ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
previous bookdispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter  
Atthakatha Book 47 : PALI ROMAN Patisam.A.1 (saddhamma.1)

                   Saddhammappakasini nama khuddakanikayatthakatha
                         patisambhidamaggavannana
                            ---------
                namo tassa bhagavato arahato sammasambuddhassa.
                           Gantharambhakatha
                       yo sabbalokatigasabbasobha-
                       yuttehi sabbehi gunehi yutto
                       dosehi sabbehi savasanehi
                       mutto vimuttim paramamva 1- data.
                       Niccam dayacandanasitacitto
                       pannaravijotitasabbaneyyo
                       sabbesu bhutesu tamaggabhutam
                       bhutatthanatham sirasa namitva.
                       Yo sabbabhutesu 2- muniva aggo
                       anantasankhesu jinattajesu 3-
                       ahudayananagunehi satthu
                       silanukari janatahitesu.
@Footnote: 1 cha.Ma. paramanca 2 ka. sabbasattesu 3 Si. jinatrajesu
                       Tam sariputtam munirajaputtam
                       theram thiranekagunabhiramam
                       pannapabhavuggatacarukittim
                       susantavuttim  ca atho namitva.
                       Saddhammacakkanupavattakena
                       saddhammasenapatisavakena
                       suttesu vuttesu  tathagatena
                       bhutatthavedittamupagatena.
                       Yo bhasito bhasitakovidena
                       dhammappadipujjalanayakena
                       patho visittho patisambhidanam
                       maggoti tannamavisesito ca.
                       Vicittananattanayopagulho
                       gambhirapannehi sadavagalho
                       attatthalokatthaparayanehi
                       samsevaniyo sujanehi niccam.
                       Nanappabhedavahanassa tassa
                       yogihinekehi nisevitassa
                       attham apubbam anuvannayanto
                       suttanca yuttinca anukkamanto.
                       Avokkamanto samaya saka ca
                       anamasanto samayam paranca
                       Pubbopadesatthakathanayanca
                       yathanurupam upasamharanto.
                       Vakkhamaham atthakatham janassa
                       hitaya saddhammaciratthitattham
                       sakkacca saddhammapakasinim tam
                       sunatha dharetha ca sadhu santoti.
     Tattha patisambhidanam maggoti tannamavisesito cati vuttatta patisambhida-
maggassa patisambhidamaggata tava vattabba. Catasso hi patisambhida atthapatisambhida
dhammapatisambhida niruttipatisambhida patibhanapatisambhidati. Tasam patisambhidanam maggo
adhigamupayoti patisambhidamaggo, patisambhidapatilabhahetuti vuttam hoti. Kathamayam
tasam maggo hotiti ce? pabhedato desitaya desanaya patisambhidananavahatta.
Nanabhedabhinnanam hi dhammanam nanabhedabhinna desana sotunam ariyapuggalanam
patisambhidananappabhedanca sanjaneti, puthujjananam ayatim patisambhidananappabhedaya
ca paccayo hoti. Vuttam  ca "pabhedato hi desana ghanavinibbhogapatisambhidananavaha
hoti"ti. 1- Ayam ca nanabhedabhinna desana, tenassa patisambhidanam maggattasiddhi.
      Tattha catassoti gananaparicchedo. Patisambhidati pabheda.  "atthe nanam
atthapatisambhida, dhamme nanam dhammapatisambhida, tatra dhammaniruttabhilape 2-
nanam niruttipatisambhida, nanesu nanam patibhanapatisambhida"ti 3- vuttatta na
annassa kassaci pabheda, nanassete 4- pabheda. Tasma "catasso patisambhida"ti
cattaro nanappabhedati attho. Atthappabhedassa sallakkhanavibhavanavavatthanakaranasamattham
atthe pabhedagatam nanam atthapatisambhida. Dhammappabhedassa
@Footnote: 1 abhi.A. 1/103 2 Si. atthadhammaniruttabhilape, ka. tattha niruttabhilape
@3 abhi.vi. 35/718/359 4 cha.Ma. nanasseva
Sallakkhanavibhavanavavatthanakaranasamattham dhamme pabhedagatam nanam dhammapatisambhida.
Niruttippabhedassa sallakkhanavibhavanavavatthanakaranasamattham niruttabhilape pabhedagatam nanam
niruttipatisambhida. Patibhanappabhedassa sallakkhanavibhavanavavatthanakaranasamattham
patibhane pabhedagatam nanam patibhanapatisambhida.
     Tattha atthoti sankhepato hetuphalam. Tam hi yasma hetuanusarena ariyati
adhigammati papuniyati, tasma atthoti vuccati. Pabhedato pana yankinci paccaya-
samuppannam 1- nibbanam, bhasitattho, vipako kiriyati ime panca dhamma atthoti
veditabba. Tam attham paccavekkhantassa tasmim atthe pabhedagatam nanam atthapatisambhida.
     Dhammoti sankhepato paccayo. So hi yasma tam tam vidahati 2- pavatteti
ceva papeti ca, tasma dhammoti vuccati. Pabhedato pana yo koci phalanibbattako
hetu ariyamaggo, bhasitam, kusalam, akusalanti ime panca dhamma dhammoti
veditabba. Tam dhammam paccavekkhantassa tasmim dhamme pabhedagatam nanam
dhammapatisambhida. Ayameva hi attho abhidhamme 3-:-
          "dukkhe nanam atthapatisambhida, dukkhasamudaye nanam dhammapatisambhida,
     dukkhanirodhe nanam atthapatisambhida, dukkhanirodhagaminiya
     patipadaya nanam dhammapatisambhida. Hetumhi nanam dhammapatisambhida,
     heutaphale nanam atthapatisambhida.
          Ye dhamma jata bhuta sanjata nibbatta abhinibbatta
     patubhuta, imesu dhammesu nanam atthapatisambhida, yamha dhamma te
     dhamma jata bhuta sanjata nibbatta abhinibbatta patubhuta,
     tesu dhammesu nanam dhammapatisambhida.
@Footnote: 1 paccayasambhutam. visuddhi. 3/7 (sya)
@2 dahati, visuddhi. 3/7 (sya), Si. vidadhati 3 abhi.vi. 35/719,720/359-60
     Jaramarane nanam atthapatisambhida, jaramaranasamudaye nanam
dhammapatisambhida, jaramarananirodhe nanam atthapatisambhida,
jaramarananirodhagaminiya patipadaya nanam dhammapatisambhida.
     Jatiya nanam .pe. Bhave nanam .pe. Upadane nanam
.pe. Tanhaya nanam .pe. Vedanaya nanam .pe. Phasse nanam
.pe. Salayatane nanam .pe. Namarupe nanam .pe. Vinnane
nanam .pe. Sankharesu nanam atthapatisambhida, .pe. Sankharasamudaye
nanam dhammapatisambhida, sankharanirodhe nanam atthapatisambhida,
sankharanirodhagaminiya patipadaya nanam dhammapatisambhida.
     Idha bhikkhu dhammam janati suttam geyyam veyyakaranam gatham udanam
itivuttakam jatakam abbhutadhammam vedallam. Ayam vuccati dhammapatisambhida.
So tassa tasseva bhasitassa attham janati `ayam imassa bhasitassa
attho, ayam imassa bhasitassa attho'ti. Ayam vuccati atthapatisambhida.
     Katame dhamma kusala yasmim samaye kamavacaram kusalam cittam
uppannam hoti somanassasahagatam nanasampayuttam ruparammanam va .pe.
Dhammarammanam va. Yam yam va panarabbha tasmim samaye phasso
hoti .pe. Avikkhepo hoti. Ime dhamma kusala. Imesu dhammesu
nanam dhammapatisambhida, tesam vipake nanam atthapatisambhida"tiadina
nayena vibhajitva vibhajitva dassito.
    Tatra dhammaniruttabhilape nananti tasmim atthe ca dhamme ca ya
sabhavanirutti abyabhicarivoharo, tassa abhilape bhasane udirane tam lapitam
bhasitam udiritam sabhavaniruttisaddam arammanam katva paccavekkhantassa tasmim
Sabhavaniruttabhilape "ayam sabhavanirutti, ayam na sabhavanirutti"ti evam tassa
dhammaniruttisannitaya sabhavaniya magadhikaya sabbasattanam mulabhasaya pabhedagatam
nanam niruttipatisambhida. Evamayam niruttipatisambhida saddarammana nama jata,
na pannattiarammana. Kasma? yasma saddam sutva "ayam sabhavanirutti,
ayam na sabhavanirutti"ti janati. Patisambhidappatto 1- hi "phasso"ti vutte "ayam
sabhavanirutti"ti janati, "phassa"ti va "phassan"ti va vutte pana "ayam na
sabhavanirutti"ti janati. Vedanadisupi eseva nayo. Annam panesa
namaakhyataupasagganipatabyanjanasaddam janati na janatiti? yadaggena saddam sutva
"ayam sabhavanirutti, ayam na sabhavanirutti"ti janati, tadaggena tampi janissati.
Tam pana nayidam patisambhidakiccanti patikkhipitva "bhasam nama satta ugganhanti"ti
vatva idam kathitam:- matapitaro hi daharakale kumarake mance va pithe va
nipajjapetva tam tam kathayamana tani tani kiccani karonti, daraka tesam
tam tam bhasam vavatthapenti "imina idam vuttam, imina idam vuttan"ti gacchante
gacchante kale sabbampi bhasam jananti. Mata damili, pita andhako,
tesam jatadarako sace matu katham pathamam sunati, damilabhasam bhasissati,
sace pitu katham pathamam sunati, andhakabhasam bhasissati. Ubhinnampi pana katham
asunanto magadhikabhasam bhasissati.
      Yopi agamake mahaaranne nibbatto tattha anno kathento nama
natthi, sopi attano dhammataya vacanam samutthapento magadhikabhasameva bhasissati.
Niraye tiracchanayoniyam pettivisaye manussaloke devaloketi sabbattha
magadhikabhasava ussanna. Tattha sesa ottakirataandhakayonakadamilabhasadika
bhasa 2- parivattanti, ayameveka yathabhuccabrahmavoharaariyavoharasankhata
@Footnote: 1 abhi.A. 2/718/413          2 attharasa bhasa. abhi.A. 2/718/415
Magadhikabhasa na parivattati. Sammasambuddhopi tepitakam buddhavacanam tantim aropento
magadhikabhasaya eva aropesi. Kasma? evam hi attham aharitum sukham hoti.
Magadhikabhasaya hi tantim arulhassa buddhavacanassa patisambhidappattanam
sotapathagamanameva papanco. Sote pana sanghattitamatteyeva nayasatena nayasahassena
attho upatthati. Annaya pana bhasaya tantim arulhakam pothetva pothetva
uggahetabbam hoti. Bahumpi uggahetva pana puthujjanassa patisambhidappatti nama
natthi, ariyasavako no patisambhidappatto nama natthi.
      Nanesu nananti sabbatthakananamarammanam katva paccavekkhantassa tasmim
nane pabhedagatam nanam, yatha vuttesu va tesu tisu nanesu gocarakiccadivasena 1-
vittharagatam nanam patibhanapatisambhida.
      Ima pana catasso patisambhida dvisu thanesu pabhedam gacchanti,
pancahi karanehi visada hontiti veditabba. Katamesu dvisu thanesu
pabhedam gacchanti? sekkhabhumiyanca asekkhabhumiyanca. Tattha sariputtattherassa
mahamoggallanattherassa mahakassapattherassa mahakaccayanattherassa
mahakotthitattherassati evamadinam asitiyapi mahatheranam patisambhida asekkhabhumiyam
pabhedam gata, anandattherassa, cittassa gahapatino, dhammikassa upasakassa,
upalissa gahapatino, khujjuttaraya upasikayati evamadinam patisambhida
sekkhabhumiyam pabhedam gatati imasu dvisu bhumisu pabhedam gacchanti.
      Katamehi pancahi karanehi visada honti? adhigamena pariyattiya savanena
Paripucchaya pubbayogena. Tattha adhigamo nama arahattappatti. Arahattam hi pattassa
patisambhida visada honti. Pariyatti nama buddhavacanam. Tam hi ugganhantassa
@Footnote: 1 sagocarakiccadivasena. visuddhi. 3/9 (sya)
Patisambhida visada honti savanam nama saddhammassavanam. Sakkaccam atthim katva
dhammam sunantassa hi patisambhida visada honti. Paripuccha nama paliattha-
kathadisu ganthipadaatthapadavinicchayakatha. Uggahitapaliadisu hi attham paripucchantassa
patisambhida visada honti. Pubbayogo nama pubbabuddhanam sasane yogavacarata
gatapaccagatikabhavena yava anulomagotrabhusamipam pattavipassananuyogo. 1-
Pubbayogavacarassa hi patisambhida visada honti. Imehi pancahi karanehi
visada hontiti.
      Etesu pana karanesu pariyatti savanam paripucchati imani tini pabhedasseva
balavakaranani. Pubbayogo adhigamassa balavapaccayo, pabhedassa hoti na
hotiti? hoti, na pana tatha. Pariyattisavanaparipuccha hi pubbe hontu va
ma va, pubbayogena pana pubbe ceva etarahi ca sankharasammasanam vina patisambhida
nama natthi. Ime pana dvepi ekato hutva patisambhida upatthambhetva visada
karontiti. Apare ahu:-
           "pubbayogo bahusaccam       desabhasa ca agamo
            paripuccha adhigamo         garusannissayo tatha
            mittasampatti cevati       patisambhidapaccaya"ti.
      Tattha pubbayogo vuttanayova. Bahusaccam nama tesu tesu satthesu ca
sippayatanesu ca kusalata. Desabhasa nama ekasatavoharakusalata, visesena pana
magadhike kosallam. Agamo nama antamaso opammavaggamattassapi buddhavacanassa
pariyapunanam. Paripuccha nama ekagathayapi atthavinicchayapucchanam. Adhigamo nama
sotapannata va sakadagamita va anagamita va arahattam va.
@Footnote: 1 tava vipassananuyogo. visuddhi. 3/9 (sya)
Garusannissayo nama sutapatibhanabahulanam garunam santike vaso. Mittasampatti nama
tatharupanamyeva mittanam patilabhoti.
      Tattha buddha ca paccekabuddha ca pubbayoganceva adhigamanca nissaya
patisambhida papunanti, savaka sabbanipi etani karanani. Patisambhidappattiya
ca patiyekko kammatthanabhavananuyogo nama natthi, sekkhanam pana sekkhaphala-
vimokkhantika, asekkhanam asekkhaphalavimokkhantika ca patisambhidappatti hoti.
Tathagatanam hi dasabalani viya ariyanam ariyaphaleheva 1- patisambhida ijjhantiti.
Imasam catassannam patisambhidanam maggoti patisambhidamaggo, patisambhidamaggo eva
pakaranam patisambhidamaggappakaranam, pakarena kariyante vuccante ettha
nanabhedabhinna gambhira attha iti pakaranam.
      Tadetam patisambhidamaggappakaranam atthasampannam byanjanasampannam gambhiram
gambhirattham lokuttarappakasanam sunnatapatisannuttam patipattiphalavisesasadhanam 2-
patipattipatipakkhapatisedhanam 3- yogavacaranam nanavararatanakarabhutam dhammakathikanam
dhammakathavilasavisesahetubhutam samsarabhirukanam dukkhanissaranam tadupayadassanena
assasajananattham tappatipakkhanasanattham ca gambhiratthanam ca anekesam suttantapadanam
atthavivaranena sujanahadayaparitosajananattham tathagatena arahata sammasambuddhena
sabbattha appatihatasabbannutananamahapadipavabhasena sakalajanavigatamahakaruna-
sinehasiniddhahadayena veneyyajanahadayagatakilesandhakaravidhamanatthamujjalitassa saddhammamaha-
padipassa tadadhippayavikasanasinehaparisekena 4- pancavassasahassamaviratamujjalanamicchata
lokanukampakena satthu kappena dhammarajassa dhammasenapatina ayasmata
sariputtattherena bhasitam sutva ayasmata anandena pathamamahasangitikale
yathasutameva sangitim aropitam. 5-
@Footnote: 1 ariyanam ariyaphaleneva. visuddhi. 3/9 2 Si. patipattiphalavisesavaham
@3 Si. patipakkhapatisedhanam 4 Si....sincanasinehaparipisekena  5 Ma.,ka. sangaham
      Tadetam vinayapitakam suttantapitakam abhidhammapitakanti tisu pitakesu suttantapitaka-
pariyapannam. Dighanikayo majjhimanikayo samyuttanikayo anguttaranikayo
khuddakanikayoti pancasu mahanikayesu khuddakamahanikayapariyapannam. Suttam geyyam
veyyakaranam gatha udanam itivuttakam jatakam abbhutadhammam vedallanti navasu
satthu sasanangesu yathasambhavam geyyaveyyakaranangadvayasangahitam.
