ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ENGLISH letter  
Atthakatha Book 5 : PALI ROMAN Dī.A. (sumaṅgala.2)

                          2. Mahānidānasutta
                            nidānavaṇṇanā
      [95] Evamme sutaṃ .pe. Kurūsūti mahānidānasuttaṃ.
      Tatrāyaṃ anuttānapadavaṇṇanā:- kurūsu viharatīti kurū nāma jānapadino
rājakumārā, tesaṃ nivāso ekopi janapado ruḷhisaddena "kurūsu"ti 1-
vuccati. Tasmiṃ kurūsu janapade. Aṭṭhakathācariyā panāhu:- mandhātukāle tīsu dīpesu
manussā "jambūdīpo nāma buddhapaccekabuddhamahāsāvakacakkavattippabhūtīnaṃ
uttamapurisānaṃ 2- uppattibhūmi uttamadīpo atiramaṇīyo"ti sutvā raññā
mandhātucakkavattinā cakkaratanaṃ purakkhitvā 3- cattāro dīpe  anuparisaṃyāyantena 4-
saddhiṃ āgamiṃsu. Tato rājā pariṇāyakaratanaṃ pucchi "atthi nu kho manussalokato
ramaṇīyataraṃ ṭhānan"ti. Kasmā? deva evaṃ bhaṇasi, kiṃ na passasi candimasuriyānaṃ
ānubhāvaṃ, nanu etesaṃ ṭhānaṃ ito ramaṇīyataranti. Rājā cakkaratanaṃ purakkhitvā
tattha agamāsi. Cattāro mahārājāno "mandhātumahārājā āgato"ti sutvāva
"mahiddhiko rājā, 5- na sakkā yuddhena paṭibāhitun"ti sakaṃ rajjaṃ niyyādesuṃ.
So taṃ gahetvā puna pucchi "atthi nu kho ito ramaṇīyataraṃ ṭhānan"ti.
      Athassa tāvatiṃsabhavanaṃ kathayiṃsu "tāvatiṃsabhavanaṃ deva ito ramaṇīyataraṃ,
tattha sakkassa devarañño ime cattāro mahārājāno paricārakā dovārikabhūmiyaṃ
tiṭṭhanti, sakko devarājā mahiddhiko mahānubhāvo, tassīmāni upabhogaṭṭhānāni:-
yojanasahassubbedho vejayanto pāsādo, pañcayojanasatubbedhā sudhammā devasabhā,
diyaḍḍhayojanasatiko vejayantaratho, tathā erāvaṇo hatthī, dibbarukkhasahassa-
paṭimaṇḍitaṃ nandavanaṃ. 6- Cittalatāvanaṃ, pārusakavanaṃ, missakavanaṃ, yojanasatubbedho
@Footnote: 1 cha.Ma. kurūti  2 cha.Ma. uttamamanussānaṃ.  3 cha.Ma., i. prakkhatvā, evamuparipi.
@4 cha.Ma. anusaṃyāyantena.  5 cha.Ma. mahānubhāvā rājā, i. mahārājā.
@6 cha.Ma., i. nandanavanaṃ.
Pāricchattako koviḷāro, tassa heṭṭhā saṭṭhiyojanāyāmā 1-
paññāsayojanavitthaṭā 2- pañcadasayojanubbedhā jayakusumapupphavaṇṇā 3-
paṇḍukambalasilā, yassā mudutāya sakkassa nisīdato upaḍḍhakāyo anupavisatī"ti.
      Taṃ sutvā rājā tattha gantukāmo cakkaratanaṃ abbhukkiri. Taṃ ākāse
uṭṭhāsi 4- saddhiṃ caturaṅginiyā senāya. Atha dvinnaṃ devalokānaṃ vemajjhato
cakkaratanaṃ otaritvā paṭhaviyaṃ patiṭṭhāsi, saddhiṃ pariṇāyakaratanappamukhāya
caturaṅginiyā senāya. Rājā ekakova tāvatiṃsabhavanaṃ agamāsi. Sakko "mandhātā
āgato"ti sutvāva tassa paccuggamanaṃ katvā "svāgatante mahārāja, sakante
mahārāja, anusāsa mahārājā"ti vatvā saddhiṃ nāṭakehi rajjaṃ dve bhāge
katvā ekaṃ bhāgamadāsi. Rañño tāvatiṃsabhavane patiṭṭhitamattasseva manussabhāvo
vigacchi, devabhāvo pāturahosi. Tassa kira sakkena saddhiṃ paṇḍukambalasilāyaṃ
nisinnassa akkhinimmissamattena nānattaṃ paññāyatīti 5- taṃ asallakkhentā devā
sakkassa ca tassa ca nānatte muyhanti so tattha dibbasampattiṃ anubhavamāno
yāva chattiṃsa sakkā uppajjitvā cutā, tāva rajjaṃ 6- kāretvā atittova
kāmehi tato cavitvā attano uyyāne patito 7- vātātapena phuṭṭhagatto
kālamakāsi.
      Cakkaratane pana paṭhaviyaṃ patiṭṭhite pariṇāyakaratanaṃ suvaṇṇapaṭe
mandhātu upāhanaṃ likhāpetvā idaṃ mandhātu rajjanti rajjamanusāsi. Tepi tīhi
dīpehi āgatamanussā pana gantuṃ asakkontā pariṇāyakaratanaṃ upasaṅkamitvā
"deva mayaṃ rañño ānubhāvena āgatā, idāni gantuṃ na sakkoma, vasanaṭṭhānaṃ
no dehī"ti yāciṃsu. So tesaṃ ekamekaṃ janapadamadāsi. Tattha pubbavidehato
āgatamanussehi āvasitappadeso tāyeva purimasaññāya "videharaṭṭhan"ti nāmaṃ
labhi, amaragoyānato 8- āgatamanussehi āvasitappadeso "aparantajanapado"ti
@Footnote: 1 i. saṭṭhiyojanāyatā.  2 i. vitthāRā.  3 i. sumana....
@4 cha.Ma. patiṭaṭhāsi, i. uṭṭhāhi. 5 cha.Ma.i. itisaddo na dissati. 6 i. sakkarajjaṃ
@7 cha.Ma. patiṭṭhito     8 cha.Ma. i. aparagoyānato.
Nāmaṃ labhi, uttarakuruto āgatamanussehi āvasitappadeso "kururaṭṭhan"ti nāmaṃ
labhi, bahuke pana gāmanigamādayo upādāya bahuvacanena vohariyati. Tena vuttaṃ
"kurūsu viharatī"ti.
      Kammāsadhammanti 1- ettha keci dhakārassa dakārena atthaṃ vaṇṇayanti.
Kammāso ettha damitoti kammāsadhammo. Kammāsoti kammāsapādo porisādo
vuccati. Tassa kira pāde khāṇukena viddhaṭṭhāne vaṇo ruhanto cittadārusadiso
hutvā ruhi, tasmā kammāsapādoti paññāyittha, so ca tasmiṃ okāse damito
porisādabhāvato paṭisedhito. Kena? mahāsattena. Katarasmiṃ jātaketi?
mahāsuttasomajātaketi eke. Ime 2- pana therā jayadisajātaketi vadanti. Tadā hi
mahāsattena kammāsapādo damito. Yathāha:-
                   putto yadā homi jayaddisassa,
                   pañcālaraṭṭhādhipatissa atrajo.
                   Catvāna 3- pāṇaṃ pitaraṃ amocayiṃ,
                   kammāsapādaṃpi cahaṃ pasādayinti.
      Keci pana dhakāreneva atthaṃ vaṇṇayanti. Kururaṭṭhavāsīnaṃ kira kurudhammo 4-
tasmiṃ kammāso jāto, tasmā taṃ ṭhānaṃ kammāso ettha dhammo jātoti
kammāsadhammanti vuccati. Tattha nivuṭṭhanigamassāpi 5- etadeva nāmaṃ. Bhummavacanena
kasmā na vuttanti. Avasanokāsato. Bhagavato kira tasmiṃ nigame vasanokāso
koci vihāro nāma nāhosi, nigamato pana apakkamma aññatarasmiṃ udakasampanne
ramaṇīye bhūmibhāge mahāvanasaṇḍo ahosi, tattha bhagavā vihāsi taṃ nigamaṃ gocaragāmaṃ
katvā, tasmā evamettha attho veditabbo "kurūsu viharati kammāsadhammaṃ nāma
kurūnaṃ nigamo, taṃ gocaragāmaṃ katvā"ti.
@Footnote: 1 cha.Ma. kammāsadhammaṃ nāma kurūnaṃ nigamoti kammāsadhammanti    2 i. keci.   3 cha.Ma.
@  cajitvāna, i. cajitvā.  4 cha.Ma., i. kuruvattadhammo  5 cha.Ma. niviṭṭhanigamassāpi
      Āyasmāti piyavacanametaṃ garuvacanametaṃ. 1- Ānandoti tassa therassa nāmaṃ.
Ekamantanti bhāvanapuṃsakaniddeso "visamaṃ candimasuriyā pariharantī"ti 2- ādīsu 3-
viya. Tasmā yathā nisinno ekamante nisinno hoti, tathā nisīdīti evamettha
attho daṭṭhabbo. Bhummaṭṭhe vā etaṃ upayogavacanaṃ. Nisīdīti upāvisi. Paṇḍitā
hi garuṭṭhāniyaṃ upasaṅkamitvā āsanakusalatāya ekamante nisīdanti. Ayañca tesaṃ
aññataro, tasmā ekamantaṃ nisīdi.
      Kathaṃ nisinno pana ekamantaṃ nisinno hotīti. Cha nisajjadose vajjetvā.
Seyyathīdaṃ:- atidūraṃ, accāsannaṃ, uparivātaṃ, unnatappadesaṃ, atisammukhaṃ,
atipacchāti. Atidūre nisinno hi sace kathetukāmo hoti, uccāsaddena kathetabbaṃ
hoti. Accāsanne nisinno saṃghaṭṭanaṃ karoti. Uparivāte nisinno sarīragandhena
bādhati. Unnatappadese nisinno agāravaṃ pakāseti. Atisammukhā nisinno sace
daṭṭhukāmo hoti, cakkhunā cakkhuṃ āhacca daṭṭhabbaṃ hoti. Atipacchā nisinno
sace daṭṭhukāmo hoti, gīvaṃ pasāretvā 4- daṭṭhabbaṃ hoti. Tasmā ayaṃpi tikkhattuṃ
bhagavantaṃ padakkhiṇaṃ katvā sakkaccaṃ vanditvā ete cha nisajjadose vajjetvā
dakkhiṇajānumaṇḍalassa abhimukhaṭṭhāne chabbaṇṇānaṃ buddharasmīnaṃ anto pavisitvā
pasannalākhārasaṃ viggāhanto viya suvaṇṇapaṭaṃ pārupanto viya rattuppalamālāvitānamajjhaṃ
pavisanto viya ca dhammabhaṇḍāgāriko āyasmā ānando nisīdi.
Tena vuttaṃ "ekamantaṃ nisīdī"ti.
      Kāya pana velāya kena kāraṇena ayamāyasmā bhagavantaṃ upasaṅkantoti.
Sāyaṇhavelāya paccayākārapañhāpucchanakāraṇena. Taṃdivasaṃ kirāyasmā kulasaṅgahatthāya
gharadvāre gharadvāre sahassabhaṇḍikaṃ nikkhipanto viya kammāsadhammagāmaṃ piṇḍāya
caritvā piṇḍapātapaṭikkanto satthu vattaṃ dassetvā satthari gandhakuṭiṃ paviṭṭhe
satthāraṃ vanditvā attano divāṭṭhānaṃ gantvā antevāsikesu vattaṃ dassetvā
paṭikkantesu divāṭṭhānaṃ paṭisammajjitvā cammakkhaṇḍaṃ paññāpetvā udakatumbato
@Footnote: 1 cha.Ma. gāravavacanametaṃ.        2 cha.Ma. parivattanti
@3 aṅ. catukka 21/70 adhammikasutta    4 cha.Ma. parivattetvā
Udakaṃ gahetvā udakena hatthapāde sītale katvā pallaṅkaṃ ābhujitvā nisinno
sotāpattiphalasamāpattiṃ samāpajji atha paricchinnakālavasena samāpattito vuṭṭhāya
paccayākāre ñāṇaṃ otāresi. So "avijjāpaccayā saṃkhārā"ti ādito paṭṭhāya
antaṃ, antato paṭṭhāya ādiṃ, ubhayantato paṭṭhāya majjhaṃ, majjhato paṭṭhāya
ubho ante pāpento tikkhattuṃ dvādasapadaṃ paccayākāraṃ sammasi. Tassevaṃ
sammasantassa paccayākāro ativibhūto hutvā uttānakuttānako viya upaṭṭhāsi.
      Tato cintesi "ayaṃ paccayākāro sabbabuddhehi `gambhīro ceva
gambhīrāvabhāso cā'ti kathito, mayhaṃ kho pana padesañāṇe ṭhitassa sāvakassa
sato uttāno vibhūto pākaṭo hutvā upaṭṭhāti, mayhaṃyeva nu kho esa
uttānako hutvā upaṭṭhāti, udāhu aññesampī"ti. Athassa etadahosi "handāhaṃ
imaṃ pañhaṃ gahetvā bhagavantaṃ pucchāmi, addhā me bhagavā imaṃ atthuppattiṃ katvā
sālindaṃ sineruṃ ukkhipanto viya ekaṃ suttantakkhandhaṃ 1- kathetvā dassessati.
Buddhānaṃ hi vinayapaññattiṃ, bhummantaraṃ, paccayākāraṃ, samayantaranti imāni cattāri
ṭhānāni patvā gajjitaṃ mahantaṃ hoti, ñāṇaṃ anupavisati, buddhañāṇassa mahantabhāvo
paññāyati, desanā gambhīrā hoti tilakkhaṇāhatā 2- suññatāpaṭisaṃyuttā"ti.
