ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter  
Atthakatha Book 5 : PALI ROMAN Di.A. (sumangala.2)

                     Uddesavarakatha nitthita.
                            ---------
                   Kayanupassana anapanapabbavannana
     [374] Idani seyyathapi nama cheko visibbakarako 2- thulakilanja-
sanhakilanjacankotakapelaputadini upakaranani kattukamo ekam mahavelum 3- labhitva
catudha bhinditva tato ekekam velukkhandham gahetva phaletva tam tam upakaranam
kareyya, evameva bhagava satipatthanadesanaya sattanam nanappakaram 4- visesadhigamam
kattukamo ekameva sammasatim "cattaro satipatthana. Katame cattaro. Idha
bhikkhave bhikkhu kaye kayanupassi viharati"ti adina nayena arammanavasena
catudha bhinditva tato ekekam satipatthanam gahetva kayam vibhajanto "kathanca
bhikkhave"ti adina nayena niddesavaram vattumaraddho.
@Footnote: 1 cha.Ma.,i. vedanadisupi  2 cha.Ma.,i. vilivakarako.  3 cha.Ma. mahavenum
@4 cha.Ma. anekappakaram
      Tattha kathancati adi vittharetukamyatapuccha. Ayam panettha
sankhepattho:- bhikkhave kena ca pakarena bhikkhu kaye kayanupassi viharatiti.
Esa nayo sabbattha pucchavaresu. Idha bhikkhave bhikkhuti bhikkhave imasmim sasane
bhikkhu. Ayam hettha idhasaddo sabbappakarakayanupassananibbattakassa puggalassa
sannissayabhutasasanaparidipano annasasanassa tathabhavapatisedhano ca. Vuttam hetam
"idheva bhikkhave samano .pe. Sunna parappavada samanehi annebhi"ti. 1-
Tena vuttam "imasmim sasane bhikkhu"ti.
      Arannagato va rukkhamulagato va sunnagaragato vati idamassa
satipatthanabhavananurupasenasanapariggahaparidipanam. Imassa hi bhikkhuno digharattam rupadisu
arammanesu anuvisatam cittam kammatthanavithim otaritum na icchati, kutagonayuttaratho
viya uppathameva dhavati. Tasma seyyathapi nama gopo kutdhenuya sabbam khiram
pivitva vaddhitam kutavaccham dametukamo dhenuto apanetva ekamante mahantam
thambham nikkhanitva tattha yottena bandheyya. Athassa so vaccho ito cito ca
pariphanditva palayitum asakkonto tameva thambham upanisideyya va upanipajjeyya
va, evameva imina bhikkhuna digharattam ruparammanadirasapanavaddhitam dutthacittam
dametukamena rupadiarammanato apanetva arannam va rukkhamulam va
sunnagaram va pavisitva tattha satipatthanarammanatthambhe satiyottena bandhitabbam.
Evamassa tam cittam ito cito ca vipphanditvapi pubbe acinnarammanam
alabhamanam satiyottam chinditva palayitum asakkontam tamevarammanam
upacarappanavasena upanisidati ceva upanipajjati ca. Tenahu porana:-
              "yatha thambhe nibandheyya     vaccham damam naro idha
              bandheyyevam sakam cittam       satiyarammane dalhan"ti.
      Evamassetam senasanam bhavananurupam hoti. Tena vuttam "idamassa
satipatthanabhavananurupasenasanapariggahaparidipanan"ti.
@Footnote: 1 Ma.mu. 12/139/98 culasihanadasutta
      Apica yasma idam kayanupassanaya muddhabhutam sabbabuddhapaccekabuddha-
savakanam visesadhigamaditthadhammasukhaviharapadatthanam anapanasatikammatthanam
itthipurisahatthiassadisaddasamakulam gamantam apariccajitva na sukaram sampadetum
saddakantakatta jhanassa. Agamake pana aranne sukaram yogavacarena idam kammatthanam
pariggahetva anapanacatutthajjhanam nibbattetva tadeva jhanam padakam katva
sankhare sammasitva aggaphalam arahattam papunitum, tasma assa bhikkhuno anurupasenasanam
dassento bhagava "arannagato va"ti adimaha.
      Vatthuvijjacariyo viya hi bhagava. So yatha vatthuvijjacariyo nagarabhumim
passitva sutthu upaparikkhitva "ettha nagaram mapethea"ti upadisati, so sotthina
ca nagare nitthite rajakulato mahasakkaram labhati, evameva yogavacarassa anurupam
senasanam upaparikkhitva "ettha kammatthanam anuyunjitabban"ti upadisati, tato
tattha kammatthanamanuyunjantena yogina anukkamena arahatte patte "sammasambuddho
vata so bhagava"ti mahantam sakkaram labhati.
      Ayam hi bhikkhu dipisadisoti vuccati. Yatha hi mahadipiraja aranne tingahanam
va vanagahanam va pabbatagahanam va nissaya niliyitva vanamahisagokannasukaradayo
mige ganhati, evameva ayam arannadisu kamamatthanam anuyunjanto bhikkhu
yathakkamena cattaro magge ceva cattari ariyaphalani ca ganhati. Tenahu
porana:-
              "yatha dipiko nama       niliyitva ganhati  mige
              tathevayam buddhaputto      yuttayogo vipassako
              arannam pavisitvana        ganhati phalamuttaman"ti.
      Tenassa parakkamajavayoggabhumim arannasenasanam dassento bhagava
"arannagato va"ti adimaha. Ito param imasmim tava anapanapabbe yam
vattabbam siya, tam visuddhimagge vuttameva. Seyyathapi bhikkhave dakkho bhamakaro
vati idam hi upamamattameva. Iti ajjhattam va kayeti idam appanamattameva.
Tattha anagatam, sesam agatameva.
      Yam pana anagatam, tattha dakkhoti cheko. Digham va anchantoti mahantanam
bheripokkharadinam vilikhanakale hatthe ca pade ca pasaretva digham kaddhanto.
Rassam va anchantoti khuddakanam dantasucivedhakadinam vilekhanakale mandamandam
rassam kaddhanto. Evameva khoti evam ayampi bhikkhu addhanavasena ittaravasena
ca pavattanam assasapassasanam vasena digham va assasanto digham assasamiti
pajanati .pe. Passasissamiti sikkhatiti. Tassevam sikkhato assasapassasanimitte
cattari jhanani uppajjanti, so jhana vutthahitva assasapassase va
parigganhati jhanangani va.
      Tattha assasapassasakammiko "ime assasapassasa kimnissita,
vatthunissita, vatthu nama karajakayo, karajakayo nama cattari ca mahabhutani
upadarupanca"ti evam rupam parigganhati. Tato tadarammane phassapancamake namanti.
Evam namarupam pariggahetva tassa paccayam pariyesanto avijjadipaticcasamuppadam
disva "paccayapaccayuppannadhammamattamevetam, anno satto va puggalo va natthi"ti
vitinnakankho sapaccayanamarupe tilakkhanam aropetva vipassanam vaddhento
anukkamena arahattam papunati. Idamekassa bhikkhuno yava arahatta niyyanamukham.
      Jhanakammikopi "imani jhanangani kimnissitani, vatthunissitani, vatthu nama
karajakayo, jhanangani namam karajakayo rupan"ti namarupam vavatthapetva tassa
paccayam pariyesanto avijjadipaccayakaram disva "paccayapaccayuppannadhammamattamevetam,
anno satto va puggalo va natthi"ti vitinnakankho sapaccayanamarupe tilakkhanam
aropetva vipassanam vaddhento anukkamena arahattam papunati. Idamekassa
bhikkhuno yava arahatta niyyanamukham.
      Iti ajjhattam vati evam attano va assasapassasakaye kayanupassi
viharati. Bahiddha vati parassa va assasapassasakaye. Ajjhattabahiddha
vati kalena attano, kalena parassa assasapassasakaye. Etenassa
Pagunakammatthanam atthapetva aparaparam sancaranakalo kathito. Ekakale pana
idam ubhayam na labbhati.
      Samudayadhammanupassi vati yatha nama kammarassa bhastanca gaggaranalinca
tajjanca vayamam paticca vato aparaparam sancarati, evam bhikkhuno karajakayanca
nasaputanca cittanca paticca assasapassasakayo aparaparam sancarati. Kayadayo
dhamma samudayadhamma te passanto "samudayadhammanupassi va kayasmim viharati"ti
vuccati. Vayadhammanpassi vati yatha bhastaya apanitaya gaggaranaliya bhinnaya
tajje ca vayame asati so vato nappavattati, evameva kaye bhinne
nasapute viddhaste citte ca niruddhe assasapassasakayo nama nappavattiti.
Kayadinirodha assasapassasanirodhoti evam passanto "vayadhammanupassi va
kayasmim viharati"ti vuccati. Samudayavayadhammanupasusi vati kalena samudayam kalena
vayam anupassanto.
      Atthi kayoti va panassasiti kayova atthi, na satto na puggalo na itthi
na puriso na atta na attaniyam naham na mama na koci na kassaciti evamassa sati
paccupatthita hoti. Yavadevati payojanaparicchedavavatthapanametam. Idam vuttam hoti:-
ya sa sati paccupatthita hoti, sa na annatthaya. 1- Athakho yavadeva nanamattaya
aparaparam uttaruttarinanapamanattaya ceva satipamanattaya ca, satisampajannanam
vaddhattayati attho. Anissito ca viharatiti tanhanissayaditthinissayanam vasena
anissito viharati. Na ca kinci loke upadiyatiti lokasmim kinci rupam va .pe.
Vinnanam va "ayam me atta va attaniyam va"ti na ganhati. Evampiti.
Upari attham upadaya sampindanatthe 2- pikaro. Imina pana padena
bhagava anapanapabbadesanam niyyatetva dasseti.
      Tattha assasapassasapariggadika sati dukkhasaccam, tassa samutthapika
purimatanha samudayasaccam, ubhinnam appavatti nirodhasaccam, dukkhaparijanano
@Footnote: 1 cha.Ma. annadatthaya            2 cha.Ma. sampindanattho
Samudayapajahano nirodharammano ariyamaggo maggasaccam. Evam catusaccavasena ussakkitva
nibbutim papunatiti. Idamekassa assasapassasanam vasena abhivinitthabhikkhuno yava
arahatta niyyanamukhanti.
                     Kayanupassanavannana nitthita.
                           ----------
                         Iriyapathapabbavannana
      [375] Evam assasapassasanam vasena kayanupassanam vibhajitva idani
iriyapathavasena vibhajitum puna caparanti adimaha. Tattha kamam sonasigaladayopi
gacchanta "gacchama"ti jananti, na panetam evarupam jananam sandhaya vuttam.
Evarupam hi jananam sattupaladdhim na pajahati, sattasannam 1- na ugghateti,
kammatthanam va satipatthanabhavana va na hoti. Imassa pana bhikkhuno jananam
sattupaladdhim pajahati, sattasannam ugghateti, kammatthananceva satipatthanabhavana
ca hoti. Idam hi "ko gacchati, kassa gamanam, kimkarana gacchati"ti evarupam
pajananam sandhaya vuttam. Thanadisupi eseva nayo.
      Tattha ko gacchatiti na koci satto va puggalo va gacchati. Kassa
gamananti na kassaci sattassa va puggalassa va gamanam. Kimkarana gacchatiti
cittakiriyavayodhatuvippharena gacchati. Tasma esa evam pajanati:-
"gacchami"ti cittam uppajjati, tam vayam janeti, vayo vinnattim janeti,
cittakiriyavayodhatuvippharena sakalakayassa purato abhiniharo gamananti
vuccati. Thanadisupi eseva nayo.
      Tatrapi hi "titthami"ti cittam uppajjati, tam vayam janeti, vayo
vinnattim janeti, cittakiriyavayodhatuvippharena sakalakayassa kotito patthaya
ussitabhavo thananti vuccati. "nisidami"ti cittam uppajjati, tam vayam janeti,
vayo vinnattim janeti, cittakiriyavayodhatuvippharena hetthimakayassa samminjanam
@Footnote: 1 cha.Ma. attasannam evamuparipi
Uparimakayassa ussitabhavo nisajjati vuccati. "sayami"ti cittam uppajjati, tam
vayam janeti, vayo vinnattim janeti, cittakiriyavayodhatuvippharena sakalasarirassa
tiriyato pasaranam sayananti vuccatiti.
      Etassa evam pajanato evam hoti "satto gacchati, satto titthati"ti
vuccati, atthato pana koci satto ganta va thata va natthi. Yatha pana
"sakatam gacchati, sakatam titthati"ti vuccati, na ca kinca sakatam nama gacchantam va
titthantam va atthi, cattaro pana gone yojetva chekasmim sarathimhi
pajente "sakatam gacchati, sakatam titthati"ti voharamattam hoti, evameva
ajananatthena sakatam viya kayo gona viya cittajavata sarathi viya cittam. "gacchami
titthami"ti citte uppanne vayodhatu vinnattim janayamana uppajjati,
cittakiriyavayodhatuvippharena gamanadini pavattanti, tato "satto gacchati,
satto titthati, aham gacchami, aham titthami"ti voharamattam hoti. Tenaha;-
              "nava malutavegena     jiyavegena tejanam
              yatha yati tatha kayo     yati vatahato ayam.