           Dvasiti buddhato ganhim dve sahassani bhikkhuto
           caturasiti sahassani ye me dhamma pavattinoti 1-
dhammabhandagarikattherena pana pancasu etadaggam aropitena patinnatanam
caturasitiya dhammakkhandhasahassanam bhikkhuto gahitesu dvisu dhammakkhandhasahassesu
anekasatadhammakkhandhasangahitam. Tassa tayo vagga mahavaggo majjhimavaggo culavaggoti.
Ekekasmim vaggasmim dasadasakam katva nanakathadika matikakathapariyosana
samatimsakatha. Evamanekadha avatthapitassa imassa patisambhidamaggappakaranassa
anupubbam apubbapadatthavannanam karissama. Imam hi pakaranam pathato atthato
uddisantena ca niddisantena ca sakkaccam uddisitabbam niddisitabbanca,
ugganhantenapi sakkaccam uggahetabbam dharetabbanca. Tam kissa hetu?
gambhiratta imassa pakaranassa lokahitaya loke ciratthitattham.
      Tattha samatimsaya kathasu nanakatha kasma adito kathitati ce? nanassa
Patipattimalavisodhakattena patipattiya adibhutatta. Vuttam hi bhagavata:-
           tasmatiha tvam bhikkhu adimeva visodhehi kusalanam dhammanam.
       Ko cadi kusalanam dhammanam, silanca suvisuddham ditthi ca ujukati. 2-
       Ujuka ditthiti hi sammaditthisankhatam nanam vuttam. Tasmapi nanakatha
       adito kathita.
@Footnote: 1 khu.thera. 26/1027/399 2 sam.maha. 19/369/125
       Aparampi vuttam:-
            tatra bhikkhave sammaditthi pubbangama hoti. Kathanca bhikkhave
       sammaditthi pubbangama hoti, sammaditthim `sammaditthi'ti pajanati,
       micchaditthim `micchaditathi'ti pajanati. Sassa hoti sammaditthi.
       Sammasankappam `sammasankappo'ti pajanati, micchasankappam
       `micchasankappo'ti pajanati. Sammavacam `sammavaca'ti pajanati,
       micchavacam `micchavaca'ti pajanati. Sammakammantam `sammakammanto'ti
       pajanati, micchakammantam `micchakammanto'ti pajanati. Sammaajivam
       `sammaajivo'ti pajanati. Micchaajivam `micchaajivo'ti pajanati.
       Sammavayamam `sammavayamo'ti pajanati micchavayamam
       `micchavayamo'ti pajanati, sammasatim `sammasati'ti pajanati micchasatim
       `micchasati'ti pajanati. Sammasamadhim `sammasamadhi'ti pajanati, micchasamadhim
       `micchasamadhi'ti pajanati. Sassa hoti sammaditthi"ti 1-
pubbangamabhutaya hi sammaditthiya siddhaya micchaditthinampi micchaditthibhavam
janissatiti sammaditthisankhatam nanam tava sodhetum 2- nanakatha adito kathita.
          "apicudayi titthatu pubbanto, titthatu aparanto dhammam te
       desessami imasmim sati idam hoti, imassuppada idam uppajjati,
       imasmim asati idam na hoti, imassa nirodha idam nirajjhati"ti 3- ca
pubbantaparantaditthiyo thapetva nanasseva vuttatta nanakatha adito kathita.
         "alam subhadda titthatetam `sabbe te sakaya patinnaya
       abbhannimsu, sabbeva na abbhannimsu, udahu ekacce abbhannimsu,
@Footnote: 1 Ma. u. 14/136/121 2 Ma.,ka. sadhetuum 3 Ma.Ma. 13/271/24
       Ekacce na abbhannimsuti, dhammante subhadda desessami, tam sunahi
       sadhukam manasikarohi bhasissami"ti 1- ca
puthusamanabrahmanaparappavadanam vade thapetva ariyassa atthangikassa maggassa
desitatta, atthangike ca magge sammaditthisankhatassa nanassa padhanatta
nanakatha adito kathita.
          "cattarimani bhikkhave sotapattiyangani sappurisasamsevo,
     saddhammassavanam, yonisomanasikaro, dhammanudhammappatipatti"ti 2- ca
          "saddhajato upasankamati upasankamanto payirupasati,
     payirupasanto sotam odahati, ohitasoto dhammam sunati, sutva
     dhammam dhareti, dhatanam dhammanam pannaya attham upaparikkhati,
     attham upaparikkhato dhamma nijjhanam khamanti, dhammanijjhanakkhantiya
     chando jayati, chandajato ussahati, ussahitva tuleti, tulayitva
     padahati, pahitatto kayena ceva paramatthasaccam sacchikaroti, pannaya
     ca nam pativijjha passati"ti 3- ca
          "idha tathagato loke uppajjati .pe. So dhammam deseti
     adikalyanan"tiadini 4- ca
anekani suttantapadani anulomentena sutamaye nanam adim katva yathakkamena
nanakatha adito kathita.
@Footnote: 1 di.maha. 10/213/132 2 di.pa. 11/311/202, sam.maha. 19/1046/352
@3 Ma.Ma. 13/183,432/158,420 4 di.Si. 9/190/63
          Sa panayam nanakatha uddesaniddesavasena dvidha thita. Uddese
"sotavadhane panna sutamaye nanan"tiadina nayena tesattati nanani
matikavasena udditthani. Niddese "katham sotavadhane panna sutamaye nanam.
`ime Dhamma abhinneyya'ti sotavadhanam, tam pajanana panna sutamaye
nanan"tiadina nayena taniyeva tesattati nanani vittharavasena nidditthaniti.
                        Gantharambhakatha nitthita.
                          ------------
                            1. Mahavagga
                      1. Nanakatha matikavannana
      [1] Tattha uddese tava sotavadhane panna sutamaye nananti ettha
hi sotasaddo anekatthappabhedo. Tathahesa:-
                mamsavinnanananesu tanhadisu ca dissati
                dharayam ariyamagge cittasantatiyampi ca.
      "sotayatanam sotadhatu sotindriyan"tiadisu 1- hi ayam sotasaddo mamsasote
dissati. "sotena saddam sutva"tiadisu 2- sotavinnane. "dibbaya sotadhatuya"ti-
adisu 3- nanasote. "yani sotani lokasminti yani etani sotani maya
kittitani pakittitani acikkhitani desitani pannapitani patthapitani
vivaritani vibhattani uttanikatani pakasitani. Seyyathidam, tanhasoto
ditthisoto kilesasoto duccaritasoto avijjasoto"tiadisu 4- tanhadisu pancasu
dhammesu. "addasa kho bhagava mahantam darukkhandham gangaya nadiya sotena vuyhamanan"ti-
adisu 5- udakadharayam. "ariyassetam avuso atthangikassa maggassa adhivacanam,
yadidam soto"tiadisu ariyamagge. "purisassa ca vinnanasotam pajanati ubhayato
abbocchinnam idha loke patitthitanca paraloke patitthitanca"tiadisu 6-
cittasantatiyam. Idha panayam mamsasote datthabbo. Tena sotena hetubhutena, karanabhutena va
avadhiyati avatthapiyati appiyatiti sotavadhanam. Kintam? sutam. Sutam ca nama "bahussuto
hoti sutadharo sutasannicayo"tiadisu 7- viya sotadvaranusarena vinnatam avadharitam
@Footnote: 1 abhi.vi. 35/157,183,219/80,102,145 2 Ma.mu. 12/295/258, di.pa. 11/356/255
@3 di.pa. 11/356/256 4 khu.cula. 30/76/17 (sya) 5 sam.sala. 18/322/223 (sya)
@6 di.pa. 11/149/90 7 Ma.mu. 12/333,339/298,301
Dhammajatam, tam idha sotavadhananti vuttam. Tasmim sotavadhanasankhate sute pavatta
panna sotavadhane panna. Pannati ca tassa tassa atthassa pakatakaranasankhatena
pannapanatthena 1- panna, tena tena va aniccadina pakarena dhamme
janatitipi panna.
      Sutamaye nananti ettha sutasaddo tava saupasaggo anupasaggo ca:-
           gamane vissute tinte-    nuyogopacitepi ca
           sadde ca sotadvaranu-   sarannate ca dissati.
      Tatha hissa "senaya pasuto"tiadisu gacchantoti attho. "sutadhammassa
passato"tiadisu 2- vissutadhammassati attho. "avassuta avassutassa purisa-
puggalassa"tiadisu 3- tintatintassati attho. "ye jhanapasuta dhira"tiadisu 4-
anuyuttati attho. "tumhehi punnam pasutam anappakan"tiadisu 5- upacitanti
attho. "dittham sutam mutam vinnatan"tiadisu 6- saddoti attho. "bahussuto hoti
sutadharo sutasannicayo"tiadisu 7- sotadvaranusaravinnatadharoti attho. Idha panassa
sotadvaranusarena vinnatam upadharitanti attho. Sutamaye nananti ya esa etam sutam
vinnatam avadharitam dhammam arabbha arammanam katva sabbapathamanca aparaparanca pavatta
panna, tam "sutamaye nanan"ti vuttam hoti, sutamayam nananti attho. Sutamayeti
ca paccattavacanametam, yatha "na hevam vattabbe. 8- Vanappagumbe yatha phussitagge. 9-
Natthi attakare natthi parakare natthi purisakare"tiadisu paccattavacanam, evamidhapi 1-
datthabbam. Tena vuttam "sutamayam nananti attho"ti.
@Footnote: 1 Si. pannanatthena        2 vi.maha. 4/5/5, khu.u. 25/11/105
@3 vi. bhikkhuni. 3/657/4    4 khu.dha. 25/181/49
@5 khu.khu. 25/12/11, khu.peta. 26/25/154   6 Ma.mu. 12/241/203
@7 Ma.mu. 12/333,339/297,301           8 abhi.ka. 37/1,12/1,12
@9 khu.khu. 25/13/8, khu.su. 25/8/379       10 di.Si. 9/169/54
      Atha va sutena pakato phassadiko dhammapunjo sutamayo, tasmim sutamaye
dhammapunje pavattam tam sampayuttam nanam sutamaye nanam. Sabhavasamannalakkhanavasena
dhamme janatiti nanam. Tamyeva nanam 1- pariyayavacanena adhippayapakasanattham
aniyamena "panna"ti vatva paccha adhippetam "nanan"ti niyametva vuttanti
veditabbam. Nananca nama sabhavapativedhalakkhanam, akkhalitapativedhalakkhanam va
kusalissasakhittausupativedho viya, visayobhasanarasam padipo viya, asammohapaccupatthanam
arannagatasudesako viya. "samahito bhikkhave bhikkhu yathabhutam pajanati"ti 2- vacanato
samadhipatthanam. Lakkhanadisu hi sabhavo va samannam va lakkhanam nama, kiccam
va sampatti va raso nama, patthanakaro va phalam va paccupatthanam nama,
asannakaranam padatthanam namati veditabbam.
      [2] Sutvana samvare pannati:-
          patimokkho sati ceva nanam khanti tatheva ca
          viriyanca pancime dhamma samvarati pakasita.
      "imina patimokkhasamvarena upeto hoti samupeto upagato samupagato
upapanno samupapanno samannagato"ti 3- agato patimokkhasamvaro. "cakkhuna rupam
disva na nimittaggahi hoti nanubyanjanaggahi. Yatvadhikaranamenam cakkhundriyam
asamvutam viharantam abhijjhadomanassa papaka akusala dhamma anvassaveyyam,
tassa samvaraya patipajjati, rakkhati cakkhundriyam, cakkhundriye samvaram
apajjati"tiadina 4- nayena agato satisamvaro.
@Footnote: 1 Si.,Ma. tamyeva dhammam
@2 sam.sala. 18/147/99-100 (sya) sam.maha. 19/1071/361
@3 abhi.vi. 35/511/296    4 di.Si. 9/213/70, Ma.mu. 12/259/258,
@sam.sala. 18/317/220 (sya) an.tika. 20/16/108
          "yani sotani lokasmim (ajitati bhagava) sati tesam nivaranam
          sotanam samvaram brumi pannayete pithiyare"ti 1-
agato nanasamvaro. "katame ca bhikkhave asava patisevana pahatabba. Idha
bhikkhave bhikkhu patisankha yoniso civaram patisevati"tiadina 2- nayena agato
paccayapatisevana samvaro, sopi nanasamvareneva sangahito. "khamo hoti sitassa
unhassa jighacchaya pipasaya damsamakasavatatapasarisapasamphassanam duruttanam
duragatanam vacanapathanam uppannanam saririkanam vedananam dukkhanam tibbanam
kharanam katukanam asatanam amanapanam panaharanam adhivasakajatiko hoti"ti 3-
agato khantisamvaro. "uppannam kamavitakkam nadhivaseti pajahati vinodeti
byantikaroti anabhavam gameti"tiadina 4- nayena agato viriyasamvaro. "idha
ariyasavako micchaajivam pahaya sammaajivena jivitam kappeti"ti 5- agato
ajivaparisuddhisamvaro, sopi viriyasamvareneva sangahito. Tesu sattasu samvaresu
patimokkhasamvaraindriyasamvaraajivaparisuddhipaccayapatisevanasankhata cattaro samvara
idhadhippeta, tesu ca visesena patimokkhasamvaro. Sabbopicayam samvaro yathasakam
samvaritabbanam kayaduccaritadinam samvaranato samvaroti vuccati. Sutamaye nane vuttam
dhammam sutva samvarantassa samvaram karontassa tasmim samvare pavatta tamsampayutta
panna "sutvana samvare panna"ti vutta. Athava hetuatthe sutvati
vacanassa sambhavato sutahetuna samvare pannatipi attho.
     Silamaye nananti ettha silanti silanatthena silam. Kimidam silanam nama?
Samadhanam va, kayakammadinam susilyavasena avippakinnatati attho. Upadharanam
@Footnote: 1 khu.su. 25/1042/532, khu.cula. 30/75/16 (sya) 2 Ma.mu. 12/32/14
@3 Ma.mu. 12/24/14, an.catukka. 21/114/134
@4 Ma.mu. 12/349/310, an.chakka. 22/329/436 (sya) 5 sam.maha. 19/8/7
Va kusalanam dhammanam patitthanavasena adharanabhavoti attho. Etadeva hi ettha
atthadvayam saddalakkhanavidu anujananti. Anne pana "adhisevanatthena acaratthena
tassilatthena siratthena sitalatthena sivatthena silan"ti vannayanti.
          Silanam lakkhanam tassa       bhinnassapi anekadha
          sanidassanattam rupassa      yatha bhinnassa'nekadha.
     Yatha hi nilapitadibhedena anekadha bhinnassapi rupayatanassa sanidassanattam
lakkhanam niladibhedena bhinnassapi sanidassanabhavanatikkamanato, tatha silassa
cetanadibhedena anekadha bhinnassapi yadetam kayakammadinam samadhanavasena
kusalananca dhammanam patitthanavasena vuttam silanam, tadeva lakkhanam cetanadibhedena
anekadha bhinnassapi samadhanapatitthanabhavanatikkamanato. Evam lakkhanassa
panassa:-
               dussilyaviddhamsanata anavajjaguno tatha
               kiccasampattiatthena raso nama pavuccati.
     Tasma idam silam nama kiccatthena rasena dussilyaviddhamsanarasam, sampattiatthena
rasena anavajjarasanti veditabbam.
               Soceyyapaccupatthanam tayidam tassa vinnuhi
               ottappanca hiri ceva padatthananti vannitam.