      So kiñcāpi pakatiyāva ekadivase satavārampi sahassavārampi bhagavantaṃ
upasaṅkamanto na ahetuakāraṇena upasaṅkamati, taṃdivasaṃ pana imaṃ pañhaṃ
gahetvā "imaṃ buddhagandhahatthiṃ āsajja ñāṇakoñcanādaṃ sossāmi, buddhasīhaṃ
āsajja ñāṇasīhanādaṃ sossāmi, buddhasindhavaṃ āsajja ñāṇapadavikkamaṃ
passissāmī"ti cintetvā divāṭṭhānā uṭṭhāya cammakkhaṇḍaṃ papphoṭetvā ādāya
sāyaṇhasamaye bhagavantaṃ upasaṅkami. Tena vuttaṃ "sāyaṇhavelāya paccayākārapañhā-
pucchanakāraṇena upasaṅkanto"ti 3-
      yāva gambhīroti ettha yāvasaddo pamāṇātikkame, atikkamma pamāṇaṃ
gambhīro, atigambhīroti attho. Gambhīrāvabhāsoti gambhīrova hutvā avabhāsati,
@Footnote: 1 cha.Ma., i. suttantakathaṃ   2 cha.Ma. tilakkhaṇabbhāhatā   3 cha.Ma. upasaṅkamanto"ti
Dissatīti attho. Ekaṃ hi uttānameva gambhīrāvabhāsaṃ hoti pūtipaṇṇarasavasena 1-
kāḷavaṇṇaṃ purāṇaudakaṃ viya. Tañhi jānuppamāṇaṃpi sataporisaṃ viya dissati. Ekaṃ
gambhīraṃ uttānāvabhāsaṃ hoti maṇigaṅgāya vippasannaṃ udakaṃ viya. Tañhi sataporisaṃpi
jānuppamāṇaṃ viya khāyati. Ekaṃ uttānaṃ uttānāvabhāsaṃ hoti cāṭiādīsu udakaṃ
viya. Ekaṃ gambhīraṃ gambhīrāvabhāsaṃ hoti sinerupādakamahāsamudde udakaṃ viya dissati. 2-
Evaṃ udakameva cattāri nāmāni labhati. Paṭiccasamuppāde panetaṃ natthi. Ayaṃ hi
gambhīro ceva gambhīrāvabhāso cāti ekameva nāmaṃ labhati. Evarūpo samānopi atha
ca pana me uttānakuttānako viya khāyati, yadidaṃ acchariyaṃ bhante abbhutaṃ bhanteti
evaṃ attano vimhayaṃ pakāsento pañhaṃ pucchitvā tuṇhībhūto nisīdi.
      Bhagavā tassa vacanaṃ sutvā "ānando bhavaggaggahaṇāya hatthaṃ
pasārento viya, sineruṃ bhinditvā 3- miñjaṃ nīharituṃ vāyamamāno viya, vinā
nāvāya mahāsamuddaṃ taritukāmo viya, paṭhaviṃ parivattetvā paṭhavojaṃ gahetuṃ
vāyamamāno viya ca buddhavisayaṃ pañhaṃ attano uttānanti vadati, handassa
gambhīrabhāvaṃ ācikkhāmī"ti 4- cintetvā mā hevanti ādimāha.
      Tattha mā hevanti hakāro nipātamattaṃ, evaṃ mā bhaṇīti attho.
Mā hevanti ca idaṃ vacanaṃ bhagavā āyasmantaṃ ānandaṃ ussādentopi 5- bhaṇati
apasādentopi.
                          Ussādanāvaṇṇanā
      tattha ussādentopi:- ānanda tvaṃ mahāpañño visadañāṇo,
tena te gambhīropi paṭiccasamuppādo uttānako viya khāyati. Aññesaṃ panesa
uttānakoti na sallakkhetabbo, gambhīroyeva ca gambhīrāvabhāso ca. Tattha catasso
upamā vadanti. Cha māse subhojanarasaphuṭṭhassa kira katayogassa mahāmallassa
samajjasamaye katamallapāsāṇaparicayassa 6- yuddhabhūmiṃ gacchantassa antarā mallapāsāṇaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma.,i. pūtipaṇṇādivasena  2 cha.Ma.,i. dissatīti natthi  3 cha.Ma.,i. chinditvā
@4 cha.Ma.,i. ācikkhissāmi    5 Ma. ussārentopi      6 i. katamallanepuññassa
Dassesuṃ, so kiṃ etanti āha. Mallapāsāṇoti. Āharatha nanti. Ukkhipituṃ na
sakkomāti vutte sayaṃ gantvā kuhiṃ imassa bhāriyaṭṭhānanti vatvā dvīhi
hatthehi dve pāsāṇe ukkhipitvā kīḷāgule viya khipitvāva agamāsi. Tattha
mallassa mallapāsāṇo lahukoti na aññesaṃ lahukoti vattabbo. Cha māse
subhojanarasaphuṭṭho mallo viya hi kappasatasahassaṃ abhinīhārasampanno āyasmā
ānando, yathā mallassa mahābalatāya mallapāsāṇo lahuko, evaṃ therassa
mahāpaññatāya paṭiccasamuppādo uttāno, so aññesaṃ uttānoti na vattabbo.
      Mahāsamudde ca timi nāma maccho dviyojanasatiko, timiṅgalo
tiyojanasatiko, timitimiṅgalo 1- catuyojanasatiko, timiramiṅgalo 2- pañcayojanasatiko,
ānando timindo 3- ajjhāroho mahātimīti ime cattāro yojanasahassikā.
Tattha timiramiṅgaleneva dīpenti. Tassa kira dakkhiṇakaṇṇaṃ cālentassa pañca
yojanasate padese udakaṃ calati. Tathā vāmakaṇṇaṃ. Tathā naṅguṭṭhaṃ. Tathā sīsaṃ.
Dve pana kaṇṇe cāletvā naṅguṭṭhena udakaṃ paharitvā sīsaṃ aparāparaṃ katvā 4-
kīḷituṃ āraddhassa sattaṭṭhayojanasate padese bhājane pakkhipitvāpi uddhane
āropitaṃ viya udakaṃ pakkuṭṭhati, 5- tiyojanasatamatte padese udakaṃ piṭṭhiṃ chādetuṃ
na sakkoti. So evaṃ vadeyya "ayaṃ mahāsamuddo gambhīro gambhīroti vadanti,
kutassa gambhīratā, mayaṃ 6- piṭṭhipaṭicchādanamattaṃpi udakaṃ na labhāmā"ti. Tattha
kāyūpapannassa timiramiṅgalassa mahāsamuddo uttānoti aññesaṃ khuddakamacchānaṃ
uttānoti na vattabbo, evameva ñāṇūpapannassa therassa paṭiccasamuppādo
uttānoti aññesaṃpi uttānoti na vattabbo.
      Supaṇṇarājā ca diyaḍḍhayojanasatiko, tassa dakkhiṇapakkho paññāsayojaniko
hoti, tathā vāmapakkho, piñjavaṭṭi 7- saṭṭhiyojanikā, gīvā tiṃsayojanikā,
mukhaṃ navayojanaṃ, pādā dvādasayojanikā. Tasmiṃ supaṇṇavātaṃ dassetuṃ āraddhe
sattaṭṭhayojanasataṃ ṭhānaṃ nappahoti. So evaṃ vadeyya "ayaṃ ākāso ananto
@Footnote: 1 cha.Ma.,i. timipiṅgalo.    2 cha.Ma. i. timirapiṅgalo   3 cha.Ma. timinando.
@4 i. kampetvā. 5 cha.Ma. pakkuṭhati. i. pakkaṭṭhaṃ  6 Ma. mayhaṃ.  7 cha.Ma. piñchavaṭṭi
Anantoti vadanti, kutassa anantatā, mayaṃ pakkhavātappasāraṇokāsaṃpi na labhāmā"ti.
Tattha kāyūpanannassa supaṇṇarañño ākāso parittoti aññesaṃ khuddakapakkhīnaṃ
parittoti na vattabbo, evameva ñāṇūpapannassa therasseva paṭiccasamuppādo
uttānoti aññesaṃpi uttānoti na vattabbo.
      Rāhu asurindo pana pādantato yāva kesantā yojanānaṃ cattāri
sahassāni aṭṭha ca satāni honti. Tassa dvinnaṃ bāhānaṃ antaraṃ dvādasayojanasatikaṃ.
Bahalantena 1- chayojanasatikaṃ. Hatthapādatalāni puthulato dviyojanasatāni,
tiyojanasatika nāsikā, tathā mukhaṃ. Ekekaṃ aṅgulipabbaṃ paññāsayojanaṃ, tathā
bhamukantaraṃ. Nalāṭaṃ tiyojanasatikaṃ. Sīsaṃ navayojanasatikaṃ. Tassa mahāsamuddaṃ otiṇṇassa
gambhīraṃ udakaṃ jānuppamāṇaṃ hoti. So evaṃ vadeyya "ayaṃ mahāsamuddo gambhīro
gambhīroti vadanti, kutassa gambhīratā, mayaṃ jānupaṭicchādanamattaṃpi udakaṃ na
labhāmā"ti. Tattha kāyūpapannassa rāhuno mahāsamuddo uttānoti aññesaṃ
uttānoti na vattabbo, evameva ñāṇūpapannassa therassa paṭiccasamuppādo
uttānoti aññesaṃpi uttānoti na vattabbo. Etamatthaṃ sandhāya bhagavā "mā
hevaṃ ānanda avaca, mā hevaṃ ānanda avacā"ti āha.
      Therassa hi catūhi kāraṇehi gambhīropi paṭiccasamuppādo uttānoti
upaṭṭhāsi, 2- katamehi catūhi, pubbūpanissayasampattiyā, titthavāsena, sotāpannatāya,
bahussutabhāvenāti.
                        Pubbūpanissayasampattikathā
      ito kira satasahassime kappe padumuttaro nāma satthā loke
uppajji. Tassa haṃsavati nāma ahosi, ānando nāma rājā pitā, sumedhā
nāma devī mātā, bodhisatto uttarakumāro nāma ahosi. So puttassa jātadivase
mahābhinikkhamanaṃ nikkhamma pabbajitvā padhānamanuyuñjanto 3- anukkamena sabbaññutaṃ
patvā "anekajātisaṃsāran"ti udānaṃ udānetvā sattāhaṃ bodhipallaṅke
@Footnote: 1 cha.Ma. bahalattena, Ma. bahalatthena.   2 cha.Ma. upaṭṭhāti.   3 i. padhānaṃ anuyutto.
Vītināmetvā paṭhaviyaṃ ṭhapessāmīti pādaṃ abhinīhari. Atha paṭhaviṃ bhinditvā mahantaṃ
padumaṃ uṭṭhāsi. Tassa dhurapattāni navutihatthāni, kesaraṃ tiṃsahatthaṃ, kaṇṇikā
dvādasahatthā, navaghaṭappamāṇā 1- reṇu ahosi.
      Satthā pana ubbedhato aṭṭhapaṇṇāsahattho 2- ahosi tassa ubhinnaṃ
bāhānamantaraṃ aṭṭhārasahatthaṃ, nalāṭaṃ pañcahatthaṃ, hatthapādā ekādasahatthā.
Tassa ekādasahatthena pādena dvādasahatthāya kaṇṇikāya akkantamattassa
navaghaṭappamāṇā reṇu uṭṭhāya aṭṭhapaññāsahatthaṃ padesaṃ uggantvā
okiṇṇamanosilāya cuṇṇaṃ viya paccokiṇṇā. 3- Tadupādāya bhagavā padumuttarotveva
paññāyittha.
      Tassa devilo ca sujāto ca dve aggasāvakā ahesuṃ. Amitā ca
asamā ca dve aggasāvikā. Sumano nāma upaṭṭhāko. Padumuttaro nāma bhagavā
pitu saṅgahaṃ kurumāno bhikkhusatasahassaparivāro haṃsavatiyā rājadhāniyā vasati.
      Kaniṭṭhabhātā panassa sumanakumāro nāma. Tassa rājā haṃsavatito
vīsatiyojanasate padese 4- bhogagāmaṃ adāsi. So kadāci karahaci 5- āgantvā
pitarañca satthārañca passati. Athekadivasaṃ paccanto kupito. Sumano rañño
pesesi "paccanto kupito"ti. Rājā "tvaṃ mayā tattha kasmā ṭhapito"ti
paṭipesesi. So nikkhamma core vūpasametvā "upasanto deva janapado"ti
rañño pesesi. Rājā tuṭṭho "sīghaṃ mama putto āgacchatū"ti āha. Tassa
sahassamattā amaccā honti. So tehi saddhiṃ antarāmagge mantesi "mayhaṃ
pitā tuṭṭho sace me varaṃ deti, kiṃ gaṇhāmi"ti. Atha naṃ ekacce "hatthiṃ
gaṇhatha, assaṃ gaṇhatha, rathaṃ gaṇhatha, janapadaṃ gaṇhatha, satta ratanāni
gaṇhathā"ti āhaṃsu. Apare "tumhe paṭhavissarassa puttā, tumhākaṃ dhanaṃ na
dullabhaṃ, laddhaṃpi cetaṃ sabbaṃ pahāya gamanīyaṃ, puññameva ekaṃ ādāya gamanīyaṃ,
@Footnote: 1 cha.Ma.,i. navaghaṭappamāno evamuparipi   2 cha.Ma. aṭṭhapaṇṇāsahatthubbedho.
@3 cha.Ma.,i. paccokiṇṇo  4 cha.Ma.,i. ṭhāne   5 cha.Ma.,i. karahacīti na dissati
Tasmā te deve varaṃ dadamāne temāsaṃ padumuttaraṃ bhagavantaṃ upaṭṭhātuṃ varaṃ
gaṇhathā"ti. So "tumhe mayhaṃ kalyāṇamittā, na mametaṃ cittaṃ atthi, tumhehi pana
uppāditaṃ, evaṃ karissāmī"ti gantvā pitaraṃ vanditvā pitarā 1- āliṅgitvā 2-
tassa matthake cumbitvā "varaṃ te putta demī"ti vutto 3- "sādhu mahārāja,
icchāmahaṃ mahārāja bhagavantaṃ temāsaṃ catūhi paccayehi upaṭṭhahanto jīvitaṃ
avañjhaṃ 4- kātuṃ, imaṃ me varaṃ dehī"ti āha. "na sakkā tāta, aññe vare
demīti. "deva khattiyānaṃ nāma dve kathā natthi etaṃ me dehi, na mamaññena
attho"ti. Tāta buddhānaṃ nāma cittaṃ dujjānaṃ, sace bhagavā na icchissati,
mayā dinnopi kiṃ bhavissatīti. So "sādhu deva ahaṃ bhagavato cittaṃ jānissāmīti
vihāraṃ gato.