              Yantam suttavaseneva        cittasuttavasenidam
              payuttam kayayantampi        yati thati nisidati
              ko nama ettha so satto yo vina hetupaccaye
              attano anubhavena       titthe va yadi va vaje"ti.
      Tasma evam hetupaccayavaseneva pavattani gamanadini sallakkhento
esa "gacchanto va gacchamiti pajanati, thito va nisinno va sayano va
sayanomhiti pajanati"ti veditabbo.
      Yatha yatha va panassa kayo panihito hoti, tatha tatha nampajanatiti
sabbasangahikavacanametam. Idi vuttam hoti:- yena yena va akarenassa kayo
thito hoti, tena tena nam pajanati. Gamanakarena thitam gacchamiti 1- pajanati.
Thananisajjasayanakarena 2- thitam sayanomhiti 3- pajanatiti.
@Footnote: 1 cha.Ma. gacchatiti.      2 cha.Ma. thananisajjasayanakarena.         3 cha.Ma. sayanoti.
      Iti ajjhattam vati evam attano va catuiriyapathaparigganhanena
kaye kayanupassi viharati. Bahiddha vati parassa va catuiriyapathaparigganhanena.
Ajjhattabahiddha vati kalena attano kalena parassa catuiriyapathaparigganhanena
kaye kayanupassi viharati. Samudayadhammanupassi  vati adisu pana avijjasamudaya
rupasamudayoti adina nayena pancahakarehi rupakkhandhassa samudayo ca vayo ca
niharitabbo. Tam hi sandhaya idha "samudayadhammanupassi va"ti adi vuttam. Atthi
kayoti  va panassati adi vuttasadisameva.
      Idhapi catuiriyapathapariggahika sati dukkhasaccam, tassa samutthapika
purimatanha samudayasaccam, ubhinnam appavatti nirodhasaccam, dukkhaparijanano
samudayapajahano nirodharammano ariyamaggo maggasaccam. Evam catusaccavasena
ussakkitva nibbutim papunatiti idamekassa catuiriyapathapariggahikassa bhikkhuno
yava arahatta niyyanamukhanti.
                      Iriyapathapabbavannana nitthita.
                          -------------
                        Catusampajannapabbavannana
      [376] Evam iriyapathavasena kayanupassanam vibhajitva idani
catusampajannavasena vibhajitum puna caparanti adimaha. Tattha abhikkanteti adini
samannaphale vannitani. Iti ajjhattam vati evam catusampajannaparigganhanena
attano va kaye parassa va kaye kalena va attano kalena va parassa
kaye kayanupassi viharati. Idhapi samudayadhammanupassiti adisu rupakkhandhasseva
samudayo ca vayo ca niharitabbo. Sesam vuttasadisameva.
      Idha catusampajannapariggahika sati dukkhasaccam, tassa samutthapika
purimatanha samudayasaccam, ubhinnam appavatti nirodhasaccam, vuttappakaro ariyamaggo
maggasaccam. Evam catusaccavasena ussakkitva nibbutim papunatiti. Idamekassa
catusampajannapariggahikassa bhikkhuno vasena yava arahatta niyyanamukhanti.
                     Catusampajannapabbavannana nitthita.
                          ------------
                       Patikulamanasikarapabbavannana
      [377] Evam catusampajannavasena kayanupassanam vibhajitva idani
patikulamanasikaravasena vibhajitum puna caparanti adimaha. Tattha imameva kayanti
adisu yam vattabbam siya, tam sabbam sabbakarena vittharato visuddhimagge
kayagatasatikammatthane vuttam. Ubhatomukhati hettha ca upari cati dvihi mukhehi
yutta, nanavihitassati nanavidhassa.
      Idam panettha opammasamsandanam:- ubhatomukha putoli 1- viya hi
catummahabhutiko kayo, tattha missetva pakkhittananavidhadhannam viya kesadayo
dvattimsakara, cakkhuma puriso viya yogavacaro, tassa tam putolim muncitva
paccavekkhato nanavidhadhannassa pakatakalo viya yogino dvattimsakarassa
vibhutakaro 2- veditabbo, iti ajjhattam vati evam kesadiparigganhanena attano
va kaye parassa va kaye kalena va attano kalena va parassa kaye
kayanupassi viharati. Ito param vuttanayameva. Kevalam hi idha dvattimsakarapariggahika
sati dukkhasaccanti evam yojanam katva niyyanamukhanti veditabbam, sesam
purimasadisamevati.
                    Patikulamanasikarapabbavannana nitthita.
                          -------------
                        Dhatumanasikarapabbavannana
      [378] Evam patikulamanasikaravasena kayanupassanam vibhajitva idani
dhatumanasikaravasena vibhajitum puna caparanti adimaha. Tatrayam 3- opammasamsandanena
saddhim atthavannana:- yatha koci 4- goghatako va tasseva bhattavettanabhato
antevasiko va gavim vadhitva vinivijjhitva catasso disa gatanam mahapathanam
@Footnote: 1 cha.Ma. putoli, Ma.mu 12/110/79 mutoli  2 cha.Ma. vibhutakalo.
@3 cha.Ma. tatthayam   4 Ma. eko
Vemajjhatthanasankhate catummahapathe 1- kotthasam kotthasam katva nisinno assa,
evameva bhikkhu catunnam iriyapathanam yena kenaci akarena thitatta yathathitam
yathathitatta ca yathapanihitam kayam "atthi imasmim kaye pathavidhatu .pe.
Vayodhatu"ti evam paccavekkhati.
      Kim vuttam hoti:- yatha goghatakassa gavim posantassapi aghatanam
aharantassapi aharitva tattha bandhitva thapentassapi vadhentassapi vadhitam
matam passantassapi tavadeva gaviti sanna na antaradhayati, yava nam padaletva
bilaso 2- na vibhajati. Vibhajitva nisinnassa 3- pana gavisanna 3- antaradhayati,
mamsasannava pavattati. Nassa evam hoti "aham gavim vikkinami. Ime gavim
haranti"ti. Athakhvassa "aham mamsam vikkinami, ime mamsam haranti"ccevam hoti, evameva
imassapi bhikkhuno pubbe balaputhujjanakale gihibhutassapi pabbajitassapi tavadeva
sattoti va puggaloti va sanna na antaradhayati, yava imameva kayam yathathitam
yathapanihitam ghanavinibbhogam katva dhatuso na paccavekkhati. Dhatuso paccavekkhato
panassa sattasanna antaradhayati, dhatuvaseneva cittam santitthati. Tenaha bhagava
"imameva kayam yathathitam yathapanihitam dhatuso paccavekkhati `atthi imasmim kaye
pathavidhatu apodhatu tejodhatu vayodhatu'ti. Seyyathapi bhikkhave dakkho goghatako
va .pe. Vayodhatu"ti goghatako viya hi yogi, gavisanna viya sattasanna,
catummahapatho viya catuiriyapatho. Bilaso vibhajitva nisinnabhavo viya dhatuso
paccavekkhananti ayamettha palivannana. Kammatthanakatha pana visuddhimagge vittharita.
      Iti ajttem vati evam catudhatuparigganhanena attano va kaye
parassa va kaye kalena va attano kalena va parassa kaye kayanupassi
viharati. Ito param vuttanayameva. Kevalam hi idha catudhatupariggahika sati
dukkhasaccanti evam yojanam katva catudhatupariggahikassa 4- bhikkhuno 4-
niyyanamukhanti veditabbam, sesam purimasadisamevati.
                    Dhatumanasikarapabbavannana nitthita.
                         ---------------
@Footnote: 1 cha.Ma. catumahapathe evamuparipi         2 cha.Ma. bisaso evamuparipi
@3-3 cha.Ma. panassa gavitisanna              4-4 cha.Ma. ime patha na dissanti
                         Navasivathikapabbavannana
      [379] Evam dhatumanasikaravasena kayanupassanam vibhajitva idani
navahi sivatthikapabbehi vibhajitum puna caparanti adimaha. Tattha seyyathapi
passeyayati yathapi passeyya. Sariranti matasariram. Sivathikaya 1- chadditanti susane
apaviddham. Ekaham matam 2- assati ekahamatam. Dviham matam assati dvihamatam. Tiham
matam 2- assati tihamatam. Kammarabhasta viya vayuna uddham jivitapariyadana
yathanukkamam samuggatena sunabhavena uddhumatatta uddhumatam, uddhumatameva
uddhumatakam. Patikulatta va kucchitam uddhumatanti uddhumatakam. Vinilam vuccati
viparibhinnavannam, vinilameva vinilakam. Patikulatta va kucchitam vinilanti vinilakam.
Mamsussadatthanesu rattavannassa pubbasannicayatthanesu setavannassa yebhuyyena
ca nilavannassa nilatthanesu nilasatakaparutasseva chavasarirassetam adhivacanam.
Paribhinnatthanehi navahi va vanamukhehi vissandamanapubbam vipubbam, vipubbameva
vipubbakam. Patikulatta va kucchitam vipubbanti vipubbakam. Vipubbakam jatam
tathabhavam gatanti vipubbakajatam.
      So imameva kayanti so bhikkhu imam attano kayam tena kayena saddhim
naneneva 3- upasamharati upaneti. Katham? ayampi kho kayo evamdhammo evambhavi
evamanatitoti. Idam vuttam hoti:- ayu usma vinnananti imesam tinnam dhammanam
atthitaya ayam kayo thanagamanadikhamo hoti, imesam pana vigama ayam kayopi
evamdhammoti 4- evamputikasabhavoyeva. Evambhaviti 5- evameva uddhumatadibhedo
bhavissati, evam anatitoti 6- evam uddhumatadibhavam anatikkanto. 7- Iti
ajjhattam vati evam uddhumatadiparigganhanena attano va kaye parassa va
kaye kalena va attano kalena va parassa kaye kayanupassi viharati.
      Khajjamananti  udaradisu nisiditva udaramamsaotthamamsaakkhikutadini
luncitva luncitva khadiyamanam. Samamsalohitanti savasesamamsalohitayuttam.
@Footnote: 1 ka. sivatthikaya cha.Ma. sivathikaya   2-2 cha.Ma. matassa evamuparipi   3 cha.Ma. nanena
@4 cha.Ma. evamdhammo  5 cha.Ma. evambhavi   6 cha.Ma. evamanatito   7 cha.Ma. anatikkantoti
Nimmamsalohitamakkhitanti mamse khinepi lohitam na sussati, tam sandhaya vuttam
"nimmamsalohitamakkhitan"ti. Annenati annena disabhagena. Hatthatthikanti
catusatthibhedampi hatthatthikam patiyekkam vippakinnam. Padatthikadisupi eseva nayo.
      Terovassikaniti atikkantasamvaccharani. Putiniti abbhokase thitani
vatatapavutthisamphassena terovassikani putini honti, antobhumigatani pana cirataram
titthanti. Cunnakajataniti cunnacunnam hutva vippakinnani. Sabbattha so
imamevati vuttanayeneva khajjamanadinam vasena yojana katabba. Iti ajjhattam
vati evam khajjamanadiparigganhanena yava cunnakabhava attano va kaye
parassa va kaye kalena va attano kalena va parassa kaye kayanupassi
viharati.
      Idha pana thatva nava sivathika samodhanetabba. Ekahamatam vati
adina nayena vutta sabbapi eka, kakehi va khajjamananti adika eka,
atthikasankhalikam samamsalohitam nharusambandhanti eka, nimmamsalohitamakkhitam
nharusambandhanti nharusambandhanti eka, atthikani apagatasambandhaniti adika
eka, atthikani setani sankhavannapatibhaganiti eka, punjakitani
terovassikaniti eka, putini cunnakajataniti eka. 1-
      Evampi kho bhikkhaveti idam nava sivathika dassetva kayanupassanam
nitthapento aha. Tattha navasivathikapariggahika sati dukkhasaccam, tassa samutthapika
purimatanha samudayasaccam, ubhinnam appavatti nirodhasaccam, dukkhaparijanano samudayapajahano
nirodharammano ariyamaggo maggasaccam. Evam catusaccavasena ussakkitva nibbutim
papunatiti idam navasivathikapariggahikanam bhikkhunam yava arahatta niyyanamukhanti.
                     Navasivathikapabbavannana nitthita.
                           -----------
           Ettavata ca anapanapabbam iriyapathapabbam catusampajannapabbam
patikulamanasikarapabbam dhatumanasikarapabbam nava sivathikapabbaniti cuddasapabba
@Footnote: 1 cha.Ma. ekati
Kayanupassana nitthita hoti. Tattha anapanapabbam patikulamanasikarapabbanti
imaneva dve appanakammatthanani, sivathikanam pana adinavanupassanavasena
vuttatta sesani dvadasapi upacarakammatthananevati.
                        Kayanupassana nitthita.
                           ----------
                        Vedananupassanavannana
      [380] Evam bhagava cuddasavidhena kayanupassanasatipatthanam  kathetva
idani navavidhena vedananupassanam kathetum kathanca bhikkhaveti adimaha. Tattha
sukham vedananti kayikam va cetasikam va sukham vedanam vediyamano "aham sukham
vedanam vediyami"ti pajanatiti attho. Tattha kamam uttanaseyyakapi daraka
thannapivanadikale sukham vediyamana "sukham vedanam vediyama"ti pajananti, na
panetam evarupam pajananam 1- sandhaya vuttam. Evarupam hi pajananam sattupaladdhim na
pajahati, 2- sattasannam na ugaghateti, kammatthanam va satipatthanabhavana va na
hoti. Imassa pana bhikkhuno pajananam sattupaladdhim pajahati, sattasannam
ugghateti, kammatthananceva satipatthanabhavana ca hoti. Idam hi "ko vediyati,
kassa vedana, kimkarana vedana"ti evam sampajanavediyanam sandhaya vuttam.
