ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter  
Atthakatha Book 53 : PALI ROMAN Sangani.A. (atthasalini)

                         Kamavacarakusalavannana
                     kamavacarakusalapadabhajaniyavannana
     [1] Idani yathanikkhittaya matikaya sangahite dhamme pabhedato dassetum
"katame dhamma kusala"ti idam padabhajaniyam araddham. Tattha yadetam "yasmim samaye
kamavacaram kusalam cittam uppannam hoti"ti pathamam kamavacaram kusalam dassitam, tassa
tava niddese dhammavavatthanavaro sangahavaro sunnatavaroti tayo mahavara honti.
Tesu dhammavavatthanavaro uddesaniddesavasena dvidha thito, tesu uddesavarassa
@Footnote: 1 ka. silavinasaka. evamuparipi   2 cha.Ma. visuddhibhavam sampatta   3  cha. samvijjanam
Puccha samayaniddeso dhammuddeso appanati cattaro pariccheda. Tesu katame
dhamma kusalati ayam puccha  nama. Yasmim samaye kamavacaram kusalam cittam uppannam
hoti .pe. Tasmim samayeti ayam samayaniddeso nama. Phasso hoti .pe.
Avikkhepo hotiti ayam dhammuddeso nama. Ye va pana tasmim samaye annepi
atthi paticcasamuppanna arupino dhamma, ime dhamma kusalati ayam appana nama.
     Evam catuhi paricchedehi thitassa uddesavarassa yvayam pathamo pucchaparicchedo.
Tattha "katame dhamma kusala"ti ayam kathetukamyatapuccha. Pancavidha hi puccha
aditthajotanapuccha ditthasamsandanapuccha vimaticchedanapuccha anumatipuccha
kathetukamyatapucchati.  etasam idam nanattam:-
     katama aditthajotanapuccha 1-? pakatiya lakkhanam annatam hoti adittham atulitam
atiritam avibhutam avibhavitam, tassa nanaya dassanaya tulanaya tiranaya vibhutaya 2-
vibhavanatthaya panham pucchati. Ayam aditthajotanapuccha.
     Katama ditthasamsandanapuccha? pakatiya lakkhanam natam hoti dittham tulitam
Tiritam vibhutam vibhavitam, so annehi panditehi saddhim samsandanatthaya panham pucchati.
Ayam ditthasamsandanapuccha.
     Katama vimaticchedanapuccha? pakatiya samsayapakkhanto 3- hoti vimatipakkhanto
Dvelhakajato "evam nu kho, nanu kho, kinnu kho, kathannu kho"ti, so vimaticchedanatthaya
panham pucchati. Ayam vimaticchedanapuccha.
     Katama anumatipuccha? bhagava bhikkhunam anumatiya panham pucchati "tam kim mannatha
Bhikkhave rupam niccam va aniccam va"ti. Aniccam bhante. Yam pananiccam, dukkham va
tam sukham vati. Dukkham bhante. Yam pananiccam dukkham viparinamadhammam, kallam nu tam
samanupassitum "etam mama, esohamasmi, eso me atta"ti. No hetam bhanteti. 4-
Ayam anumatipuccha.
@Footnote: 1 khu. maha. 29/150 (tuvattakasuttaniddesa),
@khu. cula. 30/12 (punnakamanavapanhaniddesa)
@2 cha. vibhutatthaya   3 cha.Ma. samsayapakkhando. evamuparipi
@4 vinaYu. 4/21/18, sam.kha. 17/79/72
     Katama kathetukamyatapuccha? bhagava bhikkhunam kathetukamyataya panham pucchati
"cattarome bhikkhave satipatthana, katame cattaro"ti. 1- Ayam kathetukamyatapucchati.
Tattha buddhanam purima tisso puccha natthi, kasma? buddhanam hi tisu addhasu
Kinci sankhatam addhavinimuttam va asankhatam adittham anannatam ajotitam atulitam
atiritam avibhutam avibhavitam nama natthi, tena tesam aditthajotanapuccha natthi. Yam pana
bhagavata attano nanena patividdham, tassa annena samanena va brahmanena va
devena va marena va brahmuna va saddhim samsandanakiccam natthi, tenassa ditthasamsandana
puccha natthi. Yasma panesa akathamkathi tinnavicikiccho sabbadhammesu vihatasamsayo, tenassa
vimaticchedanapuccha natthi. Itara pana dve puccha bhagavato atthi. Tasu ayam
"kathetukamyatapuccha"ti veditabba.
     Tattha "katame"ti padena niddisitabbadhamme pucchati, "dhamma kusala"ti hi
vacanamattena "kim kata, kim va karonti"ti na sakka natum. "katame"ti vutte pana
nesam putthabhavo pannayati, tena vuttam "katameti padena niddisitabbadhamme
pucchati"ti. "dhamma kusala"ti padadvayena pucchaya putthadhamme dasseti, tesam attho
hettha pakasitoeva.
     Kasma panettha matikaya viya "kusala dhamma"ti avatva "dhamma kusala"ti
padanukkamo katoti. Pabhedato dhammanam desanam dipetva pabhedavantadassanattham.
Imasmim hi abhidhamme dhammava desetabba, te ca kusaladihi  pabhedehi anekappabheda,
tasma dhammaeva idha desetabba. Nayam voharadesana, te ca anekappabhedato
desetabba, na dhammamattato. Pabhedato hi desana ghanavinibbhogapatisambhidananavaha
hotiti "kusala dhamma"ti evam pabhedato dhammanam desanam dipetva idani ye
tena pabhedena desetabba dhamma, te dassetum ayam "katame dhamma kusala"ti
padanukkamo katoti veditabbo. Pabhedavantesu hi dassitesu pabhedo dassiyamano
yujjati, suvinneyyo ca hotiti.
     Idani yasmim samaye kamavacaram kusalam cittanti ettha:-
@Footnote: 1 di.Ma. 10/373/248
              Samaye niddisi cittam         cittena samayam muni
              niyametvana dipetum         dhamme tattha pabhedato.
     "yasmim samaye kamavacaram kusalam cittan"ti hi niddisanto bhagava samaye
cittam niddisi. Kimkarana? tena samayaniyamitena cittena pariyosane "tasmim samaye"ti
evam samayam niyamitva 1- atha vijjamanepi samayananatte yasmim samaye cittam hoti,
tasmimyeva samaye phasso hoti vedana hotiti evam tasmim cittaniyamite samaye ete
santatisamuhakiccarammanaghanavasena duranubodhappabhede phassavedanadayo dhamme bodhetunti
attho.
     Idani yasmim samayetiadisu ayam anupubbapadavannana:- yasminti aniyamato
bhummaniddeso. Samayeti aniyamanidditthaparidipanam. Ettavata aniyamato samayo
niddittho hoti. Tattha samayasaddo:-
              samavaye khane kale        samuhe hetuditthisu
              patilabhe pahane ca         pativedhe ca dissati.
     Tatha hissa "appeva nama svepi upasankameyyama kalanca samayanca
upadaya"ti 2- evamadisu samavayo attho. "ekova kho bhikkhave khano ca samayo ca
brahmacariyavasaya"tiadisu 3- khano. "unhasamayo parilahasamayo"tiadisu 4- kalo.
"mahasamayo pavanasmin"tiadisu 5- samuho. "samayopi kho te bhaddali appatividdho
ahosi, bhagava kho savatthiyam viharati, bhagavapi mam janissati `bhaddali nama bhikkhu
satthu sasane sikkhaya aparipurakari'ti. 6- Ayampi kho te bhaddali samayo appatividdho
ahosi"tiadisu  7- hetu. "tena kho pana samayena uggahamano paribbajako
samanamundikaputto 8- samayappavadake tindukacire 9- ekasalake mallikaya arame
pativasati"tiadisu 10- ditthi.
@Footnote: 1 cha.Ma. niyametvana      2 di.Si. 9/447/197     3 an. atthaka. 23/29/186
@4 vinaYu. 2/358/282     5 di.Ma. 10/332/216    6 ka. aparipurikariti
@7 Ma.Ma. 13/135/111    8 Si. samanamandikaputto    9 ka. tindukacire
@10 Ma.Ma. 13/260/234
            "ditthe dhamme ca yo attho        yo cattho samparayiko
             atthabhisamaya dhiro              panditoti pavuccati"ti-
adisu 1- patilabho. "samma manabhisamaya antamakasi dukkhassa"tiadisu 2- pahanam.
"dukkhassa pilanattho sankhatattho santapattho viparinamattho abhisamayattho"tiadisu 3-
pativedho. Evamanekesu samayesu:-
             samavayo khano kalo            samuho hetuyeva ca
             ete pancapi vinneyya         samaya idha vinnuna.
     "yasmim samaye kamavacaram  kusalan"ti imasmim hi kusaladhikare tesu navasu
samayesu ete samavayadayo panca samaya panditena veditabba.
             Tesu paccayasamaggi              samavayo khano pana
             eko ca navamo neyyo          cakkani caturopi va.
     Ya hi esa sadharanaphalanipphadakattena santhita paccayanam samaggi, sa
idha "samavayo"ti natabba. "ekova kho bhikkhave khano ca samayo ca
brahmacariyavasaya"ti 4- evam vutto pana navamo khano "eko khano"ti veditabbo.
Yani va panetani "cattarimani bhikkhave cakkani,  yehi samannagatanam devamanussanam
catucakkam pavattati"ti ettha patirupadesavaso sappurisupassayo 5- attasammapanidhi
pubbe ca katapunnatati 6- cattari cakkani vuttani, tani va ekajjham katva
okasatthena "khano"ti veditabbani. 7- Tani hi catucakkani kusaluppattiya
okasabhutani.
     Evam samavayanca khananca natva itaresu:-
             tam tam upadaya pannatto          kalo voharamattako
             punjo phassadidhammanam            samuhoti vibhavito.
     "cittakalo rupakalo"tiadina nayena dhamme va "atito anagato"tiadina
nayena dhammavuttim va "vijakalo ankurakalo"tiadina nayena dhammapatipatim
@Footnote: 1 sam.sa. 15/129/106          2 Ma.mu. 12/28/16    3 khu.pati. 31/8/318
@4 an. atthaka. 23/29/186    5 cha.Ma. sappurisupanissayo
@6 an. catukka. 21/31/37     7 Si. veditabbo
Va "uppadakalo jarakalo"tiadina nayena dhammalakkhanam va "vedayitakalo 1-
sanjananakalo"tiadina nayena dhammakiccam va "nhanakalo panakalo"tiadina
nayena sattakiccam va "gamanakalo thanakalo"tiadina nayena iriyapatham va
"pubbanho sayanho diva ratti"tiadina nayena candimasuriyadiparivattanam va
"addhamaso maso"tiadina nayena ahorattadisankhatam kalasancayam vati evam
tam tam upadaya pannatto kalo nama. So panesa sabhavato avijjamanatta
pannattimattakoevati veditabbo. Yo panesa phassavedanadinam dhammanam punjo, so
idha "samuho"ti vibhavito. Evam kalasamuhepi natva itaro pana:-
            hetuti paccayo cettha 2-         tassa dvaravasena va
            anekabhavopi vinneyyo          paccayanam vasena va.
     Ettha hi paccayova hetu nama. Tassa dvaranam va paccayanam va vasena
anekabhavo veditabbo. Katham? cakkhudvaradisu hi uppajjamananam cakkhuvinnanadinam
cakkhurupaalokamanasikaradayo paccaya. Mahapakarane ca "hetupaccayo arammanapaccayo"ti-
adina nayena catuvisati paccaya vutta, tesu thapetva vipakapaccayanca
pacchajatapaccayanca sesa kusaladhammanam paccaya hontiyeva. Te sabbepi idha hetuti
adhippeta. Evamassa imina dvaravasena va paccayavasena va anekabhavo veditabbo.
Evamete samavayadayo panca attha idha samayasaddena pariggahitati veditabba.
     Kasma pana etesu yankinci ekam apariggahetva sabbesam pariggaho katoti?
Tena tena tassa tassa atthavisesassa dipanato. Etesu hi samavayasankhato samayo
anekahetuto vuttim dipeti. Tena ekakaranavado patisedhito hoti. Samavayo ca nama
sadharanaphalanipphadane annamannapekkho hoti. Tasma "eko katta nama natthi"ti
imampi attham dipeti, sabhavena hi karane sati karanantarapekkha ayuttati.
Evam ekassa kassaci karakassa abhavadipanena "sayam katam sukhadukkhan"tiadi patisedhitam
hoti.
@Footnote: 1 cha.Ma. vediyanakalo      2 cha.Ma. paccayovettha
     Tattha siya "yam vuttam `anekahetuto vuttim dipeti'ti, tam na yuttam.
Kimkarana? asamaggiyam ahetunam samaggiyampi ahetubhavapattito, na hi ekasmim andhe
Datthum asakkonte andhasatam passati"ti. No na yuttam. Sadharanaphalanipphadakattena 1-
hi thitabhavo samaggi, na anekesam samodhanamattam, na ca andhanam dassanam nama
sadharanaphalam. Kasma? andhasate satipi tassa abhavato. Cakkhadinam pana tam sadharanaphalam,
tesam bhave bhavato. Asamaggiyam ahetunampi ca samaggiyam hetubhavo siddho. Svayam
asamaggiyam phalabhavena samaggiyancassa bhavena veditabbo, cakkhadinam hi vekalle
cakkhuvinnanadinam abhavo avekalle ca bhavo paccakkhasiddho lokassati. Ayam tava
samavayasankhatena samayena attho dipito.
     Yo panesa atthahi akkhanehi  vivajjito 2- navamo khano patirupadesavasadiko
ca catucakkasankhato okasatthena khano vutto, so manussattabuddhuppadasaddhammassavana-
sammaditthitiadikam 3- khanasamaggim vina natthi, manussattadinam ca
kanakacchapopamadihi 4- dullabhabhavo.  iti khanassa dullabhatta sutthutaram khanayattam
lokuttaradhammanam upakarabhutam kusalam dullabhameva. Evametesu khanasankhato samayo
kusaluppattiya dullabhabhavam dipeti. Evam dipentena thanena 5- adhigatakhananam
khanayattassa tassa kusalassa anutthanena moghakhanam kurumananam pamadaviharo patisedhito
hoti. Ayam khanasankhatena samayena attho dipito.
     Yo panetassa kusalassa cittassa pavattikalo nama hoti, so atiparitto,
sa cassa atiparittata "yatha ca bhikkhave tassa purisassa javo, yatha ca candimasuriyanam
javo, yatha ca ya devata candimasuriyanam purato dhavanti, tasam devatanam javo,
tato sighataram ayusankhara khiyanti"ti 6- imassa  suttassa atthakathavasena veditabba.
Tatra hi so rupajivitindriyassa tava parittako kalo vtto. Yava paccppannam 7-
@Footnote: 1 Ma. sadharanaphalanipphadakatthena         2 cha.Ma. parivajjito
@3 cha.Ma. manussattabuddhuppadasaddhammatthitiadikam,
@Si. manussattabuddhuppadasammaditthiadikam   4 Ma.u. 14/252/220
@5 cha.Ma. anena     6 sam.ni. 16/228/252     7 cha.Ma. patuppannam, Si. panuppannam
Rupam titthati, tava solasa cittani uppajjitva bhijjanti. Iti tesam
kalaparittataya upamapi natthi. Tenevaha "yavancidam bhikkhave upamapi na
sukara, yava lahuparivattam cittan"ti. 1- Evametesu kalasankhato samayo
kusalacittappavattikalassa atiparittatam dipeti. Evam dipentena thanena
atiparittakalataya vijjutobhasena 2- muttavunanam viya duppatividdhamidam
cittam, tasma etassa pativedhe mahaussaho ca adaro ca
kattabboti ovado dinno hoti. Ayam kalasankhatena samayena attho dipito.
     Samuhasankhato pana samayo anekesampi sahuppattim dipeti. Phassadinam hi
dhammanam punjo "samuho"ti vutto. Tasminca uppajjamanam cittam saha tehi dhammehi
uppajjatiti anekesam sahuppatti dipita. Evam dipentena thanena ekasseva dhammassa
uppatti patisedhita hoti, ayam samuhasankhatena samayena attho dipito.
     Hetusankhato pana samayo parayattavuttitam dipeti. "yasmim samaye"ti hi padassa
yasma "yamhi hetumhi sati uppannam hoti"ti ayamattho, tasma hetumhi sati
pavattito parayattavuttita dipita. Evam dipentena thanena dhammanam
vasavattitadhimano 3- patisedhito hoti, ayam hetusankhatena samayena attho dipito hoti.
     Tattha yasmim samayeti kalasankhatassa samayassa vasena yasmim kaleti attho,
samuhasankhatassa yasmim samuheti, khanasamavayahetusankhatanam yasmim khane sati, yayam
samaggiya sati, yamhi hetumhi sati kamavacaram kusalam cittam uppannam hoti,
tasmimyeva sati phassadayopiti ayamattho veditabbo. Adhikaranam hi kalasankhato samuhasankhato
ca samayo tattha vuttadhammananti adhikaranavasenettha bhummam, khanasamavayahetusankhatassa ca
samayassa bhavena tesam bhavo lakkhiyatiti bhavenabhavalakkhanavasenettha bhummam.
     Kamavacaranti "katame   dhamma kamavacara, hetthato avicinirayam pariyantam
karitva uparito paranimmitavasavatti deve anto karitvatiadina 4- nayena vuttesu
kamavacaradhammesu pariyapannam. Tatrayam vacanattho:- udanato dve kama vatthukamo
ca kilesakamo ca. Tattha kilesakamo atthato chandaragova, vatthukamo tebhumikavattam.
@Footnote: 1 an. ekaka. 20/48/9      2 cha.Ma. vijjulatobhasena
@3 cha.Ma. savasavattitabhimano    4 abhi. 34/1287/294
Kilesakamo cettha kametiti kamo, itaro pana kamiyatiti kamo. Yasmim pana padese
duvidhopeso kamo pavattivasena avacarati, so catunnam apayanam manussanam channanca
devalokanam vasena ekadasavidho padeso "kamo ettha avacarati"ti kamavacaro
sasatthavacaro viya. Yatha hi yasmim padese sasatthapurisa avacaranti, so vijjamanesupi
annesu dvippadacatuppadesu avacarantesu tesam abhilakkhitatta "sasatthavacaro"tveva
vuccati. Evam vijjamanesupi annesu rupavacaradisu tattha avacarantesu tesam
abhilakkhitatta ayam padeso "kamavacaro"tveva vuccati. Svayam yatha rupabhavo rupam,
evam uttarapade lopam katva "kamo"tveva vuccati. Evamidam cittam imasmim
ekadasapadesasankhate kame avacaratiti kamavacaram.
     Kincapi hi etam ruparupabhavesupi avacarati, yatha pana sangame avacaranato
"sangamavacaro"ti laddhanamo nago nagare carantopi "sangamavacaro"tveva vuccati.
Thalajalacara ca bahu panadayo athale ajale ca thitapi "thalaccara jalaccara"tveva
vuccanti. Evamidam annattha avacarantampi kamavacaramevati veditabbam. Arammanakaranavasena
va ettha kamo avacaratitipi kamavacaram. Kamancesa ruparupavacaresupi avacarati.
Yatha pana "vadatiti vaccho, mahiyam setiti mahiso"ti vutte na satta yattaka vadanti,
mahiyam va senti, sabbesam tam namam hoti, evam sampadamidam veditabbam. Apica
kamabhavasankhate kame patisandhim avacaretitipi kamavacaram.
     Kusalanti kucchitanam salanadihi atthehi kusalam. Apica arogyatthena
anavajjatthena kosalyasambhutatthena ca kusalam, yatheva hi "kacci nu bhoto kusalan"ti 1-
rupakaye anaturataya agelannena nibyadhitaya arogyatthena kusalam vuttam. Evam
arupadhammeva kilesaturataya kilesagelannassa ca kilesabyadhino ca abhavena
arogyatthena kusalam veditabbam. Kilesavajjassa pana kilesadosassa kilesadarathassa ca
abhava anavajjatthena kusalam, kosallam vuccati panna, kosallato sambhutatta
kosalyasambhutatthena kusalam.
@Footnote: 1 khu.ja. 27/146/345, khu.ja. 28/129/51
     Nanasampayuttam tava evam hotu, nanavippayuttam kathanti? tampi rulhisaddena
kusalameva, yatha hi talapannehi akatva kilanjadihi katampi tamsarikkhatta rulhisaddena
"talapannan"tveva 1- vuccati, evam nanavippayuttampi "kusalan"tveva veditabbam.
Nippariyayena pana nanasampayuttam arogyatthena anavajjatthena kosalyasambhutatthenati
tividhenapi "kusalan"ti namam labhati, nanavippayuttam duvidheneva. Iti yanca
jatakapariyayena yanca bahirakasuttapariyayena yanca abhidhammapariyayena kusalam kathitam,
sabbantantihipi atthehi imasmim citte labbhati.
     Tadetam lakkhanadivasena anavajjasukhavipakalakkhanam, akusalaviddhamsanarasam,
vodanapaccupatthanam, yonisomanasikarapadatthanam. 2- Anavajjapadatthanam va
savajjapatipakkhatta 2- va anavajjalakkhanameva kusalam, vodanabhavarasam,
itthavipakapuccupatthanam, yathavuttapadatthanameva. Lakkhanadisu hi tesam
tesam dhammanam sabhavo va samannam va lakkhanam nama, kiccam va sampatti
va raso nama, upatthanakaro va phalam va paccupatthanam nama.
Asannakaranam padatthanam nama. Iti yattha yattha lakkhanadini vakkhama,
tattha tattha iminava nayena tesam nanattam veditabbam.
     Cittanti arammanam cintetiti cittam, vijanatiti attho, yasma va cittanti
sabbacittasadharano esa saddo, tasma yadettha lokiyakusalakusalamahakiriyacittam, tam
javanavithivasena attano santanam cinotiti cittam, vipakam kammakilesehi citanti
cittam, apica sabbampi yathanurupato cittataya cittam, cittakaranataya cittanti
evampettha attho veditabbo. Tattha yasma annadeva saragam cittam, annam sadosam,
annam samoham, annam kamavacaram, annam rupavacaradibhedam, annam ruparammanam, annam
saddadiarammanam, ruparammanesu capi annam nilarammanam, annam pitadiarammanam,
saddadiaramnesu eseva nayo. Sabbesupi tesu annam hinam, annam majjhimam, annam
panitam. Hinadisupi annam chandadhipateyyam, annam viriyadhipateyyam, annam
cittadhipateyyam, annam vimamsadhipateyyam, tasmassa imesam
sampayuttabhumiarammanahinamajjhimapanitadhipatinam
@Footnote: 1 cha.Ma. talavantantveva       2-2 cha.Ma. avajjapatipakkhatta
Vasena cittata veditabba. Kamancettha ekameva etam 1- cittam na hoti, cittanam
pana antogadhatta etesu yankinci ekampi cittataya "cittan"ti vattum vattati.