      Tena ca samayena bhattakiccaṃ niṭṭhapetvā bhagavā gandhakuṭiṃ paviṭṭho
hoti. So maṇḍalamāle sannisinnānaṃ bhikkhūnaṃ santikaṃ agamāsi. Te taṃ āhaṃsu
"rājaputta kasmā āgatosī"ti. Bhagavantaṃ dassanāya, dassetha me bhagavantanti.
Na mayaṃ rājaputta icchiticchitakkhaṇe satthāraṃ daṭṭhuṃ labhāmāti. Ko pana bhante
labhatīti. Sumanatthero nāma rājaputtāti. So "kuhiṃ bhante thero"ti therassa
nisinnaṭṭhānaṃ pucchitvā gantvā vanditvā "icchāmahaṃ bhante bhagavantaṃ passituṃ,
dassetha me"ti āha. Thero "ehi rājaputtā"ti taṃ gahetvā taṃ
gandhakuṭipariveṇe ṭhapetvā gandhakuṭiṃ abhiruhi. Atha naṃ bhagavā "sumana kasmā āgatosī"ti
āha. Rājaputto "bhante bhagavantaṃ dassanāya āgato"ti. "tenahi bhikkhu āsanaṃ
paññāpehī"ti. Thero āsanaṃ paññāpesi, nisīdi bhagavā paññatte āsane.
Rājaputto bhagavantaṃ vanditvā paṭisanthāraṃ akāsi. Kadā āgatosi rājaputtāti.
Bhante tumhesu gandhakuṭiṃ paviṭṭhesu. Bhikkhū pana "na mayaṃ icchiticchitakkhaṇe
bhagavantaṃ daṭṭhuṃ labhāmā"ti maṃ therassa santikaṃ pāhesuṃ. Thero pana
ekavacaneneva dassesi. Thero bhante tumhākaṃ sāsane vallabho maññeti. Āma
@Footnote: 1 cha.Ma. pitarāpi                2 cha.Ma. āliṅgetvā
@3 cha.Ma. vutte                 4 Ma. avajjhaṃ.
Rājakumāra, vallabho esa bhikkhu mayhaṃ sāsaneti. Bhante buddhānaṃ sāsane kiṃ katvā
vallabhā hontīti. 1- Dānaṃ datvā sīlaṃ samādiyitvā uposathakammaṃ katvā
rājakumārāti. 2- Bhagavā ahaṃ thero viya buddhasāsane vallabho hotukāmo, temeāsaṃ me
vassāvāsaṃ adhivāsethāti. Bhagavā "atthi nu kho tattha gatena attho"ti
oloketvā 3- atthīti disvā "suññāgāre kho rājakumāra tathāgatā abhiramantī"ti
āha. Kumāro "aññātaṃ bhagavā aññātaṃ sugatā"ti vatvā "ahaṃ bhante purimataraṃ
gantvā vihāraṃ kāremi, mayā pesite bhikkhusatasahassena saddhiṃ āgacchathā"ti
paṭiññaṃ gahegvā pitu santikaṃ gantvā "dinnā me deva bhagavatā paṭiññā,
mayā pahite bhagavantaṃ peseyyāthā"ti pitaraṃ vanditvā nikkhamitvā yojane
yojane vihāraṃ kāretvā 4- vīsatiyojanasataṃ addhānaṃ gantvā attano nagare
vihāraṭṭhānaṃ vicinanto sobhanaṃ 5- nāma kuṭumbikssa uyyānaṃ disvā satasahassena
kīṇitvā satasahassaṃ visajjetvā vihāraṃ kāresi. Tattha bhagavato gandhakuṭiṃ
sesabhikkhūnañca rattiṭṭhānadivāṭṭhānatthāya kuṭileṇamaṇḍape kāretvā 6-
pākāraparikkhepaṃ 7- katvā dvārakoṭṭhakañca niṭṭhapetvā pitu santikaṃ pesesi
"niṭṭhitaṃ mayhaṃ kiccaṃ, satthāraṃ pahiṇathā"ti.
      Rājā bhagavantaṃ bhojetvā "bhagavā sumanassa kiccaṃ niṭṭhitaṃ, tumhākaṃ
gamanaṃ paccāsiṃsatī"ti āha. Bhagavā satasahassabhikkhuparivāro yojane yojane
vihāresu vasamāno agamāsi. Kumāro "satthā āgacchatī"ti 8-  sutvā yojanaṃ
paccuggantvā gandhamālādīhi 9- pūjayamāno vihāraṃ pavesetvā:-
      satasahassena me kītaṃ           satasahassena māpitaṃ
      sobhanaṃ nāma uyyānaṃ           paṭiggaṇha mahāmunīti
vihāraṃ niyyādesi.
      So vassūpanāyikadivase dānaṃ datvā attano puttadāre ca amacce
ca pakkosāpetvā āha:- "ayaṃ satthā amhākaṃ santikaṃ dūratova āgato,
@Footnote: 1 cha.Ma. vallabho hotīti.  2 cha.Ma., i. kumārāti.  3 i. āloketvā.
@4 i. kārento.   5 ka. i. sobhassa   6 cha.Ma., i. kārāpetvā
@7 cha.Ma., i. pākāraparikkhepe.  8 cha.Ma. āgatoti.  9 cha.Ma. mālādīhi
Buddhā ca nāma dhammagaruno na āmisacakkhukā. Tasmā ahaṃ imaṃ temāsaṃ dve
sāṭke nivāsetvā dasa sīlāni samādiyitvā idheva vasissāmi, tumhe
khīṇāsavasatasahassassa imināva nīhārena temāsaṃ dānaṃ dadeyyāthā"ti.
      So sumanattherassa vasanaṭṭhānasabhāgeyeva ṭhāne vasanto yaṃ thero
bhagavato vattaṃ karoti, taṃ sabbaṃ disvā "imasmiṃ ṭhāne ekantavallabho esa
thero etasseva me ṭhānantaraṃ patthetuṃ vaṭṭatī"ti cintetvā upakaṭṭhāya 1-
pavāraṇāya gāmaṃ pavisitvā sattāhaṃ mahādānaṃ datvā sattame divase
bhikkhusatasahassassa pādamūle ticīvaraṃ ṭhapetvā bhagavantaṃ vanditvā "bhante yadetaṃ
mayā magge yojanantarikaṃ yojanantarikaṃ vihāraṃ kārāpanato paṭṭhāya puññaṃ
kataṃ, taṃ neva saggasampattiṃ na mārasampattiṃ, na brahmasampattiṃ patthayantena,
buddhassa pana upaṭṭhākabhāvaṃ patthayantena kataṃ. Tasmā ahaṃpi bhagavā anāgate
sumanatthero viya buddhassa upaṭṭhāko bhaveyyan"ti pañcapatiṭṭhitena nipatitvā
vandi.
      Bhagavā "mahantaṃ  kulaputtassa cittaṃ ijjhissati 2- nu kho no"ti
olokento "anāgate ito satasahassime kappe gotamo nāma buddho
uppajjissati, tasseva 3- upaṭṭhāko bhavissatī"ti ñatvā:-
       icchitaṃ patthitaṃ tuyhaṃ         sabbameva samijjhatu
       sabbe pūrentu saṅkappā     cando paṇṇaraso 4- yathāti āha.
      Kumāro taṃ sutvā "budadhā nāma advejjhakathā hontī"ti dutiyadivaseyeva
tassa bhagavato pattacīvaraṃ gahetvā piṭṭhito  paṭṭhito gacchanto viya ahosi.
So tasmiṃ buddhuppāde vassasatasahassaṃ dānaṃ datvā sagge nibbattitvā
kassapabuddhakālepi piṇḍāya carantassa 5- therassa pattaggahaṇatthaṃ uttarisāṭakaṃ datvā
pūjaṃ akāsi. Puna sagge nibbattitvā tato cuto bārāṇasīrājā hutvā
aṭṭhannaṃ paccekabuddhānaṃ paṇṇasālāyo kāretvā maṇiādhārake upaṭṭhapetvā
catūhi paccayehi dasavassasahassāni upaṭṭhānaṃ akāsi. Etāni pākaṭaṭṭhānāni.
@Footnote: 1 i. vūpakaṭṭhāya            2 cha.Ma. samijjhissati        3 i. tassesa.
@4 i. paṇṇarase             5 cha.Ma., i. carato
      Kappasatasahassaṃ pana dānaṃ dadamānova amhākaṃ bodhisattena saddhiṃ
tusitapure nibbattitvā tato cuto amitodanasakkassa gehe paṭisandhiṃ gahetvā
anupubbena katābhinikkhamane 1- sammamāsambodhiṃ patvā paṭhamagamanena kapilavatthuṃ
āgantvā tato nikkhamante 2- bhagavati bhagavato parivāratthaṃ rājakumāresu
pabbajitesu 3- bhaddiyādīhi saddhiṃ nikkhamitvā bhagavato santike pabbajitvā na
cirasseva āyasmato puṇṇassa mantāṇīputtassa santike dhammakathaṃ sutvā
sotāpattiphale patiṭṭhahi. 4- Evamesa āyasmā pubbūpanissayasampanno, tassīmāya
pubbūpanissayasampattiyā gambhīropi paṭiccasamuppādo uttānako viya upaṭṭhāsi.
                          Titthavāsādivaṇṇanā
      titthavāsoti punappunaṃ garūnaṃ santike uggahaṇasavanaparipucchanadhāraṇāni
vuccanti. So therassa ativiya parisuddho, tenāpissāyaṃ gambhīropi paṭiccasamuppādo
uttānako viya upaṭṭhāsi.
      Sotāpannānañca nāma paccayākāro uttānakova hutvā upaṭṭhāsi, 5-
ayañca āyasmā sotāpanno.
      Bahussutānañca catuhatthe ovarake padīpe jalamāne mañcapīṭhaṃ viya
nāmarūpaparicchedo pākaṭo hoti, ayañca āyasmā bahussutānaṃ aggo hoti
iti 6- bāhusaccānubhāvenapissa gambhīropi paccayākāro uttānako viya upaṭṭhāsi.
                        Paṭiccasamuppādagambhīratā
      tattha atthagambhīratāya dhammagambhīratāya desanāgambhīratāya
paṭivedhagambhīratāyāti catūhi ākārehi paṭiccasamuppādo gambhīro nāma.
      Tattha jarāmaraṇassa jātipaccayasambhūtasamudāgataṭṭho gambhīro .pe.
Saṅkhārānaṃ avijjāpaccayasambhūtasamudāgataṭṭho gambhīroti ayaṃ atthagambhīratā.
@Footnote: 1 cha.Ma.,i. katābhinikkhamano.    2 i. nikkhante.    3 i. pabbajantesu.
@4 saṃ. khandha 17/83/84 ānandasutta   5 cha.Ma.,i. upaṭṭhāti.  6 cha.Ma.,i.
@itisaddo na dissati.
      Avijjāya saṅkhārānaṃ paccayaṭṭho gambhīro .pe. Jātiyā jarāmaraṇassa
paccayaṭṭho gambhīroti ayaṃ dhammagambhīratā. Katthaci vā sutte paṭiccasamuppādo
anulomato desiyati, katthaci paṭilomato, katthaci anulomapaṭilomato, katthaci
majjhato paṭṭhāya anulomato vā paṭilomato vā, anulomapaṭilomato vā. Katthaci
antato paṭṭhāya anulomato vā paṭilomato vā katthaci tisandhi catusaṅkhepo,
katthaci dvisandhi tisaṅkhepo, katthaci ekasandhi dvisaṅkhepoti ayaṃ desanāgambhīratā.
      Avijjāya pana aññāṇaadassanasaccāpaṭivedhaṭṭho gambhīro, saṅkhārānaṃ
abhisaṅkharaṇāyuhanasarāgavirāgaṭṭho, viññāṇassa suññatā abyāpāraasaṅkanti-
paṭisandhipātubhāvaṭṭho, nāmarūpassa ekuppādavinibbhogāvinibbhoganamanaruppanaṭṭho,
saḷāyatanassa adhipatilokadvārakhettavisayībhāvaṭṭho, phassassa phusanasaṅghaṭṭanasaṅgati-
sannipātaṭṭho, vedanāya ārammaṇarasānubhavanasukhadukkhamajjhattabhāvanijjīvavedayitaṭṭho,
taṇhāya abhinanditaajjhosānasaritālatātaṇhānadītaṇhāsamuddaduppūraṇaṭṭho, 1-
upādānassa ādānaggahaṇābhinivesaparāmāsaduratikkamaṭṭho, bhavassa āyuhanābhisaṅkhāra-
yonigatiṭhitinivāsesukhipanaṭṭho, jātiyā jātisañjātiokkantinibbattipātubhāvaṭṭho,
jarāmaraṇassa khayavayabhedavipariṇāmaṭṭho gambhīroti evaṃ yo 2- avijjādīnaṃ sabhāvo,
yena paṭivedhena avijjādayo dhammā sarasalakkhaṇato paṭividdhā honti, so
gambhīroti ayaṃ paṭivedhagambhīratāti veditabbo. So sabbopi 3- therassa uttānako 4-
viya upaṭṭhāsi. Tena bhagavā āyasmanataṃ ānandaṃ ussādento "mā hevan"ti
ādimāha. Ayañcettha adhippāyo:- ānanda tvaṃ mahāpañño visadañāṇo, tena
te gambhīropi paṭiccasamuppādo uttānako viya khāyati,  tasmā mayhameva nu
kho esa uttānakova 5- hutvā upaṭṭhāti, udāhu aññesampī"ti mā evaṃ
avacāti. 6-
                          Apasādanāvaṇṇanā
      yaṃ pana vuttaṃ "apasādento"ti, tattha ayaṃ adhippāyo:- ānanda
"atha ca pana me uttānakuttānako viya khāyatī"ti mā hevaṃ avaca. Yadi hi
@Footnote: 1 Ma......samosaritā...., i.....samosaritatālatā...  2 ī. evaṃ yo yo, Ma. evamādayo.