      Tattha ko vediyatiti na koci satto va puggalo va vediyati.
Kassa vedanati na kassaci sattassa va puggalassa va vedana. Kimkarana
vedanati vatthuarammanava panassa vedana, tasma esa evam pajanati "tam
tam sukhadinam vatthum arammanam katva vedanava vediyati tam pana vedanapavattim
upadaya `aham vedanam vediyami'ti voharamattam hoti"ti. Evam vatthum arammanam
katva vedanava vediyatiti sallakkhento esa "sukham vedanam vediyamiti pajanati"ti
veditabbo cittalapabbate annataro thero viya.
@Footnote: 1 cha.Ma. jananam. evamuparipi     2 cha.Ma. jahati. evamuparipi
      Thero kira aphasukakale balavavedanaya nitthunanto aparaparam
parivattati, tameko daharo aha "kataram vo bhante thanam rujjati"ti. Avuso
patiyekkam rujjanatthanam nama natthi, vatthum arammanam katva vedanava vediyatiti.
Evam pajananakalato 1- patthaya adhivasetum vattati no bhanteti. Adhivasemi
avusoti. Adhivasana bhante seyyoti. Thero adhivaseti. Vato yava hadayam 2-
phalesi, manacake antani rasikatani ahesum. Thero daharassa dassesi "vattatavuso
ettaka adhivasana"ti. Daharo tunhi ahosi. Thero viriyasamatam yojetva saha
patisambhidahi arahattam papunitva samasisi hutva parinibbayi. Yatha ca sukham,
evam dukkham .pe. Niramisam va 3- adukkhamasukham vedanam vediyamano "niramisam
adukkhamasukham vedanam vediyami"ti pajanati.
      Iti bhagava rupakammatthanam kathetva arupakammatthanam kathento yasma
phassavasena cittavasena va kathiyamanam na pakatam hoti, andhakaram viya khayati,
vedananam pana uppatti 4- pakata 4- vedanavasena pakatam hoti, tasma sakkapanhe
viya idhapi vedanavasena arupakammatthanam kathesi. Tattha "duvidham hi kammatthanam
rupakammatthanam arupakammatthananca"ti adi kathamaggo sakkapanhe vuttanayeneva
veditabbo.
      Tattha sukham vedanantiadisu ayam aparopi pajananapariyayo, sukham
vedanam vediyamiti pajanatiti sukhavedanakkhane dukkhaya vedanaya abhavato sukham
vedanam vediyamano "sukham vedanam 5- vediyami"ti pajanati. Tena ya pubbe
bhutapubba dukkha vedana, tassa 6- idani abhavato imissa ca sukhaya vedanaya
ito pathamam abhavato vedana nama anicca addhuva viparinamadhamma, iti 6-
tattha sampajano hoti. Vuttampi cetam bhagavata:-
      "yasmim aggivessana samaye sukham vedanam vedeti, neva tasmim samaye
      dukkham vedanam vedeti, na adukkhamasukham vedanam vedeti, sukhamyeva tasmim samaye
      vedanam vedeti. Yasmim aggivessana samaye dukkham .pe. Adukkhamasukham vedanam
@Footnote: 1 cha.Ma. jananakalato.  2 cha.Ma. hadaya   3 cha.Ma. va saddo na dissati
@4-4 cha.Ma. uppattipakatataYu.  5 cha.Ma. vedanamyeva  6 cha.Ma. tassa.  7 cha.Ma. itiha.
Vedeti, neva tasmim samaye sukham vedanam vedeti, na dukkham vedanam vedeti,
adukkhamasukhamyeva tasmim samaye vedanam vedeti. Sukhapi kho aggivessana vedana
anicca sankhata paticcasamuppanna khayadhamma vayadhamma viragadhamma nirodhadhamma,
dukkhapi kho .pe. Adukkhamasukhapi kho aggivessana vedana anicca .pe. Nirodhadhamma.
Evam passam aggivessana sutva ariyasavako sukhayapi vedanaya nibbindati,
dukkhayapi vedanaya nibbindati, adukkhamasukhayapi vedanaya nibbindati, nibbindam
virajjati, viraga vimuccati, vimuttasmim vimuttamiti nanam hoti, `khina
jati, vusitam brahmacariyam, katam karaniyam, naparam itthattaya'ti pajanati"ti. 1-
      Samisam va sukhanti adisu samisa sukha nama pancakamagunamisasannissita
cha gehasita somanassavedana. Niramisa sukha nama cha nekkhammasita
somanassavedana. Samisa dukkha nama cha gehasita domanassavedana. Niramisa
dukkha nama cha nekkhammasita domanassavedana. Samisa adukkhamasukha nama
cha gehasita upekkha vedana. Niramisa adukkhamasukha nama cha nekkhammasita
upekkha vedana. Tasampi 2- vibhago sakkapanhe vuttoyeva.
      Iti ajjhattam vati evam sukhavedanadiparigganhanena attano va vedanasu,
parassa va vedanasu, kalena va attano kalena va parassa vedanasu
vedananupassi viharati. Samudayadhammanupassi vati ettha pana avijjasamudaya
vedanasamudayoti adihi pancahi pancahi akarehi vedananam samudayanca vayanca
passanto "samudayadhammanupassi va vedanasu viharati, vayadhammanupassi va vedanasu
viharati, kalena samudayadhammanupassi va vedanasu viharati, kalena vayadhammanupassi
va vedanasu viharati"ti veditabbo. Ito param kayanupassanaya vuttanayameva. Kevalam hi
idha vedanapariggahika sati dukkhasaccanti evam yojanam katva vedanapariggahakassa
bhikkhuno niyyanamukhanti veditabbam, sesam tadisamevati.
                     Vedananupassanavannana nitthita.
                           ----------
@Footnote: 1 Ma.Ma. 13/205/182 dighanakhasutta             2 cha.Ma. tasam.
                         Cittanupassanavannana
      [381] Evam navavidhena vedananupassanasatipatthanam kathetva idani
solasavidhena cittanupassanam kathetum kathanca bhikkhaveti adimaha. Tattha saraganti
atthavidham lobhasahagatam. Vitaraganti lokiyakusalabyakatam. Idam pana yasma sammasanam
na dhammasamodhanam, tasma idha ekapadepi lokuttaram na labbhati. Sesati
cattari akusalacittani neva purimapadam na pacchimapadam bhajanti. Sadosanti duvidham
domanassasahagatam. Vitadosanti lokiyakusalabyakatam. Sesani dasa akusalacittati
neva purimapadam na pacchimapadam bhajanti. Samohanti vicikicchasahagatanceva
uddhaccasahagatancati duvidham. Yasma pana moho sabbakusalesu uppajjati, tasma
sesanipi idha vattantiyeva. Imasmimyeva hi dukke 1- dvadasakusalacittani
pariyadinnaniti. Vitamohanti lokiyakusalabyakatam. Sankhittanti thinamiddhanupatitam.
Etam hi sankucitacittam nama. Vikkhittanti uddhaccasahagatam, etam hi pasatacittam nama
      mahaggatanti ruparupavacaram. Amahaggatanti kamavacaram. Sauttaranti
kamavacaram. Anuttaranti rupavacaranca arupavacaranca. Tatrapi sauttaram rupavacaram,
anuttaram arupavacarameva. Samahitanti yassa appanasamadhi va upacarasamadhi va atthi.
Asamahitanti ubhayasamadhivirahitam. Vimuttanti tadangavikkhambhanavimuttihi vimutatam.
Avimuttanti ubhayavimuttivirahitam. Samucchedapatipassaddhinissaranavimuttinam pana idha
okasova natthi.
      Iti ajjhattam vati evam saragadiparigganhanena yasmim yasmim khane
yam yam  cittam pavattati, tam tam sallakkhento attano va citte, parassa va
citte, kalena va attano, kalena va parassa citte cittanupassi viharati.
Samudayadhammanupassiti ettha pana avijjasamudaya vinnanasamudayoti evam pancahi
pancahi akarehi vinnanassa samudayo ca vayo ca niharitabbo. Ito param
@Footnote: 1 cha.Ma. duke
Vuttanayameva. Kevalam hi idha cittapariggahika sati dukkhasaccanti evam
yojanam 1- katva cittapariggahakassa bhikkhuno niyyanamukhanti 2- veditabbam, sesam
tadisamevati.
                     Cittanupassanavannana nitthita.
                            ---------
                     Dhammanupassana nivaranapabbavannana
      [382] Evam solasavidhena cittanupassanasatipatthanam kathetva
idani pancavidhena dhammanupassanam kathetum kathanca bhikkhaveti adimaha. Apica
bhagavata kayanupassanaya suddharupapariggaho kathito, vedanacittanupassanahi
suddhaarupapariggaho. Idani ruparupamissakam pariggaham kathetum "kathanca bhikkhave"ti
adimaha. Kayanupassanaya va rupakkhandhapariggahova kathito, vedananupassanaya
vedanakkhandhapariggahova, cittanupassanaya vinnanakkhandhapariggahova. Idani
sannakkhandhasankharakkhandhapariggahampi kathetum "kathanca bhikkhave"ti adimaha.
      Tattha santanti abhinhasamudacaravasena samvijjamanam. Asantanti asamudacaravasena
va pahinatta va asamvijjamanam. Yatha cati yena karanena kamacchandassa uppado
hoti. Tanca pajanatiti tanca karanam pajanati. Iti iminava nayena sabbapadesu
attho veditabbo.
      Tattha subhanimitte ayonisomanasikarena kamacchandassa uppado hoti. Subhanimittam
nama 3- subhampi subharammanampi. 3- Ayonisomanasikaro nama anupayamanasikaro
uppathamanasikaro anicce niccanti va, dukkhe sukhanti va, anattani attati va,
asubhe subhanti va manasikaro. Tam tattha bahulam pavattayato kamacchando uppajjati.
Tenaha bhagava "atthi bhikkhave subhanimittam, tattha ayonisomanasikarabahulikaro,
ayamaharo anuppannassa va kamacchandassa uppadaya uppannassa va
kamacchandassa bhiyyobhavaya vepullaya"ti. 4-
@Footnote: 1 cha.Ma. padayojanam   2 cha.Ma. niyyanamukham   3-3 cha.Ma. subhampi subhanimittam,
@  subharammanampi subhanimittam       4 sam. maha. 19/232/91 aharasutta
      Asubhanimitte pana yonisomanasikarenassa pahanam hoti. Asubhanimittam nama
asubhampi asubharammanampi. Yonisomanasikaro nama upayamanasikaro pathamanasikaro
anicce aniccanti va, dukkhe dukkhanti va, anattani anattati va, asubhe
asubhanti va manasikaro. Tam tattha bahulam pavattayato kamacchando pahiyyati.
Tenaha bhagava "atthi bhikkhave asubhanimittam, tattha yonisomanasikarabahulikaro,
ayamaharo anuppannassa va kamacchandassa anuppadaya uppannassa va
kamacchandassa pahanaya"ti. 1- Apica cha dhamma kamacchandassa pahanaya
samvattanti asubhanimittassa uggaho asubhabhavananuyogo indriyesu guttadvarata
bhojane mattannuta kalyanamittata sappayakathati. Dasavidham hi asubhanimittam
ugganhantassapi kamacchando pahiyyati. Bhaventassapi indriyesu
pihitadvarassapi catunnam pancannam alopanam okase sati udakam pivitva
yapanasilataya bhojane mattannunopi. Tena vuttam:-
            cattaro panca alope      abhutva udakam pive
            alam phasuviharaya           pahitattassa bhikkhunoti. 2-
      Asubhakammikatissattherasadise asubhabhavanarate kalyanamitte sevantassapi
kamacchando pahiyyati, thananisajjadisu dasaasubhanissitasappayakathayapi kamacchando
pahiyyati, tena vuttam "../../bdpicture/cha dhamma kamacchandassa pahanaya samvattanti"ti. Imehi
pana chahi dhammehi pahinassa kamacchandassa arahattamaggena ayatim anuppado
hotiti pajanati.
      Patighanimitte ayonisomanasikarena pana byapadassa uppado hoti.
Tattha patighanimittam 3- nama patighampi patigharammanampi. 3- Ayonisomanasikaro sabbattha
ekalakkhanova. Tam tasmim nimitte bahulam pavattayato byapado uppajjati. Tenaha
bhagava "atthi bhikkhave patighanimittam, tattha ayonisomanasikarabahulikaro, ayamaharo
anuppannassa va byapadassa uppadaya uppannassa va byapadassa bhiyyobhavaya
vepullaya"ti 1-:-
@Footnote: 1-1 sam. maha. 19/232/94 aharasutta (palinayo)  2 khu. thera 26/983/395
@sariputtattheragatha 3-3 cha.Ma. patighampi patighanimittam, patigharammanampi patighanimittam
      Mettaya pana cetovimuttiya yonisomanasikarenassa pahanam hoti.
Tattha mettati vutte appanapi upacaropi vattati. Cetovimuttiti appanava.
