ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter  
Atthakatha Book 47 : PALI ROMAN Patisam.A.1 (saddhamma.1)

                        Maggasaccaniddesavannana
     [36] Maggasaccaniddese ayamevati annamaggappatikkhepanattham 1- niyamanam.
Ariyoti tamtammaggavajjhakilesehi arakatta, ariyabhavakaratta, ariyaphalappatilabhakaratta
ca ariyo. Attha angani assati atthangiko. Svayam caturangika viya sena,
pancangikam viya turiyam angamattameva hoti, angavinimutto natthi.
     Idani angamattameva maggo angavinimutto natthiti dassento sammaditthi
.pe. Sammasamadhitiadimaha. Tattha samma dassanalakkhana sammaditthi, samma
abhiniropanalakkhano sammasankappo, samma pariggahalakkhana sammavaca, samma
samutthapanalakkhano sammakammanto, samma upatthanalakkhana sammasati, samma
paggahalakkhano sammavayamo, samma upatthanalakkhana sammasati, samma
samadhanalakkhano sammasamadhi. Tesu ekekassa tini tini kiccani honti. Seyyathidam,
sammaditthi tava annehipi attano paccanikakilesehi saddhim micchaditthim pajahati,
nirodhanca arammanam karoti, sampayuttadhamme ca passati tappaticchadakamohavidhamanavasena
asammohato. Sammasankappadayopi tatheva micchasankappadini ca pajahanti, nibbananca
arammanam karonti. Visesato panettha sammasankappo sahajatadhamme samma
abhiniropeti, sammavaca samma parigganhati, sammakammanto samma samutthapeti,
sammaajivo samma vodapeti, sammavayamo samma pagganhati, sammasati
samma upatthapeti, sammasamadhi samma samadahati.
     Apicesa sammaditthi nama pubbabhage nanakkhana nanarammana hoti,
maggakale ekakkhana ekarammana. Kiccato pana "dukkhe nanan"tiadini cattari
namani labhati. Sammasankappadayopi pubbabhage nanakkhana nanarammana honti,
@Footnote: 1 abhi.A. 2/105/122
Maggakale ekakkhana ekarammana. Tesu sammasankappo kiccato nekkhamma-
sankappotiadini tini namani labhati. Sammavacadayo tayo pubbabhage viratiyopi
honti cetanayopi, maggakkhane pana viratiyoyeva. Sammavayamo sammasatiti idampi
dvayam kiccato sammappadhanasatipatthanavasena cattari namani labhati. Sammasamadhi
pana pubbabhagepi maggakkhanepi sammasamadhiyeva.
     Iti imesu atthasu dhammesu bhagavata nibbanadhigamaya patipannassa yogino
bahupakaratta pathamam sammaditthi desita. Ayam hi "pannapajjoto pannasatthan"ti 1-
ca vutta. Tasma etaya pubbabhage vipassanananasankhataya sammaditthiya
avijjandhakaram vidhamitva kilesacore ghatento khemena yogavacaro nibbanam
papunati. Tasma pathamam sammaditthi desita.
     Sammasankappo pana tassa bahupakaro. Tasma tadanantaram vutto. Yatha
hi heranniko hatthena parivattetva parivattetva cakkhuna kahapanam olokento
"ayam kuto ayam cheko"ti janati, evam yogavacaropi pubbabhage vitakkena vitakketva
vitakketva vipassanapannaya olokayamano "ime dhamma kamavacara, ime
rupavacaradayo"ti janati. Yatha va pana purisena kotiyam gahetva parivattetva
parivattetva dinnam maharukkham tacchako vasiya tacchetva kamme upaneti,
evam vitakkena vitakketva vitakketva dinnadhamme yogavacaro pannaya "ime
kamavacara, ime rupavacara"tiadina nayena paricchinditva kamme upaneti. Tasma
sammasankappo sammaditthanantaram vutto.
     Svayam yatha sammaditthiya, evam sammavacayapi upakarako. Yathaha "pubbe
kho gahapati vitakketva vicaretva paccha vacam bhindati"ti. 2- Tasma tadanantaram
sammavaca vutta.
@Footnote: 1 abhi.san. 34/24 2 Ma.mu. 12/463/413
     Yasma pana "idancidanca karissama"ti pathamam vacaya samvidahitva loke
kammante payojenti. Tasma vaca kayakammassa upakarikati sammavacaya anantaram
sammakammanto vutto.
     Catubbidham pana vaciduccaritam, tividham kayaduccaritam pahaya ubhayam sucaritam
purentasseva yasma ajivatthamakasilam purati, na itarassa, tasma tadubhayanantaram
sammaajivo vutto.
     Evam visuddhajivena pana "parisuddho me ajivo"ti ettavata paritosam
katva suttappamattena viharitum na yuttam, atha kho sabbairiyapathesu idam
viriyamarabhitabbanti dassetum tadanantaram sammavayamo vutto.
     Tato araddhaviriyenapi kayadisu catusu vatthusu sati supatthita katabbati
dassetum tadanantaram sammasati vutta.
     Yasma pana evam supatthitaya satiya samadhissa upakaranupakaranam dhammanam
gatiyo samanvesitva 1- pahoti ekattarammane cittam samadhatum, tasma
sammasatianantaram sammasamadhi vuttoti veditabboti.
     Sammaditthiniddese "dukkhe nanan"tiadina catusaccakammatthanam dassitam.
Tattha purimani dve saccani vattam, pacchimani dve vivattam, tesu bhikkhuno vatte
kammatthanabhiniveso hoti, vivatte natthi abhiniveso. Purimani hi dve saccani
"pancakkhandha dukkham, tanha samudayo"ti evam sankhepena ca, "katame pancakkhandha,
rupakkhandho"tiadina nayena vittharena ca acariyasantike ugganhitva vacaya
punappunam parivattento yogavacaro kammam karoti. Itaresu pana dvisu saccesu
@Footnote: 1 cha.Ma. samannesitva
"nirodhasaccam ittham kantam manapam, maggasaccam ittham kantam manapan"ti evam savaneneva
kammam karoti. So evam kammam karonto cattari saccani ekapativedhena pativijjhati,
ekabhisamayena abhisameti. Dukkham parinnapativedhena pativijjhati, samudayam pahanap-
pativedhena pativijjhati. Nirodham sacchikiriyapativedhena pativijjhati, maggam bhavana-
pativedhena pativijjhati. Dukkham parinnabhisamayena .pe. Maggam bhavanabhisamayena abhisameti.
     Evamassa pubbabhage dvisu saccesu uggahaparipucchasavanadharanasammasanappativedho
hoti, dvisu savanappativedhoyeva. Aparabhage tisu kiccato pativedho hoti nirodhe
arammanappativedho. Tattha sabbampi pativedhananam lokuttaram, savanadharanasammasanananam
lokiyam kamavacaram. Paccavekkhana pana pattasaccassa hoti, ayanca adikammiko.
Tasma sa idha na vutta. Imassa ca bhikkhuno pubbe pariggahato "dukkham parijanami,
samudayam pajahami, nirodham sacchikaromi, maggam bhavemi"ti abhogasamannaharamanasikara-
paccavekkhana natthi, pariggahato patthaya hoti. Aparabhage pana dukkham parinnatameva
hoti .pe. Maggo bhavitova hoti.
     Tattha dve saccani duddasatta gambhirani, dve gambhiratta duddasani.
Dukkhasaccam hi uppattito pakatam, khanukantakappaharadisu "aho dukkhan"ti
vattabbatampi apajjati. Samudayasaccam khaditukamatabhunjitukamatadivasena uppattito
pakatam. Lakkhanappativedhato pana ubhayampi gambhiram. Iti tani duddasatta gambhirani.
Itaresam pana dvinnam dassanatthaya payogo bhavaggaggahanattham hatthappasaranam viya,
aviciphusanattham padappasaranam viya, satadha bhinnassa valassa kotiya kotipatipadanam
viya ca hoti. Iti tani gambhiratta duddasani. Evam duddasatta gambhiresu
gambhiratta ca duddasesu catusu saccesu uggahadivasena pubbabhagananuppattim sandhaya
idam "dukkhe nanan"tiadi vuttam. Pativedhakkhane pana ekameva tam nanam hoti.
     Apare panahu:- catubbidham saccesu nanam sutamayananam vavatthanananam
sammasanananam abhisamayanananti. Tattha katamam sutamayananam? sankhittena va vittharena
va cattari saccani sutva janati "idam dukkham, ayam samudayo, ayam nirodho,
ayam maggo"ti idam sutamayananam. Katamam vavatthanananam? so sutanam attham
upaparikkhati dhammato ca lakkhanato ca "ime dhamma imasmim sacce pariyapanna,
imassa saccassa idam lakkhanan"ti sannitthanam karoti. Idam vavatthanananam. Katamam
sammasanananam? so evam yathanupabbam cattari saccani vavatthapetva atha dukkhameva
gahetva yava gotrabhunanam aniccato dukkhato anattato sammasati, idam sammasanananam.
Katamam abhisamayananam? lokuttaramaggakkhane ekena nanena cattari saccani
Apubbam acarimam abhisameti "dukkham parinnabhisamayena, samudayam pahanabhisamayena, nirodham
sacchikiriyabhisamayena maggam bhavanabhisamayena abhisameti"ti, idam abhisamayanananti.
     Sammasankappaniddese kamato nissatoti nekkhammasankapPo. Byapadato
nissatoti abyapadasankapPo. Vihimsaya nissatoti avihimsasankapPo. Tattha
nekkhammavitakko kamavitakkassa padaghatam padacchedam karonto uppajjati,
abyapadavitakko byapadavitakkassa, avihimsavitakko vihimsavitakkassa. Tatha
nekkhammaabyapadaavihimsavitakka kamabyapadavihimsavitakkanam paccanika hutva
uppajjanti.
     Tattha yogavacaro kamavitakkassa padaghatanattham kamavitakkam va sammasati annam
va pana kinci sankharam. Athassa vipassanakkhane vipassanasampayuttasankappo
tadangavasena kamavitakkassa padaghatam padacchedam. Karonto uppajjati, vipassanam
ussukkapetva maggam papeti. Athassa maggakkhane maggasampayutto sankappo
samucchedavasena kamavitakkassa padaghatam padapacchedam karonto uppajjati.
Byapadavitakkassapi padaghatanattham byapadavitakkam va annam va sankharam
Vihimsavitakkassa padaghatanattham vihimsavitakkam va annam va sankharam sammasati. Athassa
vipassanakkhaneti sabbam purimanayeneva yojetabbam.
     Kamavitakkadinam tinnampi paliyam vibhattesu atthattimsarammanesu eka-
kammatthanampi apaccanikam nama natthi. Ekantato pana kamavitakkassa tava asubhesu
pathamajjhanameva paccanikam, byapadavitakkassa mettaya tikacatukkajjhanani,
vihimsavitakkassa karunaya tikacatukkajjhanani. Tasma asubhaparikammam katva jhanam
samapannassa samapattikkhane jhanasampayutto vitakko vikhambhanavasena kamavitakkassa
paccaniko hutva uppajjati, jhanam padakam katva vipassanam patthapentassa
vipassanakkhane vipassanasampayutto sankappo tadangavasena kamavitakkassa paccaniko
hutva uppajjati, vipassanam ussukkapetva maggam papentassa maggakkhane
maggasampayutto sankappo samucchedavasena kamavitakkassa paccaniko hutva uppajjati.
Evam uppanno nekkhammasankappoti vuccatiti veditabbo.