Evam tava cittataya cittam.
     Katham cittakaranatayati? lokasmim hi cittakammato uttarim annam cittam nama natthi,
Tasmimpi caranam nama cittam aticittameva 2- hoti. Tam karontanam cittakaranam
"evamvidhani ettha rupani kattabbani"ti 3- cittasanna uppajjati, taya
cittasannaya lekhagahanaranjanaujjotanavattanadinipphadita cittakiriya uppajjanti.
Tato caranasankhate citte annataram vicittarupam nipphajjati. Tato "imassa rupassa upari
idam hotu, hettha idam hotu, ubhayapasse idan"ti cintetva yathacintitena
kammena 4- sesacittarupanipphadanam hoti. Evam yankinci loke vicittam sippajatam,
sabbantam citteneva kariyati. Evamimaya karanavicittataya tassa tassa cittassa nipphadakam
cittampi tatheva cittam hoti. Yathacintitassa va anavasesassa abhinipphajjanato 5- tatopi
cittameva cittataram. Tenaha bhagava:-
         "dittham vo bhikkhave caranam nama cittanti. Evambhante. Tampi kho
     bhikkhave caranam nama cittam citteneva cintitam, tenapi kho bhikkhave caranena cittena
     cittanneva cittataran"ti. 6-
     Tatha yadetam devamanussanirayatiracchanabhedasu gatisu kammalingasannavoharadibhedam
ajjhattikam cittam, tampi cittakatameva. Kayakammadibhedam hi danasilavihimsasatheyyadi-
nayappavattam kusalakusalakammam cittanipphaditam kammananattam kammananatteneva
ca tasu tasu gatisu hatthapadakannaudaragivamukhadisanthanabhinnam lingananattam,
lingananattato yathagahitasanthanavasena "ayam itthi, ayam puriso"ti uppajjamanaya
sannaya sannananattam, sannananattato sannanurupena "itthi"ti va "puriso"ti va
voharantanam voharananattam, voharananattavasena pana yasma "itthi bhavissami,
puriso bhavissami, khattiyo bhavissami, brahmano bhavissami"ti evam  tassa tassa
attabhavassa janakakammam kariyati, tasma voharananattato kammananattam, tam panetam
@Footnote: 1  cha.Ma. evam        2 Ma. adhicittameva        3 cha.Ma. katabbaniti
@4 cha.Ma. kamena        5 cha.Ma. anipphajjanato     6 sam.kha. 17/100/119
Kammananattam yathapatthitam bhavam nibbattentam yasma gativasena nibbatteti, tasma
kammananattato gatinanattam kammananatteneva ca tesam tesam sattanam tassa tassa gatiya
apadakadvippadakadita, tassa tassa upapattiya uccanicadita, tasmim tasmim
attabhave suvannadubbannadita, lokadhammesu labhalabhadita ca pannayati. Tasma
sabbameva tam devamanussanirayatiracchanabhedasu gatisu kammalingasannavoharadibhedam
ajjhattikam cittam citteneva katanti veditabbam. Soyamattho 1- imassa sangitim
anarulhassa suttassa vasena veditabbo. Vuttanhetam:-
     "kammananattaputhuttappabhedavavatthanavasena lingananattaputhuttappabhedavavatthanam
bhavati, lingananattaputhuttappabhedavavatthanavasena sannananattaputhuttappabhedavavatthanam
bhavati, sannananattaputhuttappabhedavavatthanavasena voharananattaputhuttappabhedavavatthanam
bhavati, voharananattaputhuttappabhedavavatthanavasena kammananattaputhuttappabhedavavatthanam
bhavati, kammananakaranam paticca sattanam gatiya nanakaranam pannayati apada duvippada
catuppada bahuppada rupino arupino sannino asannino nevasanninasannino,
kammananakaranam paticca sattanam upapattiya nanakaranam pannayati uccanicata
hinappanitata sugataduggatata, kammananakaranam paticca sattanam attabhave nanakaranam
pannayati  suvannadubbannata sujatadujjatata susanthitadussanthitata, kammananakaranam
paticca sattanam lokadhamme nanakaranam pannayati labhalabhe yasayase nindapasamsaya
sukhadukkhe"ti.
     Aparampi vuttam:-
             "kammato lingato ceva       lingasanna pavattare
             sannato bhedam gacchanti       itthayam purisoti va.
             Kammuna 2- vattati 3- loko  kammuna vattati paja
             kammanibandhana satta         rathassaniva yayato. 4-
@Footnote: 1 cha.Ma. svayamattho            2 Si. kammana
@3 cha. vattate. evamuparipi       4 Ma.Ma. 13/460/452
                    Kammena kittim labhate pasamsam
                    kammena janinca vadhanca bandham
                    tam kammananakaranam viditva
                    kasma vade natthi kammanti loke. 1-
           Kammassaka manava satta kammadayada kammayoni kammabandhu
     kammapatisarana, kammam satte vibhajati yadidam hinappanitataya"ti. 2-
     Evam imaya karanacittataya cittassa cittata veditabba. Sabbanipi hi
etani vicitrani citteneva katani. Aladdhokasassa pana cittassa, yam va pana
avasesapaccayavikalam, tassa ekaccacittakaranabhavato yadetam cittena katam ajjhattikacittam
vuttam, tatopi cittameva cittataram. Tenaha bhagava:-
          "naham bhikkhave ananam ekanikayampi samanupassami evam
     cittam, yathayidam bhikkhave tiracchanagata pana, tehipi kho bhikkhave
     tiracchanagatehi panehi cittanneva cittataran"ti. 3-
     Uppannam hotiti ettha vattamanabhutapagatokasakatabhumiladdhavasena uppannam nama
anekappabhedam, tattha sabbampi uppadajarabhangasamangisankhatam vattamanuppannam nama,
arammanarasam anubhavitva niruddham anubhutapagatasankhatam kusalakusalam, uppadadittayam
anupatva niruddham bhutapagatasankhatam sesasankhatanca bhutapagatuppannam nama, "yanissa
tani pubbe katani kammani"ti 4- evamadina nayena vuttam kammam atitampi samanam
annam vipakam patibahitva attano vipakassokasam katva thitatta, tatha katokasanca
vipakam anuppannampi samanam evam katokase ekantena uppajjanato okasakatuppannam
nama, tasu tasu bhumisu asamuhatam akusalam bhumiladdhuppannam nama, ettha ca bhumiya
bhumiladdhassa ca nanattam veditabbam:- bhumiti vipassanaya arammanabhuta tebhumika 5-
pancakkhandha. Bhumiladdham nama tesu khandhesu uppattiraham 6- kilesajatam. Tena hesa
bhumi
@Footnote: 1 abhi. 37/785/453     2 Ma.u. 14/289/262
@3 sam.kha. 17/100/119    4 Ma.u. 14/248/215
@5 cha.Ma. tebhumaka        6 cha.Ma. uppattaraham
Laddha nama hoti. Tasma "bhumiladdhan"ti vuccati. Evametesu catusu uppannesu idha
vattamanuppannam adhippetam.
     Tatrayam vacanattho:- pubbantato uddham uppadadiabhimukham pannanti uppannam.
Uppannasaddo panesa atite patiladdhe samutthite avikkhambhite asamucchinne
khanattayagateti anekesu atthesu dissati. Ayanhi "tena kho pana bhikkhave samayena kakusandho
bhagava araham sammasambuddho loke uppanno"ti 1- ettha atite agato. "ayasmato
anandassa atirekacivaram uppannam hoti"ti 2- ettha patiladdhe. "seyyathapi bhikkhave
uppannam mahamegham, tamenam mahavato antarayeva antaradhapeti"ti 3- ettha samutthite.
"uppannam gamiyacittam duppativinodiyanca, 4- uppannuppanne papake akusale
dhamme thanaso antaradhapeti"ti 5- ettha avikkhambhite. "ariyam atthangikam maggam
bhavento bahulikaronto uppannuppanne papake akusale dhamme thanaso antarayeva
antaradhapeti"ti 6- ettha asamucchinne. "uppajjamanam uppannanti, amanta"ti
7- ettha khanattayagate. Svayamidhapi khanattayagateva datthabbo. Tasma uppannam hotiti
ettha khanattayagatam hoti, vattamanam hoti, paccuppannam hotiti ayam sankhepattho.
     "cittam uppannam hoti"ti cetam desanasisameva, na pana cittam ekakameva
uppajjati. Tasma yatha "raja agato"ti vutte na parisam pahaya ekakova agato,
rajaparisaya pana saddhimyeva agatoti pannayati, evamidam cittampi paropannasakusala-
dhammehi saddhimyeva uppannanti veditabbam. Pubbangamatthena pana "cittam uppannam
hoti"ccetam 8- vuttam.
     Lokiyadhammanhi patva cittam jetthakam cittam dhuram cittam pubbangamam hoti,
lokuttaradhammam patva panna jetthika panna dhura panna pubbangama. Teneva
bhagava vinayapariyayam patva panham pucchanto "kimphassosi, kimvedanosi, kimsannosi,
@Footnote: 1 sam.ni. 16/143/173      2 vinaYu. 2/461/2     3 sam.Ma. 19/157/47
@4 vinaYu. 8/325/279, an. pancaka. 22/160 duppativinodayasutta  5 vinaYu. 1/165/95
@6 sam.Ma. 19/156/47   7 abhi. 39/81/18  8 cha.Ma. hoticceva
Kimcetanosi"ti apucchitva "kimcitto tvam bhikkhu"ti 1- cittameva dhuram katva
pucchati. "atheyyacitto aham bhagava"ti ca vutte "anapatti atheyyaphassassa"tiadini
avatva "anapatti bhikkhu atheyyacittassa"ti 2- vadati.
     Na kevalanca vinayapariyayam, annampi 3- lokiyadesanam desento cittameva dhuram
katva deseti. Yathaha "ye keci bhikkhave dhamma akusala akusalabhagiya akusalapakkhika,
sabbe te manopubbangama, mano tesam dhammanam pathamam uppajjati. 4-
               Manopubbangama dhamma      manosettha manomaya
               manasa ce padutthena       bhasati va karoti va
               tato nam dukkhamanveti       cakkamva vahato padam.
               Manopubbangama dhamma      manosettha manomaya
               manasa ce pasannena       bhasati va karoti va
               tato nam sukhamanveti        chayava anupayini. 5-
               Cittena niyati loko       cittena parikassati
               cittassa ekadhammassa       sabbeva vasamanvagu. 6-
     Cittasankilesa bhikkhave satta sankilissanti, cittavodana visujjhanti. 7-
     Pabhassaramidam bhikkhave cittam, tanca kho agantukehi upakkilesehi
     upakkilittham. 8-
     Citte gahapati arakkhite kayakammampi arakkhitam hoti, vacikammampi arakkhitam
hoti, manokammampi arakkhitam hoti. Citte gahapati rakkhite .pe. Citte gahapati
byapanne .pe. Citte gahapati abyapanne .pe. Citte gahapati avassute
.pe. Citte gahapati anavassute kayakammampi anavassutam hoti. Vacikammampi anavassutam
hoti. Manokammampi anavassutam hoti"ti. 9-
     Evam lokiyadhammam patva cittam jetthakam hoti, cittam dhuram hoti, cittam
pubbangamam hotiti veditabbam. Imesu pana suttesu ekam va dve va aggahetva
suttanurakkhanatthaya sabbanipi gahitaniti veditabbani.
@Footnote: 1 vinaYu. 1/151/84    2 vinaYu. 1/153/86      3 Ma. aparampi
@4 an. ekaka. 20/56/10  5 khu.dha. 25/1-2/15   6 sam.sa. 15/62/44
@7 sam.kha. 17/100/119     8 an. ekaka. 20/51/9   9 an. tika. 20/110/255
     Lokuttaradhammam pucchanto pana "kataram phassam adhigatosi. Kataram vedanam. Kataram sannam.
Kataram cetanam. Kataram cittan"ti apucchitva "kataram pannam tvam bhikkhu adhigatosi.
Kim pathamam maggapannam, udahu dutiyam .pe. Tatiyam .pe. Catuttham maggapannam
adhigatositi pannam jetthikam pannam dhuram katva pucchati. Pannuttara sabbe kusala
dhamma na parihayanti. 1- Panna pana kimatthiya. 2- Pannavato bhikkhave ariyasavakassa
tadanvaya saddha santhati, tadanvayam viriyam santhati, tadanvaya sati santhati,
tadanvayo samadhi santhati"ti 3- evamadini panettha suttani datthabbani. Iti
lokuttaradhammam patva panna jetthika hoti panna dhura hoti panna pubbangama
hotiti veditabba. Ayam pana lokiyadesana, tasma cittam dhuram katva desento
"cittam uppannam hoti"ti aha.
     Somanassasahagatanti satamadhuravedayitasankhatena somanassena saha ekuppadadibhavam
gatam. Ayam pana sahagatasaddo tabbhave vokinne nissaye arammane samsattheti
imesu atthesu dissati. Tattha "yayam tanha ponobbhavika 4- nandiragasahagata"ti 5-
tabbhave veditabbo. Nandiragabhutati attho. "ya bhikkhave vimamsa kosajjasahagata
kosajjasampayutta"ti 6- vokinne veditabbo. Antarantara uppajjamanena kosajjena
vokinnati ayamettha attho. "atthikasannasahagatam satisambojjhangam bhaveti"ti 7-
nissaye veditabbo. Atthikasannam nissaya atthikasannam bhavetva patiladdhanti attho.
"labhi hoti rupasahagatanam va samapattinam, arupasahagatanam va"ti 8- arammane
veditabbo. Ruparuparammanananti attho. "idam sukham imaya pitiya sahagatam hoti
sahajatam samsattham sampayuttan"ti 9- samsatthe. Imasmim pade ayameva attho adhippeto.
Somanassasamsattham hi idha somanassasahagatanti vuttam.
     Samsatthasaddopi cesa sadise avassute mittasanthave sahajateti ca 10- bahusu
atthesu dissati. Ayanhi "kise thule ca vivajjetva samsattha yojita haya"ti 11-
@Footnote: 1 an. atthaka. 23/83/280, an. dasaka. 24/58/85    2 Ma.mu. 12/451/403
@3 sam.Ma. 19/515/195      4 cha. ponobhavibha        5 abhi. 35/203/120
@6 sam.Ma. 19/832/245      7 sam.Ma. 19/238/140    8 abhi. 36/3/118
@9 abhi. 35/578/312   10 cha.Ma. ayam saddo na dissati  11 khu.ja. 28/1077 temiyajataka
Ettha  sadise agato. "samsatthava tumhe ayye viharatha"ti 1- avassute. "gihisamsattho
viharati"ti 2- mittasanthave. "idam sukham imaya pitiya sahagatam hoti sahajatam samsattham
sampayuttan"ti 3- sahajate. Idhapi sahajate adhippeto. Tattha sahagatam asahajatam
asamsattham asampayuttam nama natthi, sahajatam pana samsattham sampayuttam hotipi na hotipi.
Ruparupadhammesu hi ekato jatesu rupam arupena sahajatam hoti, na samsattham na
sampayuttam. Tatha arupam rupena, rupanca rupena, arupam pana arupena saddhim niyamatova sahagatam
sahajatam samsattham sampayuttameva hotiti tam sandhaya vuttam "somanassasahagatan"ti.
     Nanasampayuttanti nanena sampayuttam, samam ekuppadadipakarehi yuttanti
attho. Yam panettha vattabbam siya, tam matikavannanaya vedanattike vuttanayameva.
Tasma ekuppada ekanirodha ekavatthuka ekarammanati imina lakkhaneneva tam
sampayuttanti veditabbam. Ukkatthaniddeso cesa, arupe pana vinapi ekavatthukabhavam
sampayogo labbhati.
     Ettavata kim kathitam? kamavacarakusalesu somanassasahagatam tihetukam nanasampayuttam
Asankharikam mahacittam kathitam. Katame dhamma kusalati hi aniyamitapucchaya
catubhumikam kusalam gahitam. "kamavacaram kusalam cittam uppannam hoti"ti vacanena pana
tebhumikam kusalam pariccajitva atthavidham kamavacarakusalameva gahitam. "somanassasahagatan"ti
vacanena tatova catubbidham upekkhasahagatam pariccajitva catubbidham somanassasahagatameva
gahitam. "nanasampayuttan"ti vacanena tatova duvidham nanavippayuttam pariccajitva dve
nanasampayuttaneva gahitani. Asankharikabhavo pana anabhatthatayeva na gahito. Kincapi
na gahito, parato pana "sasankharena"ti vacanato idha "asankharena"ti avuttepi
asankharikabhavo veditabbo. Sammasambuddho hi aditova idam mahacittam bhajetva
dassetum niyametvava imam desanam arabhiti evamettha sannitthanam katanti veditabbam.
     Idani tameva cittam arammanato dassetum "ruparammanam va"tiadimaha.
Bhagava hi arupadhamme 4- dassento vatthuna va dasseti arammanena va vattharammanehi
@Footnote: 1 vinaYu. 3/730/49  2 sam.kha. 17/3/9  3 abhi. 35/578/312  4 cha.Ma. arupadhammam
Va sarasabhavena va. "cakkhusamphasso .pe. Manosamphasso. Cakkhusamphassaja
vedana .pe. Manosamphassaja vedana. Cakkhuvinnanam .pe. Manovinnanan"ti-
adisu hi vatthuna arupadhamma dassita. "rupasanna .pe. Dhammasanna.
Rupasancetana .pe. Dhammasancetana"tiadisu arammanena. "cakkhunca paticca
rupe ca uppajjati cakkhuvinnanam, tinnam sangati phasso .pe. Mananca paticca
dhamme ca uppajjati manovinnanam, tinnam sangati phasso"tiadisu 1-
vattharammanehi. "avijjapaccaya bhikkhave sankhaRa. Sankharapaccaya vinnanan"ti-
adisu 2- sarasabhavena arupadhamma dassita. Idani 3- imasmim thane arammanena
dassento "ruparammanam va"tiadimaha.
     Tattha catusamutthanam atitanagatapaccuppannam rupameva ruparammanam. Dvisamutthano
atitanagatapaccuppanno saddova saddarammanam. Catusamutthano atitanagatapaccuppanno
gandhova gandharammanam. Catusamutthano atitanagatapaccuppanno rasova rasarammanam.
Catusamutthanam atitanagatapaccuppannam photthabbameva photthabbarammanam. Ekasamutthana
dvisamutthana tisamutthana catusamutthana na kutopi samutthita 4- atitanagata-
paccuppanna cittacetasika ceva tatha navattabba ca vuttavasesa cittagocarasankhata
dhammayeva dhammarammanam. Ye pana anapathagata rupadayopi dhammarammanamicceva vadanti,
te imina suttena patikkhipitabba. Vuttam hetam:-
         "imesam kho avuso pancannam indriyanam nanavisayanam nanagocaranam
     na annamannassa gocaravisayam paccanubhontanam mano patisaranam manova nesam
     gocaravisayam paccanubhoti"ti. 5-
     Etesam hi ruparammanadini gocaravisayo nama, tani manena paccanubhaviyamanani
ruparammanadiniyevati ayamattho siddho hoti. Dibbacakkhunanadinanca
rupadiarammanattatipi ayamattho siddhoyeva hoti. Anapathagataneva hi ruparammanadini
@Footnote: 1 sam.sala. 18/60/30    2 sam.ni. 16/1/1
@3 cha.Ma. ayam patho na dissati  4 cha.Ma. nakutocisamutthana   5 Ma.mu. 12/455/405
Dibbacakkhunanadinam arammanani, na ca tani  dhammarammanani bhavantiti vuttanayeneva
arammanavavatthanam veditabbam.
     Tattha 1- ekekam arammanam dvisu dvisu dvaresu apathamagacchati. Ruparammanam
hi cakkhuppasadam ghatetva tamkhaneyeva manodvare apathamagacchati, bhavangacalanassa paccayo
hotiti attho. Saddagandharasaphotthabbarammanesupi eseva nayo. Yatha hi sakuno
akasenagantva rukkhagge niliyamanova rukkhasakhanca ghateti, chaya cassa pathaviyam
patihannati, sakhaghatanachayapharanani apubbam acarimam ekakkhaneyeva bhavanti. Evam
paccuppannarupadinam cakkhuppasadadighatananca bhavangacalanasamatthataya manodvare
apathagamananca apubbam acarimam ekakkhaneyeva hoti. Tato bhavangam vicchinditva
cakkhudvaradisu uppannanam avajjanadinam votthavanapariyosananam 2- anantara tesam
arammananam annatarasmim idam mahacittam uppajjati.
     Suddhamanodvare pana pasadaghatanakiccam natthi, pakatiya ditthasutaghayitasayitaphuttha-
vasenaeva etani arammanani apathamagacchanti. Katham? idhekacco katasudhakammam
haritalamanosiladivannavicittam paggahitananappakaradhajapatakam maladamavinaddham
dipamalaparikkhittam atimanoramaya siriya virocamanam alankatapatiyattam mahacetiyam
padakkhinam katva solasasu padapitthikasu 3- pancapatitthitena vanditva anjalim paggayha
olokento 4- buddharammanam pitim gahetva titthati. Tassa evam cetiyam passitva
buddharammanam pitim nibbattetva aparabhage yattha katthaci gatassa
rattitthanadivatthanesu nisinnassa avajjamanassa alankatapatiyattam mahacetiyam
cakkhudvare apatham agatasadisameva hoti, padakkhinam katva cetiyavandanakalo
viya hoti. Evam tava ditthavasena ruparammanam apathamagacchati.
     Madhurena pana sarena dhammakathikassa va dhammakatham kathentassa sarabhanakassa va
sarena bhanantassa saddam sutva aparabhage yattha katthaci nisiditva avajjamanassa
dhammakatha va sarabhannam va sotadvare apatham agatam viya hoti, sadhukaram
datva sunanakalo viya hoti. Evam sutavasena saddarammanam apathamagacchati.
@Footnote: 1 Ma. ettha        2 cha.Ma. votthabbanapariyosananam, Si. votthapanapariyosananam
@3 Si. padapithikasu    4 cha.Ma. ullokento
     Sugandham pana gandham va malam va labhitva asane va cetiye va gandharammanena
cittena pujam katva aparabhage yattha katthaci nisiditva avajjamanassa tam gandharammanam
ghanadvare apatham agatam viya hoti, pujakaranakalo viya hoti. Evam ghayitavasena
gandharammanam apathamagacchati.
     Panitam pana khadaniyam va bhojaniyam va sabrahmacarihi saddhim samvibhajitva
paribhunjitva aparabhage yattha katthaci kudrusakadibhojanam labhitva "asukakale
panitabhojanam sabrahmacarihi saddhim samvibhajitva paribhuttan"ti avajjamanassa tam
rasarammanam jivhadvare apatham agatam viya hoti, paribhunjanakalo viya hoti. Evam
sayitavasena rasarammanam apathamagacchati.