Yonisomanasikaro, vuttalakkhanova. Tam tattha bahulam pavattayato byapado
pahiyyati. Tenaha bhagava "atthi bhikkhave mettacetovimutti, tattha
yonisomamanasikarabahulikaro, ayamaharo anuppannassa va byapadassa anuppadaya
uppanssa va byapadassa pahanaya"ti. 1-
      Apica cha dhamma byapadassa pahanaya samvattanti mettanimittassa
uggaho mettabhavananuyogo kammassakatapaccavekkhana patisankhanabahulikata 2-
kalyanamittata sappayakathati. Odissakaanodissakadisapharanananhi annataravasena mettam
ugganhantassapi byapado pahiyyati, odiso anodiso disapharanavasena 3-
mettam bhaventassapi. "tvam etassa kuddho kim karissasi, kim tassa siladini
vinasetum sakkhissasi, nanu tvam attano kammena agantva attano kammeneva
gamissasi, parassa kujajhanam nama vitaccitangaratattaayasalakaguthadini gahetva
param paharitukamataya sadisam hoti. Esopi tava kuddho kim karissati, kim te
siladini vinasetum sakkhissati, esa attano kammena agantva attano
kammeneva gamissati, apaticchitapaharanakam 4- viya pativate 5- khittarajamutthi viya ca
etassevesa kodho matthake patissati"ti evam attano ca parassa ca kammassakatam
paccavekkhantassapi, ubhayam kammasasakatam paccavekkhitva patisankhane thitassapi,
assaguttattherasadise mettabhavanarate kalyanamitte sevantassapi byapado
pahiyyati. Thananisajjadisu mettanissitasappayakathayapi pahiyyati. Tena vuttam
"../../bdpicture/cha dhamma byapadassa pahanaya samvattanti"ti. Imehi pana chahi dhammehi
pahinassa byapadassa anagamimaggena ayatim anuppado hotiti pajanati.
      Aratiadisu ayonisomanasikarena thinamiddhassa uppado hoti. Arati
nama ukkanthita. Tandi nama kayalasiyata. Vijambhita nama kayavinamana.
Bhattasammado nama bhattamuccha bhattaparilaho. Cetaso linattam nama cittassa
@Footnote: 1 sam. maha 19/232/94 aharasutta (palinayo)    2 cha.Ma. patisankhanabahulata
@3 cha.Ma. pharanavasena     4 cha.Ma. appaticchitapahenakam         5 cha.Ma. pativatam
Linakaro. Imesu aratiadisu ayonisomanasikaram bahulam pavattayato thinamiddham
uppajjati. Tenaha "atthi bhikkhave arati tandi vijambhika 1- bhattasammado cetaso
ca linattam, tattha ayonisomanasikarabahulikaro, ayamaharo anuppannassa va
thinamiddhassa uppadaya uppannassa va thinamiddhassa bhiyyobhavaya vepullaya"ti 2-
      arabhadhatuadisu pana yonisomanasikarenassa pahanam hoti. Arambhadhatu
nama pathamarabhaviriyam. Nikkamadhatu nama kosajjato nikkhantataya tato balavataram.
Parakkamadhatu nama param param thanam akkamanato tatopi balavataram. Imasmim tippabhede
viriye yonisomanasikaram bahulam pavattayato thinamiddham pahiyyati. Tenaha "atthi
bhikkhave arambhadhatu nikkamadhatu parakkamadhatu, tattha yonisomanasikarabahulikaro,
ayamaharo anuppannassa va thinamiddhassa anuppadaya uppannassa va
thinamiddhassa pahanaya"ti.
      Apica cha dhamma thinamiddhassa pahanaya samvattanti atibhojane
nimittaggaho iriyapathasamparivattanata alokasannamanasikaro abbhokasavaso
kalyanamittata sappayakathati. Aharahatthaka tatravattaka alamsataka kakamasaka
bhuttavamitakabhojanam bhunjitva rattitthanadivatthane nisinnassa hi samanadhammam karoto
thinamiddham mahahatthi viya ottharantam agacchati catupancalopaokasam pana thapetva
paniyam pivitva yapanasilassa bhikkhuno tam na hotiti evam atibhojane nimittam
ganhantassapi thinamiddham pahiyyati. Yasmim iriyapathe thinamiddham okkamati, tato
annam parivattentassapi, rattim candalokam dipalokam ukkalokam diva suriyalokam
manasikarontassapi, abbhokase vasantassapi, mahakassapattherasadise
pahinathinamiddhe kalyanamitte sevantassapi thinamiddham pahiyyati. Thananisajjadisu
dhutanganissitasappayakathayapi pahiyyati. Tena vuttam "../../bdpicture/cha dhamma thinamiddhassa pahanaya
samvattanti"ti. Imehi pana chahi dhammehi pahinassa thinamiddhassa arahattamaggena
ayatim anuppado hotiti pajanati.
@Footnote: 1 ka. cha.Ma. vijambhita        2 sam. maha. 19/232/92 aharasutta
      Cetaso avupasame ayonisomanasikarena uddhaccakukkuccassa uppado
hoti. Avupasamo nama avupasantakaro, uddhaccakukkuccamevetam atthato. Tattha
ayonisomanasikaram bahulam pavattayato uddhaccakukkuccam uppajjati. Tenaha "atthi
bhikkhave cetaso avupasamo, tattha ayonisomanasikarabahulikaro, ayamaharo anuppa-
nnassa va uddhaccakukkuccassa uppadaya uppannassa va uddhaccakukkuccassa
bhiyyobhavaya vepullaya"ti. 1-
      Samadhisankhate pana cetaso vupasame yonisomanasikarenassa pahanam
hoti. Tenaha "atthi bhikkhave cetaso vupasamo, tattha yonisomanasikarabahulikaro,
ayamaharo anuppannassa va uddhaccakukkuccassa anuppadaya uppannassa va
uddhaccakukkuccassa pahanaya"ti. 2-
      Apica ca  dhamma uddhaccakukkuccassa pahanaya samvattanti bahussutta
paripucchakata vinaye pakatannuta vuddhasevita kalyanamittata sappayakathati.
Bahusaccenapi hi ekam va dve va tayo va cattaro va panca va nikaye
palivasena ca atthavasena ca ugganhantassapi uddhaccakukkuccam pahiyyati.
Kappiyakappiyaparipucchabahulassapi, vinayapannattiyam cinnavasibhavataya pakatannunopi,
vuddhe mahallakatthere upasankamantassapi, upalittherasadise vinayadhare
kalyanamitte sevantassapi uddhaccakukkuccam pahiyyati. Thananisajjadisu
kappiyakappiyanissitasappayakathayapi pahiyyati. Tena vuttam "../../bdpicture/cha dhamma
uddhaccakukkuccassa pahanaya samvattanti"ti. Imehi pana chahi dhammehi pahine
uddhaccakukkucce uddhaccassa arahattamaggena kukkuccassa anagamimaggena ayatim
anuppado hotiti pajanati.
      Vicikicchathaniyesu dhammesu ayonisomanasikarena vicikicchaya uppado
hoti. Vicikicchathaniya dhamma nama punappunam vicikicchaya karanatta vicikicchava.
Tattha ayonisomanasikaram bahulam pavattayato vicikiccha uppajjati. Tenaha "atthi
bhikkhave vicikicchatthaniya dhamma, tattha ayonisomanasikarabahulikaro, ayamaharo
anuppannaya va vicikicchaya uppadaya uppannaya va vicikicchaya bhiyyobhavaya
vepullaya"ti. 1-
@Footnote: 1 sam. maha 19/323/92 aharasutta         2 sam. maha. 19/323/94, 205/77 (palinayo)
      Kusaladidhammesu 1- yonisomanasikarena panassa pahanam hoti. Tenaha "atthi
bhikkhave kusalakusala dhamma savajjanavajja dhamma sevitabbasevitabba dhamma
hinapanita dhamma kanhasukkasappatibhaga dhamma, tattha yonisomanasikarabahulikaro,
ayamaharo anuppannaya va vicikicchaya anuppadaya uppannaya va
vicikicchaya pahanaya"ti. 2-
      Apica cha dhamma vicikicchaya pahanaya samvattanti bahussutata paripucchakata
vinaye pakatannuta adhimokkhabahulata kalyanamittata sappayakathati. Bahusaccena
hi ekam va .pe. Panca va nikaye palivasena ca atthavasena ca ugganhantassapi
vicikiccha pahiyyati. Tini ratanani arabbha paripucchabahulassapi, vinaye
cinnavasibhavassapi, tisu ratanesu okappaniyasaddhasankhataadhimokkhabahulassapi,
saddhadhimutte vakkalittherasadise kalyanamitte sevantassapi vicikiccha
pahiyyati. Thananisajjadisu tinnam ratananam gunanissitasappayakathayapi pahiyyati.
Tena vuttam "../../bdpicture/cha dhamma vicikicchaya pahanaya samvattanti"ti. Imehi pana chahi
dhammehi pahinaya vicikicchaya sotapattimaggena ayatim anuppado hotiti
pajanati.
      Iti ajjhattam vati evam pancanivaranaparigganhanena attano va dhammesu parassa
va dhammesu kalena va attano kalena va parassa dhammesu dhammanupassi viharati.
Samudayavaya panettha subhanimittaasubhanimittadisu ayonisomanasikarayonisomanasikaravasena
pancasu nivaranesu vuttayeva 3- niharitabba. Ito param vuttanayameva. Kevalam
hi idha nivaranapariggahika sati dukkhasaccanti evam yojanam katva nivaranapariggahakassa
bhikkhuno niyyanamukhanti veditabbam. Sesam tadisamevati.
                       Nivaranapabbavannana nitthita.
                         ---------------
@Footnote: 1 i. kusalesu  2 sam.maha. 19/232/92 (palinayo) aharasutta
@3 cha.Ma., i. vuttanayena
                           Khandhapabbavannana
      [383] Evam pancanivaranavasena dhammanupassanam vibhajitva idani
pancakkhandhavasena vibhajitum puna caparanti adimaha. Tattha pancasu upadanakkhandhesuti
upadanassa khandha upadanakkhandha, upadanassa paccayabhuta dhammapunja
dhammarasayoti attho. Ayamettha sankhepo, vittharo pana visuddhimagge khandhakathaya
vutto.
      Iti rupanti idam rupam, ettakam rupam, na ito param rupam atthiti
sabhavato rupam pajanati. Vedanadisupi eseva nayo. Ayamettha sankhepo, vittharena
pana rupadini visuddhimagge khandhakathayameva vuttani. Iti rupassa samudayoti evam
avijjasamudayadivasena pancahakarehi rupassa samudayo. Iti rupassa atthangamoti
evam avijjanirodhadivasena pancahakarehi rupassa atthangamo. Vedanadisupi
eseva nayo. Ayamettha sankhepo, vittharo pana visuddhimagge udayabbayananakathaya
vutto.
      Iti ajjhattam vati evam pancakkhandhaparigganhanena attano va
dhammesu parassa va dhammesu kalena va attano kalena va parassa dhammesu
dhammanupassi viharati. Samudayavaya panettha "avijjasamudaya rupasamudayo"ti adinam
pancasu khandhesu vuttanam pannasaya lakkhananam vasena niharitabba. Ito param
vuttanayameva. Kevalam hi idha khandhapariggahika sati dukkhasaccanti evam yojanam
katva khandhapariggahakassa bhikkhuno niyyanamukhanti veditabbam. Sesam tadisamevati.
                       Khandhapabbavannana nitthita.
                           ----------
                          Ayatanapabbavannana
      [384] Evam pancakkhandhavasena dhammanupassanam vibhajitva idani
ayatanavasena vibhajitum puna caparanti adimaha. Tattha chasu ajjhattikabahiresu
Ayatanesuti cakkhum sotam ghanam jivha kayo manoti imesu chasu ajjhattikesu,
rupam saddo gandho raso photthabbo dhammoti imesu chasu bahiresu. Cakkhunca
pajanatiti cakkhupasadam yathavasarasalakkhanavasena pajanati. Rupe ca pajanatiti
bahiddha catusamutthanikarupe ca yathavasarasalakkhanavasena pajanati. Yanca tadubhayam
paticca uppajjati sannojananti 1- yam ca tam cakkhunceva rupe cati ubhayam paticca
kamaragasannojanampatighamanaditthivicikicchasilabbataparamasabhavaragaissamacchariya-
avijjasannojananti dasavidham sannojanam uppajjati, tanca yathavasarasalakkhanavasena
pajanati.
      Katham panetam uppajjatiti? cakkhudvare tava apathagatam ittharammanam
Kamassadavasena assadayato abhinandato kamaragasannojanam uppajjati.
Anittharammane kujjhato patighasannojanam uppajjati. "thapetva mam na 2- anno
koci etam arammanam vibhavetum samattho atthi"ti mannato manasannojanam
uppajjati. Etam ruparammanam niccam dhuvanti ganhato ditthisannojanam uppajjati.
"etam ruparammanam satto nu kho, sattassa nu kho"ti vicikicchato vicikicchasannojanam
uppajjati. "sampattibhave vata no idam sulabham jatan"ti bhavam patthentassa
bhavaragasannojanam uppajjati. "ayatimpi evarupam silabbatam samadiyitva sakka
laddhun"ti silabbatam samadiyantassa silabbataparamasasannojanam uppajjati.