     Mettaya pana parikammam katva, karunaya parikammam katva jhanam samapannassati
sabbam purimanayeneva yojetabbam. Evam uppanno abyapadasankappoti vuccati,
avihimsasankappoti vuccatiti veditabbo. Evamete nekkhammasankappadayo
vipassanajhanavasena uppattinam nanatta pubbabhage nana, maggakkhane pana imesu tisu
thanesu uppannassa akusalasankappassa padacchedato anuppattisadhanavasena maggangam
purayamano ekova kusalasankappo uppajjati, ayam sammasankappo nama.
     Sammavacaniddesepi yasma anneneva cittena musavada viramati, annena
annena pisunavacadihi, tasma catassopeta veramaniyo pubbabhage nana,
maggakkhane pana micchavacasankhataya catubbidhaya akusaladussilyacetanaya padacchedato
anuppattisadhanavasena maggangam purayamana ekava sammavacasankhata kusalaveramani
uppajjati, ayam sammavaca nama.
     Sammakammantaniddesepi yasma anneneva cittena panatipata viramati,
annena adinnadana, annena micchacara, tasma tissopeta veramaniyo
pubbabhage nana, maggakkhane pana micchakammantasankhataya tividhaya akusala-
dussilyacetanaya padacchedato anuppattisadhanavasena maggangam purayamana ekava
sammakammantasankhata kusalaveramani uppajjati, ayam sammakammanto nama.
     Sammaajivaniddese idhati imasmim sasane. Ariyasavakoti ariyassa
buddhassa savako. Micchaajivam pahayati papakam ajivam pajahitva. Samma-
ajivenati buddhappasatthena kusalaajivena. Jivikam kappetiti jivitappavattim pavatti.
Idhapi yasma anneneva cittena kayadvaravitikkama vinamati, anneneva vacidvara-
vitikkama, tasma pubbabhage nanakkhanesu uppajjati, maggakkhane pana dvisu
dvaresu sattannam kammapathanam vasena uppannaya micchaajivadussilyacetana
padapacchedato anuppattisadhanavasena maggangam purayamana ekava sammaajivasankhata
kusalaveramani uppajjati, ayam sammaajivo nama.
     Sammavayamaniddese idha bhikkhuti imasmim sasane patipannako bhikkhu.
Anuppannananti anibbattanam. Papakananti lamakanam. Akusalalanam dhammananti
akosallasambhutanam dhammanam. Anuppadayati na uppadanatthaya. Chandam janetiti
kattukamyatasankhatam kusalacchandam janeti uppadeti. Vayamatiti payogam janeti parakkamam
karoti. Viriyam arabhatiti kayikacetasikam viriyam karoti. Cittam pagganhatiti teneva
sahajataviriyena cittam ukkhipati. Padahatiti padhanaviriyam karoti. Patipatiya panetani
cattari padani asevanabhavanabahulikammasataccakiriyahi yojetabbani.
     Uppannananti anuppannananti avattabbatam apannanam. Pahanayati
pajahanatthaya. Anuppannanam kusalanam dhammananti anibbattanam kosallasambhutanam
dhammanam. Uppadayati uppadanatthaya. Uppannananti nibbattanam. Thitiyati
Thitatthaya. Asammosayati anassanattham. Bhiyyobhavayati punappunam bhavaya.
Vepullayati vipulabhavaya. Bhavanayati vaddhiya. Paripuriyati paripuranatthaya.
     Ete pana sammavayamasankhata cattaro sammappadhana pubbabhage lokiya,
maggakkhane lokuttaRa. Maggakkhane pana ekameva viriyam catukiccasadhanavasena cattari
namani labhati. Tattha lokiya kassapasamyutte vuttanayeneva veditabba. Vuttam hi
tattha.
          ("cattarome avuso sammappadhana, katame cattaro.) 1-
       idhavuso bhikkhu anuppanna me papaka akusala dhamma uppajjamana
       anatthaya samvatteyyunti atappam karoti, uppanna me papaka
       akusala dhamma appahiyamana anatthaya samvatteyyunti atappam karoti,
       anuppanna me kusala dhamma anuppajjamana anatthaya samvatteyyunti
       atappam karoti, uppanna me kusala dhamma nirujjhamana anatthaya
       samvatteyyunti atappam karoti"ti. 2-
     Tattha ca anuppannati asamudacaravasena va ananubhutarammanavasena va
anuppanna. Annatha hi anamatagge samsare anuppanna papaka akusala dhamma
nama natthi, anuppanna pana uppajjamanapi eteyeva uppajjanti, pahiyamanapi
eteyeva pahiyanti.
     Tattha ekaccassa vattaganthadhutangasamadhivipassananavakammabhavanam annataravasena
kilesa na samudacaranti. Katham? ekacco hi vattasampanno hoti. Asiti khandhakavattani 3-
cuddasa mahavattani 4- cetiyanganabodhiyanganapaniyamalakauposathagaraagantukagamikavattani
@Footnote: 1 paliyam. ime patha na dissanti 2 sam.ni. 16/145/189
@3 vi.cula. 7/243/1 4 vi.cula. 7/356/153
Ca karontasseva kilesa okasam na labhanti. Aparabhage panassa vattani
vissajjetva bhinnavattassa carato ayonisomanasikaram sativossagganca agamma
uppajjanti. Evampi asamudacaravasena anuppanna uppajjanti nama.
     Ekacco ganthayutto hoti, ekampi nikayam ganhati dvepi tayopi
cattaropi pancapi. Tassa tepitakam buddhavacanam atthavasena palivasena anusandhivasena
pubbaparavasena ganhantassa sajjhayantassa cintentassa vacentassa desentassa
pakasentassa kilesa okasam na labhanti. Aparabhage panassa ganthakammam pahaya
kusitassa carato ayonisomanasikarasativossagge agamma uppajjanti. Evampi
asamudacaravasena anuppajjanti nama.
     Ekacco pana dhutangadharo hoti, terasa dhutangagune samadaya vattati, tassa
dhutangagune pariharantassa kilesa okasam na labhanti. Aparabhage panassa dhutangani
vissajjetva bahullaya avattassa carato ayonisomanasikarasativossagge agamma
uppajjanti. Evampi asamudacaravasena anuppanna uppajjanti nama.
     Ekacco atthasu samapattisu cinnavasi hoti, tassa pathamajjhanadisu
avajjanavasiadivasena viharantassa kilesa okasam na labhanti. Aparabhage panassa
parihinajjhanassa va vissatthajjhanassa va bhassadisu anuyuttassa viharato
ayonisomanasikarasativossagge agamma uppajjanti. Evampi asamudacaravasena
anuppanna uppajjanti nama.
     Ekacco pana vipassako hoti, sattasu va anupassanasu 1- attharasasu va
mahavipassanasu 2- kammam karonti viharanti, tassa evam viharato kilesa okasam
na labhanti. Aparabhage panassa vipassanakammam pahaya kayadalhibahulassa viharato
@Footnote: 1 khu.pati. 31/726/622 2 khu.pati. 31/60(22)/34
Ayonisomanasikarasativossagge agamma uppajjanti. Evampi asamudacaravasena
anuppanna uppajjanti nama.
     Ekacco navakammiko hoti, uposathagarabhojanasaladini karoti, tassa tesam
upakaranani cintentassa kilesa okasam na labhanti. Aparabhage panassa navakamme
nitthite va vissatthe va ayonisomanasikarasativossagge agamma uppajjanti.
Evampi asamudacaravasena anuppanna uppajjanti nama
     ekacco pana brahmalokato agato suddhasatto hoti, tassa anasevanaya
kilesa okasam na labhanti aparabhage panassa laddhasevanassa ayonisomanasikara-
sativossagge agamma uppajjanti. Evampi asamudacaravasena anuppanna uppaj-
janti nama. Evam tava asamudacaravasena anuppannata veditabba.
     Katham ananubhutarammanavasena? idhekacco ananubhutapubbam manapikadibhedam
Arammanam labhati, tassa tattha ayonisomanasikarasativossagge agamma ragadayo
kilesa uppajjanti. Evam ananubhutarammanavasena anuppanna uppajjanti nama.
Evam anuppannanam akusalanam uppade sati attano anattham passitva tesam
anuppadaya satipatthanabhavananuyogena pathamam sammappadhanam bhaveti, uppannesu
pana tesu tesam appahanato attano anattham passitva tesam pahanaya dutiyam
tatheva sammappadhanam bhaveti.
     Anuppanna kusala dhammati samathavipassana ceva maggo ca. Tesam
anuppade attano anattham passitva tesam uppadanatthaya tatheva tatiyam
sammappadhanam bhaveti. Uppanna kusala dhammati samathavipassanava. Maggo pana
sakim uppajjitva nirujjhamano anatthaya samvattanako nama natthi. So hi
phalassa paccayam datvava nirujjhati. Tasam samathavipassananam nirodhato attano
Anattham passitva tasam thitiya catuttham sammappadhanam bhaveti. Lokuttaramaggakkhane
pana ekameva viriyam.
     Ye evam anuppanna uppajjeyyum, te yatha neva uppajjanti, evam tesam
anuppannanam anuppadakiccam, uppannananca pahanakiccam sadheti. Uppannati
cettha catubbidham uppannam vattamanuppannam bhutapagatuppannam 1- okasakatuppannam
bhumiladdhuppannanti. Tattha sabbampi uppadajarabhangasamangisankhatam vattamanuppannam
nama. Arammanarasam anubhavitva niruddham anubhutapagatasankhatam kusalakusalam
uppadadittayamanuppatva niruddham bhutva pagatasankhatam sesasankhatanca
bhutapagatuppannam nama. "yanissa tani pubbe katani kammani"ti evamadina 2- nayena
vuttam kammam atitampi samanam annam vipakam patibahitva attano vipakassa okasam
katva thitatta tatha katokasanca vipakam anuppannampi samanam evam kate okase
ekantena uppajjanato okasakatuppannam nama. Tasu tasu bhumisu asamuhatam akusalam
bhumiladdhuppannam nama.
     Ettha ca bhumiya bhumiladdhassa ca nanattam veditabbam. Bhumiti hi
vipassanaya arammanabhuta tebhumaka pancakkhandha. Bhumiladdham nama tesu khandhesu
uppattiraham kilesajatam. Tena hi sa bhumiladdha nama hotiti tasma bhumiladdhanti
vuccati. Sa ca kho na arammanavasena. Arammanavasena hi sabbepi atitanagate
parinnatepi ca khinasavanam khandhe arabbha kilesa uppajjanti. Yadi ca tam
bhumiladdhannama siya, tassa appaheyyato na koci bhavamulam pajaheyya. Vatthuvasena
pana bhumiladdham veditabbam. Yattha yattha hi vipassanaya aparinnata khandha uppajjanti,
tattha tattha uppadato pabhuti tesu vattamulam kilesajatam anuseti. Tam appahinatthena
bhumiladdhanti veditabbam.