     Mudukam pana sukhasamphassam mancapitham va attharanam va papuranam 1- va paribhunjitva
aparabhage yattha katthaci dukkhaseyyam kappetva "asukakale me mudukam mancapitham
attharanam papuranam paribhuttan"ti avajjamanassa tam photthabbarammanam kayadvare
apatham agatam viya hoti, sukhasamphassam vediyanakalo 2- viya hoti. Evam phutthavasena
photthabbarammanam apathamagacchati:- evam suddhamanodvare pasadaghatanakiccam natthi,
pakatiya ditthasutaghayitasayitaphutthavasena etani arammanani apathamagacchantiti
veditabbani.
     Idani pakatiya ditthadinam vasena apathagamane ayamaparopi atthakathamuttako
nayo hoti:- dittham sutam ubhayasambandhanti ime tava ditthadayo veditabba. Tattha
dittham nama pancadvaravasena gahitapubbam. Sutanti paccakkhato adisva anussavavasena
gahita rupadayova. Etehi dvihipi sambandham ubhayasambandham nama. Iti imesampi
ditthadinam vasena etani manodvare apathamagacchantiti veditabbani. Tattha
ditthavasena tava apathagamanam hettha pancahi nayehi vuttameva.
     Ekacco pana sunati "bhagavato punnatisayanibbattam 3- evarupam nama rupam,
atimadhuro saddo. Kasminci padese kesanci pupphanam atimanunno gandho. Kesanci
@Footnote: 1 cha.Ma. pavuranam    2 cha.Ma. vedayitakalo    3 Si.,Ma. punnatisayaphalanibbattam
Phalanam atimadhuro raso. Kesanci papuranadinam atisukho samphasso"ti. Tassa
cakkhuppasadadighatanam vina sutamattaneva tani rupadini manodvare apathamagacchanti.
Athassetam cittam tasmim rupe va sadde va pasadavasena gandhadisu ariyanam
datukamatavasena annehi dinnesu anumodanavasena va pavattati. Evam sutavasena etani
manodvare apathamagacchanti.
     Aparena pana yathavuttani rupadini ditthani va sutani va honti, tassa "idisam
rupam ayatim uppajjanakabuddhassapi bhavissati"tiadina nayena cakkhuppasadadighatanam
vina ditthasutasambandheneva tani manodvare apathamagacchanti. Athassa 1- hettha
vuttanayeneva tesu annatararammanam idam mahacittam pavattati. Evam ubhayasambandhavasena
etani manodvare apathamagacchanti.
     Idampi ca mukhamattameva, saddharuciakaraparivitakkaditthinijjhanakkhantiadinam
pana vasena vittharato etesam manodvare apathupagamanam 2- veditabbameva. Yasma
pana evam apathamagacchantani bhutanipi honti abhutanipi, tasma ayam nayo atthakathayam
na gahito. Evam ekekarammanam javanam dvisu dvisu dvaresu uppajjatiti veditabbam.
Ruparammanam hi javanam cakkhudvarepi uppajjati manodvarepi. Saddadiarammanesupi
eseva nayo.
     Tattha manodvare uppajjamanam ruparammanam javanam danamayam silamayam bhavanamayanti
tividham hoti. Tesu ekekam kayakammam vacikammam manokammanti tividhameva hoti.
Saddagandharasaphotthabbadhammarammanesupi eseva nayo.
     Tattha rupam tava arammanam katva uppajjamanam etam mahakusalacittam
nilapitalohitaodatavannesu pupphavatthudhatusu 3- annataram subhanimittasankhatam ittham
kantam manapam rajaniyam 4- vannam arammanam katva uppajjati. Nanu cetam ittharammanam
lobhassa vatthu,  katham etam  cittam kusalam nama jatanti? niyamitavasena, parinamitavasena,
samudacaravasena, abhujitavasenati. Yassa hi "kusalameva maya kattabban"ti kusalakarane
@Footnote: 1 Ma. tassa     2 cha.Ma. apathagamanam   3 cha.Ma. pupphavatthadhatusu   4 Ma. rajjaniyam
Cittam niyamitam hoti, akusalapavattito nivattetva kusalakaraneyeva parinamitam,
abhinhakaranena kusalasamudacareneva samudacaranam, 1- patirupadesavasasappurisupa-
nissayasaddhammassavanapubbekatapunnatadihi ca upanissayehi yoniso ca abhogo pavattati,
tassa imina niyamitavasena parinamitavasena samudacaravasena abhujitavasena ca kusalam nama
jatam hoti.
     Arammanavasena panettha somanassasahagatabhavo veditabbo. Ittharammanasmim hi
uppannatta etam somanassasahagatam jatam, saddhabahulatadini cettha karananiyeva.
Assaddhanam hi micchaditthikananca 2- ekantam ittharammanabhutam tathagatarupampi
disva somanassam nuppajjati. Ye ca kusaluppattiyam 3- anisamsam na passanti, tesam
parehi ussahitanam kusalam karontanampi somanassam nuppajjati. Tasma saddhabahulata
visuddhaditthita anisamsadassavitati evampettha somanassasahagatabhavo veditabbo. Apica
ekadasadhamma pitisambojjhangassa uppadaya samvattanti buddhanussati dhammanussati
samghanussati silanussati caganussati devatanussati upasamanussati
lukhapuggalaparivajjanata siniddhapuggalasevanata pasadaniyasuttantapaccavekkhanata
tadadhimuttatati imehipi karanehettha somanassasahagatabhavo veditabbo. Imesam pana
vittharo bojjhangavibhange avibhavissati.
     Kammato upapattito indriyaparipakato kilesaduribhavatoti imehi panettha
karanehi nanasampayuttata veditabba. Yo hi paresam dhammam deseti, anavajjani
sippayatanakammayatanavijjatthanani sikkhapeti, dhammakathikam sakkaram katva dhammam
kathapeti, "ayatim pannava bhavissami"ti patthanam thapetva 4- nanappakaram danam deti,
tassa evarupam kammam upanissaya kusalam uppajjamanam nanasampayuttam uppajjati.
Abyapajjhe 5- loke uppannassa vapi tassa tattha sukhino  dhammapada plavanti,
"dandho bhikkhave satuppado, atha so satto khippamyeva visesagami 6- hoti"ti 7- imina
nayena upapattim nissayapi uppajjamanam kusalam nanasampayuttam uppajjati. Tatha
indriyaparipakam upagatanam pannadasakappattanam indriyaparipakam nissayapi kusalam
@Footnote: 1 cha.Ma. samudacaritam    2 cha.Ma. micchaditthinanca   3 cha.Ma. kusalappavattiyam
@4 cha.Ma. patthapetva   5 cha.Ma. abyapajje     6 ka. visesabhagi
@7 an. catukka. 21/191/210
Uppajjamanam nanasampayuttam uppajjati. Yehi pana kilesa vikkhambhita, tesam
kilesaduribhavam nissayapi uppajjamanam kusalam nanasampayuttam uppajjati. Vuttampi
cetam:-
           "yoga ve jayate bhuri    ayoga bhurisankhayo
           etam dvidha patham natva     bhavaya vibhavaya ca
           tathattanam niveseyya       yatha bhuri pavaddhati"ti. 1-
     Evam kammato upapattito indriyaparipakato kilesaduribhavatoti imehi
karanehi nanasampayuttata veditabba.
     Apica satta dhamma dhammavicayasambojjhangassa uppadaya samvattanti paripucchakata
vatthuvisadakiriyata indriyasamattapatipadanata duppannapuggalaparivajjanata pannavanta-
puggalasevanata gambhirananacariyapaccavekkhanata tadadhimuttatati imehi karanehettha
nanasampayuttata veditabba. Imesam pana vittharo bojjhangavibhange avibhavissati.
     Evam nanasampayuttam hutva uppannancetam asankharena appayogena
anupayacintanaya uppannatta asankharikam 2- nama jatam. Tayidam rajaniyavannarammanam
hutva uppajjamanameva tividhena niyamena uppajjati danamayam va hoti silamayam va
bhavanamayam va.
     Katham? yada hi nilapitalohitodatesu pupphadisu annataram labhitva vannavasena
Abhujitva "vannadanam mayhan"ti buddharatanadini pujeti, tada danamayam hoti.
Tatridam vatthu:- bhandagarikasamghamitto kira ekam suvannakhacitam vattham labhitva
"idampi vattham suvannavannam, sammasambuddhopi suvannavanno, suvannavannam vattham
suvannavannasseva anucchavikam, amhakanca vannadanam bhavissati"ti mahacetiye aropesi.
Evarupepi kale danamayam hotiti veditabbam. Yada pana tatharupameva deyyadhammam labhitva
"mayham kulavamso kulatanti kulappaveni esa, kulavattam etan"tibuddharatanadini
pujeti, tada silamayam hoti. Yada pana tadisena vatthuna ratanattayapujam katva "ayam
vanno khayam gacchissati, vayam gacchissati"ti khayavayam patthapeti, tada bhavanamayam hoti.
@Footnote: 1 khu.dha. 25/282/56        2 cha.Ma. asankharam
     Danamayam pana hutva vattamanampi yada tini ratanani sahatthena pujentassa
pavattati, tada kayakammam hoti. Yada tini ratanani pujento puttadaradasa-
kammakaraporisadayopi anapetva pujapeti, tada vacikammam hoti. Yada tameva
vuttappakaram vijjamanakavatthum arabbha "vannadanam dassami"ti cinteti, tada manokammam
hoti. Vinayapariyayam patva hi "dassami karissamiti vaca bhinna hoti"ti 1- imina
lakkhanena danam nama hoti. Abhidhammapariyayam patva pana vijjamanakavatthum arabbha
"dassami"ti manasa cintitakalato patthaya kusalam hoti. Aparabhage kayena va vacaya
va kattabbam karissatiti vuttam. Evam danamayam kayavacimanokammavasena tividham hoti.
     Yada pana tam vuttappakaram vatthum labhitva kulavamsadivasena sahattha ratanattayam
pujeti, tada silamayam kayakammam hoti. Yada kulavamsadivaseneva puttadaradayo
anapetva pujapeti, tada vacikammam hoti. Yada "mayham kulavamso kulatanti
kulappaveni esa, kulavattam etan"ti vijjamanakavatthum arabbha "vannadanam
dassami"ti cinteti, tada manokammam hoti. Evam silamayam kayavacimanokammavasena
tividham hoti.
     Yada pana tam vuttappakaram vatthum labhitva tini ratanani pujetva cankamanto
khayavayam patthapeti, tada bhavanamayam kayakammam hoti. Vacaya sammasanam patthapentassa
vacikammam hoti. Kayangavacangani acopetva manasava sammasanam patthapentassa
manokammameva hoti. Evam  bhavanamayam kayavacimanokammavasena tividham hoti. Evamettha 2-
ruparammanam kusalam tividhapunnakiriyavatthuvasena navahi kammadvarehi bhajetva dassesi
dhammaraja. Saddarammanadisupi eseva nayo.
     Bherisaddadisu hi rajaniyasaddam arammanam katva hettha vuttanayeneva tihi
niyamehetam kusalam uppajjati. Tattha saddam kandamulam viya uppatetva
niluppalahatthakam viya ca hatthe thapetva datum nama na sakka, savatthukam pana katva
dento saddadanam deti nama. Tasma yada "saddadanam dassami"ti
bherimudingadisu annataraturiyena tinnam ratananam
@Footnote: 1 vinaYu. 2/659/100      2 cha.ma, evametam. evamuparipi
Upaharam karoti, "saddadanam me"ti bheriadini thapapeti, dhammakathikabhikkhunam
sarabhesajjatelaphanitadini deti, dhammassavanam ghoseti, sarabhannam bhanati,
dhammakatham katheti, upanisinnakakatham anumodanakatham katheti, 1- tada danamayam
hoti. Yada etadeva vidhanam kulavamsadivasena vattavasena karoti, tada
silamayam hoti. Yada sabbametam katva "ayam ettako saddo
brahmalokappamanopi hutva khayam gamissati, vayam gamissati"ti sammasanam
patthapeti, tada bhavanamayam hoti.
     Tattha danamayam tava yada bheriadini gahetva sahattha upaharam karoti,
niccupaharatthaya thapentopi sahattha thapeti, "saddadanam me"ti dhammassavanam
ghosetum gacchati, dhammakatham sarabhannam katum va gacchati, tada kayakammam hoti.
Yada "gacchatha tata, amhakam saddadanam tinnam ratananam upaharam karotha"ti
anapeti, "saddadanam me"ti cetiyangane 2- "imam bherim, imam mudingam
thapetha"ti anapeti, sayameva dhammassavanam ghoseti, dhammakatham katheti,
sarabhannam bhanati, tada vacikammam hoti. Yada kayangavacangani acopetva
"saddadanam dassami"ti vijjamanakavatthum manasa pariccajati, tada manokammam hoti.
     Silamayampi "saddadanam nama mayham kulavamso kulatanti kulappaveni"ti
bheriadini sahattha upaharam karontassa bheriadini sahattha cetiyanganadisu
thapentassa dhammakathikanam sarabhesajjam sahattha dadantassa vattasisena
dhammassavanaghosanadhammakathakathanasarabhannabhananatthaya ca gacchantassa kayakammam
hoti. "saddadanam nama amhakam kulavamso kulatanti kulappaveni, gacchatha
tata, buddharatanadinam upaharam karotha"ti anapentassa kulavamsavaseneva
attana dhammakatham va sarabhannam va karontassa ca vacikammam hoti. "saddadanam
nama mayham kulavamso, saddadanam dassami"ti kayangavacangani
acopetva manasava vijjamanakavatthum pariccajantassa manokammam hoti.
     Bhavanamayampi yada cankamanto sadde khayavayam patthapeti, tada kayakammam hoti.
Kayangam va pana acopetva vacaya sammasantassa vacikammam hoti. Kayangavacangani
acopetva manasava saddayatanam sammasantassa manokammam hoti. Evam saddarammanampi
kusalam tividhapunnakiriyavatthuvasena navahi kammadvarehi bhajetva dassesi dhammaraja.
@Footnote: 1 cha. karoti    2 cha.Ma. cetiyanganesu
     Mulagandhadisupi rajaniyagandham arammanam katva hettha vuttanayeneva tihi
niyamehetam kusalam uppajjati. Tattha yada mulagandhadisu yankinci gandham labhitva
gandhavasena abhujitva "gandhadanam mayhan"ti buddharatanadini pujeti, tada danamayam
hotiti sabbam vannadane vuttanayeneva vittharato veditabbam. Evam gandharammanampi
kusalam tividhapunnakiriyavatthuvasena navahi kammadvarehi bhajetva dassesi dhammaraja.
     Mularasadisu pana rajaniyarasam arammanam katva hettha vuttanayeneva tihi
niyamehetam kusalam uppajjati. Tattha yada mularasadisu yankinci rajaniyam rasavatthum
labhitva rasavasena abhujitva "rasadanam mayhan"ti deti pariccajati, tada danamayam
hotiti sabbam vannadane vuttanayeneva vittharato veditabbam. Silamaye panettha
"samghassa adatva paribhunjanam nama amhakam na acinnan"ti dvadasannam bhikkhusahassanam
dapetva sadurasam paribhunjantassa 1- dutthagamaniabhayaranno vatthum adim
katva mahaatthakathaya vatthuni agatani, ayameva viseso. Evam  rasarammanampi kusalam
tividhapunnakiriyavatthuvaseneva navahi kammadvarehi bhajetva dassesi dhammaraja.
     Photthabbarammanepi pathavidhatu tejodhatu vayodhatuti tini mahabhutani
photthabbarammanam nama. Imasmim thane etesam vasena yojanam akatva mancapithadivasena
katabba, yada hi mancapithadisu yankinci rajaniyam photthabbavatthum labhitva
photthabbavasena abhujitva "photthabbadanam mayhan"ti deti pariccajati, tada danamayam
hotiti sabbam vannadane vuttanayeneva vittharato veditabbam. Evam photthabbarammanampi
kusalam tividhapunnakiriyavatthuvasena navahi kammadvarehi bhajetva dassesi dhammaraja.
     Dhammarammane pana 2- cha ajjhattikayatanani, tini lakkhanani, tayo arupino
khandha, pannarasa sukhumarupani, nibbanapannattiti ime dhammayatane pariyapanna ca
apariyapanna ca dhamma dhammarammanam nama. Imasmim pana thane etesam vasena yojanam
akatva ojadanapanadanajivitadanavasena katabba. Ojadisu hi rajaniyam dhammarammanam
arammanam katva hettha vuttanayeneva tihi niyamehetam kusalam uppajjati.
@Footnote: 1 cha.Ma. paribhuttassa     2 cha.Ma. ayam saddo na dissati
     Tattha yada "ojadanam mayhan"ti sappinavanitadini deti, "panadanan"ti
attha panani deti, "jivitadanan"ti salakabhattapakkhiyabhattasamghabhattadini 1- deti,
aphasukabhikkhunam bhesajjam deti, vejjam paccupatthapeti, jalam jalapeti, 2-
kuminam 3- viddhamsapeti, sakunapanjaram viddhamsapeti, bandhanamokkham karapeti,
maghatabherim carapeti, 4- annanipi jivitaparittanattham evarupani kammani karoti,
tada danamayam hoti. Yada pana "ojadanapanadanajivitadanani mayham kulavamso kulatanti
kulappaveni"ti vattasisena ojadanadini pavatteti, tada silamayam hoti. Yada
dhammarammanasmim khayavayam patthapeti, tada bhavanamayam hoti.
     Danamayam pana hutva vattamanampi yada ojadanapanadanajivitadanani sahattha
deti, tada kayakammam hoti. Yada puttadaradayo anapetva dapeti, tada
vacikammam hoti. Yada kayangavacangani acopetva "ojadanapanadanajivitadanavasena
vijjamanakavatthum dassami"ti manasa cinteti, tada manokammam hoti.
     Yada pana vuttappakaram vijjamanakavatthum kulavamsadivasena sahattha deti,
tada silamayam kayakammam hoti. Yada kulavamsadivaseneva puttadaradayo anapetva
dapeti, tada vacikammam hoti. Yada kulavamsadivaseneva "vuttappakaram vijjamanakavatthum
dassami"ti manasava cinteti, tada manokammam hoti.
     Cankamitva dhammarammane khayavayam patthapentassa pana bhavanamayam kayakammam hoti,
kayangam acopetva vacaya khayavayam patthapentassa vacikammam hoti, kayangavacangani
acopetva manasava dhammarammane khayavayam patthapentassa manokammam hoti. Evam
bhavanamayam kayavacimanokammavasena tividham hoti. Evamettha dhammarammanampi kusalam
tividhapunnakiriyavatthuvasena navahi kammadvarehi bhajetva dassesi dhammaraja.
     Evamidam cittam nanavatthusu nanarammanavasena dipitam. Idam pana ekavatthusmim
nanarammanavasena labbhatiyeva. Katham? catusu hi paccayesu civare cha arammanani
labbhanti. Navarattassa hi civarassa vanno manapo dassaniyo hoti, idam vannarammanam.
@Footnote: 1 cha.Ma. salakabhattasamghabhattadini     2 cha.Ma. phalapeti
@3 cha.Ma. kuminam  4 cha.Ma. carapeti
Paribhogakale pana patapatasaddam karoti, idam saddarammanam. Yo tattha kalakacchakadigandho, 1-
idam gandharammanam. Rasarammanam pana paribhogarasavasena kathitam. Ya tattha sukhasamphassata,
idam photthabbarammanam. Civaram paticca uppanna sukha vedana, idam dhammarammanam.
Pindapate rasarammanam nippariyayeneva labbhati, evam catusu paccayesu nanarammanavasena
yojanam katva danamayadibhedo veditabbo.
     Imassa pana cittassa arammanameva nibandham 2- vina arammanena anuppajjanato.
Dvaram pana anibandham. Kasma? kammassa anibandhatta, kammasminhi anibandhe
Dvarampi anibandhameva hoti.
                        Kamavacarakusaladvarakatha
                         kayakammadvaravannana
     imassa panatthassa pakasanattham imasmim thane mahaatthakathayam dvarakatha
kathita. Tattha tini kammani, tini kammadvarani, panca vinnanani, panca
vinnanadvarani, cha phassa, cha phassadvarani, attha asamvara, attha asamvaradvarani,
attha samvara, attha samvaradvarani, dasa kusalakammapatha, dasa akusalakammapathati idam
ettakam dvarakathaya matikathapanam nama.
     Tattha kincapi tini kammani pathamam vuttani, tani pana thapetva
adito tava tini kammadvarani bhajetva dassitani. Katamani tini? kayakammadvaram
vacikammadvaram manokammadvaranti.
     Tattha catubbidho kayo upadinnako aharasamutthano utusamutthano
cittasamutthanoti. Tattha cakkhayatanadini jivitindriyapariyantani attha
kammasamutthanarupanipi, kammasamutthananeva catasso dhatuyo vanno gandho raso ojati
attha upadinnakakayo nama. Taneva attha aharajani aharasamutthanikakayo nama,
attha utujani utusamutthanikakayo nama, attha citatjani cittasamutthanikakayo nama.
@Footnote: 1 Ma. kalagacchakadigandho    2 cha.Ma. nibaddham. evamuparipi
     Tesu kayakammadvaranti neva upadinnakakayassa namam, na itaresam.
Cittasamutthanesu pana atthasu rupesu eka vinnatti atthi, idam kayakammadvaram
nama, yam sandhaya vuttam "katamantam rupam kayavinnatti? ya kusalacittassa va
akusalacittassa va abyakatacittassa va abhikkamantassa va patikkamantassa va
alokentassa va vilokentassa va samminjentassa 1- va pasarentassa va
kayassa thambhana santhambhana santhambhitattam vinnatti vinnapana vinnapitattam,
idantam rupam kayavinnatti"ti. 2- "abhikkamissami patikkamissami"ti hi cittam
uppajjamanam rupam samutthapeti. Tattha ya pathavidhatu apodhatu tejodhatu
vayodhatu tannissito vanno gandho raso ojati imesam atthannam rupakalapanam
abbhantare cittasamutthana vayodhatu, sa attana sahajatam rupakayam
  santhambheti santhareti 3- caleti abhikkamapeti patikkamapeti.
     Tattha ekavajjanavithiyam sattasu javanesu pathamacittasamutthita vayodhatu attana
sahajatam rupakayam santhambhetum santharetum sakkoti, aparaparam pana caletum na sakkoti.
Dutiyadisupi eseva nayo. Sattamacittena pana samutthita vayodhatu hettha chahi
cittehi samutthitam vayodhatum upatthambhanapaccayam labhitva attana sahajatam rupakayam
santhambhetum santharetum caletum abhikkamapetum patikkamapetum alokapetum vilokapetum
samminjapetum pasarapetum sakkoti, tena gamanam nama jayati, agamanam nama jayati,
gamanagamanam nama jayati, "yojanam gato, dasayojanam gato"ti vattabbatam apajjapeti.