Tayidam silam "kayasoceyyam vacisoceyyam manosoceyyan"ti 1- evam vuttasoceyya-
paccupatthanam, soceyyabhavena 2- paccupatthati gahanabhavam gacchati. Hirottappanca pana
tassa vinnuhi padatthananti vannitam, asannakarananti attho. Hirottappe hi sati
silam
@Footnote: 1 di.pa. 11/305/196, khu,iti. 25/66/281 2 cha. sucibhavena
Uppajjati ceva titthati ca, asati neva uppajjati na titthatiti evamvidhena
silena sahagatam tamsampayuttam nanam silamaye nanam. Athava silameva pakatam silamayam,
tasmim silamaye tamsampayuttam nanam. Asamvare adinavapaccavekkhana ca, samvare
anisamsapaccavekkhana ca. Samvaraparisuddhipaccavekkhana ca, samvarasankilesavodana-
pacacvekkhana ca silamayananeneva sangahita.
     [3] Samvaritva samadahane pannati silamayanane vuttasilasamvarena samvaritva
samvaram katva sile patitthaya samadahantassa upacarappanavasena cittekaggatam
karontassa tasmim samadahane pavatta tamsampayutta panna. Samam samma ca
adahanam thapananti ca samadahanam, samadhissevetam pariyayavacanam.
     Samadhibhavanamaye nananti ettha kusalacittekaggata samadhi. Kenatthena
samadhi? samadhanatthena samadhi. Kim idam samadhanam nama? ekarammane
cittacetasikanam samam samma ca adhanam, thapananti vuttam hoti. Tasma yassa
dhammassanubhavena ekarammane cittacetasika samam samma ca avikkhipamana
avippakinna ca hutva titthanti, idam samadhananti veditabbam. Tassa kho
pana samadhissa:-
               lakkhanam tu avikkhepo vikkhepaddhamsanam raso
               akampanamupatthanam padatthanam sukham pana.
     Bhaviyati vaddhiyatiti bhavana, samadhi eva bhavana samadhibhavana,
samadhissa va bhavana vaddhana samadhibhavana. Samadhibhavanavacanena annam bhavanam
patikkhipati pubbe viya upacarappanavasena samadhibhavanamaye nanam.
     [4] Paccayapariggahe pannati ettha paticca phalametiti paccayo.
Paticcati na vina tena, apaccakkhitvati attho. Etiti uppajjati ceva pavattati
Cati attho. Apica upakarakattho paccayattho, tassa paccayassa bahuvidhatta paccayanam
pariggahe vavatthapane ca panna paccayapariggahe panna.
     Dhammatthitinananti ettha dhammasaddo tava sabhavapannapunnapannatti-
apattipariyattinissattatavikaragunapaccayapaccayuppannadisu dissati. Ayam hi "kusala
dhamma akusala dhamma abyakata dhamma"tiadisu 1- sabhave dissati.
            "yassete caturo dhamma saddhassa gharamesino
             saccam dhammo dhiti cago sa ve pecca na socati"ti- 2-
adisu pannaya.
            "na hi dhammo adhammo ca ubho samavipakino
             adhammo nirayam neti   dhammo papeti suggatin"ti- 3-
adisu punne "pannattidhamma niruttidhamma adhivacanadhamma"tiadisu 4- pannattiyam
parajika dhamma samghadisesa dhamma"tiadisu 5- apattiyam. "idha bhikkhu dhammam
janati suttam geyyam veyyakaranan"tiadisu 6- pariyattiyam. "tasmim kho pana samaye
dhamma honti. 7- Dhammesu dhammanupassi viharati"tiadisu 8- nissattatayam. "jati-
dhamma jaradhamma maranadhamma"tiadisu 9- vikare. "../../bdpicture/channam buddhadhammanan"tiadisu 10-
gune. "hetumhi nanam dhammapatisambhida"tiadisu 11- paccaye. "thitava sa dhatu
dhammatthitata dhammaniyamata"tiadisu 12- paccayuppanne. Svayamidhapi paccayuppanne
datthabbo. Atathato pana attano sabhavam dharentiti va, paccayehi dhariyantiti va,
attano phalam
@Footnote: 1 abhi.san. 34/1/1 2 khu.su. 25/190/370 3 khu.thera. 26/304/318
@4 abhi.san. 34/106-8/17 5 vi.mahavi. 1/233/166-7 6 an.pancaka. 22/73/98 (sya)
@7 abhi.san. 34/121/41 8 di.maha. 10/373/248, Ma.mu. 12/106/77
@9 an.dasaka. 24/107-8/175-6 (sya) 10 khu.maha. 29/231/174 (sya)
@11 abhi.vi. 35/720/360 12 sam.ni. 16/20/25, an.tika. 20/137/278
Dharentiti va, attano paripuranam 1- apayesu apatamanam dharentiti va salakkhane 2-
dharentiti va cittena avadharayantiti va yathayogam dhammati vuccanti. Idha pana attano
paccayehi dharayantiti dhamma, paccayasamuppannadhamma titthanti uppajjanti ceva
pavattanti ca etayati dhammatthiti, paccayadhammanametam adhivacanam. Tassam dhammatthitiyam
nanam dhammatthitinanam. Idam hi samadhibhavanamayanane vuttasamadhina samahitena
cittena yathabhutananadassanatthaya yogamarabhitva vavatthapitanamarupassa tesam
namarupanam paccayapariggahapariyayam dhammatthitinanam uppajjati. "namarupavavatthane 3-
nanan"ti avatva evam kasma "dhammatthitinanan"ti vuttanti ce?
paccayapariggaheneva paccayasamuppannapariggahassa siddhatta. Paccayasamuppanne hi
apariggahite paccayapariggaho na sakka hoti katam. Tasma dhammatthitinanaggahaneneva
tassa hetubhutam pubbe siddham namarupavavatthanananam vuttameva hotiti veditabbam.
Kasma dutiyatatiyananam viya "samadahitva paccayapariggahe panna"ti na
vuttanti ce? samathavipassananam yuganaddhatta.
                "samadahitva yatha ce vipassati
                 vipassamano tatha ce samadahe
                 vipassana ca samatho ca tada ahu
                 samanabhaga yuganaddha vattare"ti
hi vuttam. Tasma samadhim avissajjetva samadhinca nananca yuganaddham katva
yava ariyamaggo tava ussukkapetabbanti napanattham "paccayapariggahane panna
dhammatthitinana"micceva vuttanti veditabbam.
     [5] Atitanagatapaccuppannanam dhammanam sankhipitva vavatthane pannati
ettha attano sabhavam, uppadadikkhanam va patva ati ita atikkantati
@Footnote: 1 cha.Ma. paripurakam 2 cha.Ma. sakasakalakkhane 3 Si. namarupassavavatthanam
Atita, tadubhayampi na agata na sampattati anagata, tam tam karanam paticca
uppadadiuddham panna gata pavattati paccuppanna. Addhasantatikhanapaccuppannesu
santatipaccuppannam idhadhippetam. Tesam atitanagatapaccuppannanam pancakkhandha-
dhammanam ekekakkhandhalakkhane sankhipitva kalapavasena rasim katva vavatthane
nicchayane sannitthapane panna.
     Sammasane nananti samma amasane anumajjane pekkhane nanam,
kalapasammasananananti attho. Idam hi namarupavavatthananananantaram namarupa-
paccayapariggahe dhammatthitinane thitassa "yankinci rupam atitanagatapaccuppannam
ajjhattam va bahiddha va olarikam va sukhumam va hinam va panitam va
yam dure santike va, sabbantam rupam aniccato vavatthapeti, ekam sammasanam dukkhato
vavattheti, ekam sammasanam anattato vavattheti, ekam sammasanan"tiadina 1- nayena
vuttasammasanavasena pubbe vavatthapite ekekasmim khandhe tilakkhanam aropetva
aniccato dukkhato anattato vipassantassa kalapasammasanananam uppajjati.
     [6] Paccuppannanam dhammanam viparinamanupassane pannati santativasena
paccuppannanam ajjhattanam 2- pancakkhandhadhammanam viparinamadassane bhangadassane
panna. Yasma "ime dhamma uppajjitva bhijjanti"ti udayam gahetvapi
bhedeyeva cittam thapeti, tasma avuttopi udayo vuttoyeva hotiti veditabbo.
Paccuppannanam dhammanam dassanena va udayadassanassa siddhatta udayo vuttoyeva
hoti. Na hi udayam vina dhammanam uppannattam sijjhati, tasma "paccuppannanam
dhammanam uppadaviparinamanupassane panna"ti avuttepi vuttameva hotiti
veditabbam. "udayabbayanupassane nanan"ti niyamitatta ca udayadassanam siddhameva
hotiti anantaram vuttassa sammasanananassa param gantva tamsammasaneyeva
@Footnote: 1 khu.pati. 31/48/58 2 cha.Ma. ajjhattam
Pakatibhute udayabbaye parigganhitva sankharanam paricchedakaranattham udayabbayanu-
passanam arabhantassa uppajjati udayabbayanupassanananam. Tam hi udayabbaye
anupassanato udayabbayanupassanati vuccati.
     [7] Arammanam patisankhati rupakkhandhadiarammanam bhangato patisankhaya
janitva passitva. Bhanganupassane panna vipassane nananti tassa
arammanam bhangato patisankhaya uppannassa nanassa bhangam anupassane ya
panna, tam "vipassane nanan"ti vuttam hoti. Vipassanati ca vividha passana
vipassana. Arammanapatisankhatipi patho. Tassattho:- arammanassa patisankha
janana passanati vuttanayeneva arammanapatisankha "bhanganupassane panna
vipassane nanan"ti vuttam hoti. Yasma pana bhanganupassanaya eva vipassana
sikham papunati, tasma visesetva idameva "vipassane nanan"ti vuttam.
Yasma udayabbayanupassanaya thitassa maggamaggananadassanam uppajjati, tasma
tassa siddhaya tam siddhameva hotiti tam avatvava bhanganupassanananam 1-
vuttanti veditabbam. Udayabbayanupassanaya supariditthaudayabbayassa suparicchinnesu
sankharesu lahum lahum upatthahantesu nane tikkhe vahante udayam pahaya bhange
eva sati santitthati, tassa "evam uppajjitva evam nama sankhara bhijjanti"ti
passato etasmim thane bhanganupassanananam uppajjati.
     [8] Bhayatupatthane pannati uppadapavattanimittaayuhanapatisandhinam bhayato
upatthane pilayogato sappatibhayavasena gahanupagamane pannati attho. Bhayato
upatthatiti bhayatupatthanam, arammanam, tasmim bhayatupatthane. Athava bhayato upatitthatiti
bhayatupatthanam, panna, tam "bhayatupatthanan"ti vuttam hoti.
@Footnote: 1 cha.Ma. bhanganupassanaya eva vipassanasikham nanam
     Adinave nananti bhummavacanameva. "ya ca bhayatupatthane panna, yanca
adinave nanam, ya ca nibbida, ime dhamma ekattha byanjanameva nanan"ti 1-
vuttatta ekamiva vuccamanampi avatthabhedena muncitukamyatadi viya tividhameva
hoti. Tasma bhayatupatthanaadinavanupassanasu siddhasu nibbidanupassana siddha
hotiti katva avuttapi vuttava hotiti veditabba.
     Sabbasankharanam bhangarammanam bhanganupassanam asevantassa bhaventassa
bahulikarontassa tibhavacatuyonipancagatisattavinnanatthitinavasattavasesu pabhedaka
sankhara sukhena jivitukamassa bhirukapurisassa sihabyagghadipiacchataracchayakkharakkhasa-
candagonacandakukkurapabhinnamadacandahatthighoraasivisaasanivicakkasusanaranabhumi
jalitaangarakasuadayo viya mahabhayam hutva upatthahanti, tassa "atita sankhara
niruddha, paccuppanna nirujjhanti, anagatapi evameva nirujjhissanti"ti passato
etasmim thane bhayatupatthanam nanam uppajjati. Tassa tam bhayatupatthanam nanam asevantassa
bhaventassa bahulikarontassa sabbabhavayonigatithitisattavasesu 2- neva tanam na lenam
na gati na patisaranam pannayati, sabbabhavayonigatithitisattavasagatesu sankharesu
ekasankharepi patthana va paramaso va na hoti, tayo bhava vitaccitangarapunna
angarakasuyo viya, cattaro mahabhuta ghoravisa asivisa viya, pancakkhandha
ukkhittasika vadhaka viya, cha ajjhattikayatanani sunnagamo viya cha bahirayatanani
gamaghatakacora viya, sattavinnanatthitiyo nava ca sattavasa ekadasahi aggihi
aditta sampajjalita sajotibhuta viya ca, sabbe sankhara gandabhuta rogabhuta
sallabhuta aghabhuta abadhabhuta viya ca nirassada nirasa 3- mahaadinavarasibhuta
hutva upatthahanti, sukhena jivitukamassa bhirukapurisassa ramaniyakarasanthitampi
savalakamiva vanagahanam, sasaddula viya guha, sagaharakkhasam viya udakam,
@Footnote: 1 khu.pati. 31/227/281 2 cha.Ma....thitinivasagatesu  3 Si. nirasa
Samussitakhagga viya paccatthika, savisam viya bhojanam, sacoro viya maggo,
adittamiva agaram, uyyuttasena viya ranabhumi. Yatha hi so puriso etani
savalakavanagahanadini agamma bhito samviggo lomahatthajato samantato
adinavameva passati, evameva so yogavacaro bhanganupassanavasena sabbasankharesu
bhayato upatthitesu samantato nirasam nirassadam adinavameva passati. Tassevam
passato adinavanupassanananam uppajjati.
     So evam sabbasankhare adinavato sampassanto sabbabhavayonigativinnanatthiti-
sattavasagate sabhedake sankharagate nibbindati ukkanthati nabhiramati. Seyyathapi
nama cittakutapabbatapadabhirato suvannarajahamso asucimhi candalagamadvara-
avate nabhiramati, sattasu mahasaresuyeva abhiramati, evameva ayam yogi
rajahamso supariditthadinave sabhedake sankharagate nabhiramati, bhavanaramataya
pana bhavanaratiya samannagatatta sattasu anupassanasuyeva abhiramati. Yatha ca
suvannapanjarepi pakkhitto siho migaraja nabhiramati, tiyojanasahassavitthate pana
himavanteyeva ramati, evamayampi yogi siho tividhe sugatibhavepi nabhiramati, tisu
anupassanasuyeva ramati. Yatha ca sabbaseto sattappatittho iddhima vehasangamo
chaddanto nagaraja nagaramajjhe nabhiramati, himavati chaddantarahadeyeva ramati, evamayam
yogi varavarano sabbasmim sankharagate nabhiramati, "anuppado kheman"tiadina 1-
nayena nidditthe santipadeyeva ramati, tanninnatapponatappabbharamanaso hoti.
Ettavatassa nibbidanupassanananam uppannam hotiti.
     [9] Muncitukamyatapatisankhasantitthana panna sankharupekkhasu nananti
muncitum cajitum kameti icchatiti muncitukamo, muncitukamassa bhavo muncitu-
kamyata, patisankhati upaparikkhatiti patisankha, patisankhanam va patisankha, santitthati
@Footnote: 1 khu.pati. 31/53/60
Ajjhupekkhatiti santitthana, santitthanam va santitthana, muncitukamata ca sa
patisankha ca santitthana cati muncitukamyatapatisankhasantitthana. Iti pubbabhage
nibbidananena nibbinnassa uppadadini pariccajitukamata muncitukamyata,
muncanassa upayakaranattham majjhe patisankhanam patisankha, muncitva avasane
ajjhupekkhanam santitthana. Evamavatthabhedena tippakara panna sankharanam
ajjhupekkhanasu nanam muncitukamyatapatisankhasantitthanasankhatanam avatthabhedena
bhinnanam tissannampi pannanam sankharupekkhatam icchantena pana "panna"ti ca
"sankharupekkhasu"ti ca bahuvacanam katam, avatthabhedena bhinnassapi ekatta
"nanan"ti ekavacanam katanti veditabbam. Vuttanca "ya ca muncitukamyata
ya ca patisankhanupassana ya ca sankharupekkha, ime dhamma ekattha
byanjanameva nanan"ti. 1- Keci pana "sankharupekkhasuti bahuvacanam samathavipassanavasena
sankharupekkhanam bahutta"tipi vadanti. Sankharupekkhasuti ca kiriyapekkhanti
veditabbam. Avatthabhedena pana tena nibbidananena nibbindantassa
ukkanthantassa sabbabhavayonitivinnanatthitisattavasagatesu sabhedakesu sankharesu
cittam na sajjati na laggati na bajjhati, sabbasankharagatam muncitukamam
chaddetukamam hoti.