@3 cha.Ma., i. sā sabbāpi.      4 cha.Ma. uttānakā.
@5 cha.Ma. vasaddo na dissati.      6 i. itisaddo na dissati.
Te esa uttānakuttānako viya khāyati, kasmā tvaṃ attano dhammatāya sotāpanno
nāhosi, mayā dinnanaye 1- ṭhatvā sotāpattimaggaṃ paṭivijjhi. 2- Ānanda idaṃ
nibbānameva gambhīraṃ, paccayākāro pana tava uttānako jāto, atha kasmā
oḷārikaṃ kāmarāgasaṃyojanaṃ paṭighasaṃyojanaṃ, oḷārikaṃ kāmarāgānusayaṃ paṭighānusayanti
ime cattāro kilese samugghātetvā sakadāgāmiphalaṃ na sacchikarosi, teyeva
anusahagate cattāro kilese samugghātetvā anāgāmiphalaṃ na sacchikarosi,
rūparāgādīni pañca saṃyojanāni, bhavarāgānusayaṃ mānānusayaṃ avijjānusayanti ime
aṭṭha kilese samugghātetvā arahattaṃ na sacchikarosi.
      Kasmā ca satasahassakappādhikaṃ ekaṃ asaṅkheyyaṃ pūritapāramino
sāriputtamoggallānā viya sāvakapāramīñāṇaṃ na paṭivijjhasi, satasahassakappādhikāni
dve asaṅkheyyāni pūritapāramino paccekabuddhā viya ca paccekabodhiñāṇaṃ na
paṭivijjhasi? yadi hi 3- vā te sabbathāva 4- esa uttānako hutvā upaṭṭhāti,
atha kasmā satasahassakappādhikāni cattāri aṭṭha soḷasa vā asaṅkheyyāni
pūritapāramino buddhā viya sabbaññutañāṇaṃ na sacchikarosi, kiṃ anatthikosi
etehi visesādhigamehi, passa yāvañca te aparaddhaṃ, tvaṃ nāma sāvako padesañāṇe
ṭhito atigambhīraṃ paccayākāraṃ "uttānako me upaṭṭhātī"ti vadasi, tassa te idaṃ
vacanaṃ buddhānaṃ kathāya paccanīkaṃ hoti, tādisena nāma bhikkhunā buddhānaṃ kathāya
paccanīkaṃ kathetabbanti na yuttametaṃ.
      Nanu mayhaṃ ānanda imaṃ paccayākāraṃ paṭivijjhituṃ vāyamantasseva
satasahassakappādhikāni cattāri asaṅkheyyāni atikkantāni. Paccayākāraṃ
paṭivijjhanatthāya ca pana me adinnaṃ dānaṃ nāma natthi, apūritā pāramī
nāma natthi. Ajja 5- paccayākāraṃ paṭivijjhissāmīti ca pana me nirussāsaṃ 6- viya
mārabalaṃ vidhamantassa ayaṃ mahāpaṭhavī dvaṅgulamattaṃpi nākampi, tathā paṭhamayāme
@Footnote: 1 cha.Ma. dinnanayeva   2 cha.Ma. paṭivijjhasi         3 cha.Ma.,i. hisaddo na dissati
@4 i. sabbathā ca     5 cha.Ma. ajjāti na dissati.  6 cha.Ma.,i. nirussāhaṃ.
Pubbenivāsaṃ majjhimayāme dibbacakkhuṃ sampādentassa. Pacchimayāme pana me
balavapaccūsasamaye "avijā saṅkhārānaṃ navahi ākārehi paccayo hotī"ti
diṭaṭhamatteva dasasahassīlokadhātu ayadaṇḍena ākoṭṭitakaṃsatālaṃ viya viravasahassaṃ
viravasahassaṃ 1- muñcamānā vātāhatapaduminipaṇṇe udakabindu viya kampittha. Evaṃ
gambhīro cāyaṃ ānanda paṭiccasamuppādo gambhīrāvabhāso ca. Etassa ānanda
dhammassa ananubodhā apaṭivedhā saṃsāraṃ nātivattanti.
      Etassa dhammassāti etassa paccayadhammassa. Ananubodhāti
ñātapariññāvasena ananubujjhanā. Apaṭivedhāti tīrajhapahānapariññāvasena apaṭivijjhanā.
Tantākulakajātāti tantaṃ viya ākulajātā. Yathā nāma dunnikkhittaṃ mūsikacchinnaṃ
pesakārānaṃ tantaṃ tahiṃ tahiṃ ākulaṃ hoti, idaṃ aggaṃ idaṃ mūlanti aggena vā
aggaṃ mūlena vā mūlaṃ samānetuṃ dukkaraṃ hoti, evameva sattā imasmiṃ
paccayākāre khalitā ākulabyākulā honti, na sakkonti paccayākāraṃ 2- ujaṃ
kātuṃ. Tattha tantaṃ paccattapurisakāre ṭhatvā sakkāpi bhaveyya ujuṃ kātuṃ, ṭhapetvā
pana dve bodhisatte aññe sattā attano dhammatāya paccayākāraṃ ujuṃ kātuṃ
samatthā nāma natthi. Yathā pana ākulaṃ tantaṃ kañjiyaṃ datvā kocchena pahataṃ
tattha tattha kulakajātaṃ hoti gaṇṭhibaddhaṃ, evamime sattā paccayesu pakkhalitvā
paccaye ujuṃ kātuṃ asakkontā dvāsaṭṭhidiṭṭhigatavasena ākulakajātā honti
gaṇṭhibaddhā. Ye hi keci diṭṭhiyo 3- nissitā, sabbe paccayākāraṃ ujuṃ kātuṃ
asakkontāyeva.
      Guṇagaṇṭhikajātāti 4- guṇagaṇṭhikaṃ vuccati pesakārakañjiyasuttaṃ. Guṇā
nāma sakuṇikā, tassā kulāvakotipi eke. Yathā hi tadubhayaṃpi ākulaṃ aggena
vā aggaṃ mūlena vā mūlaṃ samānetuṃ dukkaranti purimanayeneva yojetabbaṃ.
      Muñjapabbajabhūtāti muñjatiṇaṃ viya pabbajatiṇaṃ viya ca bhūtā. Yathā
tāni tiṇāni koṭṭetvā katarajjuṃ jiṇṇakāle katthaci patitaṃ gahetvā tesaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. viravasataṃ viravasahassaṃ, i. virāvasataṃ virāvasahassaṃ  2 cha.Ma.,i. taṃpaccayākāraṃ
@3 cha.Ma. diṭṭhigatanissitā 4 cha.Ma. kulāgaṇṭhikajātā, i. gulāguṇḍikajātā, evamuparipi
Tiṇānaṃ idaṃ aggaṃ idaṃ mūlanti aggena vā aggaṃ mūlena vā mūlaṃ samānetuṃ
dukkaranti. Taṃpi paccattapurisakāre ṭhatvā sakkā bhaveyya ujuṃ kātuṃ, ṭhapetvā
pana dve bodhisatte aññe sattā attano dhammatāya paccayākāraṃ ujuṃ kātuṃ
samatthā nāma natthi. Evamayaṃ pajā paccayākāraṃ 1- ujuṃ kātuṃ asakkontī
diṭṭhigatavasena gaṇṭhikajātā hutvā apāyaṃ duggatiṃ vinipātaṃ saṃsāraṃ nātivattati.
      Tattha apāyoti nirayatiracchānayonipittivisayaasurakāyā. Sabbepi hi
te vuḍḍhisaṅkhātassa ayassa abhāvato "apāyo"ti 2- vuccanti. Tathā dukkhassa
gatibhāvato duggati. Sukhasamussayato vinipatitattā vinipāto. Itaro pana:-
                khandhānañca paṭipāṭi           dhātuāyatanāna ca
                abbocchinnaṃ vattamānā 3-     saṃsāroti pavuccatīti.
      Taṃ sabbaṃpi nātivattati nātikkamati, athakho cutito paṭisandhiṃ,
paṭisandhito cutinti evaṃ punappunaṃ cutipaṭisandhiyo gaṇhantā tīsu bhavesu catūsu
yonīsu pañcasu gatīsu sattasu viññāṇaṭṭhitīsu navasu sattāvāsesu mahāsamudde
vātukkhittā nāvā viya yante 4- yuttagoṇo viya ca paribbhamatiyeva. Iti sabbametaṃ
bhagavā āyasmantaṃ ānandaṃ apasādento āhāti veditabbaṃ.
                         Paṭiccasamuppādavaṇṇanā
      [96] Idāni yasmā idaṃ suttaṃ "gambhīro cāyaṃ ānanda
paṭiccasamuppādo"ti ca "tantākulakajātā"ti ca dvīhiyeva padehi āraddhaṃ, 5-
tasmā "gambhīro cāyaṃ ānanda paṭiccasamuppādo"ti iminā tāva anusandhinā
paccayākārassa gambhīrabhāvadassanatthaṃ desanaṃ ārabhanto atthi idappaccayā
jarāmaraṇanti ādimāha. Tatrāyamattho:-
@Footnote: 1 cha.Ma., i. paccayākāre.   2 i. apāyāti.         3 i. vattamānaṃ
@4 cha.Ma. yantesu              5 cha.Ma., i. ābaddhaṃ
      Imassa jarāmaraṇassa paccayo idappaccayo, tasmā idappaccayā
atthi jarāmaraṇaṃ, atthi nu kho so 1- jarāmaraṇassa paccayo, yamhā paccayā
jarāmaraṇaṃ bhaveyyāti evaṃ puṭṭhena satā ānanda paṇḍitena puggalena yathā
"taṃ jīvaṃ taṃ sarīran"ti vutte ṭhapanīyattā pañhassa tuṇhī bhavitabbaṃ hoti,
"abyākatametaṃ tathāgatenā"ti vā vattabbaṃ hoti, evaṃ apaṭipajjitvā, yathā
"cakkhu sassataṃ asassatan"ti vutte asassatanti ekaṃseneva vattabbaṃ hoti,
evaṃ ekaṃseneva atthītissa vacanīyaṃ. Puna kiṃpaccayā jarāmaraṇaṃ, ko nāma so
paccayo, yato jarāmaraṇaṃ hotīti vutte jātipaccayā jarāmaraṇanti iccassa vacanīyaṃ,
evaṃ vattabbaṃ bhaveyyāti attho. Esa nayo sabbattha padesu.
      Nāmarūpapaccayā phassoti idaṃ pana yasmā saḷāyatanapaccayāti vutte
cakkhusamphassādīnaṃ channaṃ  vipākasamphassānaṃyeva gahaṇaṃ hoti, idha ca
"saḷāyatanapaccayā"ti iminā padena gahitaṃpi aggahitaṃpi paccayuppannavisesaṃ, phassassa ca
saḷāyatanato atirittaṃ aññaṃpi visesapaccayaṃ dassetukāmo, tasmā vuttanti
veditabbaṃ. Iminā pana vārena bhagavatā kiṃ kathitanti. Paccayānaṃ nidānaṃ kathitaṃ.
Idaṃ hi suttaṃ paccaye nippaccaye nijjaṭe niggumbe katvā kathitattā
mahānidānanti vuccati.
      [98] Idāni tesaṃ tesaṃ paccayānaṃ tathaavitathaanaññathapaccayabhāvaṃ
dassetuṃ jātipaccayā jarāmaraṇanti iti kho panetaṃ vuttanti ādimāha.
      Tattha pariyāyenāti kāraṇena. Sabbena sabbaṃ sabbathā sabbanti
nipātadvayametaṃ. Tassattho "sabbākārena sabbā sabbena sabhāvena sabbā
jāti nāma yadi na bhaveyyā"ti. Bhavādīsupi imināva nayena attho veditabbo.
Kassacīti amiyamavacanametaṃ, devādīsu yassa kassaci. Kimhicīti idaṃpi aniyamavacanameva,
kāmabhavādīsu navasu bhavesu yattha katthaci. Seyyathīdanti aniyamitaniyamanikkhittaattha-
vibhājanaṭṭhe 2- nipāto, tassattho "yaṃ vuttaṃ `kassaci kimhicī'ti, tassa te atthaṃ
vibhajissāmī"ti. Atha naṃ vibhajanto "devānaṃ vā devattāyā"ti ādimāha.
@Footnote: 1 cha.Ma. soti na dissati.   2 cha.Ma. aniyamitanikkhittaatthavibhajanatthe,
@i. ayamidha nikkhittassa atthavibhajanatthe
      Tattha devānaṃ vā devattāyāti yā ayaṃ devānaṃ devabhāvāya khandhajāti,
yāya khandhajātiyā devā "devā"ti vuccanti, sace hi jāti sabbena
sabbaṃ nābhavissāti imināva nayena sabbapadesu attho veditabbo. Ettha ca
devāti upapattidevā. Gandhabbāti mūlakhandhādīsu adhivaṭṭhadevatā. 1- Yakkhāti
amanussā. Bhūtāti ye keci nibbattasattā. Pakkhinoti ye keci aṭṭhipakkhā vā
cammapakkhā vā lomapakkhā vā. Siriṃsapāti 2- ye keci bhūmiyaṃ sarantā gacchanti.
Tesaṃ tesanti tesaṃ tesaṃ devagandhabbādīnaṃ. Tathattāyāti devagandhabbādibhāvāya.
Jātinirodhāti jātivigamā, jātiabhāvāti attho.
      Hetūti ādīni sabbānipi kāraṇavevacanānieva. Kāraṇañhi yasmā
attano phalatthāya hinoti pavattati, tasmā "hetū"ti vuccati. Yasmā taṃ phalaṃ
nideti "idaṃ 3- gaṇhatha nan"ti appeti viya, tasmā nidānaṃ. Yasmā phalaṃ tato
samudeti uppajjati, tañca paṭicca eti pavattati, tasmā samudayoti ca paccayoti
ca vuccati. Esa nayo sabbattha. Apica yadidaṃ jātīti ettha yadidanti nipāto,
tassa sabbapadesu liṅgānurūpato attho veditabbo. Idha pana "yā esā jātī"ti 4-
ayamassa attho. Jarāmaraṇassa hi jāti upanissayakoṭiyā paccayo hoti.