     Yatha hi sattahi yugehi akaddhitabbe sakate pathamayuge yuttagona yugam
tava santhambhetum santharetum sakkonti, cakkam pana nappavattenti. Dutiyadisupi
eseva nayo. Sattamayuge pana gone yojetva yada cheko sarathi dhure nisiditva
yottani adaya sabbapurimato patthaya patodayatthiya gone akoteti. Tada
sabbeva ekabala hutva dhuranca santharenti, cakkani ca pavattenti "sakatam
gahetva dasayojanam gata visatiyojanam gata"ti vattabbatam apadenti. Evam
sampadamidam veditabbam.
@Footnote: 1 cha. saminjentassa, Ma. samanchantassa, ka. samminjantassa. evamuparipi
@2 abhi. 34/635/195     3 cha.Ma. sandhareti. evamuparipi
     Tattha yo cittasamutthanikakayo, na so vinnatti. Cittasamutthanaya pana
vayodhatuya sahajatam rupakayam santhambhetum santharetum caletum paccayo bhavitum samattho
eko akaravikaro atthi, ayam vinnatti nama. Sa attha rupani viya na
cittasamutthana. Yatha pana aniccadibhedanam dhammanam jaramaranatta "jaramaranam
bhikkhave aniccam sankhatan"tiadi 1- vuttam, evam cittasamutthananam rupanam
vinnattitaya sapi cittasamutthana nama hoti.
     Vinnapanatta panesa vinnattiti vuccati. Kim vinnapetiti? ekam kayikakaranam.
Cakkhupathasmim hi thito hattham va padam va ukkhipati, sisam va bhamukam va caleti. Ayam
hatthadinam akaro cakkhuvinneyyo hoti, vinnatti pana na cakkhuvinneyya,
manovinneyyaeva. Cakkhuna hi hatthavikaradivasena vipphandamanam vannarammanameva
passati, vinnattim pana manodvarikacittena cintetva "idancidanca esa kareti
manne"ti janati.
     Yatha hi aranne nidaghasamaye udakatthane manussa "imaya sannaya idha
udakassa atthibhavam janissanti"ti rukkhagge talapannadini bandhapenti,
surapanadvare dhajam ussapenti, uccam va pana rukkham vato paharitva caleti,
antoudake maccheva calante upari pubbulakani utthahanti, mahoghassa gatamaggapariyante
tinapannakasatam 2- ussaditam 3-  hoti. Tattha talapannadhajasakhacalanapubbulakatinapannakasate
disva yatha cakkhuna aditthampi "ettha udakam bhavissati, sura bhavissati, ayam rukkho
vatena pahato bhavissati, antoudake maccho bhavissati, ettakam thanam ajjhottharitva
ogho gato bhavissati"ti manovinnanena janati, evameva vinnattipi na
cakkhuvinneyya, manovinneyyava. Cakkhuna hi hatthavikaradivasena vipphandamanam
vannarammanameva passati, vinnattim pana manodvarikacittena cintetva "idancidanca
esa kareti manne"ti janati.
     Na kevalancesa vinnapanatova vinnatti nama, vinneyyatopi pana vinnattiyeva
nama. Ayanhi paresam antamaso tiracchanagatanampi pakata hoti, tattha tattha
@Footnote: 1 sam.ni. 16/20/26    2 Si. tinapannasatam     3 cha.Ma. ussaritam
Sannipatita hi sonasingalakakagonadayo dandam va leddum va gahetva paharanakare
dassite "ayam no paharitukamo"ti natva yena va tena va palayanti.
Pakarakuddadiantarikassa 1- pana parassa apakatakalopi atthi, kincapi tasmim khane
apakata, sammukhibhutanam pana pakatatta vinnattiyeva nama hoti.
     Cittasamutthanikakaye calante tisamutthaniko calati na calatiti. Sopi tatheva
calati, tamgatiko tadanuvattikova hoti. Yatha hi udake gacchante udake patitani
sukkhadandakatinapannadinipi udakagatikaneva bhavanti, tasmim gacchante gacchanti,
titthante titthanti. Evam sampadamidam veditabbam. Evamesapi cittasamutthanesu
rupesu vinnatti kayakammadvaram namati veditabba.
     Ya pana tasmim dvare siddha cetana, yaya panam hanati, 2- adinnam adiyati,
micchacaram carati, panatipatadihi viramati. Idam kayakammam nama. Evam paravadimhi
sati kayo dvaram, tamhi dvare siddha cetana kayakammam kusalam va akusalam vati
thapetabbam. Paravadimhi pana asati kusalam va akusalam va abyakatam vati tikam
puretvava thapetabbam. Tattha yatha nagaradvaram katatthaneyeva titthati, angulimattampi 3-
aparaparam na sankamati, tena tena pana dvarena mahajano sancarati, evameva
dvare dvaram na carati, 4- kammam pana tasmim tasmim dvare uppajjanato carati.
Tenahu porana:-
           "dvare caranti kammani      na dvara dvaracarino
            tasma dvarehi kammani     annamannam vavatthita"ti.
     Tattha kammenapi dvaram namam labhati, dvarenapi kammam. Yatha hi vinnanadinam
uppajjanatthanani vinnanadvaram phassadvaram asamvaradvaram samvaradvaranti namam
labhanti, evam kayakammassa uppajjanatthanam "kayakammadvaran"ti namam labhati.
Vacikammamanokammadvaresupi eseva nayo. Yatha pana tasmim tasmim rukkhe adhivattha
devata simbalidevata palasadevata pucimandadevata phandanadevatati tena tena rukkhena
@Footnote: 1 Si. pakarakuddadiantaritassa, cha.Ma. pakarakuttadiantarikassa  2 Ma. hanti
@3 cha.Ma. angulamattampi      4 cha.Ma. sancarati
Namam labhati, evameva kayadvarena katam kammam kayakammanti dvarena namam labhati,
vacikammamanokammesupi eseva nayo. Tattha anno kayo annam kammam, kayena pana
katattatam "kayakamman"ti vuccati. Tenahu atthakathacariya:-
             "kayena ce katam kammam      kayakammanti vuccati
              kayo ca kayakammanca      annamannam vavatthita.
              Suciya ce katam kammam       sucikammanti vuccati
              suci ca sucikammanca         annamannam vavatthita.
              Vasiya ce katam kammam      vasikammanti vuccati
              vasi ca vasikammanca       annamannam vavatthita.
              Purisena ce katam kammam      purisakammanti vuccati
              puriso ca purisakammanca      annamannam vavatthita.
                            Evamevam.
              Kayena  ce katam kammam     kayakammanati vuccati
              kayo ca kayakammanca      annamannam vavatthita"ti.
     Evam sante neva dvaravavatthanam yujjati, na kammavavatathanam. Katham? kayavinnattiyam
Hi "dvare caranti kammani"ti vacanato vacikammampi pavattati, tenassa
"kayakammadvaran"ti vavatthanam na yuttam. Kayakammanca vacivinnattiyampi pavattati,
tenassa "kayakamman"ti vavatthanam na yujjatiti. No na yujjati. Kasma?
yebhuyyavuttitaya ceva tabbahulavuttitaya ca. Kayakammameva hi yebhuyyena
kayavinnattiyam pavattati, na itaraniti. 1- Tasma kayakammassa yebhuyyena pavattito
tassa kayakammadvarabhavo siddho, brahmanagamaambavananagavanadinam brahmanagamadibhavo
viyati dvaravavatthanam yujjati. Kayakammam pana kayadvareyeva bahulam pavattati, appam
vacidvare. Tasma kayadvare bahulam pavattito etassa kayakammabhavo siddho,
vanacarakathulakumarikadigocaranam vanacarakadibhavo viyati evam kammavavatthanampi yujjatiti.
                       Kayakammadvarakatha nitthita
@Footnote: 1 cha.Ma. iti-saddo na dissati
                         Vacikammadvarakatha
     vacikammadvarakathayam pana cetanaviratisaddavasena tividha vaca nama. Tattha
"catuhi bhikkhave angehi samannagata vaca subhasita hoti, no dubbhasita,
anavajja ca ananuvajja ca vinnunan"ti 1- ayam cetanavaca nama. "ya catuhi
vaciduccaritehi arati virati .pe. Ayam vuccati sammavaca"ti 2- ayam virativaca nama.
"vaca gira byappatho udiranam ghoso ghosakammam vaca vacibhedo"ti 3- ayam saddavaca
nama. Tasu vacikammadvaranti neva cetanaya namam, na viratiya. Sahasadda pana
eka vinnatti atthi, idam vacikammadvaram nama. Yam sandhaya vuttam "katamantam rupam
vacivinnatti? ya kusalacittassa va akusalacittassa va abyakatacittassa va vaca
gira byappatho udiranam ghoso ghosakammam vaca vacibhedo, ayam vuccati vaca. Ya
taya vacaya vinnatti vinnapana vinnapitattam, idantam rupam vacivinnatti"ti. 4-
     "idam vakkhami, etam vakkhami"ti hi vitakkayato vitakkavippharasaddo nama
uppajjati. Ayam na sotavinneyyo, manovinneyyoti mahaatthakathayam agato.
Agamatthakathasu pana "vitakkavippharasaddanti vitakkavippharavasena uppannam
vippalapantanam 5- suttappamattadinam saddam. Sutvati tam sutva, yam vitakkayato
tassa so saddo uppanno, tassa vasena `evampi te mano, itthampi te mano'ti
adisati"ti vatva vatthunipi kathitani. Patthanepi "cittasamutthanam saddayatanam
sotavinnanassa arammanapaccayena paccayo"ti agatam. Tasma vina vinnattighatanaya
uppajjamano asotavinneyyo vitakkavippharasaddo nama natthi. "idam vakkhami, etam
vakkhami"ti uppajjamanam pana cittam pathavidhatu apodhatu tejodhatu vayodhatu vanno
gandho raso ojati attha rupani samutthapeti. Tesam abbhantare cittasamutthana
pathavidhatu upadinnakam ghatiyamanava uppajjati. Tena pathavidhatusanghatanena 1- saheva saddo
uppajjatiti ayam cittasamutthano saddo nama. Ayam na vinnatti, tassa pana
@Footnote: 1 sam.sa. 15/213/228    2 abhi. 35/206/127       3 abhi. 34/722/206
@4 abhi. 34/636/195     5 Ma. vilapantanam         6 cha.Ma. dhatusanghattanena
Cittasamutthanaya pathavidhatuya upadinnakaghatanassa paccayabhuto eko akaravikaro
atthi. Ayam vacivinnatti nama. Ito param "sa attha rupani viya na cittasamutthana"ti-
adi sabbam hettha vuttanayeneva veditabbam.
     Idhapi hi "tissa, datta, mitta"ti pakkosantassa saddam sutva vinnattim
manodvarikacittena cintetva "idancidanca esa kareti manne"ti janati.
Kayavinnatti viya ca ayampi tiracchanagatanampi pakata hoti. "ehi yahi"ti hi
saddam sutva tiracchanagatapi "idam namesa kareti manne"ti natva agacchanti
ceva gacchanti ca. "tisamutthanikakayam 1- caleti na caleti"ti ayam pana varo idha
na labbhati. Purimacittasamutthanaya upatthambhanakiccampi natthi. Ya pana tasmim
vacidvarepi siddha cetana, yaya musa katheti, pesunnam katheti, pharusam katheti, sampham
palapati, 2- musavadadihi viramati. Idam vacikammam nama. Ito param sabbam kammavavatthanam
dvara vavatthananca hettha vuttanayeneva veditabbanti.
                       Vacikammadvarakatha nitthita.
                         --------------
                          Manokammadvarakatha
     manokammadvarakathayam pana kamavacara divasena catubbidho mano mano nama. Tattha
kamavacaro catupannasavidho hoti, rupavacaro pannarasavidho, arupavacaro dvadasavidho,
lokuttaro atthavidhoti sabbopi ekunanavutividho hoti. Tattha "ayam nama mano
manodvaram na hoti"ti na vattabbo. Yatha hi ayam nama cetana kammam na hotiti na
vattabba, antamaso pancavinnanasampayuttapi hi cetana mahapakarane "kamman"tveva
niddittha, evameva ayam nama mano manodvaram na hotiti na vattabboti. 3-
     Etthaha:- kammam nametam kim karotiti? ayuhati abhisankharoti, pindam
karoti, ceteti kappeti pakappetiti, evam sante pancavinnanacetana kim ayuhati
@Footnote: 1 ka. tesamutthanikakayam    2 ka. samphappalapam lapati    3 cha.Ma. iti-saddo na dissati
Abhisankharoti, pindam karoti, ceteti kappeti pakappetiti? sahajatadhamme. Sapi hi
sahajate sampayuttakkhandhe ayuhati abhisankharoti, pindam karoti, ceteti kappeti
pakappetiti. Kim va imina vadena, 1- sabbasangahikavasena hetam vuttam. Idam
panettha sannitthanam:- tebhumikakusalakusalavasena 2- ekunatimsatividho mano manokammadvaram
nama. Ya pana tasmim manodvare siddha cetana, yaya abhijjhabyapadamicchadassanani
ceva anabhijjhaabyapadasammadassanani ca ganhati. Idam manokammam nama. Ito
param sabbam kammavavatthanam dvaravavatthananca hettha vuttanayeneva veditabbanti.
Imani tini kammadvarani nama.
                       Manokammadvarakatha nitthita.
                          ------------
                             Kammakatha
     idani yani tini kammani thapetva imani kammadvarani dassitani, tani
adim katva avasesassa dvarakathaya matikathapanassa vittharakatha hoti, tini hi
kammani kayakammam vacikammam manokammanti, kim panetam kammam namati?
cetana ceva ekacce ca cetanasampayuttaka dhamma. Tattha cetanaya kammabhave
imani suttani:-
         "cetanaham bhikkhave kammam vadami, cetayitva kammam karoti kayena
    vacaya manasa. 3- Kaye va hananda sati kayasancetanahetu uppajjati
    ajjhattam sukhadukkham. Vacaya va ananda sati vacisancetanahetu uppajjati
    ajjhattam sukhadukkham. Mane va ananda sati manosancetanahetu uppajjati
    ajjhattam sukhadukkham. 4- Tividha bhikkhave kayasancetana akusalam kayakammam
    dukkhudrayam dukkhavipakam, catubbidha bhikkhave vacisancetana akusalam .pe. Tividha
    bhikkhave manosancetana kusalam manokammam sukhudrayam sukhavipakam. 5- Sacayam ananda
@Footnote: 1 Ma. varena    2 cha.Ma. tebhumakakusalakusalo
@3 an. chakka. 22/63 nibbedhikasutta, abhi. 37/539/328
@4 sam.ni. 16/25/39, an. catukka. 21/171/181
@5 an. dasaka. 24/217/244, abhi. 37/539/329
    Samiddhi moghapuriso potaliputtassa 1- paribbajakassa evam puttho evam
    byakareyya `sancetaniyam avuso potaliputta kammam katva kayena vacaya
    manasa sukhavedaniyam sukham so vediyati .pe. Adukkhamasukhavedaniyam adukkhamasukham
    so vediyati'ti. Evam byakaramano kho ananda samiddhi moghapuriso potaliputtassa
    paribbajakassa sammabyakaramano byakareyya"ti. 2-
    Imani tava cetanaya kammabhave suttani, cetanasampayuttadhammanam pana
kammabhavo kammacatukkena dipito. Vuttam hetam:-
         "cattarimani bhikkhave kammani yani maya sayam abhinna sacchikatva
    paveditani. Katamani cattari? atthi bhikkhave kammam kanham kanhavipakam. Atthi
    bhikkhave kammam sukkam sukkavipakam. Atthi bhikkhave kammam kanhasukkam
    kanhasukkavipakam. Atthi bhikkhave kammam akanham asukkam akanhaasukkavipakam kammam
    kammakkhayaya samvattati. 3- Katamanca bhikkhave kammam akanham asukkam
    akanhaasukkavipakam kammam kammakkhayaya  samvattati? yadidam satta bojjhanga
    satisambojjhango .pe. Upekkhasambojjhango. Idam vuccati bhikkhave kammam
    akanham asukkam akanhaasukkavipakam kammam kammakkhayaya samvattati. 4- Katamanca
    bhikkhave kammam akanham asukkam akanhaasukkavipakam kammam kammakkhayaya samvattati?
    ayameva ariyo atthangiko maggo. Seyyathidam, sammaditthi .pe. Sammasamadhi. Idam
    vuccati bhikkhave kammam akanham asukkam akanhaasukkavipakam kammam kammakkhayaya
    samvattati"ti. 4-
   Evamime bojjhangamaggangappabhedato pannarasa dhamma kammacatukkena dipita.
Abhijjha byapado micchaditthi anabhijjha abyapado sammaditthiti imehi pana
chahi saddhim ekavisati cetanasampayuttaka dhamma veditabba.
@Footnote: 1 cha.Ma. pataliputtassa, Ma. potaliputtassa    2 Ma.A. 14/300/271, abhi. 37/539/329
@3 an. catukka. 21/232/258            4 an. catukka. 21/237/264
     Tattha lokuttaramaggo bhajapiyamano kayakammadini tini kammani bhajati. Yam
hi kayena dussilyam ajjhacarati, tamha samvaro kayikoti veditabbo. Yam vacaya
dussilyam ajjhacarati, tamha samvaro vacasikoti veditabbo. Iti sammakammanto
kayakammam, sammavaca vacikammam. Etasmim dvaye gahite sammaajivo tappakkhakatta
gahitova hoti. Yam pana manena dussilyam ajjhacarati, tamha samvaro manasikoti
veditabbo. So ditthisankappavayamasatisamadhivasena pancavidho hoti. Ayam pancavidhopi
manokammam nama. Evam lokuttaramaggo bhajapiyamano tini kammani bhajati.
     Imasmim thane dvarasamsandanam nama hoti. Kayavacidvaresu hi copanam patva
kammapatham appattampi atthi, manodvare ca samudacaram patva kammapatham appattampi
atthi, tam gahetva tamtamdvarapakkhikameva akamsu.
     Tatrayam nayo:- yo "migavam gamissami"ti dhanum sajjeti, jiyam vatteti, sattim
niseti, bhattam bhunjati, vattham paridahati. Ettavata kayadvare copanam pattam hoti.
So aranne divasam caritva antamaso sasavilaramattampi na labhati. Idam akusalam
kayakammam nama hoti na hotiti? na hoti. Kasma? kammapatham appattataya, kevalam
pana kayaduccaritam nama hotiti veditabbam. Macchaggahanadipayogesupi eseva nayo.
     Vacidvarepi "migavam gamissami, vegena dhanuadini sajjetha"ti anapetva
purimanayeneva aranne kinci alabhantassa kincapi vacidvare copanam pattam, kammapatham
appattataya pana kayakammam 1- na hoti, kevalam vaciduccaritam nama hotiti veditabbam.
     Manodvare pana vadhakacetanaya uppannamattayaeva kammapathabhedova hoti, so
ca kho byapadavasena, na panatipatavasena. Akusalanhi kayakammam kayavacidvaresu
samutthati, na manodvare. Tatha akusalam vacikammam. Akusalam manokammam pana tisupi
dvaresu samutthati. Tatha kusalani kayavacimanokammani.
     Katham? sahatthapi hi panam hanantassa adinnam adiyantassa micchacaram carantassa
Kammam kayakammameva hoti, dvarampi kayadvarameva hoti. Evam tava akusalam kayakammam
@Footnote: 1 Si., ka. vacikammam
Kayadvare samutthati. Tehi pana cittehi sahajata abhijjhabyapadamicchaditthiyo
cetanapakkhika va bhavanti abboharika va. "gaccha, itthannamam jivita voropehi,
itthannamam bhandam avahara"ti anapentassa pana kammam kayakammam hoti, dvaram
pana vacidvaram. Evam akusalam kayakammam vacidvare samutthati. Tehi pana cittehi
sahajata abhijjhabyapadamicchaditthiyo cetanapakkhika va bhavanti abboharika va.
Ettaka 1- acariyanam samanatthakatha nama.
     Vitandavadi panaha "akusalam kayakammam manodvarepi samutthati"ti. So
"tayo sangahe arulhasuttam aharahi"ti vutto idam kulumbasuttam 2- nama ahari:-
          "puna caparam bhikkhave idhekacco samano va brahmano va
     iddhima cetovasippatto annissa kucchigatam gabbham papakena manasanupekkhako 3-
     hoti `aho  vatayam 4- kucchigato gabbho na sotthina abhinikkhameyya'ti,
     evam bhikkhave kulumbassa upaghato hoti"ti.
     Idam suttam aharitva aha "evam cintitamatteyeva panassa 5- kucchigato
gabbho phenapindo viya viliyati, ettha kuto kayangacopanam va vacangacopanam va,
manodvarasmimyeva pana idam akusalam kayakammam samutthati"ti.
     Tamenam "tava suttassa attham tulayissama"ti vatva evam tulayimsu:- tvam
iddhiya parupaghatam vadesi, iddhi nama cesa adhitthana iddhi vikubbana iddhi
manomaya iddhi nanavipphara iddhi samadhivipphara iddhi ariya iddhi kammavipakaja
iddhi punnavato iddhi vijjamaya iddhi tattha tattha sammapayogapaccaya
ijjhanatthena iddhiti dasavidha. 6- Tattha kataram iddhim vadesiti? bhavanamayanti.
Kim pana bhavanamayaya iddhiya parupaghatakammam hotiti? amanta, 7- ekacce
acariya "ekavaram hoti"ti vadanti. Yatha hi param paharitukamena udakabharite ghate
@Footnote: 1 Si. ettika    2 Ma. kulumpasuttam       3 cha.Ma. manasa anupekkhako
@4 Ma. vatassayam    5 cha.Ma. manasa, Si. parassa
@6 khu.pati. 31/9/417   7 cha.Ma. ama
Khitte ghatopi bhijjati, udakampi nassati, evameva bhavanamayaya iddhiya ekavaram
parupaghatakammam hoti, tato patthaya pana sa nassatiti. Atha nam "bhavanamayaya iddhiya
neva ekavaram, na dve vare parupaghatakammam hoti"ti vatva vacasannattim 1-
agacchantam 2- pucchimsu "bhavanamaya iddhi kim kusala va akusala va abyakata va.
Sukhaya vedanaya sampayutta, dukkhaya vedanaya sampayutta, adukkhamasukhaya vedanaya
sampayutta. Savitakkasavicara avitakkavicaramatta avitakkaavicaRa. Kamavacara
rupavacara arupavacara"ti.
     Imam pana panham yo janati, so evam vakkhati "bhavanamaya iddhi kusala
va hoti abyakata va, adukkhamasukhavedaniyaeva, avitakkaavicaraeva,
rupavacaraeva"ti. So vattabbo "panatipatacetana kusaladisu kataram kotthasam bhajati"ti.