@Footnote: 1 Si. bhutva vigatuppannam (abhi.A. 2/390/319, Ma.A. 3/183 pitthe)
@2 Ma.u. 14/284/215
     Tattha ca yassa yesu khandhesu appahinatthena anusayita kilesa, tassa te
eva khandha tesam kilesanam vatthu, na annesam santaka khandha. Atitakkhandhesu
ca appahinanusayitanam kilesanam atitakkhandhava vatthu, na itare. Esa nayo
anagatadisu. Tatha kamavacarakkhandhesu appahinanusayitanam kilesanam kamavacarak-
khandha eva vatthu, na itare. Esa nayo ruparupavacararesu. Sotapannadisu pana
yassa ariyapuggalassa khandhesu tam tam vattamulakam kilesajatam tena tena maggena
pahinam, tassa tassa te te khandha pahinanam tesam tesam vattamulakanam kilesanam
avatthuto bhumiti sankham na labhanti. Puthujjanassa sabbaso vattamulakilesanam appahinatta
yam kinci kariyamanam kammam kusalamakusalam va hoti, iccassa kammakilesappaccayava
vattam vattati, tasseva tam vattamulam rupakkhandheyeva, na vedanadisu. Vinnanakkhandheyeva
va, na rupakkhandhadisuti na vattabbam. Kasma? avisesena pancasupi khandhesu
anusayitatta. Katham? pathavirasadi viya rukkhe. Yatha hi maharukkhe pathavitalam adhitthaya
pathavirasanca nissaya tappaccaya mulakhandhasakhapasakhapallavapalasapupphaphalehi
vaddhitva nabham puretva yava kappavasana bijaparamparaya rukkhapavenim santanayamane 1-
thite tam pathavirasadimuleyeva, na khandhadisu. Phaleyeva va, na muladisuti
na vattabbam. Kasma?  avasesena sabbesu muladisu anugatattati. Yatha pana tasseva
rukkhassa pupphaphaladisu nibbinno koci puriso catusu disasu mandukakantakam nama
visakantakam akoteyya, atha so rukkho tena visasamphassena phuttho pathavirasaaporasanam
pariyadinnatta appasavadhammatam agamma puna santanam nibbattetum na sakkuneyya,
evameva khandhappavattiyam nibbinno kulaputto tassa purisassa catusu disasu rukkhe
visayojanam viya attano santane catumaggabhavanam arabhati. Athassa so khandhasantano
tena catumaggavisasamphassena phuttho sabbaso vattamulakilesanam pariyadinnatta kiriya
bhavamattam upagatakayakammadisabbakammappabhedo hutva ayatim
@Footnote: 1 Si.,Ma. rukkhapavenim sandharayamane
Punabbhavanabhinibbattanadhammatam agamma bhavantarasantanam nibbattetum na sakkoti, kevalam
carimavinnananirodhena nirindhano viya jatavedo anupadano parinibbayati. Evam bhumiya
bhumiladdhassa ca nanattam veditabbam.
     Aparampi catubbidham uppannam samudacaruppannam arammanadhiggahituppannam
avikkhambhituppannam asamuhatuppannanti. Tattha vattamanuppannameva samudacarup-
pannam. Cakkhadinam pana apathagate arammane pubbabhage anuppajjamanampi
kilesajatam arammanassa adhiggahitatta eva aparabhage ekantena uppattito
arammanadhiggahituppannanti vuccati. Samathavipassananam annataravasena avikkhambhitam
kilesajatam cittasantatimanarulhampi uppattinivarakassa hetuno abhava
avikkhambhituppannam nama. Samathavipassanavasena pana vikkhambhitampi ariyamaggena
asamuhatatta uppattidhammatam anatitatta asamuhatuppannanti vuccati. Tividhampicetam
arammanadhiggahitavikkhambhitasamuhatuppannam bhumiladdheneva sangaham gacchatiti
veditabbam.
     Iccetasmim vuttappabhede uppanne yadetam vattamanabhutapagatokasakata-
samudacarasankhatam uppannam, tam amaggavajjhatta kenaci maggananena pahatabbam
na hoti. Yam panetam bhumiladdharammanadhiggahitavikkhambhitasamuhatasankhatam uppannam,
tassa tam uppannabhavam nasayamanam yasma tam tam lokiyalokuttarananam uppajjati,
tasma tam sabbampi pahatabbam hotiti. Evam ye maggo kilese pajahati, te
sandhaya "uppannanan"tiadi vuttam.
     Atha maggakkhane katham anuppannanam kusalanam uppadaya bhavana hoti,
kathanca uppannanam thitiyati? maggappavattiya eva. Maggo hi pavattamano pubbe
anuppannapubbatta anuppanno nama vuccati. Anagatapubbam hi thanam agantva
ananubhutapubbam va arammanam anubhavitva vattaro bhavanti "anagatatthanam agatamha,
Ananubhutam arammanam anubhavama"ti. Yavassa pavatti, ayameva thiti namati thitiya
bhaveti"tipi vattum vattati. Evametassa bhikkhuno idam lokuttaramaggakkhane ekameva
viriyam "anuppannanam papakanam akusalanam dhammanam anuppadaya"tiadini cattari
namani labhati. Ayam lokuttaramaggakkhane sammappadhanakatha. Evamettha lokuttaramissaka
sammappadhana niddittha.
     Sammasatiniddese kayeti rupakaye. Rupakayo hi idha angapaccanganam
kesadinanca dhammanam samuhatthena hatthikayarathakayadayo viya kayoti adhippeto.
Yatha ca samuhatthena, evam kucchitanam ayatthena. Kucchitanam hi paramajegucchanam
so ayotipi kayo. Ayoti uppattideso. Tatrayam vacanattho:- ayanti
tatoti ayo. Ke ayanti? kucchita kesadayo. Iti kucchitanam ayoti kayo.
     Kayanupassiti kayam anupassanasilo, kayam va anupassamano. Kayeti ca
vatvapi puna kayanupassiti dutiyam kayaggahanam asammissato vavatthanaghana-
vinibbhogadidassanattham katanti veditabbam. Tena na kaye 1- vedananupassi
cittadhammanupassi va, atha kho kayanupassiyevati kayasankhate vatthusmim
kayanupassanakarasseva dassanena asammissato vavatthanam dassitam hoti. Tatha
na kaye angapaccangavinimuttaekadhammanupassi, napi kesalomadivinimuttaitthi-
purisanuppasSi. Yopi cettha kesalomadiko bhutupadayasamuhasankhato kayo,
tatthapi na bhutupadayavinimuttaekadhammanupassi, atha kho rathasambharanupassako viya
angapaccangasamuhanupassi, nagaravayavanupassako viya kesalomadisamuhanupassi,
kadalikkhandhapattavattivinibhujjako viya rittamutthivinivethako viya ca bhutupadaya-
samuhanupassiyevati samuhavaseneva kayasankhatassa vatthuno nanappakarato dassanena
ghanavinibbhogo dassito hoti. Na hettha yathavuttasamuhavinimutto kayo va itthi
@Footnote: 1 Si. kayeyeva
Va puriso va anno va koci dhammo dissati, yathavuttadhammasamuhamatteyeva
pana tatha tatha satta micchabhinivesam karonti. Tenahu porana:-
           "yam passati na tam dittham     yam dittham tam na passati
            apassam bajjhate mulho    bajjhamano na muccati"ti.
     Ghanavinibbhogadidassanatthanti vuttam. Adisaddena cettha ayampi attho
veditabbo. Ayam hi etasmim kaye kayanupassiyeva, na annadhammanupasSi. Kim
vuttam hoti? yatha anudakabhutayapi mariciya udakanupassino honti, na evam
aniccadukkhanattasubhabhuteyeva imasmim kaye niccasukhattasubhabhavanupassi, atha kho
kayanupassi aniccadukkhanattasubhakarasamuhanupassiyevati vuttam hoti. Atha va
yvayam mahasatipatthane "idha bhikkhave bhikkhu arannagato va rukkhamulagato va
.pe. So satova assasati"tiadina 1- nayena assasapassasadicunnakajataatthika-
pariyosano kayo vutto, yo ca parato satipatthanakathayam "idhekacco pathavikayam
aniccato anupassati, apokayam tejokayam, vayokayam, kesakayam, lomakayam, chavikayam,
cammakayam, mamsakayam, ruhirakayam, nharukayam, atthikayam, atthiminjakayan"ti 2-
kayo vutto, tassa sabbassa imasmimyeva kaye anupassanato kaye kayanupassatiti
evampi attho datthabbo.
     Atha va kaye ahanti va mamanti va evam gahetabbassa kassaci ananupassanato
tassa tasseva pana kesalomadikassa nanadhammasamuhassa anupassanato kaye
kesadidhammasamuhasankhatakayanupassiti evamattho datthabbo. Apica "imasmim kaye
aniccato anupassati, no niccato"tiadina 3- anukkamena parato agatanayassa
@Footnote: 1 di.maha. 10/374/248 Ma.mu.. 12/107/77
@2 khu.pati. 31/35/441 3 khu.pati. 31/35/441
Sabbasseva aniccalakkhanadino akarasamuhasankhatassa kayassa anupassanatopi kaye
kayanupassiti evampi attho datthabbo. Ayam pana catusatipatthanasadharano attho.
     Kaye kayanupassiti assasapassasakayadike bahudha vutte kaye ekeka-
kayanupasSi. Viharatiti catusu iriyapathaviharesu annataraviharasamayogaparidipanametam,
ekam iriyapathabadhanam annena iriyapathena vicchinditva apatamanam attanam harati
pavattetiti attho. Atapiti kayapariggahakaviriyasamayogaparidipanametam. So hi yasma
tasmim samaye yam tam viriyam tisu bhavesu kilesanam atapanato atapoti vuccati,
tena samannagato hoti, tasma "atapi"ti vuccati. Sampajanoti kayapariggahakena
sampajannasankhatena nanena samannagato. Satimati kayapariggahikaya satiya
samannagato. Ayam pana yasma satiya arammanam pariggahetva pannaya anupassati.
Na hi sativirahitassa anupassana nama atthi. Tenevaha "satinca khvaham bhikkhave
sabbatthikam vadami"ti 1- tasma ettha "kaye kayanupassi viharati"ti ettavata
kayanupassanasatipatthanakammatthanam vuttam hoti. Atha va yasma anatapino
antosankhepo antarayakaro hoti, asampajano upayapariggahe anupayaparivajjane
ca sammuyhati, mutthassati upayapariccage anupayapariggahe ca asamattho hoti,
tenassa tam kammatthanam na sampajjati, tasma yesam dhammanam anubhavena tam
sampajjati, tesam dassanattham "atapi sampajano satima"ti idam vuttanti veditabbam.
     Iti kayanupassanasatipatthanam sampayoganganca sandassetva idani
pahanangam dassetum vineyya loke abhijjhadomanassanti vuttam. Tattha vineyyati
tadangavinayena va vikkhambhanavinayena va vinayitva. Loketi yvayam kayo
pubbe pariggahito, sveva idha lujjanapalujjanatthena loko nama. Tasmim loke
abhijjham domanassanca pajahitvati attho. Yasma panassa na kayamatteyeva
@Footnote: 1 sam.maha. 19/234/102
Abhijjhadomanassam pahiyati, vedanadisupi pahiyatiyeva, tasma "pancapi upadanakkhandha
loko"ti 1- vibhange vuttam. Lokasankhatattayeva tesam dhammanam atthuddharavasenetam
vuttanti veditabbam. Yam panaha "tattha katamo loko, sveva kayo loko"ti 2-
ayamevettha attho. Abhijjhadomanassanti ca samasetva vuttam. Samyuttanguttara-
pathantaresu 3- pana visum katva pathanti. Sa pana abhijjhayanti patthayanti etaya, sayam va
abhijjhayati, abhijjhayanamattameva va esati abhijjha. Yasma panettha abhijjhagahanena
kamacchando, domanassaggahanena byapado sangaham gacchati, tasma nivarana-
pariyapannabalavadhammadvayadassanena nivaranappahanam vuttam hotiti veditabbam.