      [99] Bhavapade "kimhicī"ti iminā okāsapariggaho kato. Tattha heṭṭhā
avīcipariyantaṃ katvā upari paranimmitavasavattideve anto karitvā kāmabhavoti
veditabbo. Ayaṃ nayo upapattibhave. Idha pana kammabhavo 5- yujjati. So hi jātiyā
upanissayakoṭiyāva paccayo hoti. Upādānapadādīsupi "kimhicī"ti iminā
okāsapariggahova katoti veditabbo.
      [100] Upādānapaccayā bhavoti ettha kāmūpādānaṃ tiṇṇaṃ 6-
kammabhavānaṃ tiṇṇañca upapattibhavānaṃ paccayo, tathā sesānipīti upādānapaccayā
catuvīsati bhavā veditabbā. Nippariyāyenettha dvādasa kammabhavā labbhanti. Tesaṃ
upādānaṃ 7- sahajātakoṭiyāpi upanissayakoṭiyāpi paccayo.
@Footnote: 1 cha.Ma. adhivatthadevatāva   2 cha.Ma. sarīsapāti   3 cha.Ma. handa naṃ gaṇhathā"ti
@4 ka. yā esāti, jāti saddo na dissati.      5 cha.Ma., i. kammabhave.
@6 cha.Ma. tiṇṇampi.        7 cha.Ma. upādānāni i. upādānānaṃ
      [101] Rūpataṇhāti rūpārammaṇe taṇhā. Esa nayo saddataṇhādīsu.
Sā panesā taṇhā upādānassa sahajātakoṭiyāpi upanissayakoṭiyāpi paccayo
hoti.
      [102] Esa paccayo taṇhāya, yadidaṃ vedanāti ettha vipākavedanā
taṇhāya upanissayakoṭiyā paccayo hoti, aññā aññathāpīti.
      [103] Ettāvatā pana bhagavā vaṭṭamūlabhūtaṃ purimataṇhaṃ dassetvā
idāni desanaṃ, piṭṭhiyaṃ paharitvā kesesu vā gahetvā viravantaṃ viravantaṃ maggato
okkamento viya navahi padehi samudācārataṇhaṃ dassento "iti kho panetaṃ
ānanda vedanaṃ paṭicca taṇhā"ti ādimāha.
      Tattha taṇhāti dve taṇhā esanātaṇhā ca, esitataṇhā ca.
Yāya taṇhāya ajapathasaṅkupathādīni paṭipajjitvā bhoge esati gavesati, ayaṃ
esanātaṇhā nāma. Yā tesupi esitesu gavesitesu paṭiladdhesu taṇhā, ayaṃ
esitataṇhā nāma. Tadubhayaṃpi samudācāratañhāyaeva adhivacanaṃ. Tasmā duvidhā
cesā vedanaṃ paṭicca taṇhā nāma. Pariyesanāti rūpādiārammaṇapariyesanā, sā hi
taṇhāya sati hoti. Lābhoti rūpādiārammaṇapaṭilābho, so hi pariyesanāya sati
hoti.
      Vinicchayo pana ñāṇataṇhādiṭṭhivitakkavasena catubbidho. Tattha
"sukhavinicchayaṃ jaññā, sukhavinicchayaṃ ñatvā ajjhattaṃ sukhamanuyuñjeyyā"ti 1- ayaṃ
ñāṇavinicchayo. "vinicchayoti dve vinicchayā taṇhāvinicchayo ca diṭṭhivinicchayo
cā"ti 2- evaṃ āgatāni aṭṭhasatataṇhāvicaritāni taṇhāvinicchayo. Dvāsaṭṭhidiṭṭhiyo
diṭṭhivinicchayo. "../../bdpicture/chando kho devānaminda vitakkanidāno"ti 3- imasmiṃ pana sutte
idha vinicchayoti vutto vitakkoyeva āgato. Lābhaṃ labhitvā hi iṭṭhāniṭṭhaṃ
sundarāsundarañca vitakkeneva vinicchinanti 4- "ettakaṃ me rūpārammaṇatthāya
bhavissati, ettakaṃ saddādiārammaṇatthāya, ettakaṃ mayhaṃ bhavissati, ettakaṃ parassa,
@Footnote: 1 Ma.upari. 14/323/296 araṇavibhaṅgasutta   2 khu.mahā. 29/470/319
@  kalahavivādasuttaniddesa (sayā)   3 dī. mahā. 10/358/237 sakkapañhasutta
@4 cha.Ma. vinicchināti, i. vinicchitanti
Ettakaṃ paribhuñjissāmi, ettakaṃ nidahissāmī"ti. Tena vuttaṃ "lābhaṃ paṭicca
vinicchayo"ti.
      Chandarāgoti evaṃ akusalavitakkena vitakkitavatthusmiṃ dubbalarāgo ca balavarāgo
ca uppajjati, idaṃ hi idha taṇhā. Chandoti dubbalarāgassādhivacanaṃ. Ajjhosānanti
ahaṃ mamanti balavasanniṭṭhānaṃ. Pariggahoti taṇhādiṭṭhivasena pariggahaṇakaraṇaṃ.
Macchariyanti parehi sādhāraṇabhāvassa asahanatā. Tenevassa porāṇā evaṃ vacanatthaṃ
vadanti "idaṃ acchariyaṃ mayhameva hotu, mā aññesaṃ acchariyaṃ hotūti pavattattā
macchariyanti vuccatī"ti. Ārakkhoti dvārapidahanamañjusagopanādivasena suṭṭhu
rakkhanaṃ. Adhikarotīti adhikaraṇaṃ, kāraṇassetaṃ nāmaṃ. Ārakkhādhikaraṇanti bhāvanapuṃsakaṃ,
ārakkhahetūti attho. Daṇḍādānādīsu paraṃ nissedhanatthaṃ daṇḍassa ādānaṃ
daṇḍādānaṃ. Ekatodhārādino satthassa ādānaṃ satthādānaṃ. Kalahoti kāyakalahopi
vācākalahopi. Purimo purimo virodho viggaho. Pacchimo pacchimo vivādo. Tuvaṃ
tuvanti agāravavacanaṃ tuvaṃ tuvaṃ.
      [112] Idāni paṭilomanayenāpi taṃ samudācārataṇhaṃ dassetuṃ puna
"ārakkhādhikaraṇan"ti ārabhanto desanaṃ nivattesi. Tattha kāmataṇhāti
pañcakāmaguṇikarāgavasena uppannā rūpāditaṇhā. Bhavataṇhāti sassatadiṭṭhisahagato rāgo.
Vibhavataṇhāti ucchedadiṭṭhisahagato rāgo. Ime dve dhammāti vaṭṭamūlataṇhā ca
samudācārataṇhā cāti ime dve dhammā. Dvayenāti taṇhālakkhaṇena 1- ekabhāvaṃ
gatāpi vaṭṭamūlasamudācāravasena dvīhi koṭṭhāsehi vedanāya ekasamosaraṇā
bhavanti, vedanāpaccayena ekapaccayāti attho. Tividhaṃ hi samosaraṇaṃ
osaraṇasamosaraṇaṃ, sahajātasamosaraṇaṃ, paccayasamosaraṇañca. Tattha "atha kho sabbāni tāni
gāmasamosaraṇāni bhavantī"ti 2- idaṃ osaraṇasamosaraṇaṃ nāma. "../../bdpicture/chandamūlakā āvuso
ete dhammā phassasamudayā vedanāsamosaraṇā"ti 3- idaṃ sahajātasamosaraṇaṃ nāma.
"dvayena vedanāya ekasamosaraṇā"ti idaṃ pana paccayasamosaraṇanti veditabbaṃ.
@Footnote: 1 cha.Ma. taṇhālakkhaṇavasena                2 dī.Sī. 9/524/234 tevijjasutta
@3 aṅ. aṭṭhaka. 23/189/351 mūlakasutta, aṅ. dasaka. 24/58/85 mūlakasutta (sayā)
      [113] Cakkhusamphassoti ādayo sabbe vipākaphassāyeva. Tesu 1-
ṭhapetvā cattāro lokuttaravipākaphasse avasesā battiṃsa phassā honti. Yadidaṃ
phassoti ettha pana phasso bahudhā vedanāya paccayo hoti.
     [114] Yehi ānanda ākārehīti ādīsu ākārā vuccanti
vedanādīnaṃ aññamaññaṃ asadisasabhāvā. Teyeva sādhukaṃ dassiyamānā taṃ taṃ līnamatthaṃ
gamentīti liṅgāni. Tassa tassa sañjānanahetuto nimittāni. Tathā tathā
uddisitabbato uddesā. Tasmā ayamettha attho:- "ānanda yehi ākārehi .pe.
Yehi uddesehi nāmakāyassa nāmasamūhassa paññatti hoti, yā esā ca
vedanāya vedayitākāre vedayitaliṅge vedayitanimitte vedanāti uddese sati,
saññāya sañjānanākāre sañjānanaliṅge sañjānananimitte saññāti uddese
sati, saṅkhārānaṃ cetanākāre cetanāliṅge cetanānimitte cetanāti uddese
sati, viññāṇassa vijānanākāre vijānanaliṅge vijānananimitte viññāṇanti
uddese sati `ayaṃ nāmakāyo'ti nāmakāyassa paññatti hoti, tesu
nāmakāyapaññattihetūsu vedanādīsu ākārādīsu asati api nu kho rūpakāye
adhivacanasamphasso paññāyetha. Yvāyaṃ cattāro khandhe vatthuṃ katvā manodvāre
adhivacanasamphassavevacano manosamphasso uppajjati, api nu kho so rūpakāye paññāyetha,
pañca pasāde vatthuṃ katvā 2- uppajjeyyā"ti. Atha āyasmā ānando
ambarukkhe asati jambūrukkhato ambapakkassa uppattiṃ viya rūpakāyato tassa uppattiṃ
asampaṭicchanto nohetaṃ bhanteti āha.
      Dutiyapañhe ruppanākāraruppanaliṅgaruppananimittavasena rūpanti
uddesavasena ca ākārādīnaṃ attho veditabbo. Paṭighasamphassoti 3- sappaṭigharūpakkhandhaṃ
vatthuṃ katvā uppajjanakasamphasso. Idhāpi thero jambūrukkhe asati ambarukkhato
jambūpakkassa uppattiṃ viya nāmakāyato tassa uppattiṃ asampaṭicchanto "nohetaṃ
bhante"ti āha.
@Footnote: 1 i. te     2 cha.Ma. katvā katvā.    3 Ma. sappaṭighasamphassoti.
      Tatiyapañho ubhayavaseneva vutto. Tatra thero ākāse ambajambūpakkānaṃ
uppattiṃ viya nāmarūpābhāve dvinnaṃpi phassānaṃ uppattiṃ asampaṭicchanto
"nohetaṃ bhante"ti āha.
      Evaṃ dvinnaṃ phassānaṃ visuṃ visuṃ paccayaṃ dassetvā idāni dvinnaṃpi
tesaṃ avisesato nāmarūpapaccayataṃ dassetuṃ "yehi ānanda ākārehī"ti
catutthapañhaṃ ārabhi.
      Yadidaṃ nāmarūpanti yaṃ idaṃ nāmarūpaṃ, yaṃ etaṃ 1- chasupi dvāresu
nāmarūpaṃ, eseva hetu eseva paccayoti attho. Cakkhudvārādīsu hi cakkhvādīni
ceva rūpārammaṇādīni ca rūpaṃ, sampayuttakā khandhā nāmanti evaṃ pañcavidhopi
so phasso nāmarūpapaccayāva phasso. Manodvārepi hadayavatthuñceva yañca rūpaṃ
ārammaṇaṃ hoti, idaṃ rūpaṃ. Sampayuttadhammā ceva yañca arūpaṃ ārammaṇaṃ hoti,
idaṃ nāmanti. 2- Evaṃ manosamphassopi nāmarūpapaccayāva 3- phassoti veditabbo.
Nāmarūpaṃ panassa bahudhā paccayo hoti.
      [115] Na okkamissathāti pavisitvā vattamānaṃ 4- viya paṭisandhivasena
na vattissatha. Samucchissathāti 5- paṭisandhiviññāṇe asati api nu kho suddhaṃ
avasesaṃ nāmarūpaṃ antomātukucchismiṃ kalalādibhāvena samucchitaṃ 6- missakabhūtaṃ hutvā
vattissatha. Okkamitvā vokkamissathāti paṭisandhivasena okkamitvā cutivasena
vokkamissatha, nirujjhissathāti attho. So panassa nirodho na tasseva cittassa
nirodhena hoti, tato dutiyatatiyānaṃ nirodhena na hoti.
      Paṭisandhicittena hi saddhiṃ samuṭṭhitāni samatiṃsa kammajarūpāni
nibbattanti. Tesu pana ṭhitesuyeva soḷasa bhavaṅgacittāni uppajjitvā nirujjhanti.
Etasmiṃ antare gahitapaṭisandhikassa dārakassa vā mātuyā vā panassa antarāyo
natthi. Ayañhi anokāso nāma. Sace pana paṭisandhicittena saddhiṃ samuṭṭhitarūpāni
sattarasamassa bhavaṅgassa paccayaṃ dātuṃ sakkonti, pavatti pavattati, paveṇī
@Footnote: 1 cha.Ma., i. idaṃ                 2 cha.Ma. arūpaṃ nāma, i. idaṃ arūpanti
@3 cha.Ma., i. vasaddo na dissati       4 cha.Ma., i. pavattamānaṃ
@5 cha.Ma. samuccissathāti              6 cha.Ma. samuccitaṃ
Ghaṭiyati. Sace pana na sakkonti, pavatti nappavattati, paveṇī na ghaṭiyati,
vokkamanaṃ 1- nāma hoti, taṃ sandhāya "okkamitvā vokkamissathā"ti  vuttaṃ.