"aho vatetam ruparammanam anne na labheyyun"ti ussuyyato issasannojanam
uppajjati. Attana laddham ruparammanam annassa maccharayato macchariyasannojanam
uppajjati. Sabbeheva sahajataannanavasena avijjanato 3- avijjasannojanam
uppajjati.
      Yatha ca anuppannassati yena karanena asamudacaravasena anuppannassa
tassa dasavidhassapi sannojanassa uppado hoti, tanca karanam pajanati.
Yatha ca uppannassati appahinatthena pana samudacaravasena va uppannassa
tassa dasavidhassapi sannojanassa yena karanena pahanam hoti, tanca karanam
@Footnote: 1 ka.,cha.Ma. samyojananti   2 cha.Ma. thapetva mam ko anno etam....
@3 cha.Ma.,i. ayam saddo na dissati
Pajanati. Yatha ca pahinassati tadangavikkhambhanappahanavasena pahinassapi tassa
dasavidhassa sannojanassa yena karanena ayatim anuppado hoti, tanca karanam
pajanati. Kena karanena panassa ayatim anuppado hoti? ditthivicikiccha-
silabbataparamasaissamacchariyabhedassa tava pancavidhassa sannojanassa
sotapattimaggena ayatim anuppado hoti. Kamaragapatighasannojanadvayassa olarikassa
sakadagamimaggena, anusahagatassa anagamimaggena, manabhavaragaavijjasannojana-
ttayassa arahattamaggena ayatim anuppado hoti. Sotanca pajanati, sadde
cati adisupi eseva nayo. Apicettha ayatanakatha vittharato  visuddhimagge
ayatananiddese vuttanayeneva veditabba.
      Iti ajjhattam vati evam ajjhattikayatanaparigganhanena attano
va dhammesu bahirayatanaparigganhanena parassa va dhammesu kalena va
attano kalena va parassa dhammesu dhammanupassi viharati. Samudayavaya panettha
"avijjasamudaya cakkhusamudayo"ti rupayatanassa rupakkhandhe, arupayatanesu manayatanassa
vinnanakkhandhe, dhammayatanassa sesakkhandhesu vuttanayena niharitabba.
Lokuttaradhamma na gahetabba. Ito param vuttanayameva. Kevalam hi idha
ayatanapariggahika sati dukkhasaccanti evam yojanam katva ayatanapariggahakassa
bhikkhuno niyyanamukhanti veditabbam. Sesam tadisamevati.
                      Ayatanapabbavannana nitthita.
                          ------------
                         Bojjhangapabbavannana
      [385] Evam chaajjhattikabahirayatanavasena dhammanupassanam vibhajitva
idani bojjhangavasena vibhajitum puna caparanti adimaha. Tattha bojjhangesuti
bujjhanakasattassa angesu. Santanti patilabhavasena samvijjananam. Satisambojjhanganti
Satisankhatam sambojjhangam. Ettha 1- hi sambojjhanganti araddhavipassakato patthaya
yogavacaro sambodhi. 1- Yaya va so satiadikaya sattadhammasamaggiya sambujjhati
kilesaniddato utthati, saccani va pativijjhati, sa dhammasamaggi sambodhi.
Tassa sambodhissa, tassa va sambodhiya anganti sambojjhangam. Tena vuttam
"satisankhatam sambojjhangan"ti. Sesasambojjhangesupi iminava nayena vacanattho
veditabbo. Asantanti apatilabhavasena avijjamanam.
      Yatha ca anuppannassati adisu pana satisambojjhangassa tava "atthi bhikkhave
satisambojjhangatthaniya dhamma, tattha yonisomanasikarabahulikaro, ayamaharo
anuppannassa va satisambojjhangassa uppadaya uppannassa va satisambojjhangassa
bhiyyobhavaya vepullaya bhavanaya paripuriya samvattati"ti 2- evam uppado hoti.
Tattha satiyeva satisambojjhangatthaniya dhamma. Yonisomanasikaro vuttalakkhanoyeva.
Tam tattha bahulam pavattayato satisambojjhango uppajjati.
      Apica cattaro dhamma satisambojjhangassa uppadaya samvattanti satisampajannam
mutthassatipuggalaparivajjanata upatthitassatipuggalasevanata tadadhimuttatati.
Abhikkantadisu hi sattasu thanesu satisampajannena bhattanikkhittakakasadise
mutthassatipuggale parivajjanena tissadattattheraabhayattheradisadise 3-
upatthitassatipuggale sevanena thananisajjadisu satisamutthapanattham ninnaponapab-
bharacittataya ca satisambojjhango uppajjati. Evam catuhi karanehi uppannassa
panassa arahattamaggena bhavanaparipuri hotiti pajanati.
      Dhammavicayasambojjhangassa pana "atthi bhikkhave kusalakusala dhamma .pe.
Kanhasukkasappatibhaga dhamma, tattha yonisomanasikarabahulikaro, ayamaharo
anuppannassa va dhammavicayasambojjhangassa uppadaya uppannassa va
dhammavicayasambojjhangassa bhiyyobhavaya vepullaya bhavanaya paripuriya
samvattati"ti 2- evam uppado hoti.
@Footnote: 1-1 cha.Ma. ettha hi sambujjhati araddhavipassakato patthaya yogavacaroti sambodhi.
@2 sam. maha. 19/232/92 aharasutta       3 cha.Ma., i. tissadattattheraabhayattherasadise
      Apica satta dhamma dhammavicayasambojjhangassa uppadaya samvattanti
paripucchakata vatthuvisadakiriya indriyasamattapatipadana duppannapugagalaparivajjana
pannavantapuggalasevana gambhirananacariyapaccavekkhana tadadhimuttatati. Tattha
paripucchakatati khandhadhatuayatanaindriyabalabojjhangamaggangajhanangasamathavipassananam
atthasannissitaparipucchabahulata. Vatthuvisadakiriyati ajjhattikabahiranam vatthunam
visadabhavakaranam. Yada hissa kesanakhalomani atidighani honti, sariram va
ussannadosanceva sedamalamakkhitam ca. Tada ajjhattikavatthu avisadam hoti aparisuddham.
Yada pana civaram jinnam kilittham duggandham hoti, senasanam va ukkalapam, tada
bahiravatthu avisadam hoti aparisuddham. Tasma kesadicchedanena uddhavirecanaadho-
virecanadihi sarirasallahukabhavakaranena ucchadananhanaduggandhavinodanena 1- ca
ajjhattikavatthu visadam katabbam. Sucikammadhovanarajanaparibhandakaranadihi bahiravatthu
visadam katabbam. Etasmim hi ajjhattikabahire vatthumhi avisade uppannesu
cittacetasikesu nanampi avisadam hoti aparisuddhani dipakapallikavattitelani nissaya
uppannadipasikhaya obhaso viya. Visade pana ajjhattikabahire vatthumhi uppannesu
cittacetasikesu nanampi visadam hoti suparisuddhani dipakapallikavattitelani nissaya
uppannadipasikhaya obhaso viya. Tena vuttam "vatthuvisadakiriyata 2-
dhammavicayasambojjhangassa uppadaya samvattati"ti.
      Indriyasamattapatipadana nama saddhadinam indriyanam samabhavakaranam. Sace
hissa saddhindriyam balavam hoti, itarani mandani, tato viriyindriyam paggahakiccam
satindriyam upatthanakiccam samadhindriyam avikkhepakiccam pannindriyam
dassanakiccam katum na sakkoti. Tasma tam dhammasabhavapaccavekkhanena va yatha va
manasikaroto balavam jatam, tatha amanasikarena hapetabbam. Vakkalittheravatthu cettha
nidassanam. Sace pana viriyindriyam balavam hoti, atha saddhindriyam adhimokkhakiccam
katum na sakkoti, na itarani itarakiccabhedam. Tasma tam passaddhadibhavanaya
hapetabbam. Tatrapi sonattherassa vatathum dassetabbam. Evam sesesupi ekassa
balavabhave sati itaresam attano kiccesu asamatthata veditabba.
@Footnote: 1 cha.Ma. ucchadananhapanena               2 cha.Ma. vatthuvisadakiriya
      Visesato panettha saddhapannanam samadhiviriyanam ca samatam pasamsanti.
Balavasaddho hi mandapanno muddhappasanno 1- hoti, avatthusmim pasidati. Balavapanno
mandasaddho keratikapakkham bhajati, bhesajjasamutthito viya rogo atekiccho hoti.
Cittuppadamatteneva  kusalam hotiti atidhavitva danadini akaronto niraye
uppajjati. Ubhinnam samataya vatthusmimyeva pasidati. Balavasamadhim pana mandaviriyam
samadhissa kosajjapakkhatta kosajjam abhibhavati. Balavaviriyam mandasamadhim viriyassa
uddhaccapakkhatta uddhaccam abhibhavati. Samadhi pana viriyena sannojito kosajje
patitum na labhati, viriyam samadhina sannojitam uddhacce patitum na labhati. Tasma
tadubhayam samam katabbam. Ubhayasamataya hi appana hoti.
      Apica samadhikammikassa balavatipi saddha vattati. Evam hi saddahanto
okappanto appanam papunissati. Samadhipannasu pana samadhikammikassa ekaggata
balavati vattati. Evam hi so appanam papunati. Vipassanakammikassa panna
balavati vattati. Evam hi so lakkhanapativedham papunati. Ubhinnam pana samatayapi
appana hotiyeva. Sati pana sabbattha balavati vattati. Sati hi cittam uddhaccapakkhikanam
saddhaviriyapannanam vasena uddhaccapatato kosajjapakkhikena ca samadhina
kosajjapatato rakkhati. Tasma sa lonadhupana 2- viya sabbabyanjanesu
sabbakammikaamacco viya ca sabbarajakiccesu sabbattha icchitabba. Tenaha
"sati ca pana sabbatthika vutta bhagavata, kimkarana? cittam hi satipatisaranam,
arakkhapaccupatthana ca sati, na vina satiya cittassa paggahaniggaho hoti"ti.
      Duppannapuggalaparivajjana nama khandhadibhede anogalhapannanam
dummedhapuggalanam araka parivajjanam. Pannavantapuggalasevana nama
samapannasalakkhanapariggahikaya udayavayapannaya samannagatapuggalasevana. Gambhirananacariya-
paccavekkhana nama gambhiresu khandhadisu pavattaya gambhirapannaya pabhedapaccavekkhana.
Tadadhimuttata nama thananisajjadisu dhammavicayasambojjhangasamutthapanattham
ninnaponapabbharacittata. Evam uppannassa panassa arahattamaggena
bhavanaparipuri hotiti pajanati.
@Footnote: 1 cha.Ma. mudhappasanno          2 cha.Ma. lonadhupanam
      Viriyasambojjhangassa "atthi bhikkhave arambhadhatu nikkamadhatu
parakkamadhatu, tattha yonisomanasikarabahulikaro, ayamaharo anuppannassa va
viriyasambojjhangassa uppadaya uppannassa va viriyasambojgangassa bhiyyobhavaya
vepullaya bhavanaya paripuriya samvattati"ti 1- evam uppado hoti.
      Apica ekadasa dhamma viriyasambojjhangassa uppadaya samvattanti
apayabhayapaccavekkhanata anisamsadassavita  gamanavithipaccavekkhanata pindapatapacayanata
dayajjamahattapaccavekkhanata satthumahattapaccavekkhanata jatimahattapaccavekkhanata
sabrahmacarimahattapaccavekkhanata  kusitapuggalaparivajjanata araddhaviriyapuggalasevanata
tadadhimuttatati.
      Tattha nirayesu pancavidhabandhanakammakaranato patthaya mahadukkham anubhavanakalepi
tiracchanayoniyam jalakhipanakuminadihi gahitakalepi pajanakantakadippaharatunnassa
sakatavahanakalepi 2- pittivisaye anekanipi vassasahassani ekam buddhantarampi
khuppipasahi aturibhutakalepi kalakanjikaasuresu satthihatthaasitihatthappamanena
atthicammamatteneva attabhavena vatatapadidukkhanubhavanakalepi na sakka
viriyasambojjhangam uppadetum, ayameva te bhikkhu kalo viriyakaranayati
evam apayabhayam paccavekkhantassapi viriyasambojjhango uppajjati.
      Na sakka kusitena navalokuttaradhammam laddhum, araddhaviriyeneva sakka
ayamanisamso viriyassati evam anisamsadassavinopi uppajjati. Sabbabuddhapacceka-
buddhamahasavakeheva gatamaggo gantabbo. So ca na sakka kusitena gantunti
evam gamanavithim paccavekkhantassapi uppajjati. Ye tam pindapatadihi upatthahanti,
ime te manussa neva nataka na dasakammakara, napi tam nissaya jivissamati
te panitani civaradini denti. Athakho attano karanam mahapphalatam paccasimsamana
denti. Sattharapi "ayam ime paccaye paribhunjitva kayadalhibahulo sukham
viharissati"ti na evam sampassata tuyham paccaya anunnata. Athakho "ayam ime
paribhunjamano samanadhammam katva vattadukkhato muccissati"ti tena paccaya
@Footnote: 1 sam. maha. 19/232 aharasutta     2 cha.Ma. sakatavahanadikalepi    3 cha.Ma. te
Anunnata, sodani tvam kusito viharanto na tam pindam apacayissasi. 1-
Araddhaviriyasseva hi pindapacayana nama hotiti evam pindapatapacayanam
paccavekkhantassapi uppajjati ayyamittattherassa viya.
