannaṃ indriyānaṃ vasena aṭṭhahi ākārehi aññātāvindriyassa vasibhāvatāya arahattamaggakkhaṇe abhāvepi kāraṇasiddhivasena tadatthasādhanatāya vuttanti veditabbaṃ. Āsavānaṃ khaye ñāṇanti attanā vajjhānaṃ āsavānaṃ khayakaraṃ arahattamaggañāṇaṃ. [56-59] Idāni āsavānaṃ khayañāṇasaṅkhātaarahattamaggañāṇasambandhena catunnampi maggañāṇānaṃ ekekassa maggañāṇassa ekābhisamayataṃ dassetuṃ "pariññaṭṭhe paññā"tiādīni cattāri ñāṇāni uddiṭṭhāni. Tatthāpi oḷārikattā sabbasattasādhāraṇattā ca suviññeyyanti dukkhasaccaṃ paṭhamaṃ vuttaṃ, tasseva hetudassanatthaṃ tadanantaraṃ samudayasaccaṃ, hetunirodhā phalanirodhoti ñāpanatthaṃ tadanantaraṃ nirodhasaccaṃ, tadadhigamūpāyadassanatthaṃ ante 1- maggasaccaṃ. Bhavasukhassādagadhitānaṃ vā sattānaṃ saṃvegajananatthaṃ paṭhamaṃ dukkhamāha, taṃ neva akataṃ āgacchati, na issaranimmānādito hoti, ito pana hotīti ñāpanatthaṃ tadanantaraṃ samudayasaccaṃ, tato sahetukena dukkhena abhibhūtattā saṃviggamānasānaṃ dukkhanissaraṇagavesīnaṃ nissaraṇadassanena assāsajananatthaṃ nirodhaṃ, tato nidhoādhigamatthaṃ nirodhasampāpakaṃ magganti. Idāni tabbisayāni ñāṇāni teneva kamena uddiṭṭhāni. Tattha pariññaṭṭheti dukkhassa pīḷanaṭṭhādike catubbidhe parijānitabbasabhāve. Pahānaṭṭheti samudayassa āyūhanaṭṭhādike catubbidhe pahātabbasabhāve. Sacchikiriyaṭṭheti nirodhassa nissaraṇaṭṭhādike catubbidhe sacchikātabbasabhāve. Bhāvanaṭṭheti maggassa niyyānaṭṭhādike catubbidhe bhāvetabbasabhāve. @Footnote: 1 Sī. tadanantaraṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page60.

[60-63] Idāni bhāvitamaggassa paccavekkhaṇavasena vā abhāvitamaggassa anussavavasena vā visuṃ visuṃ saccañāṇāni dassetuṃ dukkhe ñāṇādīni cattāri ñāṇāni uddiṭṭhāni. Tattha dukkheti ettha duiti ayaṃ saddo kucchite dissati. Kucchitaṃ hi puttaṃ duputtoti vadanti. Khaṃsaddo pana tucche. Tucchaṃ hi ākāsaṃ `khan'ti vuccati. Idañca paṭhamasaccaṃ kucchataṃ anekupaddavādhiṭṭhānato, tucchaṃ bālajanaparikappitadhuvasubhasukhattabhāvavirahitato. Tasmā kucchitattā tucchattā ca "dukkhan"ti vuccati. Dukkhasamudayeti ettha saṃiti ayaṃ saddo "samāgamo sametan"tiādīsu 1- viya saṃyogaṃ dasaseti, uiti ayaṃ saddo "uppannaṃ uditan"tiādīsu 2- viya uppattiṃ. Aya-saddo pana kāraṇaṃ dīpeti. Idañcāpi dutiyasaccaṃ avasesapaccayasamāyoge sati dukkhassa uppattikāraṇaṃ. Iti dukkhassa saṃyoge uppattikāraṇattā "dukkhasamudayan"ti vuccati. Dukkhanirodheti ettha nisaddo abhāvaṃ, rodhasaddo ca cārakaṃ dīpeti. Tasmā abhāvo ettha saṃsāracārakasaṅkhātassa dukkharodhassa sabbagatisuññattā, samadhigate vā tasmiṃ saṃsāracārakassa dukkharodhassa abhāvo hoti tappaṭipakkhattātipi "dukkhanirodhan"ti vuccati. Dukkhassa vā anuppattinirodhapaccayattā dukkhanirodhanti vuccati. Dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāyāti ettha yasmā ayaṃ etaṃ dukkhanirodhaṃ gacchati ārammaṇakaraṇavasena tadabhimukhībhūtattā, 3- paṭipadā ca hoti dukkhanirodhappattiyā, tasmā dukkhanirodhagāminipaṭipadāti vuccati. Cattāri maggañāṇāneva heṭṭhā @Footnote: 1 abhi.vi. 35/199/119, dī.mahā. 10/396/261 @2 vi.mahāvi. 1/182/100, khu.cūḷa. 30/740/777 (syā) 3 Sī. tadabhimukhabhūtattā

--------------------------------------------------------------------------------------------- page61.