     Athava yatha jalabbhantaragato maccho, sappamukhagato manduko, panjarapakkhitto
vanakukkuto, dalhapasavasangato migo, ahitundikahatthagato sappo, mahapankapakkhando
kunjaro, supannamukhagato nagaraja, rahumukhapavittho cando, sapattaparikkhitto
purisoti evamadayo tato tato muccitukama nissaritukama va honti, evam
tassa yogino cittam sabbasma sankharagata muccitukamam nissaritukamam hoti.
Evam hi vuccamane "muccitukamassa muccitukamyata"ti patho yujjati. Evam ca sati
@Footnote: 1 khu.pati. 31/227/271
"uppadam muccitukamyata"tiadisu "uppada muccitukamyata"tiadi vattabbam
hoti, tasma purimo eva attho sundarataro. Athassa sabbasankharesu vigatalayassa
sabbasankharagatam muncitukamassa muncitukamyatananam uppajjati. So evam sabbabhava-
yonigativinnanatthitisattavasagate sabhedake sankhare muncitukamo muncanassa
upayasampadanattham puna te eva sankhare patisankhanupassanananena tilakkhanam
aropetva vipassati. Evam hi vipassato cassa aniccavasena nimittam patisankhananam
uppajjati, dukkhavasena pavattam patisankhananam uppajjati, anattavasena nimittanca
pavattanca patisankhananam uppajjati. So patisankhanupassanananena "sabbe
sankhara sunna"ti disva tilakkhanam aropetva sankhare parigganhanto
bhayanca nandinca vippahaya bhariyaya dosam disva vissatthabhariyo viya puriso tassa
bhariyaya sankharesu udasino hoti majjhatto, "ahan"ti va "maman"ti va na
ganhati. Tassa evam janato evam passato tisu bhavesu cittam patiliyati patikutati
pativattati na sampasariyati. Seyyathapi nama padumapalase isakam done 1-
udakaphusitani patiliyanti patikutanti pativattanti na sampasariyanti. Seyyathapi va
pana kukkutapattam va nharudaddulam va aggimhi pakkhittam patiliyati patikutati na
sampasariyati, evam tassa tisu bhavesu cittam patiliyati patikutati pativattati na
sampasariyati, upekkha santhati. Evamassa sankharupekkhananam uppannam hoti.
Imina sankharupekkhananena saddhim upari gotrabhunanassa sadhakam anulomananam
pubbaparananehi avuttampi vuttameva hotiti veditabbam.
     Vuttam hi bhagavata:-
             "so vata bhikkhave bhikkhu kanci sankharam niccato samanupassanto
         anulomikaya khantiya samannagato bhavissatiti netam thanam vijjati,
@Footnote: 1 cha.Ma. isakam done
         Anulomikaya khantiya asamannagato sammattaniyamam okkamissatiti netam
         thanam vijjati, sammattaniyamam anokkamamano sotapattiphalam va
         sakadagamiphalam va anagamiphalam va arahattaphalam va sacchikarissatiti
         netam thanam vijjati"tiadi. 1-
     Vuttanca dhammasenapatina:-
              "katihakarehi anulomikam khantim patilabhati, katihakarehi
         sammattaniyamam okkamati. Cattalisaya akarehi anulomikam khantim
         patilabhati, cattalisaya akarehi sammattaniyamam okkamati"tiadi. 2-
     Patthane cetam vuttam bhagavata:-
     "anulomam gotrabhussa anantarapaccayena paccayo. Anulomam vodanassa
anantarapaccayena paccayo"tiadi.
     Tassa hi tam sankharupekkhananam asevantassa bhaventassa bahulikarontassa
adhimokkhasaddha balavatara hoti, viriyam supaggahitam, sati supatthita, cittam susamahitam,
sankharupekkhananam tikkhataram pavattati. Tassa idani maggo uppajjissatiti
sankharupekkhaya sankhare "anicca"ti va "dukkha"ti va "anatta"ti va sammasitva
bhavangam otarati. Bhavanganantaram sankharupekkhaya katanayeneva sankhare "anicca"ti
va "dukkha"ti va "anatta"ti va arammanam kurumanam uppajjati manodvaravajjanam.
Tadanantaram tatheva sankhare arammanam katva dve tini cattari va
javanacittani uppajjanti. Tamsampayuttam nanam anulomananam. Tam hi purimananca
atthannam vipassananananam kathakiccataya anulometi, upari ca pattabbanam 3- sattatimsaya
@Footnote: 1 an.chakka. 22/369 (98)/491 (sya), khu.pati. 31/36/444
@2 khu.pati. 31/37/445 3 abhi.pa. 40/417/128
Bodhipakkhiyadhammanam anulometi. Yatha hi dhammiko raja vinicchayatthane
nisinno atthannam voharikamahamattanam vinicchayam sutva agatigamanam pahaya
majjhatto hutva "evam hotu"ti anumodamano tesanca vinicchayassa anulometi,
poranassa ca rajadhammassa. Tattha raja viya anulomananam, atthavoharika-
mahamatta viya atthavipassanananani, poranikarajadhammo viya sattatimsabodhi-
pakkhiyadhamma, yatha raja "evam hotu"ti anumodamano voharikananca vinicchayassa
rajadhammassa ca anulometi, evamidam aniccadivasena sankhare arabbha uppajjamananam
atthannanca vipassananananam tathakiccataya anulometi, upari ca pattabbanam 1-
sattatimsaya bodhipakkhiyadhammanam. Tasma anulomanananti vuccati.
     [10] Bahiddha vutthanavivattane panna gotrabhunananti ettha bahiddhati
sankharanimittam. Tam hi ajjhattacittasantane akusalakkhandhe upadaya bahiddhati
vuttam. Tasma bahiddha sankharanimittamha vutthati vigatam hutva uddham titthatiti
vutthanam, vivattati paravattati parammukham hotiti vivattanam, vutthananca tam
vivattanancati vutthanavivattanam. Tenevaha:-
              "gotrabhunanam samudayassa asamucchindanato pavatta na vutthati,
         nibbanarammanato pana nimitta vutthatiti ekato vutthanam hotiti. 2-
     Puthujjanagottabhibhavanato ariyagottabhavanato gotrabhu. Idam hi anulomananehi
padumapalasato udakamiva sabbasankharato patiliyamanacittassa anulomananassa
asevanante animittam nibbanam arammanam kurumanam puthujjanagottam puthujjanasankham
puthujjanabhumim atikkamamanam ariyagottam ariyasankham ariyabhumim okkamamanam
nibbanarammane pathamavattanapathamabhogapathamasamannaharabhutam maggassa
@Footnote: 1 Si. vattabbanam 2 visuddhi. 3/332 (sya)
Anantarasamanantarasevanaupanissayanatthivigatavasena chahi akarehi paccayabhavam sadhayamanam
sikhappattam vipassanaya muddhabhutam apunaravattakam uppajjati.
     [11] Dubhato vutthanavivattane panna magge nananti ettha dubhatoti
ubhato. Dvayatoti va vuttam hoti. Kilesanam samucchindanato kilesehi ca tadanuvattakak-
khandhehi ca nibbanarammanakaranato bahiddha sabbasankharanimittehi ca vutthati
vivattatiti dubhato vutthanavivattane panna. Tenevaha:-
              "cattaripi maggananani animittarammanatta nimittato
          vutthahanti, samudayassa samucchindanato pavatta vutthahantiti dubhato
          vutthanani honti"ti. 1-
     Magge nananti nibbanam maggati pekkhati, nibbanatthikehi va maggiyati
anvesiyati, kilese va marento gacchati pavattatiti maggo, tasmim magge nanam.
Jatiggahanena ekavacanam katam. Tam hi gottarabhunanassa anantaram nibbanam arammanam
kurumanam sayam vajjhe kilese niravasesam samucchindamanam anamataggasamsaravattadukkhasamuddam
sosayamanam sabbapayadvarani pidahamanam sattaariyadhanam sammukhibhavam kurumanam
atthangikam micchamaggam pajahamanam sabbaverabhayani vupasamayamanam sammasambuddhassa
orasaputtabhavamupanayamanam annani ca anekani anisamsasatani patilabhayamanam
maggananam uppajjati.
              Thatum iccham puriso langhitva matikaya paratire
              vegenagamma yatha ganhitva oritiratarubaddham. 2-
              Rajjum va dandam va ullanghitvana paraninnatanu
              parapanno pana tam munciya vegam patitthahati pare.
@Footnote: 1 Si. orimatire tanubaddham 2 visuddhi. 3/332 (sya)
              Evam yogavacaro sakkayamayamhi orime tire
              ditthabhayo abhaye pana     thatum iccham amatapare.
              Udayabbayanupassana- pabhutikavegena agato rajjum
              rupavham dandam va taditarakhandhavhayam samma.
              Ganhitva avajjana- cittena hi pubbavuttanayatova
              anulomehullanghiya nibbutininno tadasanopagato. 1-
              Tam munciya gotrabhuna aladdhaasevanena tu pavedham
              patito sankhatapare tato patitthati maggananena.
              Passitukamo candam cande channamhi abbhapatalehi
              thulakasukhumasukhumesu abbhesu hatesu vayuna kamato.
              Candam passeyya naro yatha tathevanulomananehi kama
              saccacchadakamohe vinasite pekkhate hi gotrabhu amatam.
              Vata viya te candam amatam na hi pekkharenulomani
              puriso abbhani yatha gotrabhu na tamam vinodeti.
              Bhamitamhi cakkayante thito naro annadinnasannaya
              usupate phalakasatam apekkhamano yatha vijjhe.
              Evamidha maggananam gotrabhuna dinnasannamavihaya
              nibbane vattantam lobhakkhandhadike padaleti.
@Footnote: 1 Si.,Ma.,ka. tadasannagato
              Samsaradukkhajaladhim sosayati pidahati duggatidvaram
              kurute ca ariyadhaninam micchamagganca pajahati.
              Verabhayani samayate karoti nathassa orasasutattam
              anne ca anekasate anisamse dadati nanamidanti.
     [12] Payogappatippassaddhipanna phale nananti ettha payogoti bhuso
yogo, phalasacchikiriyaya maggabhavanaya ubhato vutthanapayogo, tassa payogassa
patippassambhanam nitthanam payogapatippassaddhi. Kim tam? catumaggakiccapariyosanam. Tassa
payogapatippassaddhiya hetubhutaya pavatta phale panna payogappatippassaddhipanna.
Phalati vipaccatiti phalam, tasmim phale tamsampayuttam nanam. Ekekassa hi maggananassa
anantara tassa tasseva vipakabhutani nibbanarammanani tini va dve va
ekam va phalacittani uppajjanti. Anantaravipakattayeva lokuttarakusalanam "samadhi-
manantarikannamahu"ti 1- ca, "dandham anantarikam papunati asavanam khayaya"ti 2-
ca adi vuttam. Yassa dve anulomani, tassa tatiyam gotrabhu catuttham maggacittam
tini phalacittani honti. Yassa tini anulomani, tassa catuttham gotrabhu pancamam
maggacittam dve phalacittani honti. Yassa cattari anulomani, tassa pancamam gotrabhu
chattham maggacittam ekam phalacittam hoti. Idam maggavithiyam phalam. Kalantaraphalam pana
samapattivasena uppajjamanam nirodha vutthahantassa uppajjamananca eteneva
sangahitam.
     [13] Chinnavatumanupassane 3- pannati tena tena ariyamaggena samucchinnam tam tam
upakkilesam paccha passane panna. Vimuttinananti vimuttiya nanam. Vimuttiti
ca upakkilesehi vimuttam parisuddham cittam, vimuttabhavo va, tassa vimuttiya
jananam
@Footnote: 1 khu.khu. 25/5/6, khu.su. 25/228/377
@2 an.catukka. 21/162-3/171-2 3 Si. chinnavattamanupassane
Nanam vimuttinanam. Kilesehi vimuttam cittasantatimpi kilesehi vimuttabhavampi
paccavekkhanto kilesehi na vina paccavekkhatiti etena pahinakilesapaccavekkhanam vuttam
hoti. "vimuttasmim vimuttamiti nanam hoti"ti 1- hi idameva sandhaya vuttam.
Avasitthakilesapaccavekkhanam pana avuttampi iminava vuttam hotiti gahetabbam.
Vuttanca:-
            "vuttamhi ekadhamme ye dhamma ekalakkhana tena
             vutta bhavanti sabbe iti vutto lakkhano haro"ti. 2-
     Athava arahato avasitthakilesapaccavekkhanabhava catunnam ariyanam labbhamanam
pahinakilesapaccavekkhanameva vuttanti veditabbam.
     [14] Tada samudagate dhamme passane pannati tada maggakkhane phalakkhane
ca samudagate patilabhavasena ca pativedhavasena ca samagate sampatte samangibhute
maggaphaladhamme catusaccadhamme ca passana pekkhana pajanana panna. Paccavekkhane
nananti nivattitva bhusam passanam jananam nanam. Imina ca nanadvayena
paccavekkhanananani vuttani honti. Sotapannassa hi maggavithiyam sotapattiphala-
pariyosane cittam bhavangam otarati, tato bhavangam upacchinditva maggapaccavekkhanatthaya
manodvaravajjanam uppajjati, tasmim niruddhe patipatiya satta maggapaccavekkhana-
javananiti. Puna bhavangam otaritva teneva nayena phaladinam paccavekkhanatthaya avajjanadini
uppajjanti. Yesam uppattiya esa maggam paccavekkhati, phalam paccavekkhati,
pahinakilese paccavekkhati, avasitthakilese paccavekkhati, nibbanam paccavekkhati.
So hi "imina vataham maggena agato"ti maggam paccavekkhati, tato "ayam me
anisamso laddho"ti phalam paccavekkhati, tato "ime nama me kilesa pahina"ti pahinakilese
paccavekkhati, tato "ime nama me kilesa avasittha"ti uparimaggavajjhe kilese 3-
@Footnote: 1 vi.maha. 4/23/19, di.Si. 9/248/84
@2 netti. 10/3 (Ma.) 3 uparimaggattayavajjhe, visuddhi. 3/325 (sya)
Paccavekkhati, avasane "ayam me dhammo arammanato patiladdho"ti amatam nibbanam
paccavekkhati. Iti sotapannassa ariyasavakassa panca paccavekkhanani honti. Yatha
ca sotapannassa, evam sakadagamianagaminampi. Arahato pana avasitthakilesa-
paccavekkhanam nama natthiti cattariyeva paccavekkhanani. Evam sabbani ekunavisati
paccavekkhanananani. Ukkatthaparicchedoyeva ceso. Pahinavasitthakilesapaccavekkhanam
sekkhanam hoti va na va. Tassa hi 1- abhavatoyeva mahanamo sakko bhagavantam
pucchi "kosu nama me dhammo ajjhattam appahino, yena me ekada lobhadhammapi
cittam pariyadaya titthanti"tiadi. 2-
     Ettha dhammatthitinanadinam ekadasannam nananam vibhavanatthaya ayam upama
veditabba:- yatha puriso "macche gahessamiti macchakhippam gahetva tadanurupe
udake osaretva khippamukhena hattham otaretva antoudake kanhasappam
macchasannaya givayam dalham gahetva maha vata maya maccho laddho"ti tuttho
ukkhipitva passanto sovatthikattayadassanena "sappo"ti sanjanitva bhito adinavam
disva gahane nibbinno muncitukamo hutva muncanassa upayam karonto
agganangutthato patthaya hattham nibbethetva baham ukkhipitva uparisise dve tayo
vare paribbhametva sappam dubbalam katva "gaccha re dutthasappa"ti vissajjetva
vegena thalam aruyha thitakova "mahantassa vata bho sappassa mukhato muttomhi"ti
hattho agatamaggam olokeyya.