      Thero kira kasakalene nama pativasati. Tassa ca gocaragame eka
mahaupasika theram puttam katva patijaggati. Sa ekadivasam arannam gacchanti
dhitaram aha "amma asukasmim thane puranatandula, asukasmim khiram, asukasmim
sappi, asukasmim phanitam, tava bhatikassa ayyamittassa agatakale bhattam pacitva
khirasappiphanitehi saddhim dehiti. "tvam ca kim bhunjeyyasi"ti "aham pana hiyyo
pakkam parivasikabhattam kanjiyeneva bhuttamhi"ti. "diva kim bhunjissasi ammati.
"sakapannam pakkhipitva kantandulehi ambilayagum pacitva thapehi ammati.
      Thero civaram parupitva pattam niharantova tam saddam sutva attanam
ovadi "mahaupasika kira kanjiyena parivasikabhattam paribhunji, divapi
sakapannambilayagum 2- bhunjissati, tuyham atthaya pana puranatanduladini acikkhati,
tam nissaya kho panesa neva khettam na vatthum na bhattam na vattham paccasimsati,
tisso pana sampattiyo patthayamana deti, tvam etissa ta sampattiyo datum
sakkhissasi no sakkhissasiti, ayam kho pana pindapato taya saragena sadosena
samohena na sakka ganhitun"ti pattam thavikaya pakkhipitva ganthikam muncitva
nivattitva kasakalenameva gantva pattam hetthamance civaram civaravamse thapetva
"arahattam apapunitva na nikkhamissami"ti viriyam adhitthahitva nisidi. Digharattam
appamatto hutva nivutthabhikkhu vipassanam vaddhetva purebhattameva arahattam
patva vikasamanamiva padumam mahakhinasavo sitam karontova nisidi. Lenadvare
rukkhampi adhivattha devata
              namo te purisajanna     namo te purisuttama
              yassa te asava khina   dakkhineyyosi marisati.
@Footnote: 1 cha.Ma. apacayissati     2 cha.Ma. kanapannambilayagum
Udanam udanetva "bhante pindaya pavitthanam tumhadisanam arahantanam bhikkham
datva mahallakitthiyo dukkha muccissanti"ti aha. Thero utthahitva dvaram
vivaritva kalam olokento "patoyeva"ti natva pattacivaram adaya gamam pavisi.
      Darikapi bhattam sampadetva "idani me bhata agamissati idani
agamissati"ti dvaram olokayamana nisidi. Sa there gharadvaram sampatte pattam
gahetva sappiphanitayojitassa khirapindapatassa puretva hatthe thapesi. Thero
"sukham hotu"ti anumodanam katva pakkami. Sa tam olokayamanava atthasi.
Therassa hi tada ativiya parisuddho  chavivanno ahosi, vippasannani indriyani,
mukham bandhana muttatalapakkam viya ativiya virocittha.
      Mahaupasika aranna agantva "kim amma bhatiko te agato"ti
pucchi. Sa sabbam tam pavattim arocesi. Upasika "ajja mama puttassa
pabbajitakiccam matthakam pattan"ti natva "abhiramati te amma bhata buddhasasane,
na ukkanthati"ti aha.
      Mahantam kho panetam satthu dayajjam yadidam sattaariyadhanani nama, tam
na sakka kusitena gahetum. Yatha hi vippatipannam puttam matapitaro "ayam amhakam
aputto"ti paribahiram karonti, so tesam accayena dayajjam na labhati, evam
kusitopi idam ariyadhanadayajjam na labhati, araddhaviriyova labhatiti dayajjamahattam
paccavekkhatopi uppajjati.
      Maha kho pana te sattha, satthuno hi te matu kucchimmim patisandhiggahanakalepi
abhinikkhamanepi abhisambodhiyampi dhammacakkappavattanayamakapatihariya-
devorohanaayusankharavossajjanesupi parinibbanakalepi dasasahassilokadhatu
akampittha, yuttam nu te evarupassa sutthu sasane pabbajitva kusitena bhavitunti
evam satthumahattam paccavekkhatopi uppajjati.
      Jatiyapi tvam idani na lamakajatiko, asambhinnaya mahasammatapaveniya
agate ukkakarajavamse jatosi, suddhodanamaharajassa ca mahamayadeviya
Ca natta rahulabhaddassa kanittho, taya nama evarupena jinaputtena hutva na
yuttam kusitena viharitunti evam jatimahattam paccavekkhatopi uppajjati.
      Sariputtamahamoggallana ceva asitimahasavaka ca viriyeneva
lokuttaradhammam pativijjhimsu, tvam etesam sabrahmacarinam maggam patipajjasi na
patipajjasiti evam sabrahmacarimahattam paccavekkhatopi uppajjati.
      Kucchim puretva thitaajagarasadise visatthakayikacetasikaviriye kusitapuggale
parivajjentassapi araddhaviriye pahitatte puggale sevantassapi thananisajjadisu
viriyuppadanattham ninnaponapabbharacittassapi uppajjati. Evam uppannassa
panassa arahattamaggena bhavanaparipuri hotiti pajanati.
      Pitisambojjhangassa "atthi bhikkhave pitisambojjhangatthaniya dhamma,
tattha yonisomanasikarabahulikaro, ayamaharo anuppannassa va pitisambojjhangassa
uppadaya uppannassa va pitisambojjhangassa bhiyyobhavaya vepullaya
bhavanaya paripuriya samvattati"ti 1- evam uppado hoti. Tattha pitiyeva
pitisambojjhangatthaniya dhamma nama. Tassa uppadakamanasikaro yonisomanasikaro
nama.
      Apica ekadasa dhamma pitisambojjhangassa uppadaya samvattanti buddhanussati
dhammanussati samghanussati silanussati caganussati devatanussati upasamanussati
lukhapuggalaparivajjanata siniddhapuggalasevanata pasadaniyasuttantapaccavekkhanata
tadadhimuttatati. Buddhagune anussarantassapi hi yava upacara sakalasariram pharamano
pitisambojjhango uppajjati. Dhammasamghagune anussarantassapi, digharattam akhandam
katva rakkhitam catuparisuddhisilam paccavekkhantassapi, gihinopi dasasilapancasilam
paccavekkhantassapi, dubbhikkhabhayadisu panitabhojanam sabrahmacarinam datva
"evam nama adamha"ti cagam paccavekkhantassapi, gihinopi evarupe kale
silavantanam dinnadanam paccavekkhantassapi, yehipi gunehi samannagata devata devattam
patta, tatharupanam gunanam attani atthitam paccavekkhantassapi, samapattiyapi
@Footnote: 1 sam. maha. 19/232/95 aharasutta
Vikkhambhita kilesa satthipi sattatipi vassani na samudacarantiti paccavekkhantas-
sapi, cetiyadassanabodhidassanatheradassanesu asakkaccakiriyaya samsucitalukhabhave buddhadisu
pasadasinehabhavena gadrabhapitthe rajasadise lukhapuggale parivajjantassapi, buddhadisu
pasadabahule muducitte siniddhapuggale sevantassapi, ratanattayagunaparidipake
pasadaniyasuttante paccavekkhantassapi, thananisajjadisu pitiuppadanattham
ninnaponapabbharacittassapi uppajjati. Evam uppannassa panassa arahattamaggena
bhavanaparipuri hotiti pajanati.
      Passaddhisambojjhangassa "atthi bhikkhave kayapassaddhi cittapassaddhi, tattha
yonisomanasikarabahulikaro, ayamaharo anuppannassa va passaddhisambojjhangassa
uppadaya uppannassa va passaddhisambojjhangassa bhiyyobhavaya vepullaya
bhavanaya paripuriya samvattati"ti 1- evam uppado hoti.
      Apica satta dhamma passaddhisambojjhangassa uppadaya samvattanti
panitabhojanasevanata utusukhasevanata iriyapathasukhasevanata majjhatatapayogata
saraddhakayapuggalaparivajjanata passaddhakayapuggalasevanata tadadhimuttatati. Panitam hi
siniddham sappayabhojanam bhunjantassapi situnhesu ca utusu thanadisu ca iriyapathesu
sappayam utunca iriyapathanca sevantassapi passaddhi uppajjati. Yo pana
mahapurisajatiko sukhautuiriyapathakkhamo 2- hoti, na tam sandhayetam vuttam. Yassa
sabhagavisabhagata atthi, tasseva visabhage utuiriyapathe vajjetva sabhage
sevantassapi uppajjati. Majjhattapayogo vuccati attano ca parassa ca kammassakata-
paccavekkhana. Imina majjhattapayogena uppajjati. Yo leddudandadihi param
vihethayamanova vicarati, evarupam saraddhakayapuggalam parivajjentassapi, samyatapadapanim
passaddhakayapuggalam sevantassapi, thananisajjadisu passaddhiuppadanatthaya
ninnaponapabbharacittassapi uppajjati. Evam uppannassa panassa arahattamaggena
bhavanaparipuri hotiti pajanati.
@Footnote: 1. sam. maha. 19/232/95 aharasutta    2 cha.Ma. sabbautuiriyapathakkhamo
      Samadhisambojjhangassa "atthi bhikkhave samathanimittam abyagganimittam,
tattha yonisomanasikarabahulikaro, ayamaharo anuppannassa va samadhisambojjhangassa
uppadaya uppannassa va samadhisambojjhangassa bhiyyobhavaya vepullaya
bhavanaya paripuriya samvattati"ti 1- evam uppado hoti. Tattha samathova samathanimittam
avikkhepatthena ca abyagganimittanti.
      Apica ekadasa dhamma samadhisambojjhangassa uppadaya samvattanti
vatthuvisadakiriyata indriyasamattapatipadanata nimittakusalata samaye cittassa
pagganhanata samaye cittassa nigganhanata samaye sampahamsanata samaye
ajjhupekkhanata asamahitapuggalaparivajjanata samahitapuggalasevanata
jhanavimokkhapaccavekkhanata tadadhimuttatati. Tattha vatthuvisadakiriya ca
indriyasamattapatipadanata ca vuttanayeneva veditabba.
      Nimittakusalata nama kasinanimittassa ugganhanakusalata. Samaye
cittassa pagganhanatati yasmim samaye atisithilaviriyatadihi linacittam hoti, tasmim
samaye dhammavicayaviriyapitisambojjhangasamutthapanena tassa pagganhanam. Samaye cittassa
nigganhanatati yasmim samaye accaraddhaviriyatadihi uddhatacittam hoti, tasmim samaye
passaddhisamadhiupekkhasambojjhangasamutthapanena tassa nigganhanam. Samaye
sampahamsanatati yasmim samaye cittam pannapayogamandataya va upasamasukhanadhigamena
va nirassadam hoti, tasmim samaye atthasamvegavatthupaccavekkhanena samvejeti. Attha
samvegavatthuni nama jatijarabayadhimaranani cattari, apayadukkham pancamam, atite
vattamulakam dukkham, anagate vattamulakam dukkham, paccuppanne aharapariyetthimulakam
dukakhanti. Ratanattayagunanussaranena ca pasadam  janeti, ayam vuccati "samaye
sampahamsanata"ti.
      Samaye ajjhupekkhanata nama yasmim samaye sammapatipattim agamma
alinam anuddhatam anirassadam arammane samappavattam samathavithipatipannam cittam hoti,
tadassa paggahaniggahasampahamsanesu na byaparam apajjati sarathi viya samappavattesu
@Footnote: 1 sam. maha. 19/232/96 aharasutta (palinayo)
Assesu. Ayam vuccati "samaye ajjhupekkhanata"ti. Asamahitapuggalaparivajjanata
nama upacaram va appanam va appattanam vikkhittacittanam puggalanam araka
parivajjanam. Samahitapuggalasevana nama upacarena va appanaya va samahitacittanam
sevana bhajana payirupasana. Tadadhimuttata nama thananisajjadisu samadhiuppadanatthamyeva
ninnaponapabbharacittata. Evam hi patipajjato esa uppajjati. Evam uppannassa
panassa arahattamaggena bhavanaparipuri hotiti pajanati.
     Upekkhasambojjhangassa "atthi bhikkhave upekkhasambojjhangatthaniya
dhamma, tattha yonisomanasikarabahulikaro, ayamaharo anuppannassa va
upekkhasambojjhangassa uppadaya uppannassa va upekkhasambojjhangassa
bhiyyobhavaya vepullaya bhavanaya paripuriya samvattati"ti 1- evam uppado
hoti. Tattha ca upekkhava upekkhasambojjhangatthaniya dhamma nama.
     Apica panca dhamma upekkhasambojjhangassa uppadaya samvattanti
sattamajjhattata sankharamajjhattata sattasankharakelayanapuggalaparivajjanata satta-
sankharamajjhattapuggalasevanata tadadhimuttatati. Tattha dvihakarehi sattamajjhattatam
samutthapeti "tvam attano kammena agantva attanova kammena gamissasi,
esopi attano kammena agantva attanova kammena gamissati, tvam kam
kelayasi"ti evam kammassakatapaccavekkhanena ca "paramatthato sattoyeva natthi,
so tvam kam kelayasi"ti evam nissattapaccavekkhanena cati. Dvihevakarehi
sankharamajjhattatam samutthapeti "idam civaram anupubbena vannavikaratanceva
jinnabhavanca upagantva padapunchanacolakam hutva yatthikotiya chaddaniyam
bhavissati, sace panassa samiko bhaveyya, nassa evam vinassitum dadeyya"ti
evam assamikabhavapaccavekkhanena ca "anaddhaniyam idam tavakalikan"ti evam
tavakalikabhavapaccavekkhanena cati. Yatha ca civare, evam pattadisupi yojana
katabba.