     Visesena panettha abhijjhavinayena kayasampattimulakassa anurodhassa, domanassa-
vinayena kayavipattimulakassa virodhassa, abhijjhavinayena ca kaye abhiratiya,
domanassavinayena kayabhavanaya anabhiratiya, abhijjhavinayena kaye abhutanam
subhasukhabhavadinam pakkhepassa, domanassavinayena kaye bhutanam asubhasukhabhavadinam
apanayanassa pahanam vuttam. Tena yogavacarassa yoganubhavo yogasamatthata ca dipita
hoti. Yoganubhavo hi esa, yadayam anurodhavirodhavippamutto aratiratisaho abhuta-
pakkhepabhutapanayanavirahito ca hoti. Anurodhavirodhavippamutto cesa aratiratisaho abhutam
apakkhipanto bhutanca anapanento yogasamattho hotiti.
     Aparo nayo:- "kaye kayanupassi"ti ettha anupassiti ettha anupassanaya
kammatthanam vuttam "viharati"ti ettha vuttaviharena kammatthanikassa kayapariharanam.
"atapi"tiadisu atapanena sammappadhanam, satisampajannena sabbatthakakammatthanam,
kammatthanapariharanupayo va. Satiya va kayanupassanavasena patiladdhasamabho,
sampajannena vipassana, abhijjhadomanassavinayena bhavanaphalam vuttanti veditabbam.
@Footnote: 1 abhi.vi. 35/362/231 2 abhi.vi. 35/538/304 3 Si. samyuttanguttaresu
     Vedanasu vedananupassiti adisu ca vedanadinam puna vacane payojanam
kayanupassanayam vuttanayeneva yathayogam yojetva veditabbam. Ayam pana
asadharanattho:- sukhadisu anekappabhedasu vedanasu visum visum aniccadito
ekekavedananupassiti, saragadike solasappabhede citte visum visum aniccadito
ekekacittanupassiti, kayavedanacittani thapetva sesatibhumakadhammesu visum visum
aniccadito ekekadhammanupassiti, satipatthanasuttante vuttanayena nivaranadi-
dhammanupassiti va. Ettha ca "kaye"ti ekavacanam sarirassa ekatta, "citte"ti
ekavacanam cittassa sabhavabhedabhavato jatiggahanena katanti veditabbam. Yatha ca
vedanadayo anupassitabba, tatha anupassanto vedanasu vedananupassi, citte
cittanupassi, dhammesu dhammanupassiti veditabbo. Katham tava vedana anupassitabba?
sukha tava vedana dukkhato, dukkha vedana sallato, adukkhamasukha vedana aniccato
anupassitabba. Yathaha:-
            "yo sukham dukkhato adda        dukkhamaddakkhi sallato
             adukkhamasukham santam            addakkhi nam aniccato
             sa ve sammaddaso bhikkhu       parijanati vedana"ti.
Sabba eva ceta dukkhatopi anupassitabba. Vuttanhetam "yam kinci vedayitam,
sabbantam dukkhasminti vadami"ti. Sukhadukkhatopi ca anupassitabba. Yathaha "sukha
vedana thitisukha viparinamadukkha, dukkha vedana thitidukkha viparinamasukha,
adukkhamasukha vedana nanasukha annanadukkha"ti apica aniccadisattaanupassanavasenapi
anupassitabba.
@Footnote: 1 di.maha. 10/382/255, Ma.mu. 12/114-5/83-4
@2 sam.sala. 18/368/257 (sya)
@3 sam.sala. 18/391/268 (sya) 4 Ma.mu. 12/465/414
     Cittadhammesupi cittam tava arammanadhipatisahajatabhumikammavipakakiriyadi-
nanattabhedanam aniccadisattaanupassananam saragadisolasabhedanam ca vasena
anupassitabbam, dhamma salakkhanasamannalakkhananam sunnatadhammassa aniccadisatta-
anupassananam santasantadinam ca vasena anupassitabba. Kamancettha yassa
kayasankhate loke abhijjhadomanassam pahinam, tassa vedanadilokesupi tam pahinameva,
nanapuggalavasena pana nanakkhanikasatipatthanabhavanavasena ca sabbattha vuttam.
Yato va ekattha pahinam, sesesupi pahinam hoti. Tenevassa tattha pahanadassanatthampi
evam vuttanti veditabbam.
     Iti ime cattaro satipatthana pubbabhage nanacittesu labbhanti. Anneneva
hi cittena kayam parigganhati, annena vedanam, annena cittam, annena dhamme
parigganhati. Lokuttaramaggakkhane pana ekacitteyeva labbhanti. Adito hi kayam
parigganhitva agatassa vipassanasampayutta sati kayanupassana nama, taya
satiya samannagato puggalo kayanupassi nama. Vipassanam ussukkapetva ariyamaggam
pattassa maggakkhane maggasampayutta sati kayanupassana nama, taya satiya
samannagato puggalo kayanupassi nama. Vedanam parigganhitva cittam parigganhitva
dhamme parigganhitva agatassa vipassanasampayutta sati dhammanupassana nama,
taya satiya samannagato puggalo dhammanupassi nama. Vipassanam ussukkapetva
ariyamaggam pattassa maggakkhane maggasampayutta sati dhammanupassana nama, taya
satiya samannagato puggalo dhammanupassi nama. Evam tava desana puggale
titthati. Kaye pana "subhan"ti vipallasappahana kayapariggahika sati maggena
samijjhatiti kayanupassana nama. Vedanaya "sukha"ti vipallasappahana vedana-
pariggahika sati maggena samijjhatiti vedananupassana nama. Citte "niccan"ti
vipallasappahana cittapariggahika sati maggena samijjhatiti cittanupassana nama.
Dhammesu "atta"ti vipallasappahana dhammapariggahika sati maggena samijjhatiti
dhammanupassana nama. Iti ekava maggasampayutta sati catukiccasadhakattena cattari
namani labhati. Tena vuttam "lokuttaramaggakkhane pana ekacitteyeva labbhanti"ti.
     Sammasamadhiniddese vivicceva kamehiti kamehi viviccitva vina hutva
apakkamitva. Yo panayamettha evakaro, so niyamatthoti veditabbo. Yasma ca
niyamattho, tasma pathamajjhanam upasampajja viharanasamaye avijjamananampi kamanam
tassa pathamajjhanassa patipakkhabhavam kamapariccageneva cassa adhigamam dipeti.
Katham? "vivicceva kamehi"ti evam hi niyame kariyamane idam pannayati, nunimassa 1-
Jhanassa kama patipakkhabhuta, yesu sati idam nappavattati, andhakare sati padipobhaso
viya, tesam pariccageneva cassa adhigamo hoti orimatirapariccagena parimatirassa
viya. Tasma niyamam karotiti.
     Tattha siya, kasma panesa pubbapadeyeva vutto, na uttarapade, kim akusalehi
dhammehi aviviccapi jhanam upasampajja vihareyyati? na kho panetam datthabbam.
Tamnissaranato hi pubbapade esa vutto. Kamadhatusamatikkamanato hi kamaragap-
patipakkhato ca idam jhanam kamanameva nissaranam. Yathaha "kamanametam nissaranam
yadidam nekkhamman"ti 2- uttarapadepi ca yathaha "idheva bhikkhave samano, idha dutiyo
samano"ti 3- ettha evakaro anetva vuccati, evam vattabbova. Na hi sakka ito
annehipi nivaranasankhatehi akusalehi dhammehi avivicca jhanam upasampajja viharitum.
Tasma "vivicceva kamehi vivicceva akusalehi dhammehi"ti evam padadvayehi esa
datthabbo. Padadvayepi ca kincapi viviccati imina sadharanavacanena tadangavikkhambhana-
samucchedapatippassaddhinissaranaviveka cittakayaupadhiviveka ca sangaham gacchanti,
@Footnote: 1 Si. nanvimassa       2 khu.iti. 25/72/286
@3 Ma.mu. 12/140/98 an.catukka. 21/241/266
Tathapi pubbabhage kayavivekacittavivekavikkhambhanaviveka datthabba, lokuttaramaggakkhane
kayavivekacittavivekasamucchedavivekapatippassaddhivivekanissaranaviveka.
     Kamehiti imina pana padena ye ca mahaniddese "katame vatthukama
manapika rupa"tiadina 1- nayena vatthukama vutta. Ye ca tattheva vibhange ca
"../../bdpicture/chando kamo, rago kamo, chandarago kamo, sankappo kamo, rago, kamo,
sankapparago kamo"ti 2- evam kilesakama vutta, te sabbepi sangahita icceva
datthabba. Evam hi sati vivicceva kamehiti vatthukamehipi viviccevati attho
yujjati. Tena kayaviveko vutto hoti.
     Vivicca akusalehi dhammehiti kilesakamehi sabbakusalehi va viviccati
attho yujjati. Tena cittaviveko vutto hoti. Purimena cettha vatthukamehi
vivekavacanato eva kamasukhapariccago, dutiyena kilesakamehi vivekacanato nekkhamma-
sukhapariggaho vibhavito hoti. Evam vatthukamakilesakamavivekavacanatoyeva ca etesam
pathamena sankilesavatthuppahanam, dutiyena sankilesappahanam. Pathamena lolabhavassa
hetupariccago, dutiyena balabhavassa. Pathamena ca payogasuddhi, dutiyena asayaposanam
vibhavitam hotitipi vinnatabbam. Esa tava nayo kamehiti ettha vuttakamesu
vatthukamapakkhe.
     Kilesakamapakkhe pana chandoti ca ragoti ca evamadihi anekabhedo
kamacchandova kamoti adhippeto. So ca akusalapariyapannopi samano "tattha katame
kama, chando kamo"tiadina 3- nayena vibhange uparijjhanappatipakkhato visum vutto,
kilesakamatta va purimapade vutto, akusalapariyapannatta dutiyapade. Anekabhedato
cassa kamatoti avatva kamehiti vuttam. Annesampi ca dhammanam akusalabhave vijjamane
@Footnote: 1 khu.maha. 29/2/1      2 khu.maha. 29/2/2, abhi.vi. 35/564/310
@3 abhi.vi. 35/564/310
"tattha katame akusala dhamma kamacchando"tiadina 1- nayena vibhange
uparijjhanangapaccanikapatipakkhabhavadassanato nivarananeva vuttaniti. Nivaranani hi
jhanangapaccanikani, tesam jhananganeva patipakkhani viddhamsakani vinasakaniti
vuttam hoti. Tathahi "samadhi kamacchandassa patipakkho, piti byapadassa, vitakko
thinamiddhassa, sukham uddhaccakukkuccassa, vicaro vicikicchaya"ti petake vuttam.
     Evamettha "vivicceva kamehi"ti imina kamacchandassa vikkhambhanaviveko vutto
hoti, "vivicca akusalehi dhammehi"ti imina pancannampi nivarananam. Aggahitaggahanena
pana pathamena kamacchandassa, dutiyena sesanivarananam. Tatha pathamena tisu akusalamulesu
pancakamagunabhedavisayassa lobhassa, dutiyena aghatavatthubhedadivisayanam dosamohanam.
Oghadisu va dhammesu pathamena kamoghakamayogakamasavakamupadanaabhijjhakayagantha-
kamaragasannojananam, dutiyena avasesaoghayogasavaupadanaganthasamyojananam. Pathamena
tanhaya tamsampayuttakananca, dutiyena avijjaya tamsampayuttakananca. Apica pathamena
lobhasampayuttaatthacittuppadanam, dutiyena sesanam catunnam akusalacittatuppadanam
vikkhambhanaviveko vutto hotiti veditabbo.