           Itthattāyāti itthabhāvāya, evaṃ paripuṇṇapañcakkhandhabhāvāyāti attho.
           Daharasseva satoti mandasseva santassa. 2- Vocchijjissathāti
upacchijjissatha. Vuḍḍhiṃ viruḷhiṃ vepullanti viññāṇe upacchinne suddhaṃ
nāmarūpameva uṭṭhahitvā paṭhamavayavasena vuḍḍhiṃ, majjhimavayavasena viruḷhiṃ, pacchimavayavasena
vepullaṃ api nu kho āpajjissathāti. Dasavassavīsativassa .pe. Vassasahassasampāpanena
vā api nu kho vuḍḍhiṃ viruḷhiṃ  vepullaṃ āpajjissathāti attho.
      Tasmātihānandāti yasmā mātu kucchiyaṃ paṭisandhiggahaṇepi kucchivāsepi
kucchito nikkhamanepi, pavattiyaṃ dasavassādikālepi viññāṇamevassa paccayo, tasmā
eseva hetu esa paccayo nāmarūpassa yadidaṃ viññāṇaṃ. Yathā hi rājā attano
parisaṃ niggaṇhanto evaṃ vadeyya "tvaṃ uparājā, tvaṃ senāpatīti kena kato,
nanu mayā kato, sace hi mayi akaronte tvaṃ attano dhammatāya uparājā vā
senāpati vā bhaveyyāsi, jāneyyāma te 3- balan"ti. Evameva viññāṇaṃ
nāmarūpassa paccayo hoti. Atthato evaṃ nāmarūpaṃ vadati viya "tvaṃ nāmaṃ nāma, 4-
tvaṃ rūpaṃ nāma, tvaṃ nāmarūpaṃ nāmāti kena kataṃ, nanu mayā kataṃ, sace hi mayi
purecārike hutvā mātu kucchimhi paṭisandhiṃ aggaṇhante tvaṃ nāmaṃ vā rūpaṃ
vā nāmarūpaṃ vā bhaveyyāsi, jāneyyāma te balan"ti. Tampanetaṃ viññāṇaṃ
nāmarūpassa bahudhā paccayo hoti.
      [116] Dukkhasamudayasambhavoti dukkharāsisambhavo. Yadidaṃ  nāmarūpanti
yaṃ idaṃ nāmarūpaṃ, eseva hetu esa paccayo. Yathā hi rājapurisā rājānaṃ
niggaṇhantaṃ 5- evaṃ vadeyyuṃ "tvaṃ rājāti kena kato, nanu amhehi 6- kato,
sace hi mayi uparājaṭṭhāne, mayi senāpatiṭṭhāne atiṭṭhante tvaṃ ekakova
rājā bhaveyyāsi, passeyyāma te rājabhāvan"ti, evameva nāmarūpampi atthato
@Footnote: 1 cha.Ma. vokkamati                 2 cha.Ma., i. mandassa bālasseva santassa.
@3 cha.Ma., i. vo evamuparipi         4 cha.Ma., i. nāmasaddo na dissati.
@5 cha.Ma., i. niggaṇhanto              6 cha.Ma., i. mayā.
Evaṃ viññāṇampi 1- vadati viya  "tvaṃ paṭisandhiviññāṇanti kena kataṃ, nanu
amhehi kataṃ, sace hi tvaṃ tayo khandhe hadayavatthuñca anissāya paṭisandhiviññāṇaṃ
nāma bhaveyyāsi, passeyyāma te paṭisandhiviññāṇabhāvan"ti. Tañca panetaṃ nāmarūpaṃ
viññāṇassa bahudhā  paccayo hoti.
      Ettāvatā khoti viññāṇe nāmarūpassa paccaye honte, nāmarūpe
viññāṇassa paccaye honte, dvīsu aññamaññapaccayavasena pavattesu ettakena
jāyetha vā .pe. Upapajjetha 2- vā, jātiādayo paññayeyyuṃ aparāparaṃ vā
cutipaṭisandhiyoti.
      Adhivacanapathoti "sirivaḍḍhako dhanavaḍḍhako"ti ādikassa atthaṃ adisvā
nāmavacanamattameva 3- adhikicca pavattassa vohārassa patho. Niruttipathoti saratīti
sato, sampajānātīti sampajānoti ādikassa kāraṇāpadesavasena pavattassa
vohārassa patho. Paññattipathoti "paṇḍito byatto medhāvī nipuṇo
kataparappavādo"ti ādikassa nānappakārato viññāpanavasena 4- pavattassa
vohārassa patho. Iti tīhi padehi 5- adhivacanādīnaṃ vatthubhūtā khandhāpi 6- kathitā.
Paññāvacaranti paññāya avacaritabbaṃ jānitabbaṃ. Vaṭṭaṃ vattatīti 7- saṃsāravaṭṭaṃ
vattati, 7- itthattanti itthabhāvo, 8- khandhapañcakassetaṃ nāmaṃ. Paññāpanāyāti
nāmapaññattatthāya. "vedanā saññā"ti ādinā nāmapaññattatthāya, khandhapañcakaṃpi
ettāvatā paññāyatīti attho. Yadidaṃ nāmarūpaṃ saha viññāṇenāti yaṃ idaṃ
nāmarūpaṃ saha viññāṇena aññamaññapaccayatāya pavattati, ettāvatāti vuttaṃ
hoti. Idaṃ hettha niyyātavacanaṃ 9-.
                          Attapaññattivaṇṇanā
      [117] Iti bhagavā "gambhīro cāyaṃ ānanda paṭiccasamuppādo
gambhīrāvabhāso cā"ti padassa anusandhiṃ dassetvā idāni "tantākulakajātā"ti
@Footnote: 1 cha.Ma.i. pisaddo na dissati  2 i. uppajjeyyātha  3 cha.Ma. vacanamattameva
@4 cha.Ma.,i. ñāpanavasena  5 i. tīhipi imehi.  6 cha.Ma. khandhāva  7 ka. vaṭṭatīti...
@  vaṭṭati  8 cha.Ma.,i. itthaṃbhāvo  9 cha.Ma. niyyātitavacanaṃ, i. niyyātanavacanaṃ
Padassa anusandhiṃ dassento "kittāvatā cā"ti ādikaṃ desanaṃ ārabhi. Tattha
rūpiṃ vā hi ānanda parittaṃ attānanti ādīsu yo avaḍḍhitaṃ kasiṇanimittaṃ
attāti gaṇhāti, so rūpiṃ parittaṃ paññapeti. 1- Yo pana nānākasiṇalābhī hoti,
so taṃ kadāci nīlo, kadāci pītakoti paññapeti. Yo vaḍḍhitaṃ kasiṇanimittaṃ
attāti gaṇhāti, so rūpiṃ 2- anantaṃ paññapeti. Yo vā pana avaḍḍhitakasiṇanimittaṃ
ugghātetvā nimittaphuṭṭhokāsaṃ vā tattha pavatte cattāro khandhe vā tesu
viññāṇamattameva vā attāti gaṇhāti, so arūpiṃ parittaṃ paññapeti. Yo
vaḍḍhitakasiṇanimittaṃ 3- ugghātetvā nimittaphuṭṭhokāsaṃ vā tattha pavatte cattāro
khandhe vā tesu viññāṇamattameva vā attāti gaṇhāti, so arūpiṃ 4- anantaṃ 5-
paññapeti.
      [118] Tatrānandāti ettha tatrāti tesu catūsu diṭṭhigatikesu.
Etarahi vāti idāneva, na ito paraṃ. Ucchedavasenetaṃ vuttaṃ. Tathābhāviṃ 6- vāti
7- tathāvāse loke bhāviṃ. Sassatavasenetaṃ vuttaṃ. Atathaṃ vā pana santanti atathasabhāvaṃ
samānaṃ vā. 8- Tathattāyāti tathabhāvāya. Upakappessāmīti sampādessāmi. Imināpi 9-
vivādaṃ dasseti. Ucchedavādī hi "sassatavādino attānaṃ atathaṃ anucchedasabhāvaṃpi
samānaṃ tathattāya 10- ucchedasabhāvāya upakappessāmi, sassatavādaṃ ca jānāpetvā
ucchedavādameva naṃ gāhessāmī"ti cintesi. 11- Sassatavādīpi "ucchedavādino
attānaṃ atathaṃ asassatasabhāvaṃpi samānaṃ tathattāya sassatabhāvāya upakappessāmi,
ucchedavādaṃ ca jānāpetvā sassatavādameva naṃ gāhessāmī"ti 12- cintesi.
      Evaṃ santaṃ khoti evaṃ samānaṃ rūpiṃ parittaṃ attānaṃ paññāpayantanti 13-
attho. Rūpinti rūpakasiṇalābhiṃ. Parittattānudiṭṭhi anusetīti paritto attāti ayaṃ
diṭṭhi anuseti, sā pana na valli viya ca latā viya ca anuseti. Appahīnaṭṭhena
@Footnote: 1 i. paññāpeti evamuparipi.   2 ka. rūpinaṃ   3 cha.Ma.,i. vaḍḍhitaṃ nimittaṃ.
@4 ka. arūpinaṃ   5 i. anattaṃ.  6 cha.Ma.,i. tatthabhāviṃ   7-7 cha.Ma.,i. tattha vā
@ paraloke bhāviṃ. 8 cha.Ma.,i. vā saddo na dissati.  9 cha.Ma.,i. pi saddo na dissati.
@10 tathatthāya evamuparipi.   11 cha.Ma. cinteti evamuparipi.
@12 i. gāhāpessāmi.    13 paññapentanti, i. paññāpenti evamuparipi.
Anusetīti veditabbā. 1- Iccālaṃ vacanāyāti taṃ puggalaṃ evarūpā diṭṭhi anusetīti
vattuṃ yuttaṃ. Esa nayo sabbattha.
      Arūpinti ettha pana arūpakasiṇalābhiṃ, arūpakkhandhagocaraṃ vāti evamattho
daṭṭhabbo. Ettāvatā lābhino cattāro, tesaṃ antevāsikā cattāro, takkikā
cattāro, tesaṃ antevāsikā cattāroti atthato 2- soḷasadiṭṭhigatikā dassitā
honti.
                         Naattapaññattivaṇṇanā
      [119] Evaṃ ye attānaṃ paññapenti, te dassetvā idāni
ye na paññapenti, te dassetuṃ "kittāvatā ca ānandā"ti ādimāha. Ke
pana na paññapenti?  sabbe tāva ariyapuggalā na paññapenti. Ye ca bahussutā
tipiṭakadharā dvipiṭakadharā ekapiṭakadharā, antamaso ekanikāyaṃpi sādhukaṃ vinicchinitvā
uggahitadhammakathikopi āraddhavipassakopi puggalo, te na paññapentiyeva. 3-
Etesaṃ hi paṭibhāgakasiṇe paṭibhāgakasiṇamicceva saññā 4- hoti. Arūpakkhandhesu ca
arūpakkhandhā icceva.
                        Attasamanupassanāvaṇṇanā
      [121] Evaṃ ye na paññapenti, te dassetvā idāni ye te
paññapenti, te yasmā diṭṭhivasena samanupassitvā paññapenti, sā 5- panesā 5-
samanupassanā vīsativatthukāya sakkāyadiṭṭhiyā appahīnattā hoti, tasmā taṃ
vīsativatthukaṃ sakkāyadiṭṭhiṃ dassetuṃ puna kittāvatā ca 6- ānandāti ādimāha,
      tattha vedanaṃ vā hīti iminā vedanākkhandhavatthukā sakkāyadiṭṭhi
kathitā. 7- Appaṭisaṃvedano me attāti iminā rūpakkhandhavatthukā. Attā me
@Footnote: 1 cha.Ma. veditabbo, i. veditabbaṃ.   2 cha.Ma. attato    3 i. paññāpetiyeva.
@4 cha.Ma. ñāṇaṃ.   5-5 cha.Ma. sā ca nesaṃ, i. sā hi ca nesaṃ.
@6 i. casaddo na dissati.   7 i. vuttā.
Vediyati, vedanādhammo hi me attāti iminā saññāsaṅkhāraviññāṇakkhandhavatthukā.
Idaṃ hi khandhattayaṃ vedanāsampayuttattā vediyati. Etassa ca vedanādhammo
avippayuttasabhāvo.
      [122] Idāni tattha dosaṃ dassento "tatrānandā"ti ādimāha.
Tattha tatrāti tesu tīsu diṭṭhigatikesu. Yasmiṃ ānanda samayeti ādi yo yo
yaṃ yaṃ vedanaṃ attāti samanupassati, tassa tassa attano kadāci bhāvaṃ, kadāci
abhāvanti evamādidosadassanatthaṃ vuttaṃ.
      [123] Aniccādīsu hutvā abhāvato aniccā. Tehi tehi kāraṇehi
saṅgamma samāgamma katāti saṅkhatā. Taṃ taṃ paccayaṃ paṭicca sammā kāraṇeneva
uppannāti paṭiccasamuppannā. Khayoti ādi sabbaṃ bhaṅgassa vevacanaṃ. Yaṃ hi bhijjati,
taṃ khīyatipi vayatipi virajjatipi nirujjhatipi, tasmā khayadhammāti ādi vuttaṃ.
      Byagā meti vi agāti byagā, vigato niruddho me attāti attho.
Kiṃ pana ekasseva tīsupi kālesu "eso me attā"ti hotīti, kiṃ pana na
bhavissati. Diṭṭhigatikassa hi thūsarāsimhi nikkhittakhāṇukasseva 1- niccalatā nāma
natthi, vanamakkaṭo viya aññaṃ gaṇhāti, aññaṃ muñcati. Aniccaṃ sukhaṃ dukkhaṃ
vokiṇṇanti 2- visesena taṃ taṃ vedanaṃ attāti samanupassanto aniccañceva
sukhañca dukkhañca attānaṃ samanupassati, avisesena 3- vedanaṃ attāti samanupasasanto
vokiṇṇaṃ uppādavayadhammaṃ attānaṃ samanupassati. Vedanā hi tividhā
ceva uppādavayadhammā ca,  tañcesa attāti samanupassati. Iccassa anicco ceva
attā āpajjati, ekakkhaṇe ca bahunnaṃ vedanānaṃ uppādo. Taṃ 4- kho panesa
aniccaṃ attānaṃ anujānāti,  na ekakkhaṇe bahunnaṃ vedanānaṃ uppatti atthi.