@Footnote: 1 sam. maha. 19/232/96 aharasutta (palinayo)
      Sattasankharakelayanapuggalaparivajjanatati ettha yo puggalo gihi va
attano puttadhitadike pabbajito va attano antevasikasamanupajjhayakadike
mamayati, sahattheneva nesam kesacchedanasucikammacivaradhovanarajanapattapacanadini karoti,
muhuttampi apassanto "asuko samanero kuhim gato asuko daharo kuhin"ti
bhantamigo viya ito cito ca oloketi, annena kesacchedanadinam atthaya
"muhuttam asukam pesetha"ti yaciyamanopi "amhepi tam attano kammam na karema,
tumhe nam gahetva kilamissatha"ti na deti, ayam sattakelayano nama.
      Yo pana civarapattathalakakattarayatthiadini mamayati, annassa hatthena
paramasitumpi na deti, tavakalikam yacitopi "mayampi imam mamayanta na paribhunjama,
tumhakam kim dassama"ti vadati, ayam sankharakelayano nama. Yo pana tesu
dvisupi vatthusu majjhatto udasino, ayam sattasankharamajjhatto nama. Iti ayam
upekkhasambojjhango evarupam sattasankharakelayanapuggalam araka parivajjentassapi
sattasankharamajjhattapuggalam sevantassapi thananisajjadisu taduppadanattham
ninnaponapabbharacittassapi uppajjati. Evam uppannassa panassa arahattamaggena
bhavanaparipuri hotiti pajanati.
      Iti ajjhattam vati evam attano va sattasambojjhange parigganhitva
parassa va kalena va attano kalena va parassa satta sambojjhange
parigganhitva dhammesu dhammanupassi viharati. Samudayavaya panettha sambojjhanganam
nibbattinirodhavasena veditabba. Ito param vuttanayameva. Kevalam hi idha
bojjhangapariggahika sati dukkhasaccanti evam yojanam katva bojjhangapariggahakassa
bhikkhuno niyyanamukhanti veditabbam. Sesam tadisamevati.
                      Bojjhangapabbavannana nitthita.
                           ----------
                          Catusaccapabbavannana
      [386] Evam sattabojjhangavasena dhammanupassanam vibhajitva idani
catusaccavasena vibhajitum puna caparanti adimaha. Tattha idam dukkhanti yathabhutam
pajanatiti thapetva tanham tebhumikadhamme "idam dukkhan"ti yathasabhavato pajanati,
tasseva kho pana dukkhassa janikam samutthapikam purimatanham "ayam dukkhasamudayo"ti,
ubhinnam appavattinibbanam "ayam dukkhanirodho"ti, dukkhaparijananam samudayapajahanam
nirodhasacchikaranam ariyamaggam "ayam dukkhanirodhagamini patipada"ti yathasabhavato
pajanatiti attho. Avasesa ariyasaccakatha thapetva jatiadinam padabhajanakatham
visuddhimagge vittharitayeva.
                        Dukkhasaccaniddesavannana
      [388] Padabhajane pana katama ca bhikkhave jatiti bhikkhave ya jatipi dukkhati
evam vutta jati, sa katamati evam sabbapucchasu attho veditabbo. Ya tesam
tesam sattananti idam "imesam nama"ti niyamabhavato sabbasattapariyadanavacanam.
Tamhi tamhi sattanikayeti idampi sabbasattanikayapariyadanavacanam. Jananam jati,
savikaranam pathamabhinibbattakkhandhanametam adhivacanam. Sanjatiti idam tassaeva
upasaggamanditam vevacanam. Saeva anupavitthakarena okkamanatthena okkanti.
Nibbattisankhatena abhinibbattanatthena abhinibbatti. Iti ayam catubbidhapi
sammatikatha nama. Khandhanam patubhavoti ayam pana paramatthakatha. Ekavokarabhavadisu
ekacatupancabhedanam khandhanamyeva patubhavo na puggalassa, tasmim pana sati puggalo
patubhutoti voharamattam hoti. Ayatananam patilabhoti ayatanani patubhavantaneva
patiladdhani nama honti, so tesam patubhavasankhato patilabhoti attho.
      Jarati sabhavaniddeso. Jiranatati akarabhavaniddeso. Khandiccanti
adi vikarabhavaniddeso. Daharakalasmim hi danta samaseta honti, teyeva
paripaccante anukkamena vannavikaram apajjitva tattha tattha patanti. Atha patitanca
Thitanca upadaya khanditadanta khandita nama. Khanditanam bhavo khandiccanti
vuccati. Anukkamena pajajjaribhutani 1- kesalomani palitani nama. Palitani
sanjatani assati palito, palitassa bhavo paliccam. Jaravatappaharena
sositamamsalohitataya valiyo tacamhi assati valittaco, tassa bhavo valittacata.
Ettavate dantakesalomatacesu vikaradassanavasena pakatibhuta pakatajara dassita.
      Yatha 2- udakassa va vatassa va aggino va tinarukkhadini 3-
sambhaggaparibhaggataya va jhamataya va gatamaggo pakato hoti, na ca so
gatamaggova pakato taneva udakadini, evameva jaraya dantadinam 4- khandiccadivasena
gatamaggo pakato, cakkhum  ummilitvapi na 5- ganhati, 6- na ca khandiccadineva
jaRa. Na hi jara cakkhuvinneyya hoti. Yasma pana jaram pattassa ayu hayati,
tasma jara "ayuno samhani"ti phalupacarena vutta. Yasma ca daharakale
supasannani sukhumampi attano visayam sukheneva ca ganhanasamatthani cakkhvadini
indriyani jaram pattassa paripakkani alulitani avisadani olarikampi attano
visayam gahetum asamatthani honti, tasma "indriyanam paripako"tipi phalupacareneva
vutta.
      [390] Marananiddese yanti maranam sandhaya napumsakaniddeso, yam
maranam cutiti vuccati, cavanatati vuccatiti ayamettha atthayojana. Tattha cutiti
sabhavaniddeso. Cavanatati akarabhavaniddeso. Maranam pattassa khandha bhijjanti
ceva antaradhayanti ca adassanam gacchanti, tasma tam bhedo antaradhananti
vuccati. Maccumarananti maccumaranam na khanikamaranam. Kalakiriyati maranakalakiriya. Ayam
sabbapi sammatikathava. Khandhanam bhedoti ayam pana paramatthakatha. Ekavokarabhavadisu
ekacatupancabhedanam khandhanamyeva bhedo na puggalassa, tasmim pana sati puggalo
matoti voharamattam hoti.
      Kalevarassa nikkhepoti attabhavassa nikkhePo. Maranampattassa hi
niratthamva kalingaram attabhavo patti, tasma tam kalevarassa nikkhepoti vuttam.
@Footnote: 1 cha.Ma.,i. pandarabhutani.  2 cha.Ma.,i. yatheva hi.  3 cha.Ma., i. tinarukkhadinam.
@4 Ma.,i. dantadisu.    5 cha.Ma.,i. nasaddo na dissati.   6 cha.Ma.,i. gayhati.
Jivitindriyassa upacchedo pana sabbakarato paramatthato maranam. Etadeva
sammatimarananti vuccati. Jivitindriyupacchedameva hi gahetva lokiya "tisso mato,
phusso mato"ti vadanti.
      [391] Byasanenati natibyasanadisu yena kenaci byasanena.
Dukkhadhammenati vadhabandhanadina dukkhakaranena. Phutthassati ajjhotthatassa
abhibhutassa. Sokoti yo natibyasanadisu va vadhabandhanadisu va annatarasmim
sati tena abhibhutassa uppajjati socanalakkhano soko. Socitattanti socitabhavo.
Yasma panesa abbhantaram 1- sosento parisosento uppajjati, tasma antosoko
antoparisokoti vuccati.
      [392] "mayham dhita, mayham putto"ti evam adiya 2- devanti
paridevanti etenati adevo. Tam tam vannam parikittenta 3- devanti etenati
paridevo. Tato para dve tasseva bhavaniddesa.
      [393] Kayikanti kayappasadavatthukam. Dukkhamanatthena dukkham. Asatanti
amadhuram. Kayasamphassajam dukkhanti kayasamphassato jatam dukkham. Asatam vedayitanti
amadhuram vedayitam.
      [394] Cetasikanti cittasampayuttam. Sesam dukkhe vuttanayameva.
      [395] Ayasoti samsidanavisidanakarappatto cittakilamatho. Balavabhavena 4-
ayaso upayaso. Tato para dve attattaniya bhavadipaka bhavaniddesa.
      [398] Jatidhammananti jatisabhavanam. Iccha uppajjatiti tanha
uppajjati. Aho vatati patthana. Na kho panetam icchayati etam 5- jatiya
anagamanam vina maggabhavanam na icchaya pattabbam. Idampiti etampi upari sesani
@Footnote: 1 cha.Ma. abbhantare  2 cha.Ma.,i. adissa adissa.  3 cha.Ma.,i. parikittetva.
@4 cha.Ma.,i. balavataram.    5 cha.Ma.,i. evam.
Upadaya pikaro. Yampicchanti yenapi dhammena alabbhaneyyavatthum icchanto na
labhati, tam alabbhaneyyavatthumhi icchanam dukkhanti. Eseva nayo sabbattha.
      [399] Khandhaniddese rupanca tam upadanakkhandho cati rupupadanakkhandho.
Evam sabbattha.
                        Samudayasaccaniddesavannana
      [400] Yayam tanhati ya ayam tanha. Ponobbhavikati punabbhavakaranam
punobbhavo, punobbhavo silam assati ponobbhavika. Nandiragasahagatati
nandiragena sahagata. Nandiragena saddhim atthato ekattameva gatati vuttam
hoti. Tatratatrabhinandiniti yatra yatra attabhavo, abhinibbatti, 1- tatra tatra
abhinandini. Rupadisu va arammanesu tatra tatra abhinandini, rupabhinandini
saddagandharasaphotthabbadhammabhinandiniti attho. Seyyathidanti nipato, tassa sa
katamati ceti attho. Kamatanhati kame tanha, pancakamagunikaragassetam namam.
Bhave tanha bhavatanha, bhavapatthanavasena uppannassa sassataditthisahagatassa
ruparupabhavaragassa ca jhananikkantiya cetam adhivacanam. Vibhave tanha vibhavatanha,
ucchedaditthisahagataragassetam adhivacanam.
      Idani tassa tanhaya vatthum vittharato dassetum sa kho panesati
adimaha. Tattha uppajjatiti jayati. Nivisatiti punappunam pavattivasena patitthahati.
Yam loke piyarupam satarupanti yam lokasmim piyasabhavanceva madhurasabhavanca. Cakkhum 2-
loketi adisu lokasmim hi cakkhvadisu mamattena abhinivittha satta sampattiyam
patitthita attano cakkhum adasadisu nimittaggahananusarena vippasannapancappasadam
suvannavimane ugghatitamanisihapanjaram viya mannanti, sotam rajatapanalikam viya
pamangasuttam viya ca mannanti, "tunganasa"ti laddhavoharam ghanam vattitva
thapitaharitalavattam viya mannanti, jivham rattakambalapatalam viya mudusiniddham madhurasadam 3-
mannanti, kayam salalatthikam viya suvannatoranam viya ca mannanti, manam annesam
@Footnote: 1 cha.Ma.,i. ayam saddo na dissati    2 cha.Ma. cakkhu. evamuparipi
@3 Ma. mudusiniddhamadhurasanti ca
Manena asadisam ularam mannanti. Rupam suvannakannikarapupphadivannam viya,
saddam mattakaravikakokilamandadhamitamanivamsanigghosam viya, attana patiladdhani
catusamutthanikagandharammanadini "kassa annassa evarupani atthi"ti mannanti.
Tesam evam mannamananam tani cakkhvadini piyarupani ceva satarupani ca honti.
Atha nesam tattha anuppanna ceva tanha uppajjati, uppanna ca tanha punappunam
pavattivasena nivisati. Tasma bhagava "cakkhum loke piyarupam satarupam, etthesa
tanha uppajjamana uppajjati"ti adimaha. Tattha uppajjamana uppajjatiti
yada uppajjamana hoti, tada ettha uppajjatiti attho. Esa nayo sabbattha.
                        Nirodhasaccaniddesavannana
      [401] Asesaviraganirodhoti adini sabbani nibbanasseva
vevacananeva. Nibbanam hi agamma tanha asesa virajjati nirujjhati, tasma
tam "tassayeva tanhaya asesaviraganirodho"ti vuccati. Nibbananca agamma
tanha cajiyati patinissajjiyati vimuccati na alliyati, tasma nibbanam cago
patinissaggo mutti analayo"ti vuccati, ekameva hi nibbanam, namani panassa
sabbasankhatanam namapatipakkhavasena anekani honti. Seyyathidam, asesavirago
asesanirodho cago patinissaggo mutti analayo ragakkhayo dosakkhayo mohakkhayo
tanhakkhayo anuppado appavattam animittam appanihitam anayuhanam apatisandhi
appavatti 1- agati ajatam ajaram abyadhi amatam asokam aparidevam anupayasam
asamkilitthanti adini.