     Ettavata ca pathamassa jhanassa pahanangam dassetva idani sampayogangam
dassetum savitakkam savicaranti adivuttam. Tattha arammane cittassa abhiniropana-
lakkhano vitakko. Arammananumajjanalakkhano vicaro. Santepi ca nesam katthaci
avippayoge olarikatthena pubbangamatthena ca ghandabhighato viya cetaso
pathamabhinipato vitakko, sukhumatthena anumajjanasabhavena ca ghandanuravo viya
anuppabandho vicaro. Vippharava cettha vitakko pathamuppattikale paripphandanabhuto
cittassa, akase uppatitukamassa pakkhino pakkhavikkhepo viya, padumabhimukhapato
viya ca gandhanubandhacetaso bhamarassa. Santavutti vicaro natiparipphandanabhuto cittassa
@Footnote: 1 abhi.vi. 35/564/310
Akase uppatitassa pakkhino pakkhappasaranam viya paribbhamanam viya ca
padumabhimukhapatitassa bhamarassa padumassa uparibhage.
     Dukanipatatthakathayam pana "akasena gacchato mahasakunassa ubhohi pakkhehi
vatam gahetva 1- pakkhe sannisidapetva gamanam viya arammane cetaso
abhiropanabhavena pavatto vitakko, vataggahanattham pakkhe phandapayamanassa gamanam viya
anumajjanabhavena pavatto vicaro"ti vuttam. Tam anuppabandhena pavattiyam yujjati.
So pana tesam viseso pathamadutiyajjhanesu pakato hoti. Apica malaggahitam kamsabhajanam
ekena hatthana dalham gahetva itarena hatthena cunnatelavalandupakena
parimajjantassa dalhaggahanahattho viya vitakko, parimajjanahattho viya vicaro. Tatha
kumbhakarassa dandappaharena cakkam bhamayitva bhajanam karontassa uppilanahattho
viya vitakko, ito cito ca samsaranahattho viya vicaro. Tatha mandalam karontassa
majjhe sannirujjhitva thitakantako viya abhiniropano vitakko, bahi paribbhamanakantako
viya anumajjano vicaro. Iti imina ca vitakkena imina ca vicarena saha
vattati rukkho viya pupphena phalena cati idam jhanam "savitakkam savicaran"ti vuccati.
     Vivekajanti ettha vivitti viveko, nivaranaviggamoti attho. Vivittoti va
viveko, nivaranavivitto jhanasampayuttadhammarasiti attho. Tasma viveka, tasmim va
viveke jatanti vivekajam. Pitisukhanti ettha pinayatiti piti, sa sampiyayanalakkhana.
Sa panesa khuddakapiti okkantikapiti khanikapiti ubbengapiti pharanapititi
pancavidha piti.
     Tattha khuddakapiti sarire lomahamsanamattameva katum sakkoti. Khanikapiti khane
khane vijjuppadasadisa 2- hoti. Okkantikapiti samuddatiram vici viya kayam
@Footnote: 1 Si. gahapetva 2 Si. vijjupatasadisa
Okkamitva okkamitva bhijjati. Ubbengapiti balavati hoti kayam uddhaggam
katva akase langhapanappamanappatta. Pharanapiti atibalavati hoti. Taya hi
uppannaya sakalasariram dhamitva puritavatthi viya mahata udakoghena pakkhandapabbatakucchi
viya ca anupariphutam hoti. Sa panesa pancavidha piti gabbham ganhanti paripakam
gacchanti duvidham passaddhim paripureti kayapassaddhinca cittapassaddhinca. Passaddhi-
gabbham ganhanti paripakam gacchanti duvidhampi sukham paripureti kayikanca cetasikanca.
Sukham gabbham ganhantam paripakam gacchantam tividham samadhim paripureti khanikasamadhinca
upacarasamadhinca appanasamadhincati. Tasu ca ya appanasamadhissa mulam hutva
vaddhamana samadhisampayogam gata pharanapiti, ayam imasmim atthe adhippeta pititi.
     Itaram pana sukhayatiti sukham, yassuppajjati, tam sukhitam karotiti attho. Sukhanam
va sukham, sutthu va khadati, khanati ca kayacittabadhanti sukham, somanassavedanayetam
namam. Tam satalakkhanam. Santepi ca nesam katthaci avippayoge ittharammanappatilabha-
tutthi piti, patiladdharasanubhavanam sukham, yattha piti, tattha sukham. Yattha sukham, tattha
na niyamato piti. Sankharakkhandhasangahita piti, vedanakkhandhasangahitam sukham kantara-
khinnassa vanantudakantadassanasavanesu viya piti, vanacchayapavesanaudakaparibhogesu viya
sukham. Tasmim tasmim samaye pakatabhavato cetam vuttanti veditabbam. Iti ayanca
piti idanca sukham assa jhanassa, tasmim va jhane atthiti idam jhanam "pitisukhan"ti
vuccati. Atha va piti ca sukhanca pitisukham dhammavinayadayo viya. Vivekajam pitisukham
assa jhanassa, asmim va jhane atthiti evampi vivekajam pitisukham. Yatheva hi
jhanam, evam pitisukhampettha vivekajameva hoti. Tancassa atthiti tasma alopasamasam
katva ekapadeneva "vivekajam pitisukhan"tipi vattum yujjati.
     Pathamanti ganananupubbata pathamam, pathamam uppannantipi pathamam. Jhananti
duvidham jhanam arammanupanijjhananca lakkhanupanijjhananca. Tattha atthasamapattiyo
Pathavikasinadiarammanam upanijjhayantiti "arammanupanijjhanan"ti sankhyam gata.
Vipassanamaggaphalani pana lakkhanupanijjhanam nama tattha vipassana aniccadilakkhanassa
upanijjhanato lakkhanupanijjhanam, vipassanaya katakiccassa maggena ijjhanato maggo
lakkhanupanijjhanam, phalam pana nirodhasaccam tathalakkhanam upanijjhayatiti lakkhanupanijjhanam.
Tesu idha pubbabhage arammanupanijjhanam, lokuttaramaggakkhane lakkhanupanijjhanam
adhippetam, tasma arammanupanijjhanato lakkhanupanijjhanato ca paccanikajjhapanato
ca "jhanan"ti veditabbam. Upasampajjati upagantva, papunitvati vuttam hoti.
Upasampadayitva va, nipphadetvati vuttam hoti. Viharatiti tadanurupena iriyapatha-
viharena iriyati, vuttappakarena jhanasamangi hutva attabhavassa vuttim
abhinipphadeti.
     Vitakkavicaranam vupasamati ettha vitakkassa ca vicarassa cati imesam dvinnam
vupasama samatikkama, dutiyajjhanakkhane apatubhavati vuttam hoti. Tattha kincapi
dutiyajjhane sabbepi pathamajjhanadhamma na santi, anneyeva hi pathamajjhane
phassadayo, anne idhati. Olarikassa pana olarikassa angassa samatikkama
pathamajjhanato paresam dutiyajjhanadinam adhiggamo hotiti dassanattham "vitakkavicaranam
vupasama"ti evam vuttanti veditabbam. Ajjhattanti idha niyakajjhattam adhippetam,
tasma attani jatam, attasantane nibbattanti attho.
     Sampasadananti sampasadanam vuccati saddha. Sampasadanayogato jhanampi
sampasadanam nilavannayogato nilavattham viya. Yasma va tam jhanam sampasadana-
samannagatatta vitakkavicarakkhobhavupasamanena ca ceto sampasadayati, tasmapi
sampasadananti vuttam. Imasminca atthavikappe sampasadanam cetasoti evam padasambandho
veditabbo, purimasmim pana atthavikappe cetasoti etam ekodibhavena saddhim yojetabbam.
     Tatrayam atthayojana. Eko udetiti ekodi, vitakkavicarehi anajjharulhatta
aggo settho hutva udetiti attho. Setthopi hi loke ekoti vuccati.
Vitakkavicaravirahito va eko asahayo hutva itipi vattum vattati. Atha va
sampayuttadhamme udayatiti udi, utthapetiti attho. Setthatthena eko ca so
udi cati ekodi. Samadhissetam adhivacanam. Iti imam ekodim bhaveti vaddhetiti
idam dutiyam jhanam ekodibhavam. So panayam ekodi yasma cetaso, na sattassa
na jivassa. Tasma etam "cetaso ekodibhavan"ti vuttam.
     Nanu cayam saddha pathamajjhanepi atthi, ayanca ekodinamako samadhi, atha
kasma idameva "sampasadanam cetaso ekodibhavan"ti ca vuttanti. Vuccate:- adum
hi pathamajjhanam vitakkavicarakkhobhena vicitarangasamakulamiva jalam na suppasannam hoti,
tasma satiyapi saddhaya "sampasadanan"ti na vuttam. Na suppasannattayeva cettha
samadhipi na sutthu pakato, tasma "ekodibhavan"tipi na vuttam. Imasmim pana
jhane vitakkavicarapalibodhabhavena laddhokasa balavati saddha, balavasaddhasahaya-
patilabheneva ca samadhipi pakato, tasma idameva evam vuttanti veditabbam. Avitakkam
avicaranti bhavanaya pahinatta etasmim etassa va vitakko natthiti avitakkam.
Iminava nayena avicaram. Etthaha "nanu ca vitakkavicaranam vupasama"ti iminapi
ayamattho siddho, atha kasma puna vuttam "avitakkam avicaran"ti. Vuccate:- evametam,
siddhovayamattho, na panetam tadatthadipakam, nanu avocumha "olarikassa pana
olarikassa angassa samatikkama pathamajjhanato paresam dutiyajjhanadinam adhiggamo
hotiti dassanattham vitakkavicaranam vupasamati evam vuttan"ti.
     Apica vitakkavicaranam vupasama idam sampasadanam, na kilesakalussiyassa.
Vitakkavicarananca vupasama ekodibhavam, na upacarajjhanamiva nivaranappahana,
na pathamajjhanamiva ca angapatubhavati evam sampasadanaekodibhavanam
Hetuparidipakamidam vacanam. Tatha vitakkavicaranam vupasama idam avitakkam avicaram, na
tatiyacatutthajjhanani viya cakkhuvinnanadini viya ca abhavati evam avitakka-
avicarabhavassa hetuparidipakanca vacanam. Na vitakkavicarabhavamattaparidipakam, vitakka-
vicarabhavamattaparidipakameva pana "avitakkam avicaran"ti idam vacanam. Tasma purimam
vatvapi puna vattabbamevati.
     Samadhijanti pathamajjhanasamadhito, sampayuttasamadhito va jatanti attho. Tattha
kincapi pathamajjhanampi sampayuttasamadhito jatam, atha kho ayameva samadhi "samadhi"ti
vattabbatam arahati vitakkavicarakkhobhavirahena ativiya acalatta suppasannatta ca.
Tasma imassa vannabhananattham idameva "samadhijan"ti vuttam. Pitisukhanti idam
vuttanayameva. Dutiyanti ganananupubbata dutiyam, idam dutiyam uppannantipi dutiyam.
     Pitiya ca viragati virago nama vuttappakaraya pitiya jigucchanam
va samatikkamo va, ubhinnam pana antara casaddo sampindanattho, so vupasamam
va sampindeti vitakkavicaravupasamam va. Tattha yada vupasamameva sampindeti, tada
pitiya viraga ca, kinca bhiyyo vupasama cati evam yojana veditabba. Imissa
ca yojanaya virago jigucchanattho hoti, tasma pitiya jigucchana ca samatikkama
cati ayamattho datthabbo. Yada pana vitakkavicaravupasamam sampindeti, tada pitiya
ca viraga, kinca bhiyyo vitakkavicarananca vupasamati evam yojana veditabba.