     Tattha tassa purisassa macchasannaya kanhasappam dalham gahetva tussanam
viya imassa yogino adito balaputhujjanassa aniccatadivasena bhayanakam khandhapancakam
niccadisannaya "aham mama"ti ditthitanhahi dalham gahetva tussanam, tassa
@Footnote: 1 tassa hi paccavekkhanassa, visuddhi. 3/325 (sya) 2 Ma.mu. 12/175/136
Khippamukhato sappam niharitva sovatthikattayam disva "sappo"ti sanjananam viya
sappaccayanamarupapariggahena ghanavinibbhogam katva kalapasammasanadihi nanehi
khandhapancakassa aniccadilakkhanattayam disva "aniccam dukkhamanatta"ti tassa
vavatthapanam, tassa bhayanam viya imassa bhayatupatthanananam, sappe adinavadassanam viya
adinavanupassanananam, sappaggahane nibbindanam viya nibbidanupassanananam, sappam
muncitukamata viya muncitukamyatananam, muncanassa upayakaranam viya patisankhanu-
passanananam, sappam paribbhametva dubbalam katva nivattitva damsitum asamatthabhava-
papanam viya tilakkhanaropanena sankharupekkhanulomananehi sankhare paribbhametva
dubbalam katva puna niccasukhattakarena upatthatum asamatthatapapanam, sappavissajjanam
viya gotrabhunanam, sappam vissajjetva thalam aruyha thanam viya nibbanathalam aruyha
thitam maggaphalananam, hatthassa agatamaggolokanam viya maggadipaccavekkhananananti.
     Imesanca sutamayananadinam cuddasannam nananam uppattikkamena patipattikkamena
ca desanakkamassa katatta paccavekkhanesu pathamam kilesapaccavekkhanam hoti,
tato maggaphalanibbanapaccavekkhananiti veditabbam.
     "lokuttaram jhanam bhaveti niyyanikam apacayagamim ditthigatanam pahanaya,
kamaragabyapadanam tanubhavaya, kamaragabyapadanam anavasesappahanaya,
ruparagaaruparagamanauddhaccaavijjanam anavasesappahanaya"ti 1- ca kilesappahanamyeva
adhikam katva maggapatipattiya vuttatta patipattanurupeneva kilesapaccavekkhanassa
adibhavo yujjati, atthakathayam vuttakkamo pana dassitoyeva. So pana kamo pancavidho
uppattikkamo pahanakkamo patipattikkamo bhumikkamo desanakkamoti.
              "pathamam kalalam hoti kalala hoti abbudam
               abbuda jayate pesi pesi nibbatti ghano"ti 2-
@Footnote: 1 abhi.san. 34/277,339,361-3/84,96,103-4 2 sam.sa. 15/235/248
Evamadi uppattikkamo. "dassanena pahatabba dhamma, bhavanaya pahatabba
dhamma"ti 1- evamadi pahanakkamo. "silavisuddhi cittavisuddhi ditthivisuddhi
kankhavitaranavisuddhi maggamaggananadassanavisuddhi patipadananadassanavisuddhi nanadassana-
visuddhi"ti 2- evamadi patipattikkamo. "kamavacara dhamma, rupavacara dhamma,
arupavacara dhamma"ti 3- evamadi bhumikkamo. "cattaro satipatthana cattaro
sammappadhana cattaro iddhipada pancindriyani panca balani satta bojjhanga
ariyo atthangiko maggo"ti 4- va, "anupubbikatham kathesi. Seyyathidam danakatham silakatham
saggakatham kamanam adinavam okaram sankilesam nekkhamme anisamsam pakaseti"ti 5- va
evamadi desanakkamo. Idha pana cuddasannam nananam uppattikkamo patipattikkamo
ca tadubhayavasena patipatiya desitatta desanakkamo cati tayo kama veditabba.
     [15] Idani yasma hettha sarupena namarupavavatthanananam na vuttam,
tasma pancadha namarupappabhedam dassetum ajjhattavavatthane panna vatthunanatte
nanantiadini panca nanani udditthani. Sakale hi namarupe vutte yam pariggahetum
sakka, yam ca pariggahetabbam, tam pariggahessati. Lokuttaranamam hi pariggahetum
ca na sakka anadhigatatta, na ca pariggahetabbam avipassanupagatta. Tattha
ajjhattavavatthaneti "evam pavattamana mayam attati gahanam gamissama"ti imina
viya adhippayena attanam adhikaram katva pavattati ajjhatta. Ajjhattasaddo
panayam gocarajjhatte niyakajjhatte ajjhattajjhatte visayajjhatteti catusu atthesu
dissati. "tena ananda bhikkhuna tasmimyeva purimasmim samadhinimitte ajjhattameva
cittam santhapetabbam, ajjhattarato samahito"tiadisu 6- hi ayam gocarajjhatte dissati.
@Footnote: 1 abhi.san. 34/8/2 2 Ma.mu. 12/252/215 3 abhi.san. 34/93-5/16
@4 Ma.u. 14/43/33, khu.maha. 29/891/558 (sya), khu.cula. 30/167/85 (sya)
@5 vi.maha. 4/31/26, di.Si. 9/298/108, di.maha. 10/83/39
@6 khu.dha. 25/362/80
"ajjhattam sampasadanam, 1- ajjhattam va dhammesu dhammanupassi viharati"tiadisu 2-
niyakajjhatte. "../../bdpicture/cha ajjhattikani ayatanani, 3- ajjhattika dhamma"tiadisu 4-
ajjhattajjhatte. "ayam kho panananda viharo tathagatena abhisambuddho yadidam
sabbanimittanam amanasikara ajjhattam sunnatam upasampajja viharati"tiadisu 5-
visayajjhatte, issariyatthaneti attho. Phalasamapatti hi buddhanam issariyatthanam
nama. Idha pana ajjhattajjhatte datthabbo. Tesam ajjhattanam vavatthane
ajjhattavavatthane. Vatthunanatteti vatthunam nanabhave, nanavatthusuti attho.
Ettha javanamanovinnanassa paccayabhuto bhavangamanopi cakkhadipancakam viya
uppattitthanatta vatthuti vutto. Avajjanampi tannissitameva katabbam.
     [16] Bahiddhati chahi ajjhattajjhattehi bahibhutesu tesam visayesu.
Gocarananatteti visayananatte.
     [17] Cariyavavatthaneti vinnanacariyaannanacariyananacariyavasena cariyanam
vavatthane. "cariyavavatthane"ti rassam katvapi pathanti.
     [18] Catudhammavavatthaneti kamavacarabhumiadinam cuddasannam catukkanam vasena
catunnam catunnam dhammanam vavatthane. Bhumiti ca "bhumigatanca vehasatthanca"tiadisu 6-
pathaviyam vattati. "abhumim tata ma seva"tiadisu 7- visaye. "sukhabhumiyam kamavacare"ti-
adisu 8- uppajjanatthane. Idha pana kotthase vattati. Paricchedetipi vadanti.
     [19] Navadhammavavatthaneti kamavacarakusaladivasena pamojjamulakavasena
yonisomanasikaramulakavasena ca navannam navannam dhammanam vavatthane. Imesu ca pancasu
@Footnote: 1 di.Si. 9/96,468/37,204, abhi.san. 34/161/50
@2 di.maha. 10/289,373,382/186,248,257
@3 Ma.u. 14/349,353/307,309 4 abhi.san. 34/20/4
@5 Ma.u. 14/187/160 6 sam.sa. 15/136/121
@7 khu.ja. 27/863/192 (sya) 8 abhi.san. 34/988/239
Nanesu pathamam ajjhattadhamma vavatthapetabbati vatthunanatte nanam pathamam vuttam,
tato tesam visaya vavatthapetabbati tadanantaram gocarananatte nanam vuttam, tato
parani tini nanani tinnam catunnam navannam vasena ganananulomena vuttani.
     [20] Idani yasma namarupasseva pabhedato vavatthapanananam nataparinna,
tadanantaram tiranaparinna, tadanantaram pahanaparinnati tisso parinna, tamsambandha
ca bhavanasacchikiriya honti, tasma dhammananattanananantaram natatthe nanadini
panca nanani udditthani. Tisso hi parinna nataparinna tiranaparinna
pahanaparinna ca. Tattha "ruppanalakkhanam rupam, vedayitalakkhana vedana"ti evam
tesam tesam dhammanam paccattalakkhanasallakkhanavasena pavatta panna nataparinna
nama. "rupam aniccam dukkham anatta, vedana anicca dukkha anatta"tiadina
nayena tesam tesam dhammanam samannalakkhanam aropetva pavatta lakkhanarammanika-
vipassanapanna tiranaparinna nama. Tesuyeva pana dhammesu niccasannadipajahanavasena
pavatta lakkhanarammanikavipassanava pahanaparinna nama.
     Tattha sankharaparicchedato patthaya yava paccayapariggaha nataparinnaya bhumi.
Etasmim hi antare dhammanam paccattalakkhanapativedhasseva adhipaccam hoti.
Kalapasammasanato patthaya yava udayabbayanupassana tiranaparinnaya bhumi. Etasmim hi
antare samannalakkhanapativedhasseva adhipaccam hoti. Bhanganupassanam adim katva
upari pahanaparinnaya bhumi. Tato patthaya hi "aniccato anupassanto niccasannam
pajahati, dukkhato anupassanto sukhasannam pajahati, anattato anupassanto attasannam
pajahati, nibbindanto nandim pajahati, virajjanto ragam pajahati, nirodhento samudayam
pajahati, patinissajjanto adanam pahajahati"ti 1- evam niccasannadipahanasadhikanam
sattannam anupassananam adhipaccam hoti.
@Footnote: 1 khu.pati. 31/52/59
     Tattha abhinnapannati dhammanam ruppanadisabhavena jananapanna. Sa hi
sobhanatthena abhisaddena "tesam tesam dhammanam sabhavajananavasena sobhanam jananan"ti
katva abhinnati vuccati. Natatthe nananti jananasabhavam nanam.
     [21] Parinnapannati jananapanna. Sa hi byapanatthena parisaddena
"aniccadisamannalakkhanavasena sakiccasamapanavasena va byapitam jananan"ti katva
parinnati vuccati. Tiranatthe nananti upaparikkhanasabhavam, sammasanabhavam va nanam.
     [22] Pahane pannati niccasannadinam pajahana panna, pajahatiti va,
pajahanti etenati va pahanam. Pariccagatthe nananti pariccajanasabhavam nanam.
     [23] Bhavanapannati vaddhanapanna. Ekarasatthe nananti ekakiccasabhavam
nanam, vimuttirasena va ekarasabhavam nanam.
     [24] Sacchikiriya pannati pativedhavasena patilabhavasena va paccakkhakaranapanna.
Phassanatthe 1- nananti tadubhayavaseneva vindanasabhavam nanam.
     [25-28] Idani yasma pahanabhavanasacchikiriyananani ariyamaggaphala-
sampayuttanipi honti, tasma tadanantaram ariyapuggalanamyeva labbhamanani cattari
patisambhidananani udditthani. Tatthapi paccayuppanno attho dukkhasaccam viya
pakato suvinneyyo cati pathamam atthapatisambhidananam uddittham, tassa atthassa
hetudhammavisayatta tadanantaram dhammapatisambhidananam, tadubhayassa niruttivisayatta
tadanantaram niruttipatisambhidananam, tesu tisupi nanesu pavattanato tadanantaram
patibhanapatisambhidananam. Pakaram digham katva ca pathanti.
@Footnote: 1 Si. phusanatthe
     [29-31] Ito parani viharatthe nanadini tini nanani ariyanamyeva
sambhavato patisambhidapabhedato ca patisambhidanananantaram udditthani. Viharatthe
nanam hi dhammapatisambhida hoti, samapattatthe nanam atthapatisambhida, dhammasabhave
nanam hi patisambhidakathayam 1- dhammapatisambhidati vuttam. Nibbane nanam pana
atthapatisambhida eva. Tattha viharananatteti aniccanupassanadivasena
nanavipassanavihare. Viharattheti vipassanaviharasabhave. Viharoti ca sasampayutta
vipassana eva. Samapattinanatteti animittadivasena nanaphalasamapattiyam. Samapattiti
ca lokuttaraphalabhuta cittacetasikadhamma. Viharasamapattinanatteti ubhayavasena vuttam.
     [32] Tato viharasamapattinanasadhakassa "dubhato vutthanavivattane
panna"ti pubbe vuttassapi maggananassa asavasamucchedasamatthatam anantaraphala-
dayakattanca karanena visesetva aparenakarena vattukamena tadeva "anantarika-
samadhimhi nanan"ti uddittham. Tattha avikkhepaparisuddhattati vikkhipati tena
cittanti vikkhepo, uddhaccassetam namam. Na vikkhepo avikkhepo, uddhacca-
patipakkhassa samadhissetam namam. Parisuddhassa bhavo parisuddhattam, avikkhepassa
parisuddhattam avikkhepaparisuddhattam, tasma avikkhepaparisuddhatta samadhissa
parisuddhabhavenati attho. Idam hi asavasamucchedassa anantaraphaladayakattassa ca karanavacanam.
Asavasamucchedeti ettha asavantiti asava, cakkhutopi .pe. Manatopi sandanti
pavattantiti vuttam hoti. Dhammato yava gotrabhum okasato yava bhavaggam savantiti
va asava, etam dhammam etanca okasam anto karitva pavattantiti attho.
Antokaranattho hi ayam akaro. Ciraparivasikatthena madiradayo asava viyatipi
asava. Lokasmim hi ciraparivasika madiradayo asavati vuccanti. Yadi ca
ciraparivasikatthena asava, eteyeva bhavitumarahanti. Vuttam hetam:-
@Footnote: 1 khu.pati. 31/30/360
          "purima bhikkhave koti na pannayati avijjaya, ito pubbe
       avijja nahosi, atha paccha samabhavi"tiadi. 1-
Ayatam va samsaradukkham savanti pasavantitipi asava, samucchijjati 2- etenati
samucchedo. Pannati kamasavadinam catunnam asavanam samucchede panna.
     Anantarikasamadhimhi nananti attano pavattisamanantaram niyameneva phalappadanato
anantarikoti laddhanamo maggasamadhi. Na hi maggasamadhimhi uppanne
tassa phaluppattinisedhako koci antarayo atthi. Yathaha:-
          "ayam ca puggalo sotapattiphalasacchikiriyaya patipanno assa,
       kappassa ca uddayhanavela assa. Neva tava  kappo uddaheyya,
       yavayam puggalo na sotapattiphalam sacchikaroti, ayam vuccati puggalo
       thitakappi. Sabbepi maggasamangino puggala thitakappino"ti. 3-
Idam tena anantarikasamadhina sampayuttam nanam.
     [33] Imina maggananena phalappattanam ariyanamyeva sambhavato imassa
nanassa anantaram aranaviharananadini cattari nanani udditthani. Tatrapi
ca arahatoyeva satatameva ca sambhavato aranavihare nanam pathamam uddittham, tadanantaram
nirodhassa anagamiarahantanam sambhavepi bahusambharatta visesena ca nirodhassa
nibbanasammatatta ca nirodhasamapattiya nanam uddittham, tadanantaram parinibbanassa
kalantare parinibbanakalam ahacca thitatta dighakalikanti parinibbane nanam
uddittham, tadanantaram samasisatthassa 4- sabbakilesakhayanantaram parinibbanakalam ahacca
@Footnote: 1 an.dasaka. 24/61/90 2 Ma. samucchindati
@3 abhi.pu. 36/17/120 4 ka. samasisantassa
Thitatta rassakalikanti samasisatthe nanam uddittham. Tattha santo cati cakaro
dassanadhipateyyanca santo viharadhigamo ca panitadhimuttata cati tihipi padehi
sambandhitabbo. Dassananti vipassanananam, adhipatiyeva adhipateyyam, adhipatito va
agatatta adhipateyyam, dassananca tam adhipateyyancati dassanadhipateyyam. Viharatiti
viharo, viharanti tena vati viharo, adhigammati papuniyatiti adhigamo, viharo
eva adhigamo viharadhigamo. So ca kilesaparilahavirahitatta nibbutoti santo.
So ca arahattaphalasamapattipanna. Uttamatthena atappakatthena ca panito, padhanabhavam
nitoti va panito, panite adhimutto visatthacitto tapparamo panitadhimutto, tassa
bhavo panitadhimuttata. Sa ca phalasamapattadhimutta pubbabhagapanna eva.