      Idani maggena chinnaya nibbanam agamma appavattipattaya sabbatanhaya
yesu vatthusu tassa uppatti dassita, tattheva abhavam dassetum sa kho
panesati adimaha. Tattha yatha puriso khette jatam tittaalavuvallim disva
aggato patthaya mulam pariyesitva chindeyya, sa anupubbena milayitva
apannattim gaccheyya, tato tasmim khette tittaalavu 2- niruddha pahinati
@Footnote: 1 cha.Ma. anupapatti       2 cha.Ma. tittaalabu evamuparipi
Vucceyya, evameva khette tittaalavu viya cakkhvadisu tanha. Sa arahattamaggena
mulacchinna nibbanam agamma appavattim gacchati. Evam gata pana tesu vatthusu
khette tittaalavu viya na pannayati.
      Yatha ca atavito core anetva nagarassa dakkhinadvare ghateyyum
tato atviyam cora matati va maritati va vucceyyum, evameva atviyam cora
viya cakkhvadisu tanha. Sa dakkhinadvare cora viya nibbanam agamma niruddhatta
nibbane niruddhava. Evam niruddha pana tesu vatthusu atviyam cora viya na
pannayati, tenassa tattheva nirodham dassento "cakkhum loke piyarupam satarupam,
etthesa tanha pahiyamana pahiyati, ettha nirujjhamana nirujjhati"ti
adimaha.
                        Maggasaccaniddesavannana
      [402] Ayamevati annamaggapatikkhepanattham niyamanam. Ariyoti
tamtammaggavajjhehi kilesehi arakatta ca ariyabhavakaratta ca ariyo. Dukkhe nananti
adina catusaccakammatthanam dassitam. Tattha purimani dve saccani vattam, pacchimani
vivattam. Tesu bhikkhuno vatte kammatthanabhiniveso hoti, vivatte natthi
abhiniveso. Purimani hi dve saccani "pancakkhandha dukkham, tanha samudayo"ti evam
sankhepena ca "katame pancakkhandha, rupakkhandho"ti adina nayena vittharena
ca acariyassa santike ugganhitva vacaya punappunam parivattento yogavacaro
kammam karoti. Itaresu pana dvisu saccesu nirodhasaccam ittham kantam manapam,
maggasaccam ittham kantam manapanti evam savaneneva kammam karoti. So evam karonto
cattari saccani ekapativedhena pativijjhati, ekabhisamayena abhisameti. Dukkham
parinnapativedhena pativijjhati, samudayam pahanapativedhena, nirodham sacchikiriyapativedhena,
maggam bhavanapativedhena pativijjhati. Dukkham parinnabhisamayena .pe. Maggam bhavanabhisamayena
abhisameti. Evamassa pubbabhage dvisu saccesu uggahaparipucchasavanadharanasammasanapativedho
hoti, dvisu pana savanapativedhoyeva. Aparabhage
Tisu kiccato pativedho hoti, nirodhe arammanapativedho hoti. Paccavekkhana
pana pattasaccassa hoti ayanca adikammiko, tasma sa idha na vutta.
      Imassa ca bhikkhuno pubbe parigganhato "dukkham parijanami, samudayam pajahami,
nirodham sacchikaromi, maggam bhavemi"ti abhogasamannaharamanasikarapaccavekkhana
natthi, parigganhanato patthaya hoti. Aparabhage pana dukkham parinnatameva .pe.
Maggo bhavitova hoti. Tattha dve saccani duddasatta gambhirani, dve gambhiratta
duddasani. Dukkhasaccam hi uppattito pakatam, khanukantakapaharadisu "aho dukkhan"ti
vattabbatampi apajjati. Samudayampi khaditukamatabhunjitukamatadivasena
uppattito pakatam. Lakkhanapativedhato pana ubhayampi tam gambhiram. Iti
tani duddasatta gambhirani. Itaresam pana dvinnam dassanatthaya payogo
bhavaggagahanattham hatthappasaranam viya aviciphusanattham padappasaranam viya
sattadha 1- bhinnassa valassa kotiya kotipatipadanam viya ca hoti. Iti tani
gambhiratta duddasani. Evam duddasatta gambhiresu gambhiratta ca duddasesu
catusu saccesu uggahadivasena pubbabhagananuppattim sandhaya idam dukkhe nananti
adi vuttam. Pativedhakkhane pana ekameva tam nanam hoti.
      Nekkhammasankappadayo kamabyapadavihimsaviramanasannanam nanatta
pubbabhage nana, maggakkhane pana imesu tisu thanesu uppannassa
akusalasankappassa padapacchedato anuppattisadhanavasena maggangam purayamano
ekova kusalasankappo uppajjati. Ayam sammasankappo nama.
      Musavadaveramaniadayopi musavadadihi viramanasannanam nanatta
pubbabhage nana, maggakkhane pana imesu catusu thanesu uppannaya
akusaladussilyacetanaya padapacchedato anuppattisadhanavasena maggangam purayamana
ekava kusalaveramani uppajjati. Ayam sammavaca nama.
      Panatipataveramaniadayopi panatipatadihi viramanasannanam
nanatta pubbabhage nana, maggakkhane pana imesu tisu thanesu uppannaya
@Footnote: 1 cha.Ma., i. satadha.
Akusaladussilyacetanaya akiriyato padapacchedato anuppattisadhanavasena maggangam
purayamana ekava kusalaveramani uppajjati. Ayam sammakammanto nama.
      Micchaajivanti khadaniyabhojaniyadinam atthaya pavattitam kayavaciduccaritam.
Pahayati vajjetva. Sammaajivenati buddhappasatthena ajivena. Jivikam 1- kappetiti
jivitavuttim 2- pavatteti. Sammaavivoti kuhanadihi viramanasannanam nanatta
pubbabhage nana, maggakkhane pana imesuyeva sattasu thanesu uppannaya
micchajivadussilyacetanaya padapacchedato anuppattisadhanavasena maggangam purayamana
ekava kusalaveramani  uppajjati. Ayam sammaajivo nama.
      Anuppannananti ekasmim va bhave tatharupe va arammane attano
na uppannanam. Parassa pana uppajjamane disva "aho vata me evarupa
papaka akusala dhamma na uppajjeyyun"ti evam anuppannanam va papakanam
akusalanam dhammanam anuppadaya. Chandam janetiti tesam anuppadakapatipattisadhakam
viriyacchandam janeti. Vayamatiti vayamam karoti. Viriyam arabhatiti viriyam pavatteti.
Cittam pagganhatiti viriyena cittam paggahitam karoti. Padahatiti kamam taco naharu
ca, atthi ca avasissatuti padhanam pavatteti.
      Uppannananti samudacaravasena attano uppannapubbanam. Idani
tadise na uppadessamiti tesam pahanaya chandam janeti. Anuppannanam kusalananti
apatiladdhanam pathamajjhanadinam. Uppannananti tesamyeva patiladdhanam. Thitiyati
punappanam uppattibandhavasena thitattham. Asammosayati avinasanattham. Bhiyyobhavayati
uparibhavaya. Vepullayati vipulabhavaya. Bhavanaya paripuriyati bhavanaya paripuranattham.
Ayampi sammavayamo anuppannanam akusalanam  anuppadanadicittanam nanatta
pubbabhage nana, maggakkhane pana imesuyeva catusu thanesu kiccasadhanavasena
maggangam purayamanam ekameva kusalaviriyam uppajjati. Ayam sammavayamo nama.
@Footnote: 1 cha.Ma., ka. jivitam        2 cha.Ma., i. jivitappavattim
      Sammasatipi kayadipariggahakacittanam nanatta pubbabhage nana,
maggakkhane pana catusu thanesu kiccasadhanavasena maggangam purayamana ekava
sati uppajjati. Ayam sammasati nama.
      Jhanani pubbabhagepi maggakkhanepi nana, pubbabhage samapattivasena
nana, maggakkhane nana maggavasena. Ekassa hi pathamamaggo pathamajjhaniko
hoti, dutiyamaggadayopi pathamajjhanika va dutiyajjhanadisu annatarajjhanika
va. Ekassapi pathamamaggo dutiyadinam annatarajjhaniko hoti, dutiyadayopi
dutiyadinam annatarajjhanika va pathamajjhanika va. Evam cattaropi magga
jhanavasena sadisa va asadisa va ekaccasadisa va honti. Ayam panassa
viseso padakajjhananiyamena hoti.
      Padakajjhananiyamena tava pathamajjhanalabhino pathamajjhana vutthaya
vipassantassa uppanno maggo pathamajjhaniko hoti. Maggangabojjhangani cettha
paripunnaneva honti. Dutiyajjhanato vutthaya vipassantassa uppanno
dutiyajjhaniko hoti. Maggangani panettha satta honti. Tatiyajjhanato vutthaya
vipassantassa uppanno tatiyajjhaniko. Maggangani panettha satta honti,
bojjhangani pana cha honti. Eseva nayo catutthajjhanato vutthaya yava
nevasannanasannayatanam.
      Arupe catukkapancakajjhanam uppajjati, tanca lokuttaram, na lokiyanti
vuttam, ettha kathanti. Etthapi pathamajjhanadisu yato vutthaya sotapattimaggam
patilabhitva arupasamapattim bhavetva so aruppe uppanno, tajjhanikavassa
tattha tayo magga uppajjanti. Evam padakajjhanameva niyameti.
      Keci pana thera "vipassanaya arammanabhuta khandha niyamenti"ti
vadanti. Keci "puggalajjhasayo niyameti"ti vadanti. Keci "vutthanagamini vipassana
niyameti"ti vadanti. Tesam vadavinicchayo visuddhimagge vutthanagaminivipassanadhikare
Vuttanayeneva veditabbo. Ayam vuccati bhikkhave sammasamadhiti ayam pubbabhage
lokiyo aparabhage lokuttaro sammasamadhiti vuccati.
      [403] Iti ajjhattam vati evam attano va cattari saccani parigganhitva
parassa va kalena va attano kalena va parassa cattari saccani parigganhitva
dhammesu dhammanupassi viharati. Samudayavaya panettha catunnam saccanam yathasambhavato
uppattinivattivasena veditabba. Ito param vuttanayameva. Kevalam hi idha
catusaccapariggahika sati dukkhasaccanti evam yojanam katva saccapariggahakassa
bhikkhuno niyyanamukhanti veditabbam, sesam tadisamevati.
                      Catusaccapabbavannana nitthita.
                     Dhammanupassanavannana nitthita.
                           -----------
      [404] Ettavata anapanapabbam catuiriyapathapabbam catusampajannapabbam
dvattimsakaram catudhatuvavatthanam navasivathika vedananupassana cittanupassana
nivaranapariggaho khandhapariggaho ayatanapariggaho bojjhangapariggaho saccapariggahoti
ekavisati kammatthanani. Tesu anapanam dvattimsakaram navasivathikati
ekadasa appanakammatthanani honti. Dighabhanakamahasivatthero pana "navasivathika
adinavanupassanavasena vutta"ti aha. Tasma tassa matena dveyeva
appanakammatthanani, sesani upacarakammatthanani. Kim panetesu sabbesu
abhiniveso jayati. Na jayatiti. Iriyapathasampajannanivaranabojjhangesu hi abhiniveso na
jayati, sesesu jayatiti. Mahasivatthero panaha "etesupi abhiniveso jayati. Ayam
hi `atthi nukho me cattaro iriyapatha udahu natthi, atthi nukho me catusampajannam
udahu natthi, atthi nukho me panca nivarana udahu natthi, atthi nukho me
satta bojjhanga udahu natthi'ti evam parigganhati. Tasma sabbattha abhiniveso
jayati"ti.
      Yo hi koci bhikkhaveti yo hi koci bhikkhave bhikkhu va bhikkhuni va upasako
va upasika va. Evam bhaveyyati adito patthaya vuttena bhavananukkamena
bhaveyya. Patikankhanti patikankhitabbam icchitabbam avassambhaviti attho. Annati
arahattam. Sati va upadiseseti upadisese 1- va sati aparikkhine.
Anagamitati anagamibhavo.
      Evam sattannam vassanam vasena sasanassa niyyanikabhavam dassetva
puna tato appatarepi kale dassento titthantu bhikkhaveti adimaha. Sabbampi
cetam majjhimassa veneyyapuggalassa vasena vuttam, tikkhapannam pana sandhaya
"patova anusittho sayam visesam adhigamissati, sayam anusittho pato visesam
adhigamissati"ti vuttam. Iti bhagava "evam niyyanikam bhikkhave mama sasanan"ti
dassetva ekavisatiyapi thanesu arahattanikutena desitam desanam niyyatento
"ekayano ayam bhikkhave maggo .pe. Iti yantam vuttam, idametam paticca
vuttan"ti aha. Sesam uttanatthamevati. Desanapariyosane pana timsabhikkhusahassani
arahatte patitthahimsuti.
                    Mahasatipatthanasuttavannana nitthita.
                        ----------------
@Footnote: 1 cha.Ma., i. upadanasese



             The Pali Atthakatha in Roman Book 5 page 376-422. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=5&A=9640&modeTY=2              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=5&A=9640&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=10&i=273              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=10&A=6257              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=10&A=6842              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=10&A=6842              Contents of The Tipitaka Volume 10 http://84000.org/tipitaka/read/?index_10

first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]