Jananto vakkhati "panatipatacetana akusala ca dukkhavedaniya ca savitakkasavicara ca
kamavacaraeva"ti. Evam sante tava panho neva kusalattikena sameti, na
vedanattikena, na vitakkattikena, na bhummantarenati.
     Kim pana evam mahantam suttam niratthakanti? no niratthakam. Tvam panassa
Attham na janasi, iddhima cetovasippattoti ettha hi na bhavanamaya iddhi
adhippeta, athabbaniddhi 3- ca pana adhippeta. Sa hi ettha labbhamana labbhati.
Sa pana kayavacidvarani muncitva katum na sakka, athabbaniddhika hi sattaham
alonakam bhunjitva dabbe attharitva pathaviyam sayamana tapam caritva 4- sattame divase
susanabhumim sajjetva sattame pade thatva hattham vattetva mukhena vijjam parijappanti,
atha nesam kammam samijjhati. Evam ayampi iddhi kayavacidvarani muncitva
katum na sakkati "na kayakammam manodvare samutthati"ti nitthamettha gantabbam.
     Hatthamuddhaya pana musavadadini kathentassa kammam vacikammam, dvaram  pana
kayadvaram hoti. Evam akusalam vacikammampi kayadvare samutthati. Tehi pana cittehi
@Footnote: 1 cha.Ma. tam sannattim      2 cha. agacchantam
@3 Si. athabbaniddhi, cha. athabbaniddhi  4 Ma. paccaritva
Sahajata abhijjhabyapadamicchaditthiyo cetanapakkhika va bhavanti abboharika va.
Vacibhedam pana katva musavadadini kathentassa kammampi vacikammam, dvarampi
vacidvarameva. Evam akusalam vacikammam vacidvare samutthati. Tehi pana cittehi sahajata
abhijjhabyapadamicchaditthiyo cetanapakkhika va bhavanti abboharika va. Ettaka
acariyanam samanatthakatha nama.
     Vitandavadi panaha "akusalam vacikammam manodvarepi samutthati"ti. So "tayo
sangahe arulhasuttam aharahi"ti vutto idam uposathakkhandhakato suttam ahari:-
"yo pana bhikkhu yavatatiyam anussaviyamane saramano santim apattim navikareyya,
sampajanamusavadassa hoti"ti. 1-
     Idam suttam aharitva aha "evam apattim anavikaronto tunhibhutova
annam apattim apajjati, ettha kuto kayangacopanam va vacangacopanam va,
manodvarasmimyeva pana idam akusalam vacikammam samutthati"ti.
    So vattabbo "kim panetam suttam neyyattham, udahu nitatthan"ti.
Nitatthameva mayham suttanti. So "ma evam avaca, tulayissamassa atthan"ti
vatva evam pucchitabbo "sampajanamusavade kim hoti"ti. Jananto
"sampajanamusavade dukkatam hoti"ti vakkhati. Tato vattabbo "vinayassa
dve mulani kayo ca vaca ca, sammasambuddhena hi sabbapattiyo
imesuyeva dvisu dvaresu pannatta, manodvare apattipannapanam
nama natthi, tvam ativiya vinaye pakatannu, yo satthara apannatte
thane apattim pannapesi, sammasambuddham abbhacikkhasi, jinacakkam
paharasi"tiadivacanehi nigganhitva uttarim panham so evam pucchitabbo
"sampajanamusavado kim kiriyato samutthati, udahu akiriyato"ti.
Jananto "kiriyato "ti vakkhati, tato vattabbo "anavikaronto kataram
kiriyam karoti"ti. Addha hi kiriyam apassanto vighatam apajjissati, tato
imassa suttassa atthena sannapetabbo. Ayanhettha attho:- yvayam
"sampajanamusavado hoti"ti vutto, so apattito kim hoti, katarapatti hotiti attho.
@Footnote: 1 vinaYu. 4/134/148
Dukkatapatti hoti, sa ca kho na musavadalakkhanena, bhagavato pana vacanena
vacidvare akiriyasamutthana apatti hotiti veditabba. Vuttampi cetam:-
                 "analapanto manujena kenaci
                  vaca giram no ca pare bhaneyya
                  apajjeyya vacasikam na kayikam
                  panha mesa kusalehi cintita"ti. 1-
     Evam "akusalam vacikammam na manodvare samutthati"ti nitthamettha gantabbam.
     Yada pana abhijjhasahagatena cetasava kayangam copento hatthaggahadini karoti,
byapadasahagatena cetasa dandaparamasadini, micchaditthisahagatena cetasa
"khandhasivadayo settha"ti tesam abhivadanaanjalikammabhutapithakaparibhandadini 2- karoti,
tada kammam manokammam hoti, dvaram pana kayadvaram. Evam akusalam manokammam
kayadvare samutthati, cetana panettha abboharika.
     Yada pana abhijjhasahagatena cetasa vacangam copento "aho vata yam parassa,
tam mamassa"ti paravittupakaranam abhijjhayati, byapadasahagatena cetasa "ime satta
hannantu va vajjhantu 3- va ucchijjantu va, ma va ahesun"ti vadati,
micchaditthisahagatena cetasa "natthi dinnam, natthi yitthan"tiadini vadati, tada
kammam manokammam hoti, dvaram pana vacidvaram. Evam akusalam manokammam vacidvare
samutthati, cetana panettha abboharika.
     Yada pana kayangavacangani acopetva raho nisanno abhijjhabyapadamiccha-
ditthisahagatani cittani uppadeti, tada kammam manokammam, dvarampi manodvarameva.
Evam akusalam manokammam manodvare samutthati. Imasmim pana thane cetanapi
cetanasampayuttaka dhammapi manodvareyeva samutthahanti. Evam akusalam manokammam
tisupi dvaresu samutthatiti veditabbam.
@Footnote: 1 vinaYu. 8/479/441    2 Si...bhutapindika...    3 cha.Ma. bajjhantu
     Yam pana vuttam "tatha kusalani kayavacimanokammani"ti, tatrayam nayo:- yada
hi kenaci karanena vattum asakkonto "panatipata adinnadana kamesumicchacara
pativiramami"ti imani sikkhapadani hatthamuddhaya ganhati, tada kammam kayakammam,
dvarampi kayadvarameva. Evam kusalam kayakammam kayadvare samutthati, tehi cittehi
sahagata anabhijjhadayo cetanapakkhika va honti abboharika va.
     Yada pana taneva sikkhapadani vacibhedam katva ganhati, tada kammam
kayakammam, dvaram pana vacidvaram hoti. Evam kusalam kayakammam vacidvare samutthati,
tehi cittehi sahagata anabhijjhadayo cetanapakkhika va honti abboharika va.
     Yada pana tesu sikkhapadesu diyamanesu kayangavacangani acopetva manasava
"panatipata adinnadana kamesumicchacara pativiramami"ti ganhati, tada kammam
kayakammam, dvaram pana manodvaram hoti. Evam kusalam kayakammam manodvare samutthati,
tehi cittehi sahagata anabhijjhadayo cetanapakkhika va honti abboharika va.
     Musavada veramaniadini pana cattari sikkhapadani vuttanayeneva kayadihi
ganhantassa kusalam vacikammam tisu dvaresu samutthatiti veditabbam. Idhapi
anabhijjhadayo cetanapakkhika va honti abboharika va.
     Anabhijjhadisahagatehi pana cittehi kayangam copetva cetiyanganasammajjanagandhamala-
dipujanacetiyavandanadini karontassa kammam manokammam hoti, dvaram pana kayadvaram.
Evam kusalam manokammam kayadvare samutthati, cetana panettha abboharika.
Anabhijjhasahagatena cittena vacangam copetva "aho vata yam parassa vittupakaranam,
na 1- tam mamassa"ti anabhijjhayato abyapadasahagatena cittena "sabbe satta
avera abyapajjha 2- anigha sukhi attanam pariharantu"ti vadantassa sammaditthisahagatena
cittena "atthi dinnan"tiadini udaharantassa kammam manokammam hoti, dvaram pana
vacidvaram. Evam kusalam manokammam vacidvare samutthati, cetana panettha abboharika.
Kayangavacangani pana acopetva raho nisinnassa manasava anabhijjhadisahagatani
@Footnote: 1 Si.,Ma. na-saddo na dissati     2 cha. abyapajja, Ma. abyabajjha
Cittani uppadentassa kammam manokammam, dvarampi manodvarameva. Evam kusalam
manokammam manodvare samutthati. Imasmim pana thane cetanapi cetanasampayutta-
dhammapi manodvareyeva samutthahanti.
     Tattha anattisamutthitesu panatipataadinnadanesu kammampi kayakammam,
dvarampi kammavaseneva "kayadvaran"ti vadanto kammam rakkhati, dvaram bhindati nama.
Hatthamuddhasamutthitesu musavadadisu dvarampi kayadvaram, kammampi dvaravaseneva
"kayakamman"ti vadanto dvaram rakkhati, kammam bhindati nama. Tasma "kammam rakkhami"ti
dvaram na bhinditabbam. "dvaram rakkhami"ti kammam na bhinditabbam, yathavutteneva
pana nayena kammanca dvaranca veditabbam, evam kathento hi neva kammam na
dvaram bhindatiti.
                          Kammakatha nitthita.
                           ----------
     Idani panca vinnanani, panca vinnanadvaranitiadisu cakkhuvinnanam
sotavinnanam ghanavinnanam jivhavinnanam kayavinnananti imani panca
vinnanani nama. Cakkhuvinnanadvaram sotaghanajivhakayavinnanadvaranti
imani panca vinnanadvarani nama. Imesam pancannam dvaranam vasena uppanna
cetana neva kayakammam hoti, na vacikammam, manokammameva hotiti veditabba. 1-
Cakkhusamphasso sotaghanajivhakayamanosamphassoti ime pana cha samphassa nama.
Cakkhusamphassadvaram sotaghanajivhakayamanosamphassadvaranti imani cha samphassadvarani
nama.
     Cakkhuasamvaro sotaghanajivhapasadakayacopanakayaasamvaro vacaasamvaro manoasamvaroti
ime attha asamvara nama. Te atthato dussilyam mutthassaccam annanam akkhanti
kosajjanti ime panca dhamma honti. Tesu ekadhammopi pancadvare
votthabbanapariyosanesu cittesu nuppajjati, javanakkhaneyeva uppajjati. Javane
uppannopi pancadvare "asamvaro"ti vuccati.
@Footnote: 1 ka. veditabbam
     Cakkhuvinnanasahajato hi phasso cakkhusamphasso nama, cetana manokammam nama, tam
cittam manokammadvaram nama. Ettha pancavidho asamvaro natthi. Sampaticchannasahajato
phasso manosamphasso nama, cetana manokammam nama, tam cittam manokammadvaram nama.
Etthapi asamvaro natthi. Santiranavotthabbanesupi eseva nayo. Javanasahajato pana
phasso manosamphasso nama, cetana manokammam nama, tam cittam manokammadvaram nama.
Ettha asamvaro cakkhuasamvaro nama hoti. Sotaghanajivhapasadakayadvaresupi eseva
nayo. Yada pana rupadisu annatararammanam manodvarikajavanam vina vacidvarena
suddham kayadvarasankhatam copanam papayamanam uppajjati, tada tena cittena sahajato
phasso manosamphasso nama, cetana kayakammam nama, tam pana cittam abboharikam,
copanassa uppannatta "manodvaran"ti sankhyam na gacchati. Ettha asamvaro
copanakayaasamvaro nama. Yada tadisamyeva javanam vina kayadvarena suddham vacidvarasankhatam
copanam papayamanam uppajjati, tada tena cittena sahajato phasso manosamphasso
nama, cetana vacikammam nama, tam pana cittam abboharikam, copanassa uppannatta
"manodvaran"ti sankhyam na gacchati. Ettha asamvaro vacaasamvaro nama. Yada pana
tadisam javanacittam vina kayavacidvarehi suddham manodvarameva hutva uppajjati,
tada tena cittena sahajato phasso manosamphasso nama, cetana manokammam nama,
tam pana cittam manokammadvaram nama. Ettha asamvaro manoasamvaro nama. Iti imesam
atthannam asamvaranam vasena cakkhuasamvaradvaram sotaghanajivhapasadakayacopanakayavaca-
manoasamvaradvaranti imani attha asamvaradvarani veditabbani.
     Cakkhusamvaro sotaghanajivhapasadakayacopanakayavacamanosamvaroti ime pana attha
samvara nama. Te atthato silam sati nanam khanti viriyanti ime panca dhamma honti.
Tesupi ekadhammopi pancadvare votthabbanapariyosanesu cittesu nuppajjati,
javanakkhaneeva uppajjati. Javane uppannopi pancadvare "samvaro"ti vuccati.
Tassa sabbassapi "cakkhuvinnanasahajato hi phasso cakkhusamphasso"ti adina asamvare
Vuttanayeneva uppatti veditabba. Iti imesam atthannam samvaranam vasena
cakkhusamvaradvaram .pe. Manosamvaradvaranti imani attha samvaradvarani veditabbani.
                          Akusalakammapathakatha
     panatipato adinnadanam kamesumicchacaro musavado pisunavaca pharusavaca
samphappalapo abhijjha byapado micchaditthiti ime pana dasa akusalakammapatha nama.
     Tattha panassa atipato 1- panatipato nama, panavadho panaghatoti
vuttam hoti. Panoti cettha voharato satto, paramatthato jivitindriyam. Tasmim
pana pane panasannino jivitindriyupacchedakaupakkamasamutthapika kayavacidvaranam
annataradvarappavatta vadhakacetana panatipato. So gunavirahitesu tiracchanagatadisu
panesu khuddake pane appasavajjo, mahasarire mahasavajjo. Kasma?
payogamahantataya. Payogasamattepi vatthumahantataya. Gunavantesu manussadisu appagune
pane appasavajjo, mahagune mahasavajjo. Sariragunanam pana samabhave sati
kilesanam upakkamananca mudutaya appasavajjo, tibbataya mahasavajjoti veditabbo.
     Tassa panca sambhara honti pano, panasannita, vadhakacittam, upakkamo,
tena marananti. Cha payoga sahatthiko, anattiko, nissaggiyo, thavaro, vijjamayo,
iddhimayoti. Imasmim pana atthe vitthariyamane atipapanco hoti. Tasma tam na
vittharayama annam ca evarupam, atthikehi pana samantapasadikavinayatthakatham 2- oloketva
gahetabbam.
     Adinnassa adanam adinnadanam, parassa bhandaharanam 3- theyyam corikati
vuttam hoti. Tattha adinnanti parapariggahitam, yattha paro yathakamam karitam apajjanto
adandaraho ananuvajjo 4- ca hoti, tasmim pana parapariggahite parapariggahitasannino
tadadayakaupakkamasamutthapika theyyacetana adinnadanam. Tam hine parasantake
@Footnote: 1 Ma. ativa pato    2 vinaYu. A. 1/536 (sya)
@3 cha.Ma. parassaharanam   4 cha.Ma. anupavajjo
Appasavajjam, panite mahasavajjam. Kasma? vatthuppanitataya. Vatthusamatte sati
gunadhikanam santake vatthusmim mahasavajjam. Tamtamgunadhikam upadaya tato tato hinagunassa
santake vatthusmim appasavajjam.
     Tassa panca sambhara honti parapariggahitam, parapariggahitasannita, theyyacittam,
upakkamo, tena harananti. Cha payoga sahatthikadayova. Te ca kho yathanurupam
theyyavaharo pasayhavaharo paticchannavaharo parikappavaharo kusavaharoti imesam
pancannam avaharanam vasena pavattanti ayamettha sankhepo, vittharo pana
samantapasadikayam 1- vutto.
     Kamesumicchacaroti ettha pana kamesuti methunasamacaresu. Micchacaroti
ekantanindito lamakacaro. Lakkhanato pana asaddhammadhippayena kayadvarappavatta
agamaniyatthanavitikkamacetana kamesumicchacaro.
     Tattha agamaniyatthanam nama purisanam tava maturakkhita piturakkhita matapiturakkhita
bhaturakkhita bhaginirakkhita natirakkhita gottarakkhita dhammarakkhita sarakkha
saparidandati maturakkhitadayo dasa, dhanakkita chandavasini bhogavasini patavasini
odapattakini obhatacumbata, dasi ca bhariya, kammakari ca bhariya, dhajahata,
muhuttikati eta dhanakkitadayo dasati visati itthiyo. Itthisu pana dvinnam
sarakkhasaparidandanam dasannanca dhanakkitadinanti dvadasannam itthinam anne purisa,
idam agamaniyatthanam nama.
     So panesa micchacaro siladigunavirahite agamaniyatthane appasavajjo,
siladigunasampanne mahasavajjo. Tassa cattaro sambhara agamaniyavatthu, tasmim
sevanacittam, sevanappayogo, maggena maggapatipattiadhivasananti. Eko payogo
sahatthikoeva.
     Musati visamvadanapurekkharassa atthabhanjako vacipayogo kayapayogo va. Visamvadana-
dhippayena pana parassa paravisamvadakakayavacipayogasamutthapika 2- cetana musavado.
Aparo nayo, musati abhutam ataccham vatthu. Vadoti tassa bhutato tacchato vinnapanam.
@Footnote: 1 vinaYu. A. 1/458 (sya)
@2 Si. parassa param visamvadaka kayavacipayogasamutthapika, cha.Ma. panassa paravisamvadaka...
Lakkhanato pana atatham vatthum tathato param vinnapetukamassa tathavinnattisamutthapika
cetana musavadoti. 1- So yamattham bhanjati, tassa appataya appasavajjo, mahantataya
mahasavajjo. Apica gahatthanam attano santakam adatukamataya natthitiadinayappavatto
appasavajjo, sakkhina hutva atthabhanjanattham vutto mahasavajjo. Pabbajitanam
appakampi telam va sappim va labhitva hassadhippayena 2- "ajja game telam nadi
manne sandati"ti puranakathanayena pavatto appasavajjo, aditthamyeva pana
ditthantiadina nayena vadantanam mahasavajjo.
     Tassa cattaro sambhara honti atatham vatthum, 3- visamvadanacittam, tajjo
vayamo, parassa tadatthavijanananti. Eko payogo sahatthikova. So ca kayena va
kayapatibaddhena va vacaya va paravisamvadakakiriyakaranena datthabbo. Taya ce
kiriyaya paro tamattham janati, ayam kiriyasamutthapikacetanakkhaneyeva musavadakammuna
bajjhati. Yasma ca yatha kayakayapatibaddhavacahi param visamvadeti, tatha "imassa imam
bhanahi"ti anapentopi pannam likhitva purato nissajjantopi 4- "ayamattho evam
datthabbo"ti kuttadisu likhitva thapentopi, tasma ettha
anattikanissaggiyathavarapi payoga yujjanti.  atthakathasu pana anagatatta
vimamsitva gahetabba.
     Pisunavacatiadisu yaya vacaya yassa tam vacam bhasati, tassa hadaye attano
piyabhavam parassa ca pesunnabhavam 5- karoti, sa pisunavaca. Yaya pana attanampi
parampi pharusam karoti, ya vaca sayampi pharusa neva kannasukha na hadayangama,
ayam pharusavaca. Yena sampham palapati niratthakam, so samphappalaPo. Tesam mulabhuta
cetanapi pisunavacadinamameva labhati, saeva ca idha adhippetati.
     Tattha sankilitthacittassa paresam va bhedaya attano piyakamyataya va
kayavacipayogasamutthapika cetana pisunavaca. Sa yassa bhedam karoti, tassa appagunataya
appasavajja, mahagunataya mahasavajja.
@Footnote: 1 cha.Ma. iti-saddo na dissati     2 cha.Ma. hasadhippayena
@3 cha.Ma. vatthu  4 Si. nissajantopi   5 cha.Ma. sunnabhavam, Si. piyasunnabhavam
     Tassa cattaro sambhara bhinditabbo paro, "iti ime nana 1- bhavissanti"ti
bhedapurekkharata va "iti aham piyo bhavissami vissasiko"ti piyakamyata va, tajjo
vayamo, tassa tadatthavijanananti. Pare pana abhinne kammapathabhedo natthi, bhinneeva
hoti.
     Parassa mammacchedakakayavacipayogasamutthapika ekantapharusacetana pharusavaca.
Tassa avibhavatthamidam vatthu:- eko kira darako matuvacanam anadiyitva arannam
gacchati, tam mata nivattetum asakkonti "canda tam mahisi 2- anubandhatu"ti akkosi.
Athassa tatheva aranne mahisi utthasi, darako "yam mama mata mukhena kathesi, tam
ma hotu, yam cittena cintesi, tam hotu"ti saccakiriyam akasi. Mahisi tattheva baddha
viya atthasi.
     Evam mammacchedakopi payogo cittasanhataya pharusavaca na hoti. Matapitaro
hi kadaci puttake evampi vadanti "cora vo khandakhandikam karontu"ti,
uppalapattampi ca nesam upari patantam na icchanti. Acariyupajjhaya ca kadaci
nissitake evam vadanti "kim ime ahirika anottappino vadanti, 3- nikkaddhatha 4-
ne"ti, atha ca nesam agamadhigamasampattim icchanti. Yatha ca cittasanhataya pharusavaca
na hoti, evam vacanasanhataya apharusavacapi na hoti. Na hi marapetukamassa "imam
sukham sayapetha"ti vacanam apharusavaca hoti, cittapharusataya panesa pharusavacava. Sa
yam sandhaya pavattita, tassa appagunataya appasavajja, mahagunataya mahasavajja.
Tassa tayo sambhara akkositabbo paro, kupitacittam, akkosanati. 5-
     Anatthavinnapika kayavacipayogasamutthapika akusalacetana samphappalaPo. So
asevanamandataya appasavajjo, asevanamahantataya mahasavajjo. Tassa dve
sambhara bharatayuddhasitaharanadiniratthakakathapurekkharata, tatharupikathakathanancati. Pare
pana tam katham agganhante kammapathabhedo natthi, parena samphappalape gahiteyeva hoti.
@Footnote: 1 Si. vina     2 cha.Ma. mahimSi. evamuparipi
@3 cha.Ma. caranti  4 cha.Ma. niddhamatha      5 cha.Ma. akkosananti
     Abhijjhayatiti abhijjha, parabhandabhimukhi hutva tanninnataya pavattatiti
attho. Sa "aho vata idam mamassa"ti evam parabhandabhijjhayanalakkhana.
Adinnadanam viya appasavajja mahasavajja ca. Tassa dve sambhara parabhandam, attano
parinamanancati. Parabhandavatthuke hi lobhe uppannepi na tava kammapathabhedo
hoti, yava "aho vata idam mamassa"ti attano na parinameti.
     Hitasukham byapadayatiti byapado, so paravinasaya manopadosalakkhano.