     Aranavihareti nikkilesavihare. Ragadayo hi rananti satte cunnenti
pilentiti rana, rananti etehi satta kandanti paridevantiti va rana, vutto
tividhopi viharo, natthi etassa ranati arano, vividhe paccanikadhamme haranti
etenati viharo. Tasmim arane vihare. Niddesavare 1- vuttapathamajjhanadini ca
panitadhimuttataya eva sangahitani. Phalasamapattim samapajjitukamataya hi pathamajjhanadim
samapajjitva vutthaya jhanasampayuttadhamme vipassati, ya ca aranavibhangasuttante 2-
bhagavata desita aranapatipada, sapi iminava sangahitati veditabba. Vuttam hi
tattha bhagavata:-
              "aranavibhangam vo bhikkhave desessami .pe. Na kamasukham
       anuyunjeyya hinam gammam pothujjanikam anariyam anatthasanhitam, na ca
       attakilamathanuyogam anuyunjeyya dukkham anariyam anatthasanhitam. Ete kho
       bhikkhave ubho ante anupagamma majjhima patipada tathagatena abhisambuddha
@Footnote: 1 khu.pati. 31/82/101 2 Ma.u. 14/323 adi/296
       Cakkhukarani nanakarani upasamaya abhinnaya sambodhaya nibbanaya
       samvattati. Ussahananca janna, apasadananca janna, ussadananca
       natva apasadanam ca natva nevussadeyya na apasadeyya, dhammameva
       deseyya. Sukhavinicchayam janna, sukhavinicchayam natva ajjhattam
       sukhamanuyunjeyya, rahovadam na bhaseyya, sammukha na khinam 1- bhane,
       ataramanova bhaseyya no taramano, janapadaniruttim nabhiniveseyya,
       samannam natidhaveyyati. 2- Ayamuddeso aranavibhangassa .pe. Tatra
       bhikkhave yo kamapatisandhisukhino somanassanuyogam ananuyogo hinam .pe.
       Anatthasanhitam, adukkho eso dhammo avighato anupayaso aparilaho
       sammapatipada. Tasma eso dhammo arano .pe. Tatra bhikkhave
       yo attakilamathanuyogam ananuyogo dukkham anariyam anatthasanhitam. Adukkho
       eso dhammo .pe. Tasma eso dhammo arano. Tatra bhikkhave
       yayam majjhima patipada tathagatena abhisambuddha .pe. Adukkho eso
       dhammo .pe. Tasma eso dhammo arano .pe. Tatra bhikkhave
       yayam nevussadana na apasadana dhammadesana ca, adukkho eso
       dhammo .pe. Tasma eso dhammo arano .pe. Tatra bhikkhave
       yadidam nekkhammasukham pavivekasukham upasamasukham sambodhisukham, adukkho eso
       dhammo .pe. Tasma eso dhammo arano .pe. Tatra bhikkhave
       yvayam rahovado bhuto taccho atthasanhito, adukkho eso dhammo
       .pe. Tasma eso dhammo arano .pe. Tatra bhikkhave yvayam
       sammukha khinavado bhuto taccho atthasanhito, adukkho eso dhammo
       .pe. Tasma eso dhammo arano .pe. Tatra bhikkhave yadidam
@Footnote: 1 ka. sammukhanakkhinam 2 ka. natisareyyati
       Ataramanassa bhasitam, adukkho eso dhammo .pe. Tasma eso dhammo
       arano .pe. Tatra bhikkhave yvayam janapadaniruttiya ca anabhiniveso
       samannaya ca anatisaro, adukkho eso dhammo .pe. Tasma eso
       dhammo aranoti. Tasmatiha bhikkhave sarananca dhammam janissama,
       arananca dhammam janissama. Sarananca dhammam natva aranam ca dhammam
       natva aranapatipadam patipajjissamati evam hi vo bhikkhave sikkhitabbam.
       Subhuti ca pana bhikkhave kulaputto aranapatipadam patipanno"ti
     tattha majjhima patipada dassanadhipateyyena ca santena viharadhigamena ca
sangahita. Kamasukham attakilamatham ananuyogo majjhima patipada eva. Arahato hi
vipassana pubbabhagamajjhima patipada hoti, arahattaphalasamapatti atthangamaggavasena
majjhima patipada ca. Sesa pana panitadhimuttataya eva sangahitati veditabba
kincapi sabbepi arahanto aranaviharino, anne arahanto dhammam desenta
"sammapatipanne sammapatipanna"ti "micchapatipanne micchapatipanna"ti
puggalavasenapi ussadanapasadanani katva dhammam desenti, subhutitthero pana "ayam
micchapatipada, ayam sammapatipada"ti dhammavaseneva dhammam desesi. Teneva bhagava
tamyeva aranapatipadam patipannoti ca vannesi, "etadaggam bhikkhave mama savakanam
bhikkhunam aranaviharinam yadidam subhuti"ti 1- ca aranaviharinam aggatthane thapesiti.
     [34] Dvihi balehiti samathabalavipassanabalehi. Samannagatattati yuttatta
paripunnatta va. Tayo cati vibhattivipallaso, tinnam cati vuttam hoti.
Sankharananti vacisankharakayasankharacittasankharanam. Patippassaddhiyati patippas-
saddhattham nirodhattham, appavattatthanti vuttam hoti. Solasahiti aniccanupassanadini
attha,
@Footnote: 1 an.ekaka. 20/201/24
Maggaphalani atthati solasahi. Nanacariyahiti nanappavattihi. Navahiti ruparupavacara-
samadhi tadupacaro cati navahi. Vasibhavata pannati lahuta yathasukhavattanam
issariyam vaso, so assa atthiti vasi, vasino bhavo vasibhavo, vasibhavo eva
vasibhavata yatha patikulyameva patikulyata. Evamvidha panna vasibhavataya pannati
va attho. Sikaram digham katva ca pathanti. Samannagatatta ca patippassaddhiya
ca nanacariyahi ca samadhicariyahi cati cakaro sambandhitabbo.
     Nirodhasamapattiya nananti anagamiarahantanam nirodhasamapattinimittam nanam
yatha ajinamhi hannate dipiti. Nirodhasamapattiti ca nevasannanasannayatanassa
abhavamattam, na koci dhammo, pannattimattam. Abhavamattatta nirodhoti ca,
samapajjantena samapajjiyati namati samapattiti ca vuccati.
     [35] Sampajanassati samma pakarehi janatiti sampajano. Tassa
sampajanassa. Pavattapariyadaneti pavattapariyadanam 1- pavattanam pavattam, samudacaroti
attho. Kilesapavattam khandhapavattanca. Tassa pavattassa pariyadanam parikkhayo appavatti
pavattapariyadanam. Tasmim pavattapariyadane. Parinibbane nananti arahato
kamacchandadinam parinibbanam appavattam anupadisesaparinibbananca paccavekkhantassa
tasmim kilesaparinibbane khandhaparinibbane ca pavattam nanam.
     [36] Sabbadhammananti sabbesam tebhumakadhammanam. Samma samucchedeti
santatisamucchedavasena sutthu nirodhe. Nirodhe ca anupatthanatati nirodhe kate puna
na upatthanataya, puna anuppattiyanti attho. Sammasamucchede ca nirodhe ca
anupatthanata cati cakaro sambandhitabbo.
@Footnote: 1 cha.Ma. ayam patho na dissati
      Samasisatthe nananti nekkhammadini sattattimsa samani, tanhadini terasa
sisani. Paccanikadhammanam samitatta samani, yathayogam padhanatta ca kotitta
ca sisani. Ekasmim iriyapathe va ekasmim roge va sabhagasantativasena ekasmim
jivitindriye va nekkhammadini samani ca saddhadini sisani ca assa santiti
samasisi, samasisissa attho samasisattho. Tasmim samasisatthe, samasisibhaveti attho.
Ekasmim iriyapathe roge va sabhagasantativasena jivite va vipassanam arabhitva
tasmimyeva iriyapathe roge sabhagajivite va cattari maggaphalani patva tasmimyeva
parinibbayantassa arahatoyeva samasisibhavo hotiti tasmim samasisibhave nananti
vuttam hoti. Vuttanca puggalapannattiyam, 1- tassa ca atthakathayam:-
          "katamo ca puggalo samasisi, yassa puggalassa apubbam acarimam
       asavapariyadananca hoti jivitapariyadananca. Ayam vuccati puggalo
       samasisi"ti.
      "samasisiniddese apubbam acarimanti apure apaccha, santatippaccupannavasena
ekavaramyeva, ekakalamyevati attho. Pariyadananti parikkhayo. Ayanti ayam
puggalo samasisi nama vuccati. So panesa tividho hoti iriyapathasamasisi rogasamasisi
jivitasamasisiti. Tattha yo cankamantova vipassanam arabhitva arahattam patva cankamantova
parinibbati, yo thitakova vipassanam arabhitva arahattam patva thitakova parinibbati,
yo nisinnova vipassanam arabhitva arahattam patva nisinnova parinibbati, yo
nipannova vipassanam arabhitva arahattam patva nipannova parinibbati, ayam
iriyapathasamasisi nama. Yo pana ekam rogam patva antorogeyeva vipassanam arabhitva
arahattam patva teneva rogena parinibbati, ayam rogasamasisi nama. Kataro
@Footnote: 1 abhi.pu. 36/16/120
Jivitasamasisi? terasa sisani. Tattha kilesasisam avijjam arahattamaggo pariyadiyati,
pavattasisam jivitindriyam cuticittam pariyadiyati, avijjapariyadayakam cittam
jivitindriyam pariyadatum na sakkoti, jivitindriyapariyadayakam cittam avijjam
pariyadatum na sakkoti. Avijjapariyadayakam cittam annam, jivitindriyapariyadayakam
cittam annam. Yassa cetam sisadvayam samam pariyadanam gacchati, so jivitasamasisi nama.
Kathamidam samam hotiti? varasamataya. Yasmim hi vare maggavutthanam hoti. Sotapattimagge
Panca paccavekkhanani, sakadagamimagge panca, anagamimagge panca, arahattamagge
cattariti ekunavisatime paccavekkhananane patitthaya bhavangam otaritva parinibbayati.
Imaya varasamataya eva ubhayasisapariyadanampi samam hoti nama. Tenayam puggalo
`jivitasamasisi'ti vuccati. Ayameva ca idha adhippeto"ti.
     [37] Idani yasma sutamayasilamayabhavanamayananani vattapadakani sallekha
nama na honti, lokuttarapadakaneva etani ca annani ca nanani sallekhati
vuccanti, tasma paccanikasallekhanakarena pavattani nanani dassetum samasisatthe
nananantaram sallekhatthe nanam uddittham. Tattha puthunanattatejapariyadane
pannati lokuttarehi asammissatthena puthunam ragadinanca nanattanam nanasabhavanam
kamacchandadinanca santapanatthena "teja"ti laddhanamanam dussilyadinanca
pariyadane khepane panna, nekkhammadimhi sattattimsappabhede dhamme pannati
vuttam hoti. Athava puthubhuta nanattabhuta ca teja eva tesam puthubhutanam
nanattabhutanam dussilyadinam pancannam tejanam pariyadane pannati attho.
Tejehiyeva puthunam nanattananca sangaham niddesavare pakasayissama.
     Sallekhatthe nananti paccanikadhamme sallekhati samucchindatiti sallekho, tasmim
nekkhammadike sattattimsappabhede sallekhabhave nanam. "pare vihimsaka bhavissanti,
Mayamettha avihimsaka bhavissamati sallekho karaniyo"tiadina 1- nayena bhagavata sallekha-
suttante vutto catucattalisabhedopi sallekho imina sangahitoyevati veditabbo.
     [38] Idani sallekhe thitena kattabbam sammappadhanaviriyam dassetum tadanantaram
viriyarambhe nanam uddittham. Tattha asallinattapahitattapaggahattheti kosajjavasena
asallino asankucito atta assati asallinatto. Attati cittam. Yathaha:-
          "udakam hi nayanti nettika usukara namayanti tejanam
           darum namayanti tacchaka attanam damayanti pandita"ti-
adi 2- kaye ca jivite ca anapekkhataya pahito pesito vissattho atta etenati
pahitatto. Attati attabhavo yathaha:- "ya pana bhikkhuni attanam vadhitva
vadhitva rodeyya"tiadi. 3- Asallinatto ca so pahitatto cati asallinattapahitatto.
Sahajatadhamme pagganhati upatthambhetiti paggaho, paggaho eva attho paggahattho,
paggahasabhavoti attho. Asallinattapahitattassa paggahattho asallinattapahitatta-
paggahattho. Tasmim asallinattapahitattapaggahatthe. "tasmatiha bhikkhave tumhepi
appativanam padaheyyatha. Kamam taco ca nharu ca atthi ca avasissatu, upasussatu
sarire mamsalohitam. Yam tam purisathamena purisaviriyena purisaparakkamena pattabbam, na
tam apapunitva viriyassa santhanam bhavissati"ti 4- vuttatta asallinattapahitatta-
vacanena padhanasmim appativanita anivattanata vutta. Paggahatthavacanena pana
kosajjuddhaccavimuttam samappavattam viriyam vuttam.
     Viriyarambhe nananti virabhavo viriyam, viranam va kammam, vidhina va nayena
upayena irayitabbam pavattayitabbanti viriyam, tadetam ussahalakkhanam, sahajatanam
@Footnote: 1 Ma.mu. 12/83/56 2 khu.dha. 25/145/42
@3 vi.bhikkhuni. 3/880/107 4 an.duka. 20/5/50
Dhammanam upatthambhanarasam, asamsidanabhavapaccupatthanam, "samviggo yoniso padahati"ti 1-
vacanato samvegapadatthanam, viriyarambhavatthupadatthanam va. Samma araddham sabbasampattinam
mulam hotiti  datthabbam. Viriyasankhato  arambho viriyarambho. Imina sesarambhe
patikkhipati. Ayam hi arambhasaddo kamme apattiyam kiriyayam viriye himsayam
vikopaneti anekesu atthesu agato.
              "yankinci dukkham sambhoti sabbam arambhapaccaya
               arambhanam nirodhena natthi dukkhassa sambhavo"ti 2-
ettha hi kammam arambhoti agatam. "arambhati ca vippatisari ca hoti"ti 3- ettha
apatti. "mahayanna maharambha, na te honti mahapphala"ti 4- ettha yupussapanadi-
kiriya. "arambhatha nikkhamatha, yunjatha buddhasasane"ti 5- ettha viriyam. "samanam gotamam
uddissa panam arambhanti"ti 6- ettha himsa. "bijagamabhutagamasamarambha pativirato
hoti"ti 7- ettha chedanabhanjanadikam vikopanam. Idha pana viriyameva adhippetam. Tena
vuttam "viriyasankhato arambho viriyarambho"ti. Viriyam hi arabhanakavasena arambhoti
vuccati. Tasmim viriyarambhe nanam. Asallinatta pahitattatipi pathanti, asallinabhavena
pahitabhavenati attho. Purimapathoyeva sundaro. Keci pana "satidhammavicayaviriyapiti-
sambojjhanganam samata asallinattata, satisamadhipassaddhiupekkhasambojjhanganam
samata pahitattata, sattannam sambojjhanganam samata paggahattho"ti vannayanti.
     [39] Idani sammavayamasiddham maggaphalam pattena lokahitattham dhammadesana
katabbati dassetum tadanantaram atthasandassane nanam uddittham. Tattha
@Footnote: 1 an.catukka. 21/113/131  2 khu.su. 25/750/481
@3 an.pancaka. 22/142/185 (sya), abhi.pu. 36/191/179
@4 an.catukka. 21/39/47, sam.sa. 15/120/92 5 sam.sa. 15/185/188
@6 Ma.Ma. 13/51/34 7 di.Si. 9/10,11/5,6, Ma.mu. 12/293/257
Nanadhammappakasanatati sabbasankhatasankhatavasena nanadhammanam pakasanata dipanata
desanata. Pakasanatati ca pakasana eva. 1- Atthasandassaneti nanaatthanam
paresam sandassane. Dhamma ca attha ca te eva.