Vuṭṭhānākāradīpanavasena "magge ñāṇan"ti vuttāni, anantaraphaladāyakattassa kāraṇaparidīpana- vasena "ānantarikasamādhimhi ñāṇan"ti vuttāni, vivaṭṭanākāradīpanavasena "saccavivaṭṭe ñāṇan"ti vuttāni, maggapaṭipāṭikkameneva arahattamaggañāṇuppattiṃ, tassa 1- ca ñāṇassa abhiññābhāvaṃ dīpetuṃ arahattamaggañāṇameva "āsavānaṃ khaye ñāṇan"ti vuttaṃ, puna catunnampi maggañāṇānaṃ ekābhisamayataṃ dīpetuṃ "pariññaṭṭhe paññā dukkhe ñāṇan"tiādīni cattāri ñāṇāni vuttāni. Puna ekekasmiṃ sacce visuṃ visuṃ uppattidīpanavasena "dukkhe ñāṇan"tiādīni cattāri ñāṇāni uddiṭṭhānīti evaṃ pubbāparaviseso veditabboti. [64-67] Idāni sabbesaṃ ariyapuggalānaṃ ariyamaggānubhāveneva paṭisambhidāñāṇāni siddhānīti dassetuṃ atthapaṭisambhide ñāṇantiādīni puna cattāri paṭisambhidāñāṇāni uddiṭṭhāni. Imāni hi paṭisambhidāpabhedābhāvepi sabbaariyapuggalasādhāraṇāni suddhikapaṭisambhidāñāṇāni, heṭṭhā uddiṭṭhāni pana pabhinnapaṭisambhidānaṃ pabhedappattāni paṭisambhidāñāṇānīti veditabbānīti ayametesaṃ ubhayatthavacane viseso. Yasmā vā anantaraṃ uddiṭṭhaṃ dukkhārammaṇaṃ nirodhārammaṇañca ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā hoti, samudayārammaṇaṃ maggārammaṇañca ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, tadabhilāpe ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā, tesu ñāṇesu ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā, tasmā tampi atthavisesaṃ dassetuṃ suddhikapaṭisambhidāñāṇāni uddiṭṭhānīti veditabbāni. Yasmāyeva ca heṭṭhā nānattasaddena visesetvā vuttāni, idha tathā avisesetvā vuttānīti. [68] Evaṃ paṭipāṭiyā sattasaṭṭhi sāvakasādhāraṇañāṇāni uddisitvā idāni sāvakehi asādhāraṇāni tathāgatānaṃyeva āveṇikāni ñāṇāni dassetuṃ indriyaparopariyattañāṇādīni cha asādhāraṇāni ñāṇāni uddiṭṭhāni. Tatthāpi @Footnote: 1 Sī. arahattamaggañāṇuppattikassa

--------------------------------------------------------------------------------------------- page62.