Pharusavaca viya appasavajjo mahasavajjo ca. Tassa dve sambhara parasatto ca tassa
ca vinasacintati. Parasattavatthuke hi kodhe uppannepi na tava kammapathabhedo hoti,
yava "aho vatayam ucchijjeyya vinasseyya"ti tassa vinasam 2- na cinteti. 3-
     Yathabhuccaggahanabhavena miccha passatiti micchaditthi, sa "natthi dinnan"ti
adina nayena viparitadassanalakkhana. Samphappalapo viya appasavajja mahasavajja
ca. Apica aniyata appasavajja, niyata mahasavajja. Tassa dve sambhara vatthuno
ca gahitakaraviparitata, yatha ca tam ganhati, tathabhavena tassupatthananti. Tattha
natthikahetukaakiriyaditthihieva kammapathabhedo hoti, na annaditthihi.
     Imesampi dasannam akusalakammapathanam dhammato kotthasato arammanato
vedanato mulato cati pancahakarehi vinicchayo veditabbo.
     Tattha dhammatoti etesu hi patipatiya satta cetanadhammava honti,
abhijjhadayo tayo cetanasampayutta.
     Kotthasatoti patipatiya satta micchaditthi cati ime attha kammapathaeva
honti, no mulani. Abhijjhabyapada kammapatha ceva mulani ca. Abhijjha hi mulam
patva lobho akusalamulam hoti, byapado doso akusalamulam hoti.
     Arammanatoti panatipato jivitindriyarammanato sankhararammano hoti.
Adinnadanam sattarammanam va hoti sankhararammanam va. Micchacaro photthabbavasena
@Footnote: 1 cha.Ma. akkosananti     2 cha.Ma. vinasanam     3 cha.Ma. cintesi
Sankhararammano hoti, sattarammanotipi eke. Musavado sattarammano va
sankhararammano va. Tatha pisunavaca. Pharusavaca sattarammanava. Samphappalapo
ditthasutamutavinnatavasena sattarammano va sankhararammano va. Tatha abhijjha. Byapado
sattarammanova. Micchaditthi tebhumikadhammavasena sankhararammanava.
     Vedanatoti panatipato dukkhavedano hoti. Kincapi hi rajano coram
disva hasamanapi "gacchatha nam ghatetha"ti vadanti, sannitthapakacetana pana nesam
dukkhasampayuttava hoti. Adinnadanam tivedanam, tanhi parabhandam disva hatthatutthassa
ganhato sukhavedanam hoti, bhitabhitassa 1- ganhato dukkhavedanam. Tatha vipakanissandaphalani
paccavekkhantassa, gahanakale majjhattabhave thitassa pana ganhato adukkhamasukhavedanam
hotiti. Micchacaro sukhamajjhattavasena dvivedano, sannitthapakacitte pana majjhattavedano
na hoti. Musavado adinnadane vuttanayeneva tivedano. Tatha pisunavaca. Pharusavaca
dukkhavedana. Samphappalapo tivedano. Paresu hi sadhukaram dadantesu 2- 3- celadini
ukkhipantesu 3- hatthatutthassa sitaharanabharatayuddhadini kathanakale so sukhavedano hoti,
pathamadinnavetanena ekena paccha agantva "adito patthaya kathehi"ti vutte
"ananusandhikam pakinnakakatham kathessami nukho, no"ti domanassitassa kathanakale
dukkhavedano hoti, majjhattassa kathayato adukkhamasukhavedano hoti. Abhijjha
sukhamajjhattavasena dvivedana. Tatha micchaditthi. Byapado dukkhavedano.
     Mulatoti panatipato dosamohavasena dvimulako hoti. Adinnadanam
dosamohavasena va lobhamohavasena va. Micchacaro lobhamohavaseneva. Musavado
dosamohavasena va lobhamohavasena va. Tatha pisunavaca samphappalapo ca. Pharusavaca
dosamohavasena. Abhijjha mohavasena ekamula. Tatha byapado. Micchaditthi
lobhamohavasena dvimulati.
                       Akusalakammapathakatha nitthita.
@Footnote: 1 cha.Ma. bhitatasitassa   2 cha.Ma. dentesu   3-3 cha.Ma. celukkhepadini khipantesu
                           Kusalakammapathakatha
     panatipatadihi pana viratiyo anabhijjhaabyapadasammaditthiyo cati ime
dasa kusalakammapatha nama. Tattha panatipatadayo vuttatthaeva. Panatipatadihi
etaya viramanti, sayam va viramati, viramanamattameva va etanti virati. Ya
panatipata viramantassa "ya tasmim samaye panatipata arati virati"ti 1- evam vutta
kusalacittasampayutta virati, sa pabhedato tividha hoti sampattavirati samadanavirati
samucchedaviratiti.
     Tattha asamadinnasikkhapadanam attano jativayabahusaccadini paccavekkhitva
"ayuttam amhakam evarupam papam katun"ti sampattavatthum avitikkamantanam
uppajjamana virati "sampattavirati"ti veditabba. Tatridam vatthum:- sihaladipe
cakkanassa upasakassa 2- viya. Tassa kira daharakaleyeva matuya rogo uppajji.
Vejjena ca "allasasamamsam laddhum vattati"ti vuttam. Tato cakkanassa bhata "gaccha tata,
khettam ahindahi"ti cakkanam pesesi. So tattha gato, tasmim pana samaye eko saso
tarunasassam khaditum agato hoti. So tam disva vegena dhavanto valliya baddho
"kiri kiri"ti saddamakasi. Cakkano tena saddena gantva tam gahetva cintesi "matu
bhesajjam karomi"ti, puna cintesi "na metam patirupam, yvaham 3- matu jivitakarana param
jivita voropeyyan"ti. Atha nam "gaccha aranne sasehi saddhim tinodakam paribhunja"ti
munci. Bhatara ca "kim tata saso laddho"ti pucchito tam pavattim arocesi. 4- Tato nam
bhata paribhasi. So matu santikam gantva "yatoham jato, nabhijanami sancicca
panam jivita voropeta"ti saccam vatva atthasi, tavadevassa mata aroga ahosi.
     Samadinnasikkhapadanam pana sikkhapadasamadane ca taduttarinca attano jivitam paric-
cajitva vatthum avitikkamantanam uppajjamana virati "samadanavirati"ti veditabba,
dantaravaddhamanapabbatavasiupasakassa 5- viya. So kira ambariyaviharavasino 6- pingalassa
@Footnote: 1 abhi. 34/300/89     2 Ma. jagganaupasakassa       3 Si. yamaham
@4 cha.Ma. acikkhi        5 cha.Ma. uttaravaddhamana........
@6 Ma. ambatissaviharavasino
Buddharakkhitattherassa santike sikkhapadani gahetva khettam kasati. Athassa gono
nattho, so tam gavesanto dantaravaddhamanapabbatam aruhi. Tatra nam mahasappo
aggahesi. So cintesi "imayassa tikhinavasiya sisam chindami"ti, puna cintesi "na
metam patirupam, yvaham bhavaniyassa garuno santike sikkhapadani gahetva
bhindeyyan"ti. Evam yavatatiyam cintetva "jivitam pariccajami, na sikkhapadan"ti
amse thapitam tikhinadandavasim aranne chaddesi, tavadeva nam mahasappo 1- muncitva
agamasiti.
     Ariyamaggasampayutta virati samucchedaviratiti veditabba, yassa 2- uppattito
pabhuti "panam ghatessama"ti 3- ariyapuggalanam cittampi na uppajjatiti.
     Idani yatha akusalanam, evam imesampi kusalakammapathanam dhammato kotthasato
arammanato vedanato mulatoti pancahakarehi vinicchayo veditabbo.
     Tattha dhammatoti etesu hi patipatiya satta cetanapi vattanti viratiyopi,
ante tayo cetanasampayuttava.
     Kotthasatoti patipatiya satta kammapathaeva, no mulani, ante tayo
kammapatha ceva mulani ca. Anabhijjha hi mulam patva alobho kusalamulam hoti,
abyapado adoso kusalamulam, sammaditthi amoho kusalamulam.
     Arammanatoti panatipatadinam arammananeva etesam arammanani, vitik
kamitabbatoyeva hi virati 4- veramani nama hoti. Yatha pana nibbanarammano
ariyamaggo kilese pajahati, evam jivitindriyadiarammanapete kammapatha
panatipatadini dussilyani pajahantiti veditabba.
     Vedanatoti sabbe sukhavedana va honti majjhattavedana va, kusalam patva
hi dukkhavedana nama natthi.
     Mulatoti patipatiya satta kammapatha nanasampayuttacittena viramantassa
alobhaadosaamohavasena timula honti, nanavippayuttacittena viramantassa dvimula.
@Footnote: 1 cha.Ma. mahavalo    2 Si. tassa
@3 cha.Ma. ghatessamiti  4 cha.Ma. ayam patho na dissati
Anabhijjha nanasampayuttacittena viramantassa dvimula hoti, nanavippayuttacittena
viramantassa ekamula. Alobho pana attanava attano mulam na hoti. Abyapadepi
eseva nayo. Sammaditthi alobhadosavasena dvimulavati ime dasa kusalakammapatha
nama.
                          Kammapathasamsandanakatha
     idani imasmim thane kammapathasamsandanam nama veditabbam. Pancasamphassadvaravasena
hi uppanno asamvaro akusalam manokammameva hoti. Manosamphassadvaravasena uppanno
tinipi kammani honti. So hi kayadvare copanam patto akusalam kayakammam hoti,
vacidvare akusalam vacikammam, ubhayattha copanam appatto akusalam manokammam hoti.
Pancaasamvaradvaravasena uppanno akusalam manokammameva hoti. Copanakayaasamvaradvaravasena
uppanno akusalam kayakammameva hoti. Vacaasamvaradvaravasena uppanno akusalam
vacikammameva hoti. Manoasamvaradvaravasena uppanno akusalam manokammameva hoti.
Tividham kayaduccaritam akusalam kayakammameva hoti. Catubbidham vaciduccaritam akusalam
vacikammameva hoti. Tividham manoduccaritam akusalam manokammameva hoti.
     Pancasamphassadvaravasena uppanno samvaropi kusalam manokammameva hoti.
Manosamphassadvaravasena uppanno pana ayampi asamvaro viya tinipi kammani honti.
Pancasamvaradvaravasena uppannopi kusalam manokammameva hoti. Copanakayasamvaradvaravasena
uppanno kusalam kayakammameva hoti. Vacasamvaradvaravasena uppanno kusalam vacikammameva
hoti. Manosamvaradvaravasena uppanno kusalam manokammameva hoti. Tividham kayasucaritam
kusalam kayakammameva hoti. Catubbidham vacisucaritam kusalam vacikammameva hoti. Tividham
manosucaritam kusalam manokammameva hoti.
     Akusalam kayakammam pancasamphassadvaravasena nuppajjati, manosamphassadvaravaseneva
uppajjati. Tatha akusalam vacikammam. Akusalam manokammam pana chasamphassadvaravaseneva
uppajjati, tam kayavacidvaresu copanam pattam akusalam kayakammavacikammam hoti, copanam
Appattam akusalam manokammameva hoti. Yatha ca pancasamphassadvaravasena, evam
pancaasamvaradvaravasenapi akusalam kayakammam nuppajjati. Copanakayaasamvaradvaravasena pana
vacaasamvaradvaravasena ca uppajjati, manoasamvaradvaravasena nuppajjati. Akusalam
vacikammampi pancaasamvaradvaravasena nuppajjati, copanakayavacaasamvaradvaravasena
uppajjati, manoasamvaradvaravasena nuppajjati. Akusalam manokammam atthaasamvaradvaravasenapi
uppajjateva. Kusalakayakammadisupi eseva nayo.
     Ayam pana viseso, yatha akusalakayakammavacikammani manoasamvaradvaravasena
nuppajjanti, na tatha etani. Etani pana kayangavacangam acopetva sikkhapadani
ganhantassa manosamvaradvarepi uppajjanti. Evam tattha kamavacarakusalacittam
tividhakammadvaravasena uppajjati, pancavinnanadvaravasena nuppajjati, "yampidam
cakkhusamphassapaccaya uppajjati vedayitam sukham va dukkham va adukkhamasukham va"ti
imina pana nayena chasamphassadvaravasena uppajjati, atthaasamvaradvaravasena nuppajjati,
atthasamvaradvaravasena uppajjati, dasaakusalakammapathavasena nuppajjati, dasakusalakammapathavasena
uppajjati. Tasma idam cittam tividhakammadvaravasena va uppannam hoti 1-
chasamphassadvaravasena va atthasamvaradvaravasena va dasakusalakammapathavasena va,
"kamavacaram kusalam cittam uppannam hoti .pe. Ruparammanam va .pe. Dhammarammanam
va"ti vutte sabbam vuttameva hotiti.
                         Dvarakatha nitthita.
                          ----------
     Yam yam va panarabbhati ettha ayam yojana, hettha vuttesu
ruparammanadisu ruparammanam va arabbha, arammanam katvati attho. Saddarammanam
va .pe. Dhammarammanam va arabbha uppannam hoti. Ettavata etassa 2-
cittassa etesu arammanesu yankinci ekameva arammanam anunnatasadisam
@Footnote: 1 cha.Ma. hotu          2 Si. ekassa
Hoti. Idanca ekasmim samaye ekassa va puggalassa ruparammanam arabbha
uppannam, puna annasmim samaye annassa va puggalassa saddadisupi annataram
arammanam arabbha uppajjatieva. Evam uppajjamanassa cassa ekasmim bhave pathamam
ruparammanam arabbha pavatti hoti, paccha saddarammananti ayampi kamo natthi.
Rupadisu capi pathamam nilarammanam, paccha pitarammananti ayampi niyamo natthi. Iti
imam sabbarammanatanceva kamabhavanca kamabhavepi ca nilapitadisu niyamabhavam dassetum
"yam yam va panarabbha"ti aha. Idam vuttam hoti:- imesu rupadisu na yankinci
ekameva, athakho yam yam va panarabbha uppannam hoti, evam uppajjamanampi ca
"pathamam ruparammanam, paccha saddarammanam arabbha"ti evampi anuppajjitva yam yam
va panarabbha uppannam hoti, patilomato va anulomato va
ekantarikadvikantarikadinayena va ruparammanadisu yam va tam va arammanam katva
uppannam hotiti attho. Ruparammanesupi 1- ca "pathamam nilarammanam, paccha
pitarammanan"ti iminapi niyamena anuppajjitva yam yam va panarabbha nilapitakadisu
ruparammanesu yam va tam va ruparammanam arabbha uppannam hotiti attho.
Saddarammanadisupi eseva nayo. Ayam tava eka yojana.
     Ayam pana apara:- rupam arammanam etassati ruparammanam .pe. Dhammo
arammanam etassati dhammarammanam. Iti ruparammanam va .pe. Dhammarammanam va
cittam uppannam hotiti vatva puna "yam yam va panarabbha"ti aha. Tassattho:-
etesu rupadisu hettha vuttanayeneva yam va tam va panarabbha uppannam hotati.
Mahaatthakathayam pana "yevapanake 2- abhinavam natthi, hettha gahitameva gahitan"ti vatva
"rupam va arabbha .pe. Dhammam va arabbha idam va idam va arabbhati kathetum idam
vuttan"ti ettakameva agatam.
@Footnote: 1 Si. ruparammanepi       2 Si.,Ma. yamvapanake
                      Kamavacarakusaladhammuddesakatha
                   dhammuddesavaraphassapancamakarasivannana
     tasmim samayeti idam aniyamanidditthassa samayassa niyamato patiniddesavacanam. Tasma
"yasmim samaye kamavacaram kusalam cittam uppannam hoti, tasmimyeva samaye phasso hoti
.pe. Avikkhepo hoti"ti ayamattho veditabbo. Tattha yatheva cittam, evam phassadisupi
"phasso hoti. Kim hoti? kamavacaro hoti, kusalo hoti, uppanno hoti,
somanassasahagato hoti"tiadina nayena labbhamanapadavasena yojana katabba. Vedanaya hi
"somanassasahagata"ti pannindriye ca "nanasampayuttan"ti na labbhati, tasma
"labbhamanapadavasena"ti vuttam. Idam atthakathamuttakam acariyanam matam, na panetam
sarato datthabbam.
     Kasma panettha phassova pathamam vuttoti? cittassa pathamabhinipatatta. Arammanasmim
Hi cittassa pathamabhinipato hutva phasso arammanam phusamano uppajjati, tasma pathamam
vutto. Phassena pana phusitva vedanaya vediyati,   1- sannaya sanjanati, cetanaya
ceteti, tena vuttam "phuttho bhikkhave vedeti, phuttho sanjanati, phuttho
ceteti"ti. 2-
     Apica ayam phasso nama yatha pasadam patva thambho nama sesadabbasambharanam
balavapaccayo, tulasanghatabhittipadakutagopanasisinghatakapakkhapasakamukhavattiyo
thambhabaddha 3- thambhe patitthita, evameva sahajatasampayuttadhammanam balavapaccayo
hoti. Thambhasadiso hi esa, avasesa dabbasambharasadisati tasmapi pathamam vutto. Idam
pana akaranam, ekacittasmim hi uppannadhammanam 4- "ayam pathamam uppanno, ayam
paccha"ti idam vattum na labbha, balavapaccayabhavepi phassassa karanam na dissati,
desanavareneva phasso pathamam vutto. "vedana hoti, phasso hoti.
Sanna hoti, phasso hoti. Cetana hoti, phasso hoti. Cittam hoti,
phasso hoti. Vedana hoti, sanna hoti, cetana hoti, vitakko hoti"ti
aharitumpi hi vatteyya, desanavarena pana phassova pathamam vuttoti
veditabbo. Yatha cettha, evam sesadhammesupi pubbaparakkamo nama na
pariyesitabbo. Vacanatthalakkhanarasadihi pana dhammaeva pariyesitabba.
@Footnote: 1 cha.Ma. vedayati       2 sam. sala. 18/93/46
@3 Si. thambhe baddha, Ma.thambhabaddha,     4 Si. uppannadhamma
     Seyyathidam:- phusatiti phasso, so ayam phusanalakkhano, sanghatanaraso,
sannipatapaccupatthano, apathagatavisayapadatthano.
     Ayam hi arupadhammopi samano arammane phusanakareneva pavattatiti phusanalakkhano.
Ekadesena ca analliyamanopi rupam viya cakkhum saddo viya ca sotam cittam arammananca
sanghatetiti sanghatanaraso, vattharammanasanghatanato va uppannatta sampattiatthenapi
rasena sanghatanarasoti veditabbo. Vuttam hetam atthakathayam "catubhumikaphasso hi
nophusanalakkhano nama natthi. Sanghatanaraso pana pancadvarikova hoti, pancadvarikassa
hi phusanalakkhanotipi sanghatanarasotipi namam. Manodvarikassa phusanalakkhanotveva namam,
na sanghatanaraso"ti.
     Idanca vatva idam suttam abhatam "yatha maharaja dve menda yujjheyyum,
tesu yatha eko mendo, evam cakkhu datthabbam. Yatha dutiyo mendo, evam rupam
datthabbam. Yatha tesam sannipato, evam phasso datthabbo. Evam phusanalakkhano ca
phasso sanghatanaraso ca. Yatha maharaja dve pani samma vatteyyum 1- .pe. Dve
pani vatteyyum. Yatha eko pani, evam cakkhu datthabbam. Yatha dutiyo pani, evam rupam
datthabbam. Yatha tesam sannipato, evam phasso datthabbo. Evam phusanalakkhano ca
phasso sanghatanaraso ca"ti 2- vittharo.
     Yatha va "cakkhuna rupam disva"tiadisu 3- cakkhuvinnanadini cakkhuadinamena
vuttani, evamidhapi tani cakkhuadinameneva vuttaniti veditabbani. Tasma "evam
cakkhu datthabban"tiadisu "evam cakkhuvinnanam datthabban"ti imina nayena attho
veditabbo. Evam sante cittarammanasanghatanato imasmimpi sutte kiccattheneva rasena
sanghatanarasoti siddho hoti.
     Tikasannipatasankhatassa 4- pana attano karanassa vasena paveditatta
sannipatapaccupatthano. Ayanhi tattha tattha "tinnam sangati phasso"ti 5- evam karanassa
@Footnote: 1 cha.Ma. vajjeyyum. evamuparipi      2 milinda 8/61      3 abhi. 34/1352/302
@4 Ma. tinnam sannipatasankhatassa      5 sam.ni. 16/43/69
Vasena paveditoti. Imassa ca suttapadassa tinnam sangatiya phassoti ayamattho, na
sangatimattameva phassoti.
     Evam paveditatta pana tenevakarena paccupatthatiti sannipatapaccupatthanoti
vutto, phalatthena pana paccupatthanenesa vedanapaccupatthano nama hoti. Vedanam
hesa paccupatthapeti, uppadetiti attho. Uppadiyamano ca yatha bahiddha
unhapaccayapi lakhasankhatadhatunissita usma attano nissaye mudubhavakari hoti,
na attano paccayabhutepi bahiddha vitacchitangarasankhate unhabhave. Evam
vattharammanasankhato anno paccayopi samano cittanissitatta attano nissayabhute
citteyeva esa vedanuppadako hoti, na attano paccayabhutepi vatthumhi arammane
vati veditabbo. Tajjasamannaharena pana indriyena ca parikkhitte 1- visaye
anantarayena uppajjanato esa "apathagatavisayapadatthano"ti vuccati.
     Vediyatiti vedana, sa vedayitalakkhana, anubhavanarasa itthakarasambhogarasa
va, cetasikaassadapaccupatthana, passaddhipadatthana.
     Catubhumikavedana hi novedayitalakkhana nama natthi. "anubhavanarasata pana
sukhavedanayameva labbhati"ti vatva puna tam vadam patikkhipitva "sukhavedana va hotu
dukkhavedana va adukkhamasukhavedana va, sabba anubhavanarasa"ti vatva ayamattho
dipito. Arammanarasanubhavanatthanam patva sesasampayuttadhamma ekadesamattakameva
anubhavanti. Phassassa hi phusanamattakameva hoti, sannaya sanjananamattakameva. Cetanaya
cetanamattakameva, vinnanassa vijananamattakameva. Ekamsato pana issaravataya visavitaya 2-
samibhavena vedanava arammanarasam anubhavati.
     Raja viya hi vedana, sudo viya sesadhamma. Yatha sudo nanaggarasabhojanam
sampadetva pelaya pakkhipitva lanchanam datva ranno santike otaretva lanchanam
bhinditva pelam vivaritva sabbasupabyanjanehi aggam 3- adaya bhajane pakkhipitva
@Footnote: 1 cha.Ma. parikkhate      2 cha.Ma. vissavitaYu. evamuparipi     3 cha.Ma. aggaggam
Sadosaniddosabhavavimamsanattham ajjhoharati, tato ranno nanarasabhojanam upaneti. 1-
Raja issaravatayavisavitaya sami hutva icchiticchitam bhunjati. Tattha hi sudassa
bhattavimamsanamattamiva avasesadhammanam arammanarasassa ekadesanubhavanam. Yatha hi sudo
bhattekadesamattameva vimamsati, evam sesadhammapi arammanarasekadesameva anubhavanti.