     [40] Idani paresam dhammiya kathaya sandassentassa tassa ariyapuggalassa
yathasabhavadhammadesanakaranam dassanavisuddhim dassetum tadanantaram dassanavisuddhinanam
uddittham. Tattha sabbadhammanam ekasangahata nanattekattapativedheti sabbesam
sankhatasankhatadhammanam ekasangahataya ca kamacchandadinam nanattassa ca nekkhammadinam
ekattassa ca pativedho, abhisamayoti attho. So pana 2- maggapanna phalapanna
ca. Maggapanna saccabhisamayakkhane saccabhisamayavasena pativijjhatiti pativedho,
phalapanna patividdhatta pativedho. Ekasangahatati ettha jatisangaho sanjati-
sangaho kiriyasangaho gananasangahoti catubbidho sangaho. Tattha "sabbe khattiya
agacchantu, sabbe brahmana, sabbe vessa, sabbe sudda agacchantu ",
"ya cavuso visakha sammavaca, yo ca sammakammanto, yo ca sammaajivo,
ime dhamma silakkhandhe sangahita"ti 3- ayam jatisangaho nama. "ekajatika
agacchantu"ti vuttatthane viya hi idha sabbe jatiya ekasangahita. "sabbe
kosalaka agacchantu, sabbe magadhika, sabbe bharukacchaka agacchantu ",  "yo
cavuso visakha sammavayamo, ya ca sammasati, yo ca sammasamadhi, ime
dhamma samadhikkhandhe sangahita"ti 3- ayam sanjatisangaho nama. "ekatthane jata
samvaddha 4- agacchantu"ti vuttatthane viya hi idha sabbe jatitthanena nivuttho-
kasena ekasangahita. "sabbe hattharoha agacchantu, sabbe assaroha agacchantu,
sabbe rathika agacchantu ", "ya cavuso visakha sammaditthi, yo ca sammasankappo,
@Footnote: 1 Si. desanatati ca pakasanata eva 2 Ma.,ka. sa panesa
@3 Ma.mu. 12/462/412 4 Si.,ka. jatisambandha
Ime dhamma pannakkhandhe sangahita"ti 1- ayam kiriyasangaho nama. Sabbeva hi
te attano kiriyakaranena ekasangahita. "cakkhayatanam katamam khandhagananam gacchati,
cakkhayatanam rupakkhandhagananam gacchati. Hanci cakkhayatanam rupakkhandhagananam gacchati, tena
vata re vattabbe cakkhayatanam rupakkhandhena sangahitan"ti 2- ayam gananasangaho nama.
Ayamidha adhippeto. Tathatthadisu dvadasasu akaresu visum visum ekena sangaho
gananaparicchedo etesanti ekasangaha, ekasangahanam bhavo ekasangahata.
     Dassanavisuddhinananti maggaphalananam dassanam, dassanameva visuddhi dassanavisuddhi,
dassanavisuddhi eva nanam dassanavisuddhinanam. Maggananam visujjhatiti dassanavisuddhi,
phalananam visuddhatta dassanavisuddhi.
     [41] Idani dassanavisuddhisadhakani vipassanananani dvidha dassetum
tadanantaram khantinanapariyogahanananani udditthani. Tattha viditatta pannati
rupakkhandhadinam aniccadito viditatta pavatta panna. Khantinananti viditameva
khamatiti khanti, khanti eva nanam khantinanam. Etena adhivasanakhantim patikkhipati.
Etam kalapasammasanadivasena pavattam tarunavipassanananam.
     [42] Phutthatta pannati rupakkhandhadinam aniccadivasena nanaphassena
phutthatta pavatta panna. Pariyogahane nananti phutthameva pariyogahati
pavisatiti pariyogahanam, nanam. Gakaram rassam katvapi pathanti. Etam
bhanganupassanadivasena pavattam tikkhavipassanananam. Keci pana "vipassanananameva
saddhavahissa khantinanam, pannavahissa pariyogahanananan"ti vadanti. Evam sante
etani dve nanani ekassa na sambhavanti, tadasambhave ekassa savakassa
sattasatthi savakasadharanananani na sambhavanti, tasma tam na yujjati.
@Footnote: 1 Ma.mu. 12/462/412 2 abhi.ka. 37/1128/363 (sya)
     [43] Idani yasma puthujjana sekkha ca vipassanupage khandhadayo dhamme
sakale eva sammasanti, na tesam ekadesam, tasma tesam padesaviharo na labbhati,
arahatoyeva yatharuci padesaviharo labbhatiti dassanavisuddhisadhakani nanani vatva
tadanantaram arahato dassanavisuddhisiddham padesaviharananam uddittham. Tattha
samodahane pannati khandhadinam ekadesassa vedanadhammassa samodahanapanna,
sampindapanna rasikaranapanna. Samodhane pannatipi patho, soyeva attho.
     Padesavihare nananti khandhadinam padesena ekadesena avayavena viharo
padesaviharo, tasmim padesavihare nanam. Tattha padeso nama khandhapadeso
ayatanadhatusaccaindriyapaccayakarasatipatthanajhananamarupadhammapadesoti nanavidho.
Evam nanavidho cesa vedana eva. Katham? pancannam khandhanam vedanakkhandhavasena
Khandhekadeso, dvadasannam ayatananam vedanavasena dhammayatanekadeso, attharasannam
dhatunam vedanavasena dhammadhatekadeso, catunnam saccanam vedanavasena dukkhasaccekadeso,
bavisatiya indriyanam pancavedanindriyavasena indriyekadeso, dvadasannam
paticcasamuppadanganam phassapaccaya vedanavasena paccayakarekadeso, catunnam
satipatthananam vedananupassanavasena satipatthanekadeso, catunnam jhananam
sukhaupekkhavasena jhanekadeso, namarupanam vedanavasena namarupekadeso, kusaladinam
sabbadhammanam vedanavasena dhammekadesoti evam vedana eva khandhadinam padeso,
tassa vedanaya eva paccavekkhanavasena padesaviharo.
     [44] Idani yasma samadhibhavanamayananadini bhaventa puthujjana
sekkha ca te te bhavetabbabhavanadhamme adhipati jetthake katva tena tena
pahatabbe tappaccanike nanasabhave dhamme anekadinave adinavato paccavekkhitva
tassa tassa bhavanadhammassa vasena cittam patitthapetva te te paccanikadhamme
Pajahanti, pajahanta ca vipassanakale sabbasankhare sunnato disva paccha
samucchedena pajahanti, tatha pajahanta ca ekabhisamayavasena saccani pativijjhanta
pajahanti, yathavutteheva akarehi sabbepi ariya yathayogam patipajjanti, tasma
padesaviharanananantaram sannavivattananadini cha nanani yathakkamena
udditthani. Tattha adhipatatta pannati nekkhammadinam adhipatibhavena nekkhammadini
adhikani katva tadadhikabhavena pavatta pannati attho. Sannavivatte nananti
sannaya vivattanam paravattanam parammukhabhavoti 1- sannavivatto, yaya sannaya
te te bhavanadhamme adhipatim karoti, taya sannaya hetubhutaya, karanabhutaya va
tato tato kamacchandadito vivattananananti vuttam hoti. Etto vivattoti avuttepi
yato vivattati, tato eva vivattoti gayhati yatha vivattananupassanaya. Sa pana
sanna sanjananalakkhana, tadevetanti puna sanjananapaccayanimittakaranarasa
daruadisu tacchakadayo viya, yatha gahitanimittavasena abhinivesakaranapaccupatthana
hatthidassakaandha viya, arammane anogalhavuttitaya aciratthanapaccupatthana va
vijju viya, yatha upatthitavisayapadatthana tinapurisakesu migapotakanam purisati
uppannasanna viya.
     [45] Nanatte pannati nanasabhave bhavetabbato annasabhave
kamacchandadike adinavadassanena pavatta panna. Nanatteti ca nimittatthe bhummavacanam.
Nanattapahanam va nanattam, nanattapahananimittam nanattapahanahetunekkhammadisu
pannati adhippayo. Cetovivatte nananti cetaso kamacchandadito vivattanam
nekkhammadisu nanam. Cetoti cettha cetana adhippeta. Sa cetanabhavalakkhana,
abhisandahanalakkhana va, ayuhanarasa, samvidahanapaccupatthana sakiccaparakiccasadhaka
jetthasissamahavaddhakiadayo viya. Accayikakammanussaranadisu panayam sampayuttanam
ussahanabhavane pakata hoti.
@Footnote: 1 Ma.,ka. parammukhabhavo
     [46] Adhitthane pannati nekkhammadivasena cittassa patitthane 1- panna.
Cittavivatte nananti kamacchandadipahanavasena cittassa vivattane nanam. Cittam
cettha vijananalakkhanam, pubbangamarasam, sandhanapaccupatthanam, namarupapadatthanam.
     [47] Sunnate pannati attattaniyasunnataya anattanattaniye pavatta
anattanupassanapanna. Nanavivatte nananti nanameva abhinivesato vivattatiti
vivatto, tam nanavivattabhutam nanam.
     [48] Vosagge pannati ettha vosajjatiti vosaggo, kamacchandadinam
vosaggo nekkhammadimhi panna. Vimokkhavivatte nananti kamacchandadikehi
vimuccatiti vimokkho, vimokkho eva vivatto vimokkhavivatto, so eva nanam.
     [49] Tathatthe pannati ekekassa saccassa catubbidhe catubbidhe aviparita-
sabhave kiccavasena asammohato pavatta panna. Saccavivatte nananti catusu
saccesu ubhatovutthanavasena vivattatiti saccavivatto, so eva nanam. Ekameva nanam
adhipatikatadhammavasena sannavivattoti, pahatabbadhammavasena cetovivattoti, citta-
patitthapanavasena cittavivattoti, paccanikapahanavasena vimokkhavivattoti evam catudha
vuttam. Anattanupassanava sunnatakaravasena "nanavivatte nanan"ti vutta,
maggananameva hettha "magge nanan"ti ca "anantarikasamadhimhi nanan"ti
ca dvidha vuttam, 2- vivattanakaravasena "saccavivatte nanan"ti vuttam.
     [50] Idani tassa saccavivattananavasena pavattassa asavanam khaye
nanassa vasena pavattani kamato cha abhinnananani udditthani. Tatthapi
lokapakatanubhavatta ativimhapananti pathamam iddhividhananam uddittham,
@Footnote: 1 Si. adhitthane 2 Si. vuttampi
Cetopariyananassa visayato dibbasotananam olarikavisayanti dutiyam dibbasotananam
uddittham, sukhumavisayatta tatiyam cetopariyananam uddittham. Tisu vijjasu
pubbenivasacchadakatitatamavinodakatta pathamam pubbenivasanussatinanam uddittham,
paccuppannanagatatamavinodakatta dutiyam dibbacakkhunanam uddittham, sabbatama-
samucchedakatta tatiyam asavanam khaye nanam uddittham. Tattha kayampiti rupakayampi.
Cittampiti padakajjhanacittampi. Ekavavatthanatati parikammacittena ekato thapanataya ca
dissamanakayena, adissamanakayena va gantukamakale yathayogam kayassapi cittassapi
missikaranataya cati vuttam hoti. Kayoti cettha sariram. Sariram hi asucisancayato
kucchitanam kesadinanceva cakkhurogadinam rogasatananca ayabhutato kayoti vuccati.
Sukhasannanca lahusannancati ettha catutthajjhanasampayuttam ekamyeva sannam
akarananattato dvidha katva samuccayattho casaddo payutto. Catutthajjhanasmim
hi upekkha santatta 1- sukhanti vutta, tamsampayutta sanna sukhasanna.
Sayeva nivaranehi ceva vitakkadipaccanikehi ca vimuttatta lahusanna.
Adhitthanavasenati adhikam katva thanavasena, pavisanavasenati adhippayo. Adhitthanavasena
cati casaddo sambandhitabbo. Ettavata sabbappakarassa iddhividhassa yathayogam
karanam vuttam.
   Ijjhanatthe pannati ijjhanasabhave panna. Iddhividhe nananti ijjhanatthena iddhi,
nipphattiatthena patilabhatthena cati vuttam hoti. Yam hi nipphajjati patilabbhata
ca, tam ijjhatiti vuccati. Yathaha:- "kamam kamayamanassa, tassa cetam samijjhati"ti. 2-
Tatha "nekkhammam ijjhatiti iddhi, patiharatiti patihariyam, arahattamaggo
ijjhatiti iddhi, patiharatiti patihariyan"ti. 3- Aparo nayo:- ijjhanatthena iddhi,
upayasampadayetam adhivacanam. Upayasampada hi ijjhati adhippetaphalappasavanato. Yathaha
@Footnote: 1 ka. santam 2 khu.su. 25/773/486 3 khu.pati. 31/32/438
"ayam kho citto gahapati silava kalyanadhammo, sace panidahissati, anagatamaddhanam
raja assam cakkavattiti. Ijjhissati hi silavato cetopanidhi visuddhatta"ti. 1-
Aparo nayo:- etaya satta ijjhantiti iddhi, ijjhantiti iddha vuddha
ukkamsagata hontiti vuttam hoti. Iddhi eva vidham iddhividham, iddhikotthaso
iddhivikappoti attho. Tam iddhividham nananti vuttam hoti.
     [51] Vitakkavippharavasenati dibbasotadhatuuppadanattham parikammakaranakale
saddanimittesu attano vitakkavippharavasena vitakkavegavasena. Vitakkoti cettha
vitakketiti vitakko, vitakkanam va vitakko, uhananti vuttam hoti. Svayam
arammane cittassa abhiniropanalakkhano, ahananapariyahananaraso. Tatha hi tena yogavacaro
arammanam vitakkahatam vitakkapariyahatam karotiti vuccati. Arammane cittassa anayana-
paccupatthano, tajjasamannaharena pana indriyena ca parikkhitte visaye anantarayena
uppajjanato apathagatavisayapadatthanoti vuccati. Nanattekattasaddanimittananti nana-
sabhavanam ekasabhavananca saddanimittanam. Sadda eva cettha vitakkuppattikaranatta
sankharanimittatta ca nimittani. Bherisaddadivasena ekagghanibhuta, aneka va sadda,
nanadisasu va sadda, nanasattanam va sadda nanattasadda, ekadisaya
sadda ekasattassa va sadda, bherisaddadivasena ekekasadda va ekattasadda.
Saddoti cettha sappatiti saddo, kathiyatiti attho. Pariyogahane pannati
pavisanapanna, pajananapannati attho. Sotadhatuvisuddhinananti savanatthena
nijjivatthena ca sotadhatu, sotadhatukiccakaranavasena ca sotadhatu viyatipi sotadhatu,
parisuddhatta nirupakkilesatta visuddhi, sotadhatu eva visuddhi sotadhatuvisuddhi,
sotadhatuvisuddhi eva nanam sotadhatuvisuddhinanam.
@Footnote: 1 sam.sala. 18/584/373 (sya)
     [52] Tinnannam cittananti somanassasahagatadomanassasahagataupekkhasahagatavasena
tinnannam cittanam, vippharattati vippharabhavena vegenati attho.
Hetuatthe nissakkavacanam, cetopariyananuppadanattham parikammakaranakale paresam
tinnannam cittanam vippharahetuna. Indriyanam pasadavasenati cakkhadinam channam
indriyanam pasadavasena, indriyanam patitthitokasa cettha phalupacarena
indriyananti vutta yatha "vippasannani kho te avuso indriyani parisuddho
chavivanno pariyodato"ti. 1- Indriyapatitthitokasesupi hadayavatthu eva idha
adhippetam. Pasadavasenati ca anavilabhavavasena. "pasadappasadavasena"ti vattabbe
appasadasaddassa lopo katoti veditabbam, athava idamappasannanti gahanassa pasadam
apekkhitva eva sambhavato "pasadavasena"ti vacaneneva appasadopi vuttova
hotiti veditabbam. Nanattekattavinnanacariya pariyogahane pannati yathasambhavam
nanasabhavaekasabhavaekunanavutivinnanappavattivijananapanna. Ettha asamahitassa
vinnanacariya nanatta, samahitassa vinnanacariya ekatta. Saragadicittam va
nanattam, vitaragadicittam ekattam. Cetopariyanananti ettha pariyatiti pariyam,
paricchindatiti attho. Cetaso pariyam cetopariyam, cetopariyanca tam nanancati
cetopariyananam. Vippharatatipi patho, vippharatayati attho.