Yasmā tathāgatā sattānaṃ dhammadesanāya bhājanābhājanattaṃ olokentā buddhacakkhunā olokenti. Buddhacakkhu nāma indriyaparopariyattāsayānusayañāṇadvayameva. Yathāha:- "addasā kho bhagavā buddhacakkhunā lokaṃ volokento satte apparajakkhe mahārajakkhe tikkhindriye munindriye"tiādi. 1- Sattasantāne ca olokentā paṭhamaṃ indriyappākāparipākaṃ olokenti, indriya- paripākañca ñatvā āsayādīnaṃ anurūpena dhammadesanatthaṃ tato āsayānusayacaritāni olokenti, tasmāpi paṭhamaṃ indriyaparopariyattañāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, tadanantaraṃ āsayānusayañāṇaṃ. Dhammaṃ desentā ca yasmā pāṭihāriyena vinetabbānaṃ pāṭihāriyaṃ karonti, tasmā āsayānusayañāṇānantaraṃ yamakapāṭihāriye ñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, imesaṃ tiṇṇaṃ ñāṇānaṃ hetuparidīpanatthaṃ tadanantaraṃ mahākaruṇāñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, mahākaruṇāñāṇassa parisuddhabhāvaparidīpanatthaṃ tadanantaraṃ sabbaññutaññāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, sabbaññussāpi sabbadhammānaṃ āvajjanapaṭibaddhabhāvaparidīpanatthaṃ sabbaññutaññāṇassa anāvariyabhāvadīpanatthañca tadanantaraṃ anāvaraṇañāṇaṃ uddiṭṭhanti veditabbaṃ. Indriyaparopariyattañāṇanti ettha upari "sattānan"ti padaṃ idheva āharitvā sattānaṃ indriyaparopariyattañāṇanti yojetabbaṃ. Parāni ca aparāni ca parāparānīti vattabbe sandhivasena rokāraṃ katvā paroparānīti vuccati. Paroparānaṃ bhāvo paropariyaṃ, paropariyameva paropariyattaṃ, veneyyasattānaṃ saddhādīnaṃ pañcannaṃ indriyānaṃ paropariyattaṃ indriyaparopariyattaṃ, indriyaparopariyattassa ñāṇaṃ indriya- paropariyattañāṇaṃ, indriyānaṃ uttamānuttamabhāvañāṇanti attho. Indriyavaro- variyattañāṇantipi pāṭho. Varāni ca avariyāni ca varovariyāni, varovariyānaṃ bhāvo varo- variyattanti yojetabbaṃ. Avariyānīti ca na uttamānīti attho. Atha vā parāni ca oparāni @Footnote: 1 vi.mahā. 4/9/9, Ma.mū. 12/283/244, Ma.Ma. 13/339/321

--------------------------------------------------------------------------------------------- page63.

Ca paroparāni, tesaṃ bhāvo paropariyattanti yojetabbaṃ. Oparānīti ca orānīti vuttaṃ hoti, lāmakānīti attho "paroparā yassa samecca dhammā"tiādīsu 1- viya. "indriyaparopariyatte ñāṇan"ti bhummavacanenāpi pāṭho. [69] Sattānaṃ āsayānusaye ñāṇanti ettha rūpādīsu khandhesu chandarāgena sattā visattāti sattā. Vuttaṃ hetaṃ bhagavatā:- "rūpe kho rādha yo chando yo rāgo yā nandī yā taṇhā, tatra satto tatra visatto, tasmā `satto'ti vuccati. Vedanāya saññāya saṅkhāresu viññāṇe yo chando yo rāgo yā nandī yā taṇhā, tatra satto tatra visatto, tasmā `satto'ti vuccatī"ti. 2- Akkharacintakā pana atthaṃ avicāretvā "nāmamattametan"ti icchanti. Yepi atthaṃ vicārenti, te sabbayogena 3- sattāti icchanti. Tesaṃ sattānaṃ. Āsayanti nissayanti etaṃ iti āsayo, micchādiṭṭhiyā, sammādiṭṭhiyā vā kāmādīhi nekkhammādīhi vā paribhāvitassa santānassetaṃ adhivacanaṃ. Sattasantāne anusenti anupavattantīti anusayā, thāmagatānaṃ kāmarāgādīnaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Āsayo ca anusayo ca āsayānusayo. Jātiggahaṇena ca dvandasamāsavasena ca ekavacanaṃ veditabbaṃ. Yasmā caritādhimuttiyo āsayānusayasaṅgahitā, tasmā uddesacaritādhimuttīsu ñāṇāni āsayānusayañāṇeneva saṅgahetvā "āsayānusaye ñāṇan"ti vuttaṃ. Yeneva hi adhippāyena uddeso kato, teneva adhippāyena niddeso katoti. [70] Yamakapāṭihīre ñāṇanti ettha aggikkhandhaudakadhārādīnaṃ apubbaṃ acarimaṃ sakiṃyeva pavattito yamakaṃ, assaddhiyādīnaṃ paṭipakkhadhammānaṃ haraṇato pāṭihīraṃ, yamakañca taṃ pāṭihīrañcāti yamakapāṭihīraṃ. @Footnote: 1 khu.su. 25/480/424 2 saṃ.kha. 17/161/153 3 cha.Ma. satvayogena

--------------------------------------------------------------------------------------------- page64.