Yatha pana raja issaravataya visavitaya sami hutva yadicchitam bhunjati, evam vedanapi
issaravataya visavitaya samibhavena arammanarasam anubhavati, tasma "anubhavanarasa"ti vuccati.
     Dutiye atthavikappe ayam idha adhippeta vedana yatha va tatha va
arammanassa itthakarameva sambhunjatiti "itthakarasambhogarasa"ti vutta.
Cetasikaassadato panesa attano sabhaveneva upatthanam sandhaya
"cetasikaassadapaccupatathana"ti vutta. Yasma pana passaddhakayo sukham vedeti, tasma
"passaddhipadatthana"ti veditabba.
     Niladibhedam arammanam sanjanatiti sanna, sa sanjananalakkhana,
paccabhinnanarasa. Catubhumikasanna hi nosanjananalakkhana nama natthi, sabba
sanjananalakkhanava. Ya panettha abhinnanena sanjanati, sa paccabhinnanarasa
nama hoti.
     Tassa vaddhakissa darumhi abhinnanam katva puna tena abhinnanena tam
paccabhinnanakale 2- purisassa kalatilakadihi abhinnanam sallakkhetva puna tena
abhinnanena "asuko nama eso"ti tassa paccabhinnanakale ranno
pilandhanagopayikabhandagarikassa 3- tasmim tasmim pilandhane namapannakam bandhitva
"asukapilandhanam nama ahara"ti vutte dipam jaletva ratanagabbham pavisitva pannakam
vacetva tassa tasseva pilandhanassa aharanakale ca pavatti veditabba.
     Aparo nayo:- sabbasangahikavasena hi sanjananalakkhana sanna, puna
sanjananapaccayanimittakaranarasa daruadisu tacchakadayo viya, yathagahitanimittavasena
@Footnote: 1 cha.Ma. upanameti   2 cha.Ma. paccabhijananakale. evamuparipi
@3 cha.Ma. pilandhanagopakabhandagarikassa
Abhinivesakaranapaccupatthana hatthidassakaandha viya, arammane anogalhavuttitaya
aciratthanapaccupatthana va vijju viya, yathaupatthitavisayapadatthana, tinapurisakesu
migapotakanam "purisa"ti uppannasanna viya. Ya panettha nanasampayutta hoti,
sa sanna nanameva anuvattati sasambharapathaviadisu sesadhamma pathaviadini viyati
veditabba.
     Cetayatiti cetana, saddhim attana sampayuttadhamme arammane abhisandahatiti
attho. Sa cetayitalakkhana, cetanabhavalakkhanati attho. Ayuhanarasa, catubhumikacetana
hi nocetayitalakkhana nama natthi, sabba cetayitalakkhanava. Ayuhanarasata pana
kusalakusalesueva hoti. Kusalakusalakammayuhanatthanam hi patva sesasampayuttadhammanam
ekadesamattakameva kiccam hoti, cetana pana atirekaussaha atirekavayama
digunaussaha digunavayama. Tenahu porana "thavariyasabhavasanthita ca panesa
cetana"ti. Thavariyoti khettasami vuccati. Yatha hi khettasamipuriso
pancapannasabalipurise gahetva "layissami"ti ekato khettam otarati. Tassa
atireko ussaho atireko vayamo diguno ussaho diguno vayamo hoti,
nirantaram "ganhatha"tiadini vadati, simam acikkhati, tesam surabhattagandhamaladini
janati, maggam samakam harati. Evam sampadamidam veditabbam. Khettasamipuriso viya hi
cetana, pancapannasabalipurisa viya cittangavasena uppanna pancapannasa kusala
dhamma, khettasamipurisassa digunussahadigunavayamakaranakalo viya
kusalakusalakammayuhanatthanam patvava cetanaya digunussaho digunavayamo hoti.
Evamassa ayuhanarasata veditabba.
     Sa panesa samvidahanapaccupatthana. Samvidahamana hi ayam upatthahati, 1-
sakiccaparakiccasadhaka jetthasissamahavaddhakiadayo viya. Yatha hi jetthasisso upajjhayam
duratova agacchantam disva sayam adhiyamano itarepi darake attano attano
ajjhayanakamme 2- pavattayati, tasmim adhiyitum araddhe tepi adhiyanti tadanuvattitaya.
@Footnote: 1 cha. upatthati        2 Ma. ajjhena kamme
Yatha ca mahavaddhaki sayam tacchanto itarepi tacchake attano attano tacchanakamme
pavattayati, tasmim hi tacchitum araddhe te tacchanti tadanuvattitaya. Yatha ca yodhanayako
sayam yujjhamano itarepi yodhe sampaharavuttiyam pavattayati, tasmim hi yujjhitum araddhe
tepi anuvattamana yujjhanti tadanuvattitaya, evamesapi attano kiccena arammane
pavattamana annepi sampayuttadhamme attano attano kiriyaya pavatteti, tassa hi
attano kiccam araddhaya tamsampayuttapi arabhanti. Tena vuttam "sakiccaparakiccasadhaka
jetthasissamahavaddhakiadayo viya"ti. Accayikakammanussaranadisu ca panayam
sampayuttadhammanam ussahanabhavena pavattamana pakata hotiti veditabba.
     "arammanam cintetiti cittan"tiadina nayena cittassa vacanattho vuttoeva.
Lakkhanadito pana vijananalakkhanam cittam, pubbangamarasam, sandhanapaccupatthanam 1-,
namarupapadatthanam. Catubhumikacittam hi novijananalakkhanam nama natthi, sabbam
vijananalakkhanameva. Dvaram pana patva arammanavibhavanatthane cittam pubbangamam
purecarikam hoti. Cakkhuna hi dittham ruparammanam citteneva vijanati .pe. Manena
vinnatam dhammarammanam citteneva vijanati. Yatha hi nagaraguttiko nama nagaramajjhe
singhatake nisiditva "ayam nevasiko, ayam agantuko"ti agatagatam janam upadhareti
vavatthapeti, evam sampadamidam datthabbam. Vuttampi cetam mahatherena 2-:- "yatha maharaja
nagaraguttiko nama majjhe nagare singhatake nisinno puratthimato disato purisam
agacchantam passeyya, pacchimato. Dakkhinato. Uttarato disato purisam agacchantam
passeyya, evameva kho maharaja yam cakkhuna rupam passati, tam vinnanena vijanati. Yam
sotena saddam sunati. Ghanena gandham ghayati. Jivhaya rasam sayati. Kayena photthabbam
phusati. Manasa dhammam vijanati, tam vinnanena vijanati"ti. 3- Evam dvaram patva
arammanavibhavanatthane cittameva pubbangamam purecarikam, tasma "pubbangamarasan"ti
vuccati.
@Footnote: 1 cha.Ma. sandahanapaccupatthanam. evamuparipi   2 Si. nagasenattherena
@3 milinda. 15/63
     Tadetam pacchimam pacchimam uppajjamanam purimam purimam nirantaram katva sandhanameva
upatthatiti sandhanapaccupatthanam. Pancavokarabhave panassa niyamato namarupam,
catuvokarabhave namameva padatthanam. Tasma "namarupapadatthanan"ti vuttam.
     Kim panetam cittam purimanidditthacittena saddhim ekameva, udahu annanti?
Ekameva. Atha kasma purimaniddittham puna vuttanti? avicaritam etam atthakathayam.
Ayam panettha yutti:- yatha hi rupadini upadaya pannatta suriyadayo na atthato
rupadihi anne honti. Teneva "yasmim samaye suriyo udeti, tasmim samaye tassa
tejasankhatam rupam pannayati"ti evam vuccamanepi na rupadihi anno suriyo nama
atthi, na 1- tatha cittam, phassadayo dhamme upadaya pannapiyati, atthato panetam
tehi annameva. Tena "yasmim samaye cittam uppannam hoti, ekamseneva tasmim samaye
phassadihi atthato annameva tam hoti"ti imassa atthassa dipanatthaya etam
puna vuttanti veditabbam.
     Yatha ca "yasmim samaye rupupapattiya maggam bhaveti .pe. Pathavikasinam. Tasmim
samaye phasso hoti, vedana hoti"tiadisu 2- pana bhaventena vavatthapite samaye
yo bhaveti, na so atthato uppajjati nama. Teneva tattha yatha "phasso hoti,
vedana hoti"ti vuttam, na evam "yo bhaveti, so hoti"ti vuttam. "yasmim samaye
kamavacaram kusalam cittam uppannam hoti"tiadisu pana cittena vavatthapite samaye
samayavavatthapitam cittam na tatha atthato nuppajjati. Yatheva pana tada phasso hoti,
vedana hoti, tatha cittampi hotiti imassapi atthassa dipanatthamidam puna vuttanti
veditabbam. Idam panettha sannitthanam, uddesavare sanganhanattham niddesavare ca
vibhajanattham. Purimena hi cittasaddena kevalam samayo vavatthapito. Tasmim pana cittena
vavatthapitasamaye ye dhamma honti, tesam dassanattham "phasso hoti"tiadi araddham.
Cittancapi tasmim samaye hotiyeva. Tasma tassapi sanganhanatthametam puna vuttam.
Imasmim pana thane etasmim avuccamane "katamam tasmim samaye cittan"ti na sakka
@Footnote: 1 Si. na-saddo na dissati      2 abhi. 34/160/50
Bhaveyya niddesavare vibhajitum, evamassa vibhajanameva parihayetha. Tasmayeva tassa
niddesavare vibhajanatthampi etam puna vuttanti veditabbam.
     Yasma va "uppannam hotiti ettha cittam uppannanti etam desanasisameva,
na pana cittam ekameva uppajjati"ti atthakathayam vicaritam. Tasma "cittam
uppannan"ti etthapi cittameva aggahetva paropannasakusaladhammehi saddhimyeva
cittam gahitam. Evam tattha sankhepato sabbepi cittacetasikadhamme gahetva idha sarupeneva
pabhedato dassetum "phasso hoti"tiadi araddham. Iti phassadayo viya cittampi
vuttamevati 1- veditabbam.
                     Dhammuddesavarajhanangarasivannana
     vitakketiti vitakko, vitakkanam va vitakko, uhananti vuttam hoti. Svayam
arammane cittassa abhiniropanalakkhano. So hi arammane cittam aropeti.
Yatha hi koci rajavallabham natim va mittam va nissaya rajageham arohati, evam
vitakkam nissaya cittam arammanam arohati. Tasma so arammane cittassa
abhiniropanalakkhanoti vutto. Nagasenatthero panaha "akotanalakkhano vitakko. Yatha
maharaja bheri akotita atha paccha anuravati anusaddayati, evameva kho maharaja
yatha akotana, evam vitakko datthabbo. Yatha paccha anuravana anusaddayana,
evam vicaro datthabbo"ti. 2- Svayam ahananapariyahananaraso. Tatha hi tena yogavacaro
arammanam vitakkahatam vitakkapariyahatam karotiti vuccati. Arammane cittassa
anayanapaccupatthano.
     Arammane tena cittam vicaratiti vicaro, vicaranam va vicaro, anusancarananti
vuttam hoti. Svayam arammananumajjanalakkhano. Tattha sahajatanuyojanaraso, cittassa
anuppabandhapaccupatthano. Santepi ca nesam katthaci aviyoge olarikatthena
pubbangamatthena ca ghandabhighato 3- viya abhiniropanatthena cetaso pathamabhinipato
vitakko, sukhumatthena anumajjanasabhavatthena ca ghandanuravo viya anuppabandho
@Footnote: 1 ka. vattabbamevati   2 milinda. 13-14/64 (thokam visadisam)   3 cha. ghantabhighato
Vicaro. Vippharava cettha vitakko pathamuppattikale paripphandanabhuto cittassa akase
uppatitukamassa pakkhino pakkhavikkhepo viya padumabhimukhapato viya ca gandhanubandhacetaso
1- bhamarassa. Santavutti vicaro natiparipphandanabhavo cittassa akase
uppatitassa pakkhino pakkhappasaranam viya paribbhamanam viya ca padumabhimukhapatitassa bhamarassa
padumassa uparibhage.
     Dukanipatatthakathayam 2- pana "akase gacchato mahasakunassa ubhohi
pakkhehi vatam gahetva pakkhe sannisidapetva gamanam viya arammane cetaso
abhiniropanabhavena pavatto vitakko. So hi ekaggo hutva appeti. Vataggahanattham
pakkhe phandapayamanassa gamanam viya anumajjanabhavena pavatto vicaro. So hi arammanam
anumajjati"ti vuttam. Tam anuppabandhena 3- pavattiyam ativiya yujjati. So pana
nesam viseso pathamadutiyajjhanesu pakato hoti. Apica malaggahitam kamsabhajanam ekena
hatthena dalham gahetva itarena hatthena cunnatelavalandupakena parimajjantassa dalham
gahanahattho viya vitakko, parimajjanahattho viya vicaro. Tatha kumbhakarassa dandappaharena
cakkam bhamayitva bhajanam karontassa uppilanahattho viya vitakko, ito cito ca
sancaranahattho viya vicaro. Tatha mandalam karontassa majjhe sannirulhitva 4-
thitakantako viya abhiniropano vitakko, bahi paribbhamanakantako viya anumajjanto 5-
vicaro.
     Pinayatiti piti, sa sampiyayanalakkhana, kayacittapinanarasa pharanarasa va,
odagyapaccupatthana. Sa panesa khuddakapiti 6- khanikapiti okkantikapiti
ubbengapiti 7- pharanapititi pancavidha hoti.
     Tattha khuddakapiti sarire lomahamsamattameva katum sakkoti. Khanikapiti khane khane
vijjuppadasadisa hoti. Okkantikapiti samuddatiram vici viya kayam okkamitva
okkamitva bhijjati. Ubbengapiti balavati hoti, kayam uddhaggam katva akase
langhapanappamanappatta. Tatha hi punnavallikavasi mahatissatthero punnamidivase 8-
@Footnote: 1 cha. gandhanubaddhacetaso    2 cha.Ma. atthakathayam
@3 cha.Ma. anuppabandhanena   4 cha. sannirumbhitva, Ma. sannirujjhitva
@5 Si. anumajjano, cha.Ma. anumajjamano   6 cha. khuddikapiti. evamuparipi
@7 cha.Ma. ubbegapiti. evamuparipi   8 cha.Ma. punnamadivase
Sayam cetiyanganam gantva candalokam disva mahacetiyabhimukho hutva "imaya vata
velaya catasso parisa mahacetiyam vandanti"ti pakatiya dittharammanavasena
buddharammanam ubbengapitim uppadetva sudhatale pahatacitragenduko 1- viya
akase uppatitva mahacetiyanganeyeva patitthasi. 2-
     Tatha girikandakaviharassa upanissaye vattakalakagame 3- eka kuladhitapi
balavabuddharammanaya ubbengapitiya akase langhesi. Tassa kira matapitaro sayam
dhammassavanatthaya viharam gacchanta "amma tvam garubhara, amhehi saddhim 4- akale
vicaritum na sakkosi, mayam tuyham pattim katva dhammam sossama"ti agamamsu. Sa
gantukamapi tesam vacanam patibahitum asakkonti ghare ohiyitva gharadvare thatva
candalokena girikandake akasacetiyanganam olokenti cetiyassa dipapujam addasa
catasso ca parisa malagandhadihi cetiyapujam katva padakkhinam karontiyo. Bhikkhusamghassa
ca ganasajjhayasaddam assosi. Athassa "dhanna vatime manussa, ye viharam  gantva
evarupe cetiyangane anusancaritum evarupanca madhuram dhammakatham sotum labhanti"ti
muttarasisadisam cetiyam passantiyaeva ubbengapiti udapadi, sa akase
langhitva matapitunam purimataramyeva akasena 4- cetiyangane oruyha cetiyam
vanditva dhammam sunamana atthasi. Atha nam matapitaro agantva "amma tvam katarena
maggena agatasi"ti pucchimsu. Sa "akasena agatamhi, na maggena"ti vatva "amma
akasena nama khinasava sancaranti, tvam katham agatasi"ti vutta 6- aha "mayham
candalokena cetiyam olokentiya thitaya buddharammana balavapiti uppajjati, athaham
neva attano thitabhavam va nisinnabhavam va annasim, gahitanimitteneva pana akasam
langhitva cetiyangane patitthitamhi"ti. Evam ubbengapiti akase
langhapanappamana hoti.
@Footnote: 1 Si. pahatacitrabhenduko           2 cha.Ma. atthasi      3 Ma. vattagalakagame
@4 cha.Ma. amhehi saddhinti patho na dissati     5 cha.Ma. akasato   6 cha.Ma. puttha
     Pharanapitiya pana uppannaya sakalasariram pharitva 1- puritavatthi viya mahata
udakoghena pakkhandapabbatakucchi viya ca anuparipphutam hoti. Sa panesa pancavidha
piti gabbham ganhanti paripakam gacchanti duvidham passaddhim paripureti kayapassaddhinca
cittapassaddhinca, passaddhi gabbham ganhanti paripakam gacchanti duvidhampi sukham
paripureti kayikanca cetasikanca, sukham gabbham ganhantam paripakam gacchantam tividham
samadhim paripureti khanikasamadhim upacarasamadhim appanasamadhinti. Tasu thapetva
appanasamadhipurikam itara dvepi idha yujjanti.
     Sukhayatiti sukham, yassuppajjati, tam sukhitam karotiti attho. Sutthu va khadati,
khanati ca kayacittabadhanti sukham, somanassavedanayetam namam. Tassa lakkhanadini vedanapade
vuttanayeneva veditabbani.
     Aparo nayo:- satalakkhanam sukham, sampayuttanam upabruhanarasam,
anuggahanapaccupatthanam. Satipi ca nesam pitisukhanam katthaci avippayoge 2-
ittharammanapatilabhatutthi piti, patiladdharasanubhavanam sukham. Yattha piti, tattha sukham,
yattha sukham, tattha na niyamato piti. Sankharakkhandhasangahita piti, vedanakkhandhasangahitam
sukham. Kantarakhinnassa vanantudakantadassanasavane 3- viya piti,
vanacchayapavesanaudakaparibhogesu viya sukham.
     Yatha hi puriso mahakantaramaggam patipanno ghammapareto tasito
pipasito patipathe purisam disva "kattha paniyam atthi"ti puccheyya, so
"atavim uttaritvava jatassaravanasando atthi, tattha gantva labhissasi"ti
vadeyya. So tassa katham sutva hatthapahattho bhaveyya, tato gacchanto
bhumiyam patitani uppaladalanalapattadini 4- disva sutthutaram hatthapahattho
hutva gacchanto allavatthe allakese purise passeyya,
vanakukkutavanamoradinam 5- saddam suneyya, jatassarapariyante jatam
manijalasadisam nilavanasandam passeyya. Sare jatani uppalapadumakumudadini
passeyya, accham vippasannam udakam passeyya. So bhiyyo bhiyyo
hatthapahattho hutva jatassaram otaritva yatharucim
@Footnote: 1 cha. dhamitva      2 ka. aviyoge
@3 cha.Ma. vanantodakadassanasavanesu  4 Ma....nalipattadini   5 cha.Ma. vanakukkutamoradinam
Nhatva 1- ca pivitva 2- ca patippassaddhadaratho bhisamulalapokkharadini khaditva
niluppaladini pilandhitava mandalakamulani khandhe khipitva 3- uttaritva satakam
nivasetva udakasatakam atape katva sitacchayaya mandamande vate paharante
nipanno "aho sukham aho sukhan"ti vadeyya. Evam sampadamidam datthabbam.
     Tassa hi purisassa jatassaravanasandasavanato patthaya yava udakadassana
hatthapahatthakalo viya pubbabhagarammane hatthapahatthakara piti. Nhatva ca pivitva
ca sitacchayaya mandamande vate paharante "aho sukham aho sukhan"ti vadato
nipannakalo viya balavappattam arammanarasanubhavanakarasanthitam sukham. Tasmim tasmim samaye
pakatabhavato cetam vuttanti veditabbam, yattha pana piti, sukhampi tattha atthiti
vuttamevetam.
     Cittassekaggatati cittassa ekaggabhavo, samadhissetam namam. Lakkhanadisu
panassa atthakathayam tava vuttam:- "pamokkhalakkhano ca samadhi avikkhepalakkhano ca.
Yatha hi kutagarakannika sesadabbasambharanam abandhanato pamukha hoti, evameva
sabbakusaladhammanam samadhicittena ijjhanato sabbesampi tesam dhammanam samadhi pamokkho
hoti. Tena vuttam:-
     "seyyathapi 4- maharaja kutagarassa ya kaci gopanasiyo, sabba ta kutangama
honti kutaninna kutasamosarana kutapabbhara, 5- kutam tasam aggamakkhayati, evameva
kho maharaja ye keci kusala dhamma, sabbe te samadhininna honti samadhipona
samadhipabbhara, samadhi tesam aggamakkhayati"ti. 6-
     Yatha ca senangam patva raja nama yattha yattha sena osidati, tam tam thanam
gacchati, tassa gatagatatthane sena paripurati, parasena bhijjitva rajanameva
anuvattati, evameva sahajatadhammanam vikkhipitum vippakiritum appadanato samadhi
avikkhepalakkhano nama hoti"ti.
@Footnote: 1 cha.Ma. yatharuci nhatva     2 Si. pitva      3 cha. karitva
@4 cha.Ma. yatha  5 cha.Ma. ayam patho na dissati   6 milinda.14/38
     Aparo pana nayo:- ayam cittassekaggatasankhato samadhi nama
avisaranalakkhano va avikkhepalakkhano va, sahajatadhammanam sampindanaraso nhaniyacunnanam
udakam viya. Upasamapaccupatthano nanapaccupatthano va. "samahito yathabhutam pajanati
passati"ti 1- vuttam. Visesato sukhapadatthano. Nivate dipaccinam thiti viya cetaso
thititi datthabbo.
                          Indriyarasivannana
     saddahanti etaya, sayam va saddahati, saddahanamattameva va esati saddha, sava
assaddhiyassa abhibhavanato adhipatiyatthena indriyam, adhimokkhalakkhane va indattam 2-
karetiti indriyam, saddhaeva indriyam saddhindriyam. Sa panesa
sampasadanalakkhana ca saddha pakkhandanalakkhana 3- ca.