Imissa ca yojanaya virago samatikkamanattho hoti, tasma pitiya ca samatikkama,
vitakkavicarananca vupasamati ayamattho datthabbo.
     Kamancete vitakkavicara dutiyajjhaneyeva vupasanta, imassa pana jhanassa
maggaparidipanattham vannabhananatthancetam vuttam. Vitakkavicaranam vupasamati hi vutte
idam pannayati "nuna 1- vitakkavicaravupasamo maggo imassa jhanassa"ti. Yatha ca
@Footnote: 1 Si. nanu
Tatiye ariyamagge appahinanampi sakkayaditthadinam "pancannam orambhagiyanam
samyojananam pahana"ti 1- evam pahanam vuccamanam vannabhananam hoti, tadadhiggamaya
ussukkanam ussahajanakam, evameva idha avupasantanampi vitakkavicaranam vupasamo
vuccamano vannabhananam hoti, tenayamattho vutto "pitiya ca samatikkama
vitakkavicarananca vupasama"ti.
     Upekkhako ca viharatiti ettha upapattito ikkhatiti upekkha, samam passati
apakkhapatita hutva passatiti attho. Taya visadaya vipulaya thamagataya
samannagatatta tatiyajjhanasamangi "upekkhako"ti vuccati.
     Upekkha pana dasavidha hoti chalangupekkha brahmaviharupekkha bojjhangupekkha
viriyupekkha sankharupekkha vedanupekkha vipassanupekkha tatramajjhattupekkha
jhanupekkha parisuddhupekkhati.
     Tattha ya "idha bhikkhave khinasavo bhikkhu cakkhuna rupam disva neva sumano
hoti na dummano, upekkhako ca viharati sato sampajano"ti 2- evamagata khinasavassa
chasu dvaresu itthanitthachalarammanapathe parisuddhipakatibhavavijahanakarabhuta
upekkha, ayam chalangupekkha nama. Ya pana "upekkhasahagatena cetasa ekam disam
pharitva viharati"ti 3- evamagata sattesu majjhattakarabhuta upekkha, ayam brahma-
viharupekkha nama. Ya pana "upekkhasambojjhangam bhaveti vivekanissitan"ti 4-
evamagata sahajatadhammanam majjhattakarabhuta upekkha, ayam bojjhangupekkha
nama.
@Footnote: 1 di.Si. 9/373/156, Ma.Ma. 13/133/109, an.tika. 20/88/227
@2 an.chakka. 272/247/223   3 di.Si. 9/556/246, Ma.mu. 12/77/51
@4 Ma.Ma. 13/247/223
     Ya pana "kalena kalam upekkhanimittam manasikaroti"ti 1- evamagata
anaccaraddhanatisithilaviriyasankhata upekkha, ayam viriyupekkha nama.
     Ya pana "kati sankharupekkha samathavasena uppajjanti, kati sankharupekkha
vipassanavasena uppajjanti, attha sankharupekkha samathavasena uppajjanti,
dasasankharupekkha vipassanavasena uppajjanti"ti 2- evamagata
nivaranadippatisankhasantitthanagahane majjhattabhuta upekkha, ayam sankharupekkha nama.
     Ya pana "yasmim samaye kamavacaram kusalam cittam uppannam hoti. Upekkha-
sahagatan"ti 3- evamagata adukkhamasukhasannita upekkha, ayam vedanupekkha nama.
Ya pana "yadatthi yam bhutam, tam pajahati, upekkham patilabhati"ti 4- evamagata vicinane
majjhattabhuta upekkha ayam vipassanupekkha nama. Ya pana chandadisu
yevapanakesu agata sahajatanam samavahitabhuta upekkha, ayam
tatramajjhattupekkha nama.
     Ya pana "upekkhako ca viharati"ti 5- evamagata aggasukhepi tasmim
apakkhapatajanani upekkha, ayam jhanupekkha nama.
     Ya pana "upekkhasatiparisuddhim catuttham jhanan"ti 6- evamagata sabbapaccanika-
parisuddha paccanikavupasamepi byaparabhuta upekkha, ayam parisuddhiupekkha nama.
     Tattha chalangupekkha ca brahmaviharupekkha ca bojjhangupekkha ca
tatramajjhattupekkha ca jhanupekkha ca parisuddhiupekkha ca atthato eka,
tatramajjhattupekkhava hoti. Tena tena avatthabhedena panassayam bhedo. Ekassapi
sato sattassa kumarayuvattherasenapatirajadivasena bhedo viya, tasma tasu yattha
@Footnote: 1 an.tika. 20/103/251     2 khu.pati. 31/57/66
@3 abhi.sam. 34/157/48       4 Ma.u. 14/71/52
@5 di.Si. 9/89/37, Ma.mu. 12/173/134, abhi.sam. 34/165/52
@6 di.Si. 9/89/37, abhi.sam. 34/165/52
Chalangupekkha, na tattha bojjhangupekkhadayo. Yattha va pana bojjhangupekkha,
na tattha chalangupekkhadayo hontiti veditabba. Yatha cetasam atthato ekibhavo,
evam sankharupekkhavipassanupekkhanampi. Panna eva hi sa kiccavasena dvidha
bhinna. Yatha hi purisassa sayam geham pavittham sappam ajapadadandam gahetva
pariyesamanassa tam thusakotthake nipannam disva "sappo nukho, no"ti avalokentassa
sovatthikattayam disva nibbematikassa "sappo, na sappo"ti vicinane majjhattata
uppajjati, evameva ya araddhavipassakassa vipassanananena lakkhanattaye ditthe
sankharanam aniccabhavadivicinane majjhattata uppajjati, ayam vipassanupekkha. Yatha
pana tassa purisassa ajapadena dandena galham sappam gahetva "kintaham
imam sappam avihethento attananca imina adamsapento munceyyan"ti
muncanakarameva pariyesato gahane majjhatta hoti, evameva ya lakkhanattayassa
ditthatta aditte viya tayo bhave passato sankharaggahane majjhattata, ayam
sankharupekkha ca. Iti vipassanupekkhaya siddhaya sankharupekkhapi siddhava hoti.
Imina panesa vicinanaggahanesu majjhattasankhatena kiccena dvidha bhinnati.
Viriyupekkha pana vedanupekkha ca annamannanca avasesa hi ca atthato
bhinna evati. Aha cettha:-
          "majjhattabrahmabojjhanga-      chalangajhanasuddhiyo
           vipassana ca sankhara-       vedana viriyam iti.
           Vitatharato dasopekkha      chamajjhattadito tato
           duve panna tato dvihi      catasso va bhavantima"ti. 1-
     Iti imasu upekkhasu jhanupekkha idha adhippeta. Sa majjhattalakkhana.
Etthaha "nanu cayam atthato tatramajjhattupekkhava hoti, sa ca pathamadutiyajjhanesupi
@Footnote: 1 Si. bhavanti cati
Atthi, tasma tatrapi `upekkhako ca viharati'ti evamayam vattabba siya, sa kasma
na vutta"ti? aparibyattakiccato. Aparibyattanhi tassa tattha kiccam vitakkadihi
abhibhutatta, idha panayam vitakkavicarapitihi anabhibhutatta ukkhittasira viya hutva
paribyattakicca jata, tasma vuttati.
     Idani sato ca sampajanoti ettha saratiti sato. Sampajanatiti sampajano.
Itipuggalena sati ca sampajannam. Tattha kincapi idam satisampajannanca vuttam.
Tattha saranalakkhana sati. Asammohalakkhanam sampajannam tattha kincapi idam satisampajannam
purimajjhanesupi atthi, mutthassatissa hi asampajanassa upacaramattampi
na sampajjati, pageva appana. Olarikatta pana tesam jhananam bhumiyam viya purisassa
cittassa gati sukha hoti, abyattam tattha satisampajannakiccam. Olarikangap-
pahanena pana sukhumatta imassa jhanassa purisassa khuradharayam viya satisampajanna-
kiccapariggahita eva cittassa gati icchitabbati idheva vuttam. Kinca bhiyyo:-
yatha dhenupago vaccho dhenuto apanito arakkhiyamano punadeva dhenum upagacchati,
evamidam tatiyajjhanasukham pitito apanitam satisampajannarakkhena arakkhiyamanam punadeva
pitim upagaccheyya, pitisampayuttameva siya. Sukhe vapi satta sarajjanti, idanca
atimadhuram sukham tato param sukhabhava. Satisampajannanubhavena panettha sukhe asarajjana
hoti, no annathati. Idampi atthavisesam dassetum idam idheva vuttanti veditabbam.
     Idani sukhanca kayena patisamvedetiti ettha kincapi tatiyajjhanasamangino
sukhappatisamvedana bhogo natthi, evam santepi yasma tassa namakayena sampayuttam
sukham, yam va tam namakayasampayuttam sukham, tam samutthanenassa yasma atipanitena
rupena rupakayo phuttho, yassa phutthatta jhana vutthitopi sukham patisamvedeyya,
tasma etamattham dassento "sukhanca kayena patisamvedeti"ti aha.
     Idani yantam ariya acikkhanti upekkhako satima sukhavihariti ettha
yamjhanahetu yamjhanakarana tam tatiyajjhanasamangipuggalam buddhadayo ariya acikkhanti
desenti pannapenti patthapenti vivaranti vibhajanti uttanikaronti pakasenti,
pasamsantiti adhippayo. Kinti? upekkhako satima sukhavihariti. Tam tatiyam jhanam
upasampajja viharatiti evamettha yojana veditabba.
     Kasma pana te evam pasamsantiti? pasamsarahato. Ayam hi yasma atimadhurasukhe
Sukhaparamipattepi tatiyajjhane upekkhako, na tattha sukhabhisangena akaddhiyati. Yatha
ca piti na uppajjati, evam upatthitassatitaya satima. Yasma ca ariyajanakantam
ariyajanasevitameva ca asankilittham sukham namakayena patisamvedeti, tasma pasamsaraho
hoti. Iti pasamsarahato nam ariya te evam pasamsarahahetubhute gune pakasenta
"upekkhako satima sukhavihari"ti evam pasamsantiti veditabbam. Tatiyanti
ganananupubbato tatiyam, tatiyam uppannantipi tatiyam.
     Sukhassa ca pahana dukakhassa ca pahanati kayikasukhassa ca kayikadukkhassa
ca pahana. Pubbevati tanca kho pubbeva, na catutthajjhanakkhane.
Somanassadomanassanam atthangamati cetasikasukhassa cetasikadukkhassa cati imesampi
dvinnam pubbeva atthangama, pahana icceva vuttam hoti. Kada pana nesam
pahanam hoti? catunnam jhananam upacarakkhane. Somanassam hi catutthassa jhanassa
upacarakkhaneyeva pahiyati, dukkhadomanassasukhani pathamadutiyatatiyanam upacarakkhanesu.
Evametesam pahanakkamena avuttanam indriyavibhange 1- pana indriyanam
uddesakkameneva idhapi vuttanam sukhadukkhasomanassadomanassanam pahanam veditabbam.