[71] Mahākaruṇāsamāpattiyā ñāṇanti ettha paradukkhe sati sādhūnaṃ hadayakampanaṃ karotīti karuṇā, kināti vā paradukkhaṃ hiṃsati vināsetīti karuṇā, kirīyati vā dukkhitesu pharaṇavasena pasārīyatīti karuṇā, pharaṇakammavasena kammaguṇavasena ca mahatī karuṇā mahākaruṇā, samāpajjanti etaṃ mahākāruṇikāti samāpatti, mahākaruṇā ca sā samāpatti cāti mahākaruṇāsamāpatti. Tassaṃ mahākaruṇāsamāpattiyaṃ, taṃsampayuttaṃ ñāṇaṃ. [72-73] Sabbaññutañāṇaṃ anāvaraṇañāṇanti ettha pañcaneyyapathappabhedaṃ 1- sabbaṃ aññāsīti sabbaññū, sabbaññussa bhāvo sabbaññutā, sā eva ñāṇaṃ "sabbaññutāñāṇan"ti vattabbe "sabbaññutañāṇan"ti vuttaṃ. Saṅkhatāsaṅkhatādibhedā sabbadhammā hi saṅkhāro vikāro lakkhaṇaṃ nibbānaṃ paññattīti pañceva neyyapathā honti. Sabbaññūti ca kamasabbaññū sakiṃsabbaññū satatasabbaññū sattisabbaññū ñātasabbaññūti pañcavidhā sabbaññuno siyuṃ. Kamena sabbajānanakālāsambhavato kamasabbaññutā na hoti, sakiṃ sabbārammaṇagahaṇābhāvato sakiṃsabbaññutā na hoti, cakkhuviññāṇādīnaṃ yathārammaṇacittasambhavato bhavaṅgacittavirodhato yuttiabhāvato ca satatasabbaññutā na hoti, parisesato sabbajānanasamatthattā sattisabbaññutā vā siyā, viditasabbadhammattā ñātasabbaññutā vā siyā. Sattisabbaññuno 2- sabbajānanattaṃ natthīti tampi na yujjati. "na tassa addiṭṭhamidhatthi kiñci atho aviññātamajānitabbaṃ sabbaṃ abhiññāsi yadatthi neyyaṃ tathāgato tena samantacakkhū"ti 3- @Footnote: 1 Sī. pañcañeyyapathappabhedaṃ 2 Ma.,ka. sattasabbaññutte @3 khu.mahā. 29/727/436 (syā)

--------------------------------------------------------------------------------------------- page65.

Vuttattā ñātasabbaññuttameva yujjati. Evaṃ hi sati kiccato asammohato kāraṇasiddhito āvajjanapaṭibaddhato sabbaññuttameva hotīti. Āvajjanapaṭibaddhattā eva hi natthi etassa āvaraṇanti anāvaraṇaṃ, tadeva anāvaraṇañāṇanti vuccatīti. Imāni tesattati ñāṇānīti sāvakehi sādhāraṇāsādhāraṇavasena uddiṭṭhāni imāni tesattati ñāṇāni. Imesaṃ tesattatiyā ñāṇānanti ādito paṭṭhāya vuttānaṃ imesaṃ tesattatiñāṇānaṃ. Ubbhāhanatthe cetaṃ sāmivacanaṃ. Tesattatīnantipi pāṭho. "tesattatiyā"ti vattabbe ekasmiṃ bahuvacanaṃ veditabbaṃ. Sattasaṭṭhi ñāṇānīti ādito paṭṭhāya sattasaṭṭhi ñāṇāni. Sāvakasādhāraṇānīti savanante ariyāya jātiyā jātattā sāvakā, samānaṃ dhāraṇametesanti sādhāraṇāni, tathāgatānaṃ sāvakehi sādhāraṇāni sāvakasādhāraṇāni. Cha ñāṇānīti ante uddiṭṭhāni cha ñāṇāni. Asādhāraṇāni sāvakehīti sāvakehi asādhāraṇāni tathāgatānaṃyeva ñāṇānīti. Saddhammappakāsiniyā paṭisambhidāmaggaṭṭhakathāya ñāṇakathāmātikuddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā. --------------


             The Pali Atthakatha in Roman Book 47 page 1-65. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=47&A=1&pagebreak=1              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=47&A=1&pagebreak=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=0              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=1              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=1              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=1              Contents of The Tipitaka Volume 31 http://84000.org/tipitaka/read/?index_31

previous bookno pageNumbernext pagelast page chage to ENGLISH letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]