     [53] Paccayappavattanam dhammananti paticcasamuppadavasena paccayato pavattanam
paccayuppannadhammanam. Nanattekattakammavippharavasenati ettha akusalam kammam nanattam,
kusalam kammam ekattam. Kamavacaram va kammam nanattam, rupavacararupavacaram kammam
ekattam. Nanattekattakammavippharavasena paccayapavattanam dhammanam pariyogahane
pannati sambandho. Pubbenivasanussatinananti pubbe atitajatisu nivutthakhandha
pubbenivaso. Nivutthati ajjhavuttha anubhuta attano santane
@Footnote: 1 vi.maha. 4/61/52
Uppajjitva niruddha. Pubbe atitajatisu nivutthadhamma va pubbenivaso.
Nivutthati gocaranivasena nivuttha attano vinnanena vinnata paricchinna,
paravinnanavinnatapi va. Chinnavatumakanussaranadisu te buddhanamyeva labbhanti.
Pubbenivasanussatiti yaya satiya pubbenivasam anussarati, sa
pubbenivasanussati. Nananti taya satiya sampayuttam nanam.
     [54] Obhasavasenati dibbena cakkhuna rupadassanattham pasaritassa
tejokasinaodatakasinaalokakasinanam annatarassa catutthajjhanarammanassa
kasinobhasassa vasena. Nanattekattarupanimittananti nanasattanam rupani,
nanattakayam upapannanam va sattanam rupani, nanadisasu va rupani,
asammissani va rupani nanattarupani, ekasattassa rupani, ekattakayam
upapannassa va rupani, ekadisayam va rupani, nanadisadinam sammissibhutani
va rupani ekattarupani. Rupanti cettha vannayatanameva. Tam hi rupayatiti rupam,
vannavikaram apajjamanam hadayangatabhavam pakasatiti attho. Rupameva rupanimittam. Tesam
nanattekattarupanimittanam. Dassanatthe pannati dassanabhave panna.
     Dibbacakkhunananti dibbasadisatta dibbam. Devanam hi sucaritakammanibbattam
pittasemharuhiradihi apalibuddham upakkilesavimuttataya durepi arammanasampaticchana-
samattham dibbam pasadacakkhu hoti. Idancapi viriyabhavanabalanibbattam nanacakkhum
tadisamevati dibbasadisatta dibbam, dibbaviharavasena patiladdhatta attana
dibbaviharasannissitattapi dibbam, alokapariggahena mahajutikattapi dibbam,
tirokuddadigatarupadassanena mahagatikattapi dibbam. Tam sabbam saddasatthanusarena
veditabbam. Dassanatthena cakkhu, cakkhukiccakaranena cakkhumivatipi cakkhu, dibbanca tam
cakkhu cati dibbacakkhu, dibbacakkhu ca tam nanancati dibbacakkhunanam.
     [55] Catusatthiya akarehiti atthasu maggaphalesu ekekasmim atthannam
atthannam indriyanam vasena catusatthiya akarehi. Tinnannam indriyananti
anannatannassamitindriyam annindriyam annatavindriyanti imesam tinnannam
indriyanam. Vasibhavata pannati vasibhavataya pavatta panna, arahattaphale
atthannam indriyanam vasena atthahi akarehi annatavindriyassa vasibhavataya
arahattamaggakkhane abhavepi karanasiddhivasena tadatthasadhanataya vuttanti veditabbam.
Asavanam khaye nananti attana vajjhanam asavanam khayakaram arahattamaggananam.
     [56-59] Idani asavanam khayananasankhataarahattamaggananasambandhena
catunnampi magganananam ekekassa maggananassa ekabhisamayatam dassetum
"parinnatthe panna"tiadini cattari nanani udditthani. Tatthapi olarikatta
sabbasattasadharanatta ca suvinneyyanti dukkhasaccam pathamam vuttam,  tasseva
hetudassanattham tadanantaram samudayasaccam, hetunirodha phalanirodhoti napanattham tadanantaram
nirodhasaccam, tadadhigamupayadassanattham ante 1- maggasaccam. Bhavasukhassadagadhitanam va
sattanam samvegajananattham pathamam dukkhamaha, tam neva akatam agacchati, na issaranimmanadito
hoti, ito pana hotiti napanattham tadanantaram samudayasaccam, tato sahetukena dukkhena
abhibhutatta samviggamanasanam dukkhanissaranagavesinam nissaranadassanena assasajananattham
nirodham, tato nidhoadhigamattham nirodhasampapakam magganti. Idani tabbisayani
nanani teneva kamena udditthani. Tattha parinnattheti dukkhassa
pilanatthadike catubbidhe parijanitabbasabhave. Pahanattheti samudayassa ayuhanatthadike
catubbidhe pahatabbasabhave. Sacchikiriyattheti nirodhassa nissaranatthadike
catubbidhe sacchikatabbasabhave. Bhavanattheti maggassa niyyanatthadike catubbidhe
bhavetabbasabhave.
@Footnote: 1 Si. tadanantaram
     [60-63] Idani bhavitamaggassa paccavekkhanavasena va abhavitamaggassa
anussavavasena va visum visum saccananani dassetum dukkhe nanadini cattari
nanani udditthani. Tattha dukkheti ettha duiti ayam saddo kucchite
dissati. Kucchitam hi puttam duputtoti vadanti. Khamsaddo pana tucche. Tuccham
hi akasam `khan'ti vuccati. Idanca pathamasaccam kucchatam anekupaddavadhitthanato,
tuccham balajanaparikappitadhuvasubhasukhattabhavavirahitato. Tasma kucchitatta tucchatta ca
"dukkhan"ti vuccati.
     Dukkhasamudayeti ettha samiti ayam saddo "samagamo sametan"tiadisu 1- viya
samyogam dasaseti, uiti ayam saddo "uppannam uditan"tiadisu 2- viya uppattim.
Aya-saddo pana karanam dipeti. Idancapi dutiyasaccam avasesapaccayasamayoge sati
dukkhassa uppattikaranam. Iti dukkhassa samyoge uppattikaranatta
"dukkhasamudayan"ti vuccati.
     Dukkhanirodheti ettha nisaddo abhavam, rodhasaddo ca carakam dipeti.
Tasma abhavo ettha samsaracarakasankhatassa dukkharodhassa sabbagatisunnatta,
samadhigate va tasmim samsaracarakassa dukkharodhassa abhavo hoti tappatipakkhattatipi
"dukkhanirodhan"ti vuccati. Dukkhassa va anuppattinirodhapaccayatta
dukkhanirodhanti vuccati.
     Dukkhanirodhagaminiya patipadayati ettha yasma ayam etam dukkhanirodham gacchati
arammanakaranavasena tadabhimukhibhutatta, 3- patipada ca hoti dukkhanirodhappattiya, tasma
dukkhanirodhagaminipatipadati vuccati. Cattari magganananeva hettha
@Footnote: 1 abhi.vi. 35/199/119, di.maha. 10/396/261
@2 vi.mahavi. 1/182/100, khu.cula. 30/740/777 (sya)  3 Si. tadabhimukhabhutatta
Vutthanakaradipanavasena "magge nanan"ti vuttani, anantaraphaladayakattassa karanaparidipana-
vasena "anantarikasamadhimhi nanan"ti vuttani, vivattanakaradipanavasena "saccavivatte
nanan"ti vuttani, maggapatipatikkameneva arahattamaggananuppattim, tassa 1- ca
nanassa abhinnabhavam dipetum arahattamaggananameva "asavanam khaye nanan"ti
vuttam, puna catunnampi magganananam ekabhisamayatam dipetum "parinnatthe panna
dukkhe nanan"tiadini cattari nanani vuttani. Puna ekekasmim sacce visum
visum uppattidipanavasena "dukkhe nanan"tiadini cattari nanani udditthaniti
evam pubbaparaviseso veditabboti.
     [64-67] Idani sabbesam ariyapuggalanam ariyamagganubhaveneva
patisambhidananani siddhaniti dassetum atthapatisambhide nanantiadini puna cattari
patisambhidananani udditthani. Imani hi patisambhidapabhedabhavepi
sabbaariyapuggalasadharanani suddhikapatisambhidananani, hettha udditthani pana
pabhinnapatisambhidanam pabhedappattani patisambhidanananiti veditabbaniti ayametesam
ubhayatthavacane viseso. Yasma va anantaram uddittham dukkharammanam nirodharammananca
nanam atthapatisambhida hoti, samudayarammanam maggarammananca nanam dhammapatisambhida,
tadabhilape nanam niruttipatisambhida, tesu nanesu nanam patibhanapatisambhida,
tasma tampi atthavisesam dassetum suddhikapatisambhidananani udditthaniti
veditabbani. Yasmayeva ca hettha nanattasaddena visesetva vuttani, idha tatha
avisesetva vuttaniti.
     [68] Evam patipatiya sattasatthi savakasadharanananani uddisitva
idani savakehi asadharanani tathagatanamyeva avenikani nanani dassetum
indriyaparopariyattananadini cha asadharanani nanani udditthani. Tatthapi
@Footnote: 1 Si. arahattamaggananuppattikassa
Yasma tathagata sattanam dhammadesanaya bhajanabhajanattam olokenta buddhacakkhuna
olokenti. Buddhacakkhu nama indriyaparopariyattasayanusayananadvayameva. Yathaha:-
           "addasa kho bhagava buddhacakkhuna lokam volokento satte
      apparajakkhe maharajakkhe tikkhindriye munindriye"tiadi. 1-
Sattasantane ca olokenta pathamam indriyappakaparipakam olokenti, indriya-
paripakanca natva asayadinam anurupena dhammadesanattham tato asayanusayacaritani
olokenti, tasmapi pathamam indriyaparopariyattananam uddittham, tadanantaram
asayanusayananam. Dhammam desenta ca yasma patihariyena vinetabbanam patihariyam
karonti, tasma asayanusayanananantaram yamakapatihariye nanam uddittham, imesam
tinnam nananam hetuparidipanattham tadanantaram mahakarunananam uddittham,
mahakarunananassa parisuddhabhavaparidipanattham tadanantaram sabbannutannanam uddittham,
sabbannussapi sabbadhammanam avajjanapatibaddhabhavaparidipanattham sabbannutannanassa
anavariyabhavadipanatthanca tadanantaram anavaranananam udditthanti veditabbam.
     Indriyaparopariyattanananti ettha upari "sattanan"ti padam idheva aharitva
sattanam indriyaparopariyattanananti yojetabbam. Parani ca aparani ca paraparaniti
vattabbe sandhivasena rokaram katva paroparaniti vuccati. Paroparanam bhavo paropariyam,
paropariyameva paropariyattam, veneyyasattanam saddhadinam pancannam indriyanam
paropariyattam indriyaparopariyattam, indriyaparopariyattassa nanam indriya-
paropariyattananam, indriyanam uttamanuttamabhavanananti attho. Indriyavaro-
variyattananantipi patho. Varani ca avariyani ca varovariyani, varovariyanam bhavo varo-
variyattanti yojetabbam. Avariyaniti ca na uttamaniti attho. Atha va parani ca oparani
@Footnote: 1 vi.maha. 4/9/9, Ma.mu. 12/283/244, Ma.Ma. 13/339/321
Ca paroparani, tesam bhavo paropariyattanti yojetabbam. Oparaniti ca
oraniti vuttam hoti, lamakaniti attho "paropara yassa samecca dhamma"tiadisu 1-
viya. "indriyaparopariyatte nanan"ti bhummavacanenapi patho.
     [69] Sattanam asayanusaye nananti ettha rupadisu khandhesu chandaragena
satta visattati satta. Vuttam hetam bhagavata:-
           "rupe kho radha yo chando yo rago ya nandi ya tanha,
      tatra satto tatra visatto, tasma `satto'ti vuccati. Vedanaya sannaya
      sankharesu vinnane yo chando yo rago ya nandi ya tanha,
      tatra satto tatra visatto, tasma `satto'ti vuccati"ti. 2-
Akkharacintaka pana attham avicaretva "namamattametan"ti icchanti. Yepi attham
vicarenti, te sabbayogena 3- sattati icchanti. Tesam sattanam. Asayanti
nissayanti etam iti asayo, micchaditthiya, sammaditthiya va kamadihi
nekkhammadihi va paribhavitassa santanassetam adhivacanam. Sattasantane anusenti
anupavattantiti anusaya, thamagatanam kamaragadinam etam adhivacanam. Asayo ca anusayo ca
asayanusayo. Jatiggahanena ca dvandasamasavasena ca ekavacanam veditabbam. Yasma
caritadhimuttiyo asayanusayasangahita, tasma uddesacaritadhimuttisu nanani
asayanusayananeneva sangahetva "asayanusaye nanan"ti vuttam. Yeneva hi
adhippayena uddeso kato, teneva adhippayena niddeso katoti.
     [70] Yamakapatihire nananti ettha aggikkhandhaudakadharadinam apubbam acarimam
sakimyeva pavattito yamakam, assaddhiyadinam patipakkhadhammanam haranato patihiram, yamakanca
tam patihirancati yamakapatihiram.
@Footnote: 1 khu.su. 25/480/424 2 sam.kha. 17/161/153 3 cha.Ma. satvayogena
     [71] Mahakarunasamapattiya nananti ettha paradukkhe sati sadhunam
hadayakampanam karotiti karuna, kinati va paradukkham himsati vinasetiti karuna,
kiriyati va dukkhitesu pharanavasena pasariyatiti karuna, pharanakammavasena kammagunavasena
ca mahati karuna mahakaruna, samapajjanti etam mahakarunikati samapatti,
mahakaruna ca sa samapatti cati mahakarunasamapatti. Tassam mahakarunasamapattiyam,
tamsampayuttam nanam.
     [72-73] Sabbannutananam anavarananananti ettha pancaneyyapathappabhedam 1-
sabbam annasiti sabbannu, sabbannussa bhavo sabbannuta, sa eva nanam
"sabbannutananan"ti vattabbe "sabbannutananan"ti vuttam. Sankhatasankhatadibheda
sabbadhamma hi sankharo vikaro lakkhanam nibbanam pannattiti panceva neyyapatha
honti. Sabbannuti ca kamasabbannu sakimsabbannu satatasabbannu sattisabbannu
natasabbannuti pancavidha sabbannuno siyum. Kamena sabbajananakalasambhavato
kamasabbannuta na hoti, sakim sabbarammanagahanabhavato sakimsabbannuta na hoti,
cakkhuvinnanadinam yatharammanacittasambhavato bhavangacittavirodhato yuttiabhavato ca
satatasabbannuta na hoti, parisesato sabbajananasamatthatta sattisabbannuta va
siya, viditasabbadhammatta natasabbannuta va siya. Sattisabbannuno 2-
sabbajananattam natthiti tampi na yujjati.
                   "na tassa additthamidhatthi kinci
                    atho avinnatamajanitabbam
                    sabbam abhinnasi yadatthi neyyam
                    tathagato tena samantacakkhu"ti 3-
@Footnote: 1 Si. pancaneyyapathappabhedam        2 Ma.,ka. sattasabbannutte
@3 khu.maha. 29/727/436 (sya)
Vuttatta natasabbannuttameva yujjati. Evam hi sati kiccato asammohato
karanasiddhito avajjanapatibaddhato sabbannuttameva hotiti. Avajjanapatibaddhatta eva
hi natthi etassa avarananti anavaranam, tadeva anavarananananti vuccatiti.
     Imani tesattati nananiti savakehi sadharanasadharanavasena udditthani
imani tesattati nanani. Imesam tesattatiya nanananti adito patthaya vuttanam
imesam tesattatinananam. Ubbhahanatthe cetam samivacanam. Tesattatinantipi patho.
"tesattatiya"ti vattabbe ekasmim bahuvacanam veditabbam. Sattasatthi nananiti adito
patthaya sattasatthi nanani. Savakasadharananiti savanante ariyaya jatiya jatatta
savaka, samanam dharanametesanti sadharanani, tathagatanam savakehi sadharanani
savakasadharanani. Cha nananiti ante udditthani cha nanani. Asadharanani
savakehiti savakehi asadharanani tathagatanamyeva nananiti.
                 Saddhammappakasiniya patisambhidamaggatthakathaya
                  nanakathamatikuddesavaravannana nitthita.
                         --------------



             The Pali Atthakatha in Roman Book 47 page 1-65. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=47&A=1&modeTY=2              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=47&A=1&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=0              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=1              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=1              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=1              Contents of The Tipitaka Volume 31 http://84000.org/tipitaka/read/?index_31

previous bookdispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]