Imamatthaṃ sandhāya "tasmātihānanda etenapetaṃ nakkhamati" `vedanā me attā'ti
samanupassitun"ti vuttaṃ.
      [124] Yattha panāvusoti yattha suddharūpakkhandhe sabbaso vedayitaṃ
natthi. Api nukho tatthāti api nukho tasmiṃ vedanā virahite tālavaṇṭe vātapāne
@Footnote: 1 i. nikhātakhāṇukasseva               2 cha.Ma. aniccasukhadukkhavokiṇṇanti
@3 i. aviseseneva                  4 i. na kho panesa
Vā asmīti evaṃ ahaṃkāro uppajjeyyāti attho. Tasmātihānandāti yasmā
suddharūpakkhandho uṭṭhāya asmīti 1- na vadati, tasmā etenapi etaṃ nakkhamatīti
attho.
      [125] Api nukho tattha ayamahamasmīti siyāti api nukho tesu
vedanādhammesu tīsu khandhesu ekakkhandhopi 2- ayaṃ nāma ahamasmīti evaṃ vattabbo
siyā. Athavā vedanānirodhā saheva vedanāya niruddhesu tesu tīsu khandhesu api
nukho ayamahamasmīti vā ahamasmīti vā uppajjeyyāti attho. Athāyasmā
ānando sasavisāṇassa tikhiṇabhāvaṃ viya taṃ asampaṭicchanto no hetaṃ bhanteti āha.
      Ettāvatā kiṃ kathitaṃ hoti? vaṭṭakathā kathitā hoti. Bhagavā hi
Vaṭṭakathaṃ kathento katthaci avijjāsīsena kathesi, 3- katthaci  taṇhāsīsena, katthaci
diṭṭhisīsena. Tattha "purimā bhikkhave koṭi na paññāyati avijjāya `ito pubbe
avijjā nāhosi, atha pacchā sambhavī'ti, evañcidaṃ bhikkhave vuccati. Atha ca pana
paññāyati idappaccayā avijjā"ti 4- evaṃ avijjāsīsena kathitā. "purimā bhikkhave
koṭi na paññāyati bhavatañhāya `ito pubbe bhavataṇhā nāhosi, atha pacchā
sambhavī'ti, evañcidaṃ bhikkhave vuccati. Atha ca pana paññāyati idappaccayā
bhavatañhāti 5- evaṃ taṇhāsīsena kathitā. "purimā bhikkhave koṭi na paññāyati
bhavadiṭṭhiyā `ito pubbe bhavadiṭṭhi nāhosi, atha pacchā sambhavī'ti, evañcidaṃ
bhikkhave vuccati. Atha ca pana paññāyati idappaccayā bhavadiṭṭhī"ti evaṃ diṭṭhisīsena
kathitā. Idhāpi diṭṭhisīseneva kathitā. Diṭṭhigatiko hi sukhādivedanaṃ attāti
gahetvā ahaṃkāramamaṃkāraparāmāsavasena sabbabhavayonigativiññāṇaṭṭhitisattāvāsesu
tato tato cavitvā tattha tattha upapajjanto mahāsamudde vātukkhittanāvā viya
sattaṃ samitaṃ paribbhamati, vaṭṭato sīsaṃ ukkhipituṃyeva na sakkoti.
      [126] Iti bhagavā paccayākāramuḷhassa diṭṭhigatikassa ettakena
kathāmaggena vaṭṭaṃ kathetvā idāni vivaṭṭaṃ kathento yato kho pana ānanda
bhikkhūti ādimāha.
@Footnote: 1 cha.Ma.,i. ahamasmīti   2 cha.Ma.,i. ekadhammopi.   3 i. katheti evamuparipi.
@4 aṅ. dasaka 24/61/90 avijjāsutta      5 aṅ. dasaka 24/62/92 taṇhāsutta
      Tañca pana vivaṭṭakathaṃ bhagavā desanāsu kusalatāya 1- visaṭṭhakammaṭṭhānaṃ
navakammādivasena vikkhittapuggalaṃ anāmasitvā kārakassa satipaṭṭhānavihārino
puggalassa vasena ārabhanto neva vedanaṃ attānaṃ samanupassatīti ādimāha. Evarūpo
hi bhikkhu "yaṃkiñci rūpaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ ajjhattaṃ vā bahiddhā vā
oḷārikaṃ vā sukhumaṃ vā hīnaṃ vā paṇītaṃ  vā yaṃ dūre vā santike vā, sabbaṃ
rūpaṃ aniccato vavaṭṭhapeti, ekaṃ sammasanaṃ dukkhato vavaṭṭhapeti, ekaṃ sammasanaṃ
anattato vavaṭṭhapeti, ekaṃ sammasanan"ti 2- ādinā nayena vuttassa
sammasanañāṇassa vasena sabbadhammesu pavattattā neva vedanaṃ attānaṃ 3- samanupassati,
na aññe 4- dhamme, 4- so evaṃ asamanupassanto na kiñci loke upādiyatīti
khandhalokādibhede loke rūpādīsu dhammesu kiñci ekaṃ dhammaṃpi attāti vā
attaniyanti vā na upādiyati.
      Anupādiyaṃ ca na paritassatīti anupādiyanto taṇhādiṭṭhimānaparitassanāyapi
na paritassati. Aparitassanti aparitassamāno. Paccattaññeva parinibbāyatīti
attanāva kilesaparinibbānena parinibbāyati, evaṃ parinibbutassa panassa
paccavekkhaṇapavattidassanatthaṃ khīṇā jātīti ādi vuttaṃ.
      Iti sā diṭṭhīti yā tathā vimuttassa arahato diṭṭhi, sā evaṃ
diṭṭhi. "itissa diṭṭhī"tipi pāṭho. So 5- tathā vimutto arahā, evaṃ assa
diṭṭhīti attho. Tadakallanti taṃ na yuttaṃ. Kasmā? evaṃ hi sati "arahā na
kiñci jānātī"ti vuttaṃ bhaveyya, evaṃ ñatvā vimuttañaca arahantaṃ "na kiñci
jānātī"ti vattuṃ na yuttaṃ. Teneva catunnaṃpi nayānaṃ avasāne "taṃ kissa hetū"ti
ādimāha.
      Tattha yāvatānanda adhivacananti yattako adhivacanasaṅkhāto vohāro
atthi. Yāvatā adhivacanapathoti yattako adhivacanapatho, khandhā āyatanāni dhātuyo
vā atthi. Esa nayo sabbattha. Paññāvacaranti paññāya avacaritabbaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma.,i. kusalattā.  2 khu. paṭi 31/48 sammasanañāṇaniddesa   3 cha.Ma. attāti.
@4-4 cha.Ma. na aññaṃ so evaṃ i. na añña' dhammaṃ so evaṃ       5 cha.Ma.,i. yo
Khandhapañcakaṃ. Tadabhiññāti taṃ abhijānitvā. Ettakena bhagavatā kiṃ dassitaṃ.
Tantākulakapadasseva anusandhi dassitā. 1-
                        Sattaviññāṇaṭṭhitivaṇṇanā
      [127] Idāni yo so 2- "na paññapetī"ti vutto, so yasmā
gacchanto gacchanto ubhatobhāgavimutto nāma hoti. Yo ca "na samanupassatī"ti
vutto, so yasmā gacchanto gacchanto paññāvimutto nāma hoti. Tasmā tesaṃ
heṭṭhā vuttānaṃ dvinnaṃ bhikkhūnaṃ nigamanaṃ ca nāmaṃ cadassetuṃ satta kho imā
ānanda viññāṇaṭṭhitiyoti ādimāha.
      Tattha sattāti paṭisandhivasena vuttā, ārammaṇavasena saṅgītisutte 3-
vuttā catasso āgamissanti. Viññāṇaṃ tiṭṭhati etthāti viññāṇaṭṭhiti,
viññāṇapatiṭṭhānassetaṃ adhivacanaṃ. Dve ca āyatanānīti dve nivāsanaṭṭhānāni.
Nivāsanaṭṭhānañca idhāyatananti adhippetaṃ. Teneva vakkhati "asaññīsattāyatanaṃ 4-
nevasaññānāsaññāyatanameva dutiyanti. Kasmā panetaṃ sabbaṃ gahitanti?
vaṭṭapariyādānatthaṃ. Vaṭṭaṃ hi na suddhaviññāṇaṭṭhitivasena vā suddhāyatanavasena vā
pariyādānaṃ gacchati, bhavayonigatisattāvāsavasena pana gacchati, tasmā sabbemetaṃ gahitaṃ.
Idāni anukkamena tamatthaṃ vibhajanto katamā sattāti ādimāha.
      Tattha seyyathāpīti nidassanaṭṭhe nipāto, yathā manussāti attho.
Aparimāṇesu hi cakkavāḷesu aparimāṇānaṃ manussānaṃ vaṇṇasaṇṭhānādivasena
dvepi ekasadisā natthi. Yepi hi katthaci yamakabhātaro vaṇṇena vā saṇṭhānena
vā ekasadisā honti, tesaṃpi ālokitavilokitakathitahasitagamanaṭhānādīhi viseso
hotiyeva. Tasmā nānattakāyāti vuttā. Paṭisandhisaññā pana nesaṃ tihetukāpi
dvihetukāpi ahetukāpi honti, "nānattasaññino"ti vuttā.
@Footnote: 1 cha.Ma., i. dassito                    2 cha.Ma. so na dissati
@3 dī. pāṭi 11/311/203 saṅgītisutta (18)    4 cha.Ma., i. asaññasattāyatanaṃ.
      Ekacce ca devāti chakāmāvacaradevā. Tesu hi kesañci kāyo nīlo
hoti, kesañci pītakādivaṇṇo. Saññā pana nesaṃ dvihetukāpi tihetukāpi
honti ahetukā natthi.
      Ekacce ca vinipātikāti catuapāyavinimuttakā uttaramātā yakkhinī,
piyaṅkaramātā, pussamittā 1- dhammaguttāti evamādikā vemānikapetā. 2- Etesaṃ hi
pītaodātakāḷamaṅgurucchavisāmavaṇṇādivasena ceva kīsathūlarassadīghavasena ca kāyo
nānā hoti, manussānaṃ viya dvihetukatihetukāhetukavasena saññāpi. Te pana devā
viya na mahesakkhā, kapaṇamanussā viya appesakkhā, dullabhaghāsacchādanā dukkhapīḷitā
viharanti. Ekacce kāḷapakkhe dukkhitā juṇhapakkhe sukhitā honti, tasmā
sukhasamussayato vinipatitattā vinipātikāti vuttā. Ye panettha tihetukā tesaṃ
dhammābhisamayopi hoti,  piyaṅkaramātā hi yakkhinī paccūsasamaye anuruddhattherassa
dhammaṃ sajjhāyato sutvā:-
                "mā saddamakari piyaṅkara
                bhikkhu dhammapadāni bhāsati.
                Apica dhammapadaṃ vijāniya
                paṭipajjema hitāya no siyā.
                Pāṇesu ca saññamāmase 3-
                sampajānamusā na bhaṇāma se
                sikkhema susīlyamattano
                api muccema pisācayoniyā"ti. 4-
      Evaṃ puttakaṃ saññāpetvā taṃdivasaṃ sotāpattiphalaṃ pattā. Uttaramātā
pana bhagavato dhammaṃ sutvāva sotāpannā jātā.
      Brahmakāyikāti brahmapārisajjā brahmapurohitā mahābrahmāno.
Paṭhamābhinibbattāti te sabbepi paṭhamena jhānena abhinibbattā. Tesu
@Footnote: 1 cha.Ma. phussamittā. i. punabbasumittā  2 cha.Ma., i. aññe ca vemānikā petā.
@3 ka. saṃyamāmase    4 saṃ.sagā. 15/240/252 piyaṅkarasutta
Brahmapārisajjā pana parittena abhinibbattā, tesaṃ kappassa tatiyo bhāgo
āyuppamāṇaṃ. Brahmapurohitā majjhimena, tesaṃ upaḍḍhakappo āyuppamāṇaṃ,
kāyo ca tesaṃ vipphārikataro hoti. Mahābrahmāno paṇītena, tesaṃ kappo
āyuppamāṇaṃ, kāyo pana tesaṃ ativipphārikatarova 1- hoti. Iti te kāyassa
nānattā, paṭhamajjhānavasena saññāya ekattā nānattakāyā ekattasaññinoti
veditabbā.
      Yathā ca te, evaṃ catūsu apāyesu sattā. Nirayesu hi kesañci
gāvutaṃ, kesañci aḍḍhayojanikaṃ, kesañci yojanaṃ attabhāvo hoti, devadattassa
pana yojanasatiko jāto. Tiracchānesupi keci khuddakā, keci mahantā. Pittivisayesu 2-
keci saṭṭhihatthā honti, keci sattatihatthā, keci asītihatthā, keci suvaṇṇā, keci
dubbaṇṇā honti. Tathā kālakañjikā 3- asuRā. Apicettha dīghapiṭṭhikapetā nāma
saṭṭhiyojanikāpi honti. Saññā pana sabbesaṃpi akusalavipākāhetukāpi 4- honti.
Iti āpāyikāpi nānattakāyā ekattasaññinotveva saṅkhayaṃ gacchanti.
      Ābhassarāti daṇḍaukkāya acci viya etesaṃ sarīrato ābhā chijjitvā
chijjitvā patantī viya saratīti 5- ābhassaRā. Tesu catukkapañcakanayesu 6-
dutiyatatiyajjhānadvayaṃ parittaṃ bhāvetvā upapannā parittābhā nāma honti,
tesaṃ dve kappā āyuppamāṇaṃ. Majjhimaṃ bhāvetvā upapannā appamāṇābhā
nāma honti. Tesaṃ cattāro kappā āyuppamāṇaṃ. Paṇītaṃva bhāvetvā upapannā
ābhassarā nāma honti, tesaṃ aṭṭha kappā āyuppamāṇaṃ. Idha pana
ukkaṭṭhaparicchedavasena sabbepi te gahitā. Sabbesaṃpi 7- tesaṃ kāyo ekavipphārova
hoti, saññā pana avitakkavicāramattā vā avitakkāvicārā vāti nānā.