     Yadi panetani tassa tassa jhanassa upacarakkhaneyeva pahiyanti, atha kasma "kattha
cuppannam dukkhindriyam aparisesam nirujjhati? idha bhikkhave bhikkhu vivicceva
@Footnote: 1 abhi.vi. 35/219/145
Kamehi .pe. Pathamajjhanam upasampajja viharati. Ettha cuppannam dukkhindriyam
nirujjhati, kattha cuppannam domanassindriyam. Sukhindriyam somanassindriyam
aparisesam nirujjhati. Idha bhikkhave bhikkhu sukhassa ca pahana .pe. Catuttham jhanam
upasampajja viharati. Ettha cuppannam somanassatindriyam aparisesam nirujjhati"ti 1-
evam jhanesveva nirodho vuttoti? atisayanirodhatta. Atisayanirodho hi tesam pathamaj-
jhanadisu, na nirodhoyeva pana upacarakkhane, natisayanirodho. Tatha hi nanavajjanena
pathamajjhanupacare niruddhassapi dukkhindriyassa damsamakasadisamphassena va
visamasanupatapena va siya uppatti, na tveva anto appanayam. Upacare va
niruddhampetam na sutthu niruddham hoti patipakkhena avihatatta. Antoappanayam pana
pitipharanena sabbo kayo sukhokkanto hoti, sukhokkantakayassa ca sutthu niruddham hoti
dukkhindriyam patipakkhena vihatatta nanavajjaneyeva ca dutiyajjhanupacare pahinassapi
domanassindriyassa yasma etam vitakkavicarappaccayepi kayakilamathe cittupaghate ca
sati uppajjati, vitakkavicarabhaveneva uppajjati. Yattha pana uppajjati, tattha
vitakkavicarabhave. Appahinayeva ca dutiyajjhanupacare vitakkavicarati. Tatthassa
siya uppatti, na tveva dutiyajjhane pahinappaccayatta. Tatha tatiyajjhanupacare
pahinassapi sukhindriyassa pitisamutthanapanitarupaphutthakayassa siya uppatti,
natveva tatiyajjhane. Tatiyajjhane hi sukhassa paccayabhuta piti sabbaso niruddha
hoti. Tatha catutthajjhanupacarena pahinassapi somanassindriyassa asannatta,
appanappattaya upekkhaya abhavena samma anatikkantatta ca siya uppatti,
natveva catutthajjhane. Tasma evam ca "etthuppannam dukkhindriyam aparisesam
nirujjhati"ti. Tattha tattha aparisesaggahanam katanti.
     Etthaha "athevam tassa tassa jhanassupacare pahinapi eta vedana idha
kasma samahari"ti. Sukhaggahanattham. Ya hi ayam "adukkhaasukhan"ti ettha
@Footnote: 1 sam.maha. 19/510/188
Adukkhamasukha vedana vutta. Sa sukhuma duvinneyya na sakka sukhena gahitum, tasma
yatha nama dutthassa yatha tatha va upasankamitva gahetum asakkuneyyassa gonassa
gahanattham gopo ekasmim vaje sabba gavo samaharati, athekekam niharanto patipatiya
agatam "ayam so ganhatha nan"ti tampi gahapeti, evameva sukhaggahanattham
sabbapi eta samahari. Evam hi samahata eta dassetva "yam neva sukham,
na dukkham, na somanassam, na domanassam, ayam adukkhamasukhavedana"ti sakka hoti
esa gahayitum.
     Apica adukkhamasukhaya cetovimuttiya paccayadassanatthancapi eta vuttati
veditabba. Sukhadukkhappahanadayo hi tassa paccaya. Yathaha "cattaro kho
avuso paccaya adukkhamasukhaya cetovimuttiya samapattiya, idhavuso bhikkhu sukhassa
ca pahana .pe. Catuttham jhanam upasampajja viharati. Ime kho avuso cattaro
paccaya adukkhamasukhaya cetovimuttiya samapattiya"ti 1- yatha va annattha pahinapi
sakkayaditthiadayo anagamimaggassa vannabhananattham tattha pahinati vutta, evam
vannabhananatthampetassa jhanasseta idha vuttatipi veditabba. Paccayaghatena va
ettha ragadosanam atidurabhavam dassetumpeta vuttati veditabba. Etasu hi
sukham somanassassa paccayo, somanassam ragassa, dukkham domanassassa, domanassam dosassa.
Sukhadighatena ca sappaccaya ragadosa hatati avidure hontiti.
     Adukkhamasukhanti dukkhabhavena adukkham. Sukhabhavena asukham. Etenettha
dukkhasukhappatipakkhabhutam tatiyavedanam dipeti, na dukkhasukhabhavamattam. Tatiyavedana nama
adukkhamasukha, upekkhati hi vuccati. Sa itthanitthaviparitanubhavanalakkhana.
Upekkhasatiparisuddhinti upekkhaya janitasatiparisuddhim. Imasmim hi jhane supari-
suddha sati, ya ca tassa satiya parisuddhi, sa upekkhaya kata, na annena.
@Footnote: 1 Ma.mu. 12/458/406
Tasma etam "upekkhasatiparisuddhin"ti vuccati. Yaya ca upekkhaya ettha satiya
parisuddhi hoti, sa atthato tatramajjhattatati veditabba. Na kevalancettha taya
satiyeva parisuddha, apica kho sabbepi sampayuttadhamma, satisisena pana desana
vutta.
     Tattha  kincapi ayam upekkhahetthapi tisu jhanesu vijjati, yatha pana
diva suriyappabhabhibhava somabhavena ca attano upakarakattena va sabhagaya
rattiya alabha diva vijjamanapi candalekha aparisuddha hoti apariyodata,
evamayampi tatramajjhattupekkhacandalekha vitakkadipaccanikadhammatejabhibhava sabhagaya ca
upekkhavedanarattiya alabha vijjamanapi pathamajjhanadibhede aparisuddha hoti.
Tassa ca aparisuddhaya diva aparisuddhacandalekhaya pabha viya sahajatapi satiadayo
aparisuddhava honti. Tasma tesu ekampi "upekkhasatiparisuddhin"ti na vuttam.
Idha pana vitakkadipaccanikatejabhibhavabhava sabhagaya ca upekkhavedanarattiya
patilabha ayam tatramajjhattupekkha candalekha ativiya parisuddha, tassa parisuddhatta
parisuddhacandalekhaya pabha viya sahajatapi satiadayo parisuddha honti pariyodata.
Tasma idamevam "upekkhasatiparisuddhin"ti vuttanti veditabbam. Catutthanti
ganananupubbato catuttham. Catuttham uppannantipi catuttham.
     Imani cattari jhanani pubbabhagepi nana, maggakkhanepi. Pubbabhage
samapattivasena nana, maggakkhane nana maggavasena. Ekassa hi pathamamaggo
pathamajjhaniko hoti, dutiyamaggadayopi pathamajjhanika va dutiyadisu
annatarajjhanika va. Ekassa pathamamaggo dutiyadinam annatarajjhaniko hoti,
dutiyadayopi dutiyadinam annatarajjhanika va pathamajjhanika va. Evam cattaropi
magga jhanavasena sadisa va asadisa va ekaccasadisa va honti. Ayam panassa
Viseso padakajjhananiyamena hoti. Pathamajjhanalabhino hi pathamajjhana vutthaya
vipassantassa uppannamaggo pathamajjhaniko hoti, maggangabojjhangani panettha
paripunnaneva honti. Dutiyajjhanato vutthaya vipassantassa uppanno dutiyajjhaniko
hoti, magganga panettha satta honti. Tatiyajjhanato vutthaya vipassantassa
uppanno tatiyajjhaniko hoti, maggangani panettha satta, bojjhangani cha
honti. Esa nayo catutthajjhanato patthaya yava nevasannanasannayatana.
Aruppe catukkapancakajjhanam uppajjati, tanca kho lokuttaram, na lokiyanti vuttam.
Ettha kathanti? etthapi pathamajjhanadisu yato vutthaya sotapattimaggam patilabhitva
Arupasamapattim bhavetva yo aruppe uppanno, tamjhanikava tassa tattha tayo
magga uppajjanti. Evam padakajjhanameva niyameti. Keci pana thera "vipassanaya
arammanabhuta khandha niyamenti"ti vadanti. Keci "puggalajjhasayo niyameti"ti
vadanti. Keci "vutthanagamini vipassana niyameti"ti vadanti.
     Tatrayam anupubbikatha:- vipassananiyamena hi sukhavipassakassa uppannamaggopi,
samapattilabhino jhanam padakam akatva uppannamaggopi pathamajjhanam padakam katva
pakinnakasankhare sammasitva uppaditamaggopi pathamajjhanikova hoti, sabbesu satta
bojjhangani attha maggangani panca jhanangani hoti. Tesampi pubbabhagavipassana
somanassasahagatapi upekkhasahagatapi hutva vutthanakale sankharupekkhabhavam patta
somanassasahagatava hoti.
     Pancakanaye dutiyatatiyacatutthajjhanani padakani katva uppaditamaggesu
yathakkameneva jhanam caturangikam tivangikam divangikanca hoti, sabbesu pana satta
maggangani honti, catutthe cha bojjhangani. Ayam viseso padakajjhananiyamena
ceva vipassananiyamena ca hoti. Tesampi hi pubbabhagavipassana somanassasahagatapi
upekkhasahagatapi hoti, vutthanagamini somanassasahagatava.
     Pancamajjhanam padakam katva nibbattitamagge pana upekkhacittekaggatavasena
dve jhanangani, bojjhangamaggangani  cha satta ceva. Ayampi viseso ubhayaniyamavasena
hoti. Imasmim hi naye pubbabhagavipassana somanassasahagata va upekkhasahagata
va hoti, vutthanagamini upekkhasahagatava hoti. Arupajjhanani padakani katva
uppaditamaggepi eseva nayo. Idha pana catukkanaye avitakkavicaramattassa
dutiyajjhanassa abhava tam apanetva sesanam vasena yojetabbam. Evam padakajjhanato
vutthaya yekeci sankhare sammasitva nibbattitamaggassa asannadese vutthitasamapatti
attano sabhagam karoti bhumivanno viya godhavannassa.
     Dutiyattheravade pana yato yato samapattito vutthaya ye ye samapattidhamme
sammasitva maggo nibbattito hoti, tamtamsamapattisadisova hoti. Tatrapi ca
vipassananiyamo vuttanayeneva veditabbo.
     Tatiyattheravade attano ajjhasayanurupena yam yam jhanam padakam katva
ye ye jhanadhamme sammasitva maggo nibbattito, tamtamjhanasadisova hoti.
Padakajjhanam pana sammasitajjhanam va vina ajjhasayamatteneva tam na ijjhati.
Etthapi ca vipassananiyamo vuttanayeneva veditabbo.
     Ayam vuccati sammasamadhiti ya imesu catusu jhanesu ekaggata, ayam
pubbabhage lokiyo, aparabhage lokuttaro sammasamadhi nama vuccati. Evam
lokiyalokuttaravasena dhammasenapati maggasaccam deseti. Tattha lokiyamagge sabbaneva
maggangani yathanurupam chasu arammanesu annatararammanani honti. Lokuttaramagge
pana catusaccappativedhayam pavattassa ariyasavakassa nibbanarammanam avijjanusaya-
samugghatakam pannacakkhu sammaditthi, tatha sampannaditthissa tamsampayutto
tividhamicchasankappasamugghatako cetaso nibbanapadabhiniropano sammasankappo,
Tatha passantassa takkantassa ca tamsampayuttava catubbidhavaciduccaritasamugghataka
micchavacaya virati sammavaca, tatha viramantassa tamsampayuttava tividhamicchakammanta-
samucchedika micchakammanta virati sammakammanto, tesamyeva cassa vaca kammantanam
vodanabhuta tamsampayuttava kuhanadisamucchedika micchaajiva virati sammaajivo,
tassayevassa sammavacakammantajivasankhataya silabhumiyam patitthamanassa tadanurupo
tamsampayuttova  kosajjasamucchedako, anuppannuppannanam akusalakusalanam anuppadap-
pahanuppadatthitisadhako ca viriyarambho sammavayamo, evam vayamantassa
tamsampayuttova micchasativiniddhunako, kesadisu kayanupassanadisadhako ca cetaso
asammoso sammasati, evam anuttaraya satiya suvihitacittarakkhassa tamsampayuttava
micchasamadhividdhamsika cittekaggata sammasamadhi. Esa lokuttaro ariyo atthangiko
maggo.
     Yo saha lokiyena maggena dukkhanirodhagaminipatipadati sankhyam gato, so kho
panesa maggo sammaditthisankappanam vijjaya sesadhammanam caranena sangahitatta
vijja ceva carananca. Tatha tesam dvinnam vipassanayanena itaresam samathayanena
sangahitatta samatho ceva vipassana ca. Tesam dvinnam pannakkhandhena tadanantaranam
tinnam silakkhandhena avasesanam tinnam samadhikkhandhena adhipannaadhisilaadhicitta-
sikkha hi ca sangahitatta khandhattayanaceva sikkhattayanca hoti. Yena samannagato
ariyasavako dassanasamatthehi cakkhuhi gamanasamatthehi padehi samannagato addhiko
viya vijjacaranasampanno hutva vipassanayanena kamasukhallikanuyogam samathayanena
attakilamathanuyoganti antadvayam parivajjetva majjhimapatipadam patipanno pannak-
khandhena mohakkhandham, silakkhandhena dosakkhandham, samadhikkhandhena ca lobhakkhandham
padalento adhipannasikkhaya pannasampadam, adhisilasikkhaya silasampadam, adhicitta-
sikkhaya samadhisampadanti tisso sampattiyo patva amatam nibbanam sacchikaroti.
Adimajjhapariyosanakalyanam sattattimsabodhipakkhiyadhammaratanavicittam sammattaniyamasankhatam
ariyabhumim okkanto hotiti.
                     Maggasaccaniddesavannana nitthita.
                           -----------
                          Saccapakinnakavannana
     catusu pana saccesu badhanalakkhanam dukkhasaccam, pabhavalakkhanam samudayasaccam,
santilakkhanam nirodhasaccam, niyyanalakkhanam maggasaccam, apica pavattipavattakanivatti-
nivattakalakkhanani patipatiya. Tatha sankhatatanhaasankhatadassanalakkhanani ca.
     Kasma pana cattareva ariyasaccani vuttani anunani anadhikaniti
ce? annassa asambhavato annatarassa ca anapaneyyabhavato. Na hi etehi annam
adhikam va, etesam va ekampi apanetabbam sambhoti. Yathaha:-
            "idha bhikkhave agaccheyya samano va brahmano va `nayidam
       dukkham ariyasaccam annam dukkham ariyasaccam. Yam samanena gotamena desitam,
       ahamidam dukkham ariyasaccam thapetva annam dukkham ariyasaccam pannapessami'ti
       netam thanam vijjati"tiadi.
Yathaha:-
            "yo hi koci bhikkhave samano va brahmano va evam vadeyya
       `netam dukkham pathamam ariyasaccam, yam samanena gotamena desitam, ahametam
       dukkham pathamam ariyasaccam, yam samanena gotamena desitam, ahametam dukkham
       pathamam ariyasaccam paccakkhaya annam dukkham pathamam ariyasaccam
       pannapessami"ti netam thanam vijjati"tiadi. 1-
@Footnote: 1 sam maha. 19/1086/374
     Apica pavattimacikkhanto bhagava sahetukam acikkhi, nivattinca saupayam.
Iti pavattinivattitadubhayahetunam etapparamato cattareva vuttani. Tatha
parinneyyapahatabbasacchikatabbabhavetabbanam, tanhavatthutanhatanhanirodhatanha-
nirodhupayanam, alayaalayaramataalayasamugghataalayasamugghatupayananca vasenapi
cattareva vuttaniti.
     Ettha ca olarikatta sabbasattasadharanatta ca suvinneyyanti dukkhasaccam
pathamam vuttam. Tasseva hetudassanattham tadanantaram samudayasaccam, hetunirodha phalanirodhoti
sannapanattham tato nirodhasaccam, tadadhigamupayadassanattham ante maggasaccam,
bhavasukhassadagadhitanam va sattanam samvegajananattham pathamam dukkhamaha, tam neva akatam
agacchati, na issaranimmanadito hoti, ito pana hotiti napanattham tadanantaram
samudayam, tato sahetukena dukkhena abhibhutatta samviggamanasanam dukkhanissaranagavesinam
nissaranadassanena assasajananattham nirodham, tato nirodhadhigamanattham nirodhasampapakam
magganti ayametesam kamo.
     Etesu pana bharo viya dukkhasaccam datthabbam, bharadanamiva samudayasaccam,
bharanikkhepanamiva nirodhasaccam, bharanikkhepanupayo viya maggasaccam. Rogo viya va
dukkhasaccam, roganidhanamiva samudayasaccam, rogavupasamo viya nirodhasaccam, bhesajjamiva va
maggasaccam. Dubbhikkhamiva va dukkhasaccam, dubbutthi viya samudayasaccam, subhikkhamiva
nirodhasaccam, suvutthi viya maggasaccam. Apica veriveramulaverasamugghataverasamugghatu-
payehi visarukkharukkhamulamulupacchedatadupacchedupayehi, bhayabhayamulanibbhayatadadhigamupayehi,
orimatiramahoghaparimatiratamsampapakavayamehi ca yojetvapetani upamato veditabbaniti.
     Sabbaneva panetani saccani paramatthena vedakakarakanibbutagamakabhavato
sunnaniti veditabbani. Tenetam vuccati:-
                   "dukkhameva hi na koci dukkhito
                    karako na kiriyava vijjati,
                    atthi nibbuti na nibbuto puma
                    maggamatthi gamako na vijjati"ti.
Atha va:-
            dhuvasubhasukhattasannam        purimadvayamattasunnamamatapadam
            dhuvasukhaattavirahito       maggo iti sunnata tesu.
     Nirodhasunnani va tini, nirodho ca sesattayasunno. Phalasunno va ettha
hetu samudaye dukkhassa abhavato, magge ca nirodhassa, na phalena sagabbho pakativadinam
pakati viya. Hetusunnanca phalam dukkhasamudayanam nirodhamaggananca asamavaya, na
hetusamavetam hetuphalam samavayavadinam dvianukadi viya. Tenetam vuccati:-
           "tayamidhanirodhasunnam        tayena tenapi nibbutim sunna
            sunno phalena hetu      phalampi tamhetuna sunnan"ti.
     Sabbaneva saccani annamannasabhagani avitathato attasunnato dukkarapativedha
to ca. Yathaha:-
              "tam kim mannasi ananda, katamam nu kho dukkarataram va durabhisambhavataram
          va, yo duratova sukhumena talacchiggalena asanam atipateyya ponkhanuponkham
          aviradhitam, yo va sattadha bhinnassa valassa kotiya kotim
          pativijjheyyati. Etadeva bhante dukkarataranceva durabhisambhavataranca. Va
          sattadha bhinnassa valassa kotiya kotim pativijjheyyati. Atha kho te
          Ananda duppativijjhataram pativijjhanti, ye `idam dukkhan'ti yatha
          bhutam pativijjhanti .pe. `ayam Dukkhanirodhagamini patipada'ti yathabhutam
          pativijjhanti"ti. 1-
     Visabhagani salakkhanavavatthanato. Purimani ca dve sabhagani duravagahatthena
gambhiratta lokiyatta ca sasavatta ca, visabhagani phalahetubhedato parinneyya-
pahatabbato ca. Pacchimanipi dve sabhagani gambhirattena duravagahatta lokuttaratta
anasavatta ca, visabhagani visayavisayibhedato sacchikatabbabhavetabbato ca. Pathama-
tatiyani capi sabhagani phalapadesato, visabhagani sankhatasankhatato. Dutiyacatutthani
capi sabhagani hetuapadesato, visabhagani ekantakusalakusalato. Pathamacatutthani capi
sabhagani sankhatato, visabhagani lokiyalokuttarato. Dutiyatatiyani capi sabhagani
nevasekkhanasekkhabhavato, visabhagani sarammananarammanato.
              Iti evam pakarehi        nayehi ca vicakkhano
              vijanna ariyasaccanam       sabhagavisabhagatanti.
     Sabbameva cettha dukkham ekavidham pavattibhavato, duvidham namarupato, tividham kamarupa-
rupupapattibhavabhedato, catubbidham catuaharabhedato, pancavidham pancupadanakkhandhabhedato.
Samudayopi ekavidho pavattakabhavato, duvidho ditthisampayuttasampayuttato, tividho
kamabhavavibhavatanhabhedato, catubbidho catumaggappaheyyato, pancavidho rupabhinandanadi-
bhedato, chabbidho chatanhakayabhedato. Nirodhopi ekavidho asankhatadhatubhavato,
pariyayato pana duvidho saupadisesaanupadisesato, tividho bhavattayavupasamato, catubbidho
catumaggadhigamaniyato, pancavidho pancabhinandanavupasamato, chabbidho chatanhakayakkhaya-
bhedato. Maggopi ekavidho bhavetabbato, duvidho samathavipassanabhedato,
@Footnote: 1 sam.maha. 19/1115/349
Dassanabhavanabhedato va, tividho khandhattayabhedato. Ayam hi sappadesatta nagaram viya
rajjena nippadesehi tihi khandhehi sangahito. Yathaha:-
           "na kho avuso visakha ariyena atthangikena maggena tayo khandha
        sangahita, tihi  ca kho avuso visakha khandhehi ariyo atthangiko maggo
        sangahito. Ya cavuso visakha sammavaca, yo ca sammakammanto,
        yo ca sammaajivo, ime dhamma silakkhandhe sangahita. Yo ca sammavayamo,
        ya ca sammasati, yo ca sammasamadhi, ime dhamma samadhikkhandhe
        sangahita. Ya ca sammaditthi yo ca sammasankappo, ime dhamma
        pannakkhandhe sangahita"ti. 1-
     Catubbidho sotapattimaggadivasena.
     Apica sabbaneva saccani ekavidhani avitathatta, abhinneyyatta va, duvidhani
lokiyalokuttarato, sankhatasankhatato va. Tividhani dassanabhavanahi pahatabbato
appahatabbato nevapahatabbanapahatabbato ca. Catubbidhani
parinneyyapahatabbasacchikatabbabhavetabbatoti.
              Evam ariyasaccanam        dubbodhanam budho vidhim
              anekabhedato janna      hitaya ca sukhaya cati.
                      Saccapakinnakavannana nitthita.
                           -----------
@Footnote: 1 Ma.mu. 12/462/412
     Idani dhammasenapati bhagavata desitakkameneva ante saccacatukkam niddisitva
"tam natatthena nanan"tiadina saccacatukkavasena sutamaye nanam nigametva dasseti,
evam "sotavadhane panna sutamaye nanan"ti pubbe vuttam sabbam nigametva
dassetiti.
                 Saddhammappakasiniya patisambhidamaggatthakathaya
                    sutamayanananiddesavannana nitthita.
                         --------------



             The Pali Atthakatha in Roman Book 47 page 174-217. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=47&A=3890&modeTY=2              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=47&A=3890&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=85              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=906              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=1153              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=1153              Contents of The Tipitaka Volume 31 http://84000.org/tipitaka/read/?index_31

first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]