      Subhakiṇhāti 8- subhena okiṇṇā vikiṇṇā, subhena sarīrappabhāvaṇṇena
ekaghanāti attho. Etesaṃ hi ābhassarānaṃ viya na chijjitvā chijjitvā
@Footnote: 1 cha.Ma. ativipphāriko, i. ativipphārikova. 2 cha.Ma. pettivisayepi,
@  i. pettivisayesupi.  3 i. kālakañjā.  4 cha.Ma.,i....ahetukāva.  5 cha.Ma. sarati
@  vissaratīti, i. sarati visaratīti.          6 cha.Ma. pañcakanayena, i. pañcakanaye
@7 cha.Ma.,i. sabbesañhi.               8 i. subhakiṇṇā evamuparipi
Pabhā gacchati. Pañcakanaye pana parittamajjhimapaṇītassa catutthajjhānassa vasena
soḷasadvattiṃsacatusaṭṭhikappāyukā parittasubhā appamāṇasubhā subhakiṇhā nāma
hutvā nibbattanti. Iti sabbepi te ekattakāyā ceva catutthajjhānasaññāya
ekattasaññino cāti veditabbā. Vehapphalāpi ca catutthaviññāṇaṭṭhitimeva bhajanti.
Asaññīsattā 1- viññāṇābhāvā ettha saṅgahaṃ na gacchanti, sattāvāsesu
gacchanti.
      Suddhāvāsāpi vivaṭṭapakkhe ṭhitā, na sabbakālikā kappasatasahassaṃpi
asaṅkheyyaṃpi buddhasuññe loke na uppajjanti. Soḷasakappasahassabbhantare
buddhesu uppajjantesuyeva uppajjanti. Dhammacakkappavattassa bhagavato
khandhavāraṭṭhānasadisā honti, tasmā neva viññāṇaṭṭhitiṃ na sattāvāsaṃ bhajanti.
Mahāsivatthero pana "na kho pana so sāriputta sattāvāso sulabharūpo, yo mayā
anāvuṭṭhapubbo 2- iminā dīghena addhunā aññatra suddhāvāsehi devehī"ti 3-
iminā suttena suddhāvāsāpi catutthaviññāṇaṭṭhitiṃ catutthasattāvāsaṃyeva bhajantīti
vadati, taṃ apaṭibāhiyattā suttassa anuññātaṃ.
      Sabbaso rūpasaññānanti ādīnaṃ attho visuddhimagge vutto.
Nevasaññānāsaññāyatanaṃ pana yatheva saññāya, evaṃ viññāṇassāpi sukhumattā
neva viññāṇaṃ nāviññāṇaṃ. Tasmā viññāṇaṭṭhitīsu avatvā āyatanesu vuttaṃ.
      [128] Tatrāti tāsu viññāṇaṭṭhitīsu. Tañca pajānātīti tañca
viññāṇaṭṭhitiṃ pajānāti. Tassā ca samudayanti "avijjāsamudayā rūpasamudayo"ti 4-
ādinā nayena tassā samudayañca pajānāti. Tassā ca atthaṅgamanti  "avijjānirodhā
rūpanirodho"ti 5- ādinā nayena tassā atthaṅgamañca pajānāti. Assādanti
yaṃ rūpaṃ .pe. Yaṃ viññāṇaṃ paṭicca uppajjati sukhaṃ somanassaṃ, ayaṃ viññāṇassa
assādoti 6- evaṃ tassā assādañca pajānāti. Ādīnavanti yaṃ rūpaṃ .pe. Yaṃ
viññāṇaṃ aniccaṃ dukkhaṃ vipariṇāmadhammaṃ, ayaṃ  viññāṇassa ādīnavoti 6- evaṃ
tassā ādīnavañca pajānāti. Nissaraṇanti yo rūpasmiṃ .pe. Yo viññāṇe
@Footnote: 1 cha.Ma.,i. asaññasattā.   2 cha.Ma. anivutthapubbo.   3 Ma.mū. 12/160/124
@ mahāsīhanādasutta  4 khu.paṭi. 31/106/79 udayabbayañāṇaniddesa  5 khu.paṭi. 31/107/80
@ udayabbayañāṇaniddesa (sayā)   6 saṃ.khandha. 17/26/23 assādasutta.
Chandarāgavinayo chandarāgappahānaṃ idaṃ viññāṇassa nissaraṇanti 1- evaṃ tassā
nissaraṇañca pajānāti. Kallaṃ nu  tenāti yuttaṃ nu tena bhikkhunā taṃ viññāṇaṭṭhitiṃ
taṇhāmānadiṭṭhīnaṃ vasena ahanti vā mamanti vā abhinanditunti etenupāyena
sabbattha attho veditabbo. Yattha pana rūpaṃ natthi, tattha catunnaṃ khandhānaṃ
vasena, yattha viññāṇaṃ natthi, tattha ekassa khandhassa vasena samudayādayo 2-
yojetabbā. 2- Āhārasamudayā, āhāranirodhāti aṃdaṃ cettha padaṃ na yojetabbaṃ.
      Yato kho ānanda bhikkhūti yadā kho ānanda bhikkhu. Anupādā
vimuttoti catūhi upādānehi aggahetvā vimutto. Paññāvimuttoti paññāya
vimutto, aṭṭha vimokkhe asacchikatvā paññābaleneva nāmakāyassa ca rūpakāyassa
ca appavattiṃ katvā vimuttoti attho. So sukkhavipassako ca paṭhamajjhānādīsu
aññatarasmiṃ ṭhatvā arahattaṃ patto cāti pañcavidho hoti. 3- Vuttampi cetaṃ
"katamo ca puggalo paññāvimutto, idhekacco puggalo na heva kho aṭṭha
vimokkhe kāyena phusitvā viharati, paññāya cassa disvā āsavā parikkhīṇā
honti, ayaṃ vuccati puggalo paññāvimutto"ti. 4-
                          Aṭṭhavimokkhavaṇṇanā
      [129] Evaṃ ekassa bhikkhuno nigamanañca nāmañca dassetvā
itarassa dassetuṃ aṭṭha kho imeti ādimāha. Tattha vimokkhoti kenaṭṭhena
vimokkho? adhimuccanaṭṭhena. Ko panāyaṃ adhimuccanaṭṭho nāma? paccanīkadhammehi ca
suṭṭhu muccanaṭṭho, ārammaṇe ca abhirativasena suṭṭhu muccanaṭṭho, pitu aṅke
visaṭṭhaṅgapaccaṅgassa dārakassa sayanaṃ viya aniggahitabhāvena nirāsaṅkatāya
ārammaṇe pavattatīti 5- vuttaṃ hoti. Ayaṃ panattho pacchime vimokkhe natthi,
purimesu sabbesu atthi.
      Rūpī rūpāni passatīti ettha ajjhattaṃ kesādīsu nīlakasiṇādīsu
nīlakasiṇādivasena uppāditaṃ rūpajjhānaṃ rūpaṃ, tadassatthīti rūpī. Bahiddhā rūpāni
@Footnote: 1 saṃ.khandha. 17/26/23 assādasutta  2-2 cha.Ma. samudayo yojetabbo  3 cha.Ma. hotīti na
@dissati  4 abhi.pu. 36/41/145, ekakapuggalapaññatti, 36/151/234 navakaniddesa (sayā)
@5 cha.Ma. pavattīti
Passatīti bahiddhāpi nīlakasiṇādīni rūpāni jhānacakkhunā passati. Iminā
ajjhattabahiddhāvatthukesu kasiṇesu uppāditajjhānassa puggalassa cattāri
rūpāvacarajjhānāni dassitāni. Ajjhattaṃ arūpasaññīti ajjhattaṃ na rūpasaññī, attano
kesādīsu anuppāditarūpāvacarajjhānoti attho. Iminā bahiddhā parikammaṃ katvā
bahiddhāva uppāditajjhānassa puggalassa rūpāvacarajjhānāni dassitāni.
      Subhanteva adhimutto hotīti iminā suvisuddhesu nīlādīsu vaṇṇakasiṇesu
jhānāni dassitāni. Tattha kiñcāpi anto appanāyaṃ subhanti ābhogo
natthi, yo pana suvisuddhaṃ subhaṃ kasiṇaṃ ārammaṇaṃ karitvā viharati, so yasmā
subhanti adhimutto hotīti vattabbataṃ āpajjati. Tasmā evaṃ desanā katā.
Paṭisambhidāmagge pana "kathaṃ subhanteva adhimutto hotīti vimokkho, idha bhikkhu
mettāsahagatena cetasā ekaṃ disaṃ pharitvā viharati .pe. Mettāya bhāvitattā
sattā apaṭikūlā honti. Karuṇāmuditāupekkhāsahagatena cetasā ekaṃ disaṃ pharitvā
viharati .pe. Upekkhāya bhāvitattā sattā apaṭikūlā honti. Evaṃ subhanteva
adhimutto hotīti vimokkho"ti 1- vuttaṃ.
      Sabbaso rūpasaññānanti ādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ sabbaṃ visuddhimagge
vuttameva. Ayaṃ aṭṭhamo vimokkhoti ayaṃ catunnaṃ khandhānaṃ sabbaso visuddhattā
vimuttattā aṭṭhamo uttamo vimokkho nāma.
      [130] Anulomanti ādito paṭṭhāya yāva pariyosānā. Paṭilomanti
pariyosānato paṭṭhāya yāva ādito. Anulomapaṭilomanti idaṃ atipaguṇattā
samāpattīnaṃ aṭhatvāva ito cito ca sañcaraṇavasena vuttaṃ. Yatthicchakanti
okāsaparidīpanaṃ, yattha yattha okāse icchati. Yadicchakanti samāpattiparidīpanaṃ, 2-
yaṃ yaṃ samāpattiṃ icchati. Yāvaticchakanti addhānaparicchedadīpanaṃ, yāvatakaṃ addhānaṃ
icchati. Samāpajjatīti taṃ taṃ samāpattiṃ pavisati. Vuṭṭhātīti tato vuṭṭhāya tiṭṭhati.
      Ubhatobhāgavimuttoti dvīhi bhāgehi vimutto, arūpasamāpattiyā rūpakāyato
vimutto maggena nāmakāyato vimuttoti. Vuttampi. Cetaṃ:-
@Footnote: 1 khu. paṭi. 31/476/359 vimokkhakathā (sayā)         2 cha.Ma., i. samāpattidīpanaṃ
                "accī yathā vātavegena khittaṃ 1- (upasīvāti bhagavā)
                atthaṃ paleti na upeti saṅkhaṃ 2-
                evaṃ munī nāmakāyā vimutto
                atthaṃ paleti na upeti saṅkhanti. 3-
      So panesa ubhatobhāgavimutto ākāsānañcāyatanādīsu aññatarato
vuṭṭhāya arahattaṃ patto ca anāgāmī hutvā nirodhā vuṭṭhāya arahattaṃ patto
cāti pañcavidho hoti. 4- Keci pana "yasmā rūpāvacaracatutthajjhānaṃpi duvaṅgikaṃ
upekkhāsahagataṃ, arūpāvacarajjhānaṃpi tādisameva. Tasmā rūpāvacaracatutthajjhānato
vuṭṭhāya arahattaṃ pattopi ubhatobhāgavimutto"ti. Ayaṃ pana ubhatobhāgavimuttapañho
heṭṭhālohapāsādepi 5- samuṭṭhahitvā tepiṭakacullasumanattherassa 6- vaṇṇanaṃ nissāya
cirena vinicchayaṃ patto.
      Girivihāre kira therassa antevāsiko ekassa piṇḍapātikassa mukhatova
taṃ pañhaṃ sutvā āha "āvuso heṭṭhālohapāsāde amhākaṃ ācariyassa dhammaṃ
vaṇṇayato na kenaci sutapubban"ti. Kiṃ pana bhante thero avacāti?
rūpāvacaracatutthajjhānaṃ kiñcāpi duvaṅgikaṃ upekkhāsahagataṃ, kilese vikkhambheti,
kilesānaṃ pana āsannapakkhepi rūpārammaṇaṭṭhāne 7- samudācarati. Ime hi kilesā
nāma pañcavokārabhave nīlādīsu aññatramārammaṇaṃ upanissāya samudācaranti,
rūpāvacarajjhānañca taṃ ārammaṇaṃ na samatikkamati. Tasmā sabbaso rūpaṃ nivattetvā
arūpajjhānavasena kilese vikkhambhetvā arahattaṃ pattova ubhatobhāgavimuttoti idaṃ
āvuso thero avaca. Idañca  pana vatvā idaṃ suttaṃ āhari "katamo ca puggalo
ubhatobhāgavimutto. Idhekacco puggalo aṭṭha vimokkhe kāyena phusitvā viharati,
paññāya cassa disvā āsavā parikkhīṇā honti, ayaṃ vuccati puggalo
ubhatobhāgavimutto"ti. 8-
      Imāya ca ānanda ubhatobhāgavimuttiyāti ānanda ito ubhatobhāgavimuttito.
Sesaṃ sabbattha uttānamevāti.
                     Mahānidānasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
@Footnote: 1 cha.Ma.,i. khittā   2 ka. saṃkhyaṃ evamuparipi   3 khu.su. 25/1081/539
@  upasīvamāṇavakapañhā   4 cha.Ma. hotīti na dissati   5 cha.Ma.,i. pi saddo na dissati
@6 cha.Ma. tipiṭakacūḷasumanattherassa    7 cha.Ma.,i. āsannapakkhe virūhanaṭṭhāne
@8 abhi.pu. 36/40/145 ekakapuggalapaññatti



             The Pali Atthakatha in Roman Book 5 page 78-114. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=5&A=2001              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=5&A=2001              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=10&i=57              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=10&A=1455              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=10&A=1340              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=10&A=1340              Contents of The Tipitaka Volume 10 http://84000.org/tipitaka/read/?index_10

first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ENGLISH letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]