     Yatha hi ranno cakkavattissa udakappasadako mani udake pakkhitto
pankasevalapanakakaddamam sannisidapeti, udakam accham karoti vippasannam anavilam,
evameva saddha uppajjamana nivarane vikkhambheti, kilese sannisidapeti, cittam
pasadeti, anavilam karoti, pasannena cittena yogavacaro kulaputto danam deti,
silam samadiyati, uposathakammam karoti, bhavanam arabhati. Evam tava saddha
sampasadanalakkhanati veditabba. Tenaha ayasma nagaseno:-
     yatha maharaja raja cakkavatti caturanginiya senaya saddhim addhanamaggap-
patipanno parittam udakam tareyya, tam udakam hatthihi ca assehi ca rathehi ca pattihi
ca khubhitam 4- bhaveyya avilam lulitam kalalibhutam. Uttinno ca raja cakkavatti manusse
anapeyya "paniyam bhane aharatha, tam pivissami"ti. Ranno ca udakappasadako
mani bhaveyya. "evam deva"ti kho te manussa ranno cakkavattissa patisunitva
tam udakappasadakamanim udake pakkhipeyyum. 5- Sahasa udake udake pakkhittamattena
pankasevalapanakakaddamo ca sannisideyya, 5- accham bhaveyya udakam vippasannam anavilam,
tato ranno cakkavattissa paniyam upanameyyum "pivatu devo paniyan"ti.
@Footnote: 1 sam. sala. 18/99/76, sam. Ma. 19/1071/361
@2 cha.Ma. indattham. evamuparipi   3 cha. sampakkhandanalakkhana. evamuparipi
@4 cha. sankhubhitam, Ma. sankhubbhitam   5-5 cha.Ma. tasmim udake pakkhittamatte
@pankasevalapanakam vigaccheyya, kaddamo ca sannisideyya
     Yatha maharaja udakam, evam cittam datthabbam, yatha te manussa, evam
yogavacaro datthabbo, yatha pankasevalapanakakaddamo, evam kilesa datthabba, yatha
udakappasadakamani, evam saddha datthabba, yatha udakappasadakamanimhi pakkhittamatte
pankasevalapanakakaddamo sannisidati, accham bhavati udakam vippasannam anavilam, evameva
kho maharaja saddha uppajjamana nivarane vikkhambheti, vinivaranam cittam hoti accham
vippasannam anavilanti.
     Yatha pana kumbhilamakaragaharakkhasadikinnam puram mahanadim agamma bhirukajana
ubhosu tiresu titthanti, sangamasuro pana mahayodho agantva "kasma titthatha"ti 1-
pucchitva "sappatibhayabhavena otaritum na visahama"ti vutte sunisitam asim gahetva
"mama pacchato etha, ma bhayittha"ti vatva nadim otaritva agatagate kumbhiladayo
patibahitva orimatirato manussanam sotthibhavam karonto parimatiram neti,
parimatiratopi sotthina orimatiram aneti, evameva danam dadato silam rakkhato
uposathakammam karoto bhavanam arabhato saddha pubbangama purecarika hoti. Tena vuttam
"pakkhandanalakkhana ca saddha"ti.
     Aparo nayo:- saddahanalakkhana saddha okappanalakkhana va, pasadanarasa
udakappasadakamani viya. Pakkhandanarasa va oghuttarano viya. Akalussiyapaccupatthana
adhimuttipaccupatthana va, saddheyyavatthupadatthana sotapattiyangapadatthana va,
sa hatthavittavijani viya datthabba.
     Viranam 2- bhavo viriyam, viranam va kammam viriyam, vidhina va nayena upayena
iriyitabbam 3- pavattayitabbanti viriyam, tadeva kosajjassa abhibhavanato adhipatiyatthena
indriyam, paggahanalakkhane va indattam karetiti indriyam. Viriyameva indriyam
viriyindriyam. Tam panetam upatthambhanalakkhananca viriyam paggahanalakkhananca. Yatha hi
jinnagharam agantukena thunupatthambhena titthati, evameva yogavacaro viriyupatthambhena
upatthambhito hutva sabbakusaladhammehi na hayati na parihayati. Evam tavassa
upatthambhanalakkhanata veditabba. Tenaha thero nagaseno:-
@Footnote: 1 cha.Ma. thitatthati         2 cha.Ma. virassa       3 cha.Ma. irayitabbam
     "yatha maharaja puriso gehepi patante tamannena daruna upatthambheyya,
upatthambhitam santam evam tam geham na pateyya, evameva kho maharaja upatthambhanalakkhanam
viriyam, viriyupatthambhita sabbe kusaladhamma na hayanti na parihayanti"ti. 1-
     Yatha pana khuddakaya ca mahatikaya ca senaya sangame pavatte khuddaka 2-
sena oliyeyya, tato ranno aroceyya, raja balavahanam peseyya, tena paggahita
sakasena parasenam parajeyya, evameva viriyam sahajatasampayuttadhammanam oliyitum osakkitum
na deti, ukkhipati pagganhati. Tena vuttam "paggahanalakkhananca viriyan"ti.
     Aparo nayo:- ussahalakkhanam viriyam, sahajatadhammanam upatthambhanarasam,
asamsidanabhavapaccupatthanam, "samviggo yoniso padahati"ti 3- vacanato samvegapadatthanam
viriyarambhavatthupadatthanam va, samma araddham sabbasam sampattinam mulam hotiti
datthabbam.
     Saranti etaya, sayam va sarati, saranamattameva va esati sati. Sa ca
mutthassaccassa avibhavanato adhipatiyatthena indriyam, upatthanalakkhane va indattam
karetiti indriyam, satieva indriyam satindriyam. Sa panesa apilapanalakkhana ca
sati upagganhanalakkhana ca. Yatha hi ranno bhandagariko dasavidham ratanam gopayanto
sayam pato 4- rajanam issariyasampattim sallakkhapeti sareti, evameva sati kusalakammam
samma 5- sallakkhapeti sareti. 6- Tenaha thero:-
     "yatha  maharaja ranno cakkavattissa bhandagariko rajanam
cakkavattim sayam pato issariyasampattim 7- sarapeti `ettaka deva
hatthi, ettaka assa, ettaka ratha, ettaka patti, ettakam hirannam,
ettakam suvannam, ettakam sabbam sapateyyam, tam devo saratu'ti, evameva kho
maharaja sati kusaladhamme apilapeti `ime cattaro satipatthana, ime cattaro
sammappadhana, ime cattaro iddhipada, imani pancindriyani, imani panca
balani, ime satta bojjhanga, ayam ariyo atthangiko maggo, ayam
@Footnote: 1 milinda. 12/35            2 cha.Ma. khuddika         3 an. catukka. 21/113/131
@4 cha.Ma. patam. evamuparipi      5 cha.Ma. ayam patho na dissati     6 cha.Ma. sarapeti
@7 cha.Ma. yasam
Samatho, ayam vipassana, 1- imani ariyasaccani, 1- ayam vijja, ayam vimutti, ime
lokuttara dhammati. Evam kho maharaja apilapanalakkhana sati"ti. 2-
     Yatha pana ranno cakkavattissa parinayakaratanam ranno ahite ca hite ca
natva ahite apayapeti, hite upayapeti, evameva sati hitahitanam dhammanam
gatiyo samanvesitva 3- "ime kayaduccaritadayo dhamma ahita"ti ahite dhamme
apanudeti, 4- "ime kayasucaritadayo dhamma hita"ti hite dhamme upagganhati.
Tenaha thero:-
     "yatha maharaja ranno cakkavattissa parinayakaratanam ranno hitahite
janati `ime ranno hita, ime ahita, ime upakara, ime anupakara'ti.
Tato ahite apanudeti, hite upagganhati, evameva kho maharaja sati uppajjamana
hitahitanam dhammanam gatiyo samanvesati `ime dhamma hita, ime dhamma
ahita, ime dhamma upakara, ime dhamma anupakara'ti. Tato ahite dhamme
apanudeti, hite dhamme upagganhati, evam kho maharaja upagganhanalakkhana sati"ti.
     Aparo nayo:- apilapanalakkhana sati, asammosanarasa, arakkhapaccupatthana
visayabhimukhibhavapaccupatthana va. Thirasannapadatthana kayadisatipatthanapadatthana va.
Arammane dalham patitthitatta pana esika viya cakkhudvaradirakkhanato dovariko
viya ca datthabba.
     Arammane cittam samma adhiyati thapetiti samadhi, so ca vikkhepassa abhibhavanato
adhipatiyatthena indriyam, avikkhepalakkhane va indattam karetiti indriyam,
samadhiyeva indriyam samadhindriyam. Lakkhanadini panassa hettha vuttanayeneva
veditabbani.
     Pajanatiti panna. Kim pajanatiti? "idam dukkhan"tiadina nayena
Ariyasaccani. Atthakathayam pana "pannapetiti panna"ti vuttam. Kinti pannapetiti?
"aniccam dukkham anatta"ti pannapeti. Sa ca avijjaya abhibhavanato adhipatiyatthena
@Footnote: 1-1 cha.Ma. ime patha na dissanti     2 milinda. 13/36
@3 Si.,Ma. samannesitva             4 Ma. apanudati
Indriyam, dassanalakkhane va indattam karetiti indriyam, pannaeva indriyam
pannindriyam. Sa panesa obhasanalakkhana ca panna pajananalakkhana ca. Yatha hi
catubhittike gehe rattibhage dipe jalite andhakaro nirujjhati, aloko patubhavati,
evameva obhasanalakkhana panna pannobhasasamo obhaso nama natthi. Pannavato
hi ekapallankena nisinnassa dasasahassilokadhatu ekaloka hoti. Tenaha thero:-
     "yatha maharaja puriso andhakare gehe telapadipam 1- paveseyya. Pavittho
padipo andhakaram viddhamseti obhasam janeti, alokam vidasseti, 2- pakatani ca rupani
karoti, evameva kho maharaja panna uppajjamana avijjandhakaram viddhamseti
vijjobhasam janeti, nanalokam vidasseti, pakatani ca ariyasaccani karoti. Evam kho
maharaja obhasanalakkhana panna"ti. 3-
     Yatha va pana cheko bhisakko aturanam sappayasappayani bhesajjadini 4-
janati, evam panna uppajjamana kusalakusale sevitabbasevitabbe hinappanite
kanhasukke sappatibhagapatibhage dhamme pajanati. Vuttampi cetam dhammasenapatina
"pajanati pajanatiti kho avuso tasma pannati 5- vuccati. Kinci pajanati?
`idam dukkhan'ti pajanati"ti 6- vittharetabbam. Evamassa pajananalakkhanata veditabba.
     Aparo nayo:- yathasabhavapativedhalakkhana panna, akkhalitapativedhalakkhana va
kusalissasakhittausupativedho viya. Visayobhasanarasa 7- padipo viya. Asammohapaccupatthana
arannagatasudesako viya.
     Manatiti mano, vijanatiti attho. Atthakathacariya panahu "naliya minamano
viya mahatulaya dharayamano viya ca arammanam minati janatiti 8- mano"ti. Tadeva
mananalakkhane indattam karetiti indriyam, manoeva indriyam manindriyam. Hettha
vuttacittassevetam vevacanam.
@Footnote: 1 cha.Ma. padipam     2 cha.Ma. vidamseti. evamuparipi     3 milinda. 15/38
@4 cha.Ma. bhojanani  5 cha.Ma. pannavati
@6 Ma.mu. 12/449/401   7 cha.Ma. visayobhasarasa    8 cha.Ma. pajanatiti
     Pitisomanassasampayogato sobhanam mano assati sumano, sumanassa bhavo
somanassam, satalakkhane indattam karetiti indriyam, somanassameva indriyam
somanassindriyam. Hettha vuttavedanayevetam vevacanam.
     Jivanti tena tamsampayuttadhammati jivitam, anupalanalakkhane indattam karetiti
indriyam, jivitameva indriyam jivitindriyam. Tam pavattasantatadhipateyyam hoti.
Lakkhanadihi pana attana avina bhutanam 1- dhammanam anupalanalakkhanam jivitindriyam,
tesam pavattanarasam, tesamyeva thapanapaccupatthanam, yapayitabbadhammapadatthanam. Santepi ca
anupalanalakkhanadimhi vidhane atthikkhaneyeva tam te dhamme anupaleti udakam viya
uppaladini. Yathasakam paccayuppannepi ca dhamme paleti dhati viya. Kumaram sayam
pavattitadhammasambandheneva ca pavattati niyamako viya navam. 2- Na bhangato uddham
pavattayati attano ca pavattayitabbananca abhava. Na bhangakkhane thapeti sayam bhijjamanatta
khiyamano viya vattisneho padipasikham. 3- Na ca anupalanapavattanathapananubhavavirahitam
yathavuttakkhane tassa tassa sadhanatoti datthabbam.
                          Maggangarasivannana
     sammaditthitiadisu dassanatthena sammaditthi, abhiniropanatthena sammasankappo,
paggahanatthena sammavayamo, upatthanatthena sammasati, avikkhepanatthena sammasamadhiti
veditabbo. Vacanatthato pana samma passati, samma va taya passantiti sammaditthi.
Samma sankappeti, samma va tena sankappentiti sammasankapPo. Samma vayamati, 4-
samma va tena vayamantiti sammavayamo. Samma sarati, samma va taya sarantiti
sammasati. Samma samadhiyati, samma va tena samadhiyantiti sammasamadhi. Apica
pasattha sundara va ditthi sammaditthiti iminapi nayena tesam vacanattho veditabbo,
lakkhanadini pana hettha vuttaneva.
@Footnote: 1 cha.Ma. avinibhuttanam       2 cha.Ma. ayam patho na dissati
@3 cha.Ma. dipasikham   4 cha.Ma. vayameti
                           Balarasivannana
     saddhabaladisupi saddhadini vuttatthaneva. Akampiyatthena pana balanti veditabbam.
Evametesu assaddhiye na kampatiti na kampatiti saddhabalam. Kosajje na kampatiti
viriyabalam. Mutthassacce na kampatiti satibalam. Uddhacce na kampatiti samadhibalam.
Avijjaya na kampatiti pannabalam. Ahirike na kampatiti hiribalam. Anottappe na
kampatiti ottappabalanti ayam ubhayapadavasena atthavannana hoti.
     Tattha purimani panca hettha lakkhanadihi pakasitaneva. Pacchimadvaye
kayaduccaritadihi hiriyatiti hiri, lajjayetam adhivacanam. Tehiyeva ottappatiti 1-
ottappam, papato ubbegassetam adhivacanam. Tesam nanakaranadipanattham "samutthanam
adhipatilajjabhayalakkhanena ca"ti imam matikam thapetva ayam vittharakatha vutta.
     Ajjhattasamutthana hiri nama, bahiddhasamutthanam ottappam nama. Attadhipati
hiri nama, lokadhipati ottappam nama. Lajjasabhavasanthita hiri nama, bhayasabhavasanthitam
ottappam nama. Sappatissavalakkhana hiri nama, vajjabhirukabhayadassavilakkhanam ottappam
nama.
     Tattha ajjhattasamutthanahirim catuhi karanehi samutthapeti jatim paccavekkhitva,
vayam paccavekkhitva, surabhavam paccavekkhitva, bahusaccam paccavekkhitva. Katham?
"papakaranannametam na jatisampannanam kammam, hinajaccanam kevattadinam idam kammam,
madisassa jatisampannassa idam kammam katum na yuttan"ti evam tava jatim
paccavekkhitva panatipatadipapam akaronto hirim samutthapeti. Tatha "papakaranannametam
daharehi kattabbakammam, madisassa vaye thitassa idam kammam katum na yuttan"ti evam
vayam paccavekkhitva panatipatadipapam akaronto hirim samutthapeti. Tatha
"papakaranannametam 2- dubbalajatikanam kammam, na surabhavanam. Madisassa
surabhavasampannassa idam kammam katum na yuttan"ti evam surabhavam paccavekkhitva
panatipatadipapam akaronto hirim samutthapeti. Tatha "papakaranannametam andhabalanam
@Footnote: 1 Si. ottapatiti     2 cha.Ma. papakammam nametam. evamuparipi
Kammam, na panditanam. Madisassa panditassa bahussutassa idam kammam katum na
yuttan"ti evam bahusaccam paccavekkhitva panatipatadipapam akaronto hirim
samutthapeti. Evam ajjhattasamutthanahirim catuhi karanehi samutthapeti. Samutthapetva
ca pana attano citte hirim pavesetva papakammam na karoti, evam ajjhattasamutthana
hiri nama hoti.
     Katham bahiddhasamutthanam ottappam nama? sace tvam papakammam karissasi, catusu
Parisasu garahappatto bhavissasi.
              "garahissanti tam vinnu       asucim nagariko yatha
               vivajjito silavantehi      katham bhikkhu karissasi"ti
evam paccavekkhanto hi bahiddhasamutthitena ottappena papakammam na karoti, evam
bahiddhasamutthanam ottappam nama hoti.
     Katham attadhipati hiri nama? idhekacco kulaputto attanam adhipatim jetthakam
Katva "madisassa saddhapabbajitassa bahussutassa dhutavadassa 1- na yuttam papakammam
katun"ti papakammam na karoti. Evam attadhipati hiri nama hoti. Tenaha bhagava
"so attanamyeva adhipatim jetthakam karitva akusalam pajahati, kusalam bhaveti, savajjam
pajahati anavajjam bhaveti, suddham attanam pariharati"ti. 2-
     Katham lokadhipati ottappam nama? idhekacco kulaputto lokam adhipatim jetthakam
katva papakammam na karoti. Yathaha:- "maha kho panayam lokasannivaso, mahantasmim kho
pana lokasannivase santi samanabrahmana iddhimanto dibbacakkhuka paracittaviduno, te
duratopi passanti, asannapi na dissanti, cetasapi cittam pajananti, tepi mam evam
janisasanti `passatha bho imam kulaputtam, saddha agarasma anagariyam pabbajito samano
vokinno viharati papakehi akusalehi dhammehi'ti. Santi devata iddhimantiyo 3-
dibbacakkhuka paracittaviduniyo, ta duratopi passanti, asannapi na dissanti,
cetasapi cittam pajananti, tapi mam evam janissanti `passatha bho imam kulaputtam,
saddha agarasma anagariyam pabbajito samano vokinno viharati papakehi akusalehi
@Footnote: 1 cha. dhutangadharassa, Ma. dhutangadharissa   2 an. tika. 20/40/142
@3 cha. iddhimantiniyo
Dhammehi'ti. So lokamyeva adhipatim jetthakam katva akusalam pajahati, kusalam bhaveti,
savajjam pajahati anavajjam bhaveti, suddham attanam pariharati"ti. 1- Evam lokadhipati
ottappam nama hoti.
     Lajjasabhavasanthita hiri, bhayasabhavasanthitam ottappanti ettha pana lajjati
lajjanakaro, tena sabhavena santhita hiri. Bhayanti apayabhayam, tena sabhavena santhitam
ottappam. Tadubhayampi papaparivajjane pakatam hoti. Ekacco hi yatha nama eko
kulaputto uccarapassavadini karonto lajjitabbayuttakam ekam disva
lajjanakarappatto bhaveyya 2- nilino lajjito, 2- evameva ajjhattam lajjidhammam
okkamitva papakammam na karoti. Ekacco apayabhayabhito hutva papakammam na karoti.
     Tatridam opammam:- yatha hi dvisu ayogulesu eko sitalo bhaveyya guthamakkhito,
eko unho aditto. Tattha pandito sitalam guthamakkhitatta jigucchanto na ganhati,
itaram dahabhayena. Tattha sitalassa guthamakkhitassa jigucchaya 3- aganhanam viya ajjhattam
lajjidhammam okkamitva papassa akaranam, unhassa dahabhayena aganhanam viya apayabhayena
papassa akaranam veditabbam.
     Sappatissavalakkhana hiri, vajjabhirukabhayadassavilakkhanam ottappanti idampi
dvayam papaparivajjaneeva pakatam hoti. Ekacco hi jatimahattapaccavekkhana
satthumahattapaccavekkhana dayajjamahattapaccavekkhana sabrahmacarimahattapaccavekkhanati
catuhi karanehi sappatissavalakkhanam hirim samutthapetva papam na karoti. Ekacco
attanuvadabhayam paranuvadabhayam dandabhayam duggatibhayanti catuhi karanehi
vajjabhirukabhayadassavilakkhanam ottappam samutthapetva papam na karoti. Tattha
jatimahattapaccavekkhanadini ceva attanuvadabhayadini ca vittharetva kathetabbaniti. 4-
                           Mularasivannana
     na lubbhanti etena, sayam va na lubbhati, na lubbhanamattameva va etanti
alobho. Adosamohesupi eseva nayo. Tesu alobho arammane cittassa agedhalakkhano
@Footnote: 1 an. tika. 20/40/142,          2-2 cha.Ma. hilito
@3 cha.Ma. guthamakkhanajigucchaya           4 cha.Ma. iti-saddo na dissati
Alaggabhavalakkhano va kamaladale 1- jalabindu viya. Apariggahanaraso muttabhikkhu viya.
Anallinabhavapaccupatthano asucimhi patitapuriso viya. Adoso acandikkalakkhano
avirodhalakkhano va anukulamitto viya. Aghatavinayaraso parilahavinayaraso va candanam
viya. Sommabhavapaccupatthano punnacando viya. Amoho lakkhanadihi 2- hettha
pannindriyapade vibhavitoeva.
     Imesu pana tisu alobho maccheramalassa patipakkho, adoso duslilyamalassa,
amoho kusalesu dhammesu abhavanaya patipakkho. Alobho cettha danahetu, adoso
silahetu, amoho bhavanahetu. Tesu ca alobhena anadhikam ganhati luddhassa adhikagahanato.
Adosena anunam dutthassa onagahanato. 3- Amohena aviparitam mulhassa viparitagahanato.
     Alobhena cettha vijjamanam dosam dosato dharento dose pavattati, luddho
hi dosam paticchadeti. Adosena vijjamanam gunam gunato dharento gune pavattati,
duttho hi gunam makkheti. Amohena yathavasabhavam 4- yathavasabhavato dharento
yathavasabhave pavattati, mulho hi taccham "atacchan"ti ataccham ca "tacchan"ti ganhati.
Alobhena ca piyavippayogadukkham na hoti, luddhassa piyasabhavato piyavippayogasahanato
ca. Adosena  appiyasampayogadukkham na hoti, dutthassa hi appiyasabhavato
appiyasampayogasahanato ca. Amohena icchitalabhadukkham na hoti, amulhassa hi "tam
kutettha labbha"ti 5- evamadi paccavekkhanasambhavato.
     Alobhena cettha jatidukkham na hoti alobhassa tanhapatipakkhatta 6- tanhamulakatta
ca jatidukkhassa. Adosena jaradukkham na hoti tikkhadosassa khippam jarasambhavato.
Amohena maranadukkham na hoti, sammohamaranam hi dukkham, na ca tam amulhassa hoti. Alobhena
ca gahatthanam, amohena pabbajitanam, adosena pana sabbesampi sukhasamvasata hoti.
     Visesato cettha alobhena pittivisaye upapatti na hoti, yebhuyyena hi satta
tanhaya pittivisayam upapajjanti, tanhaya ca patipakkho alobho. Adosena niraye
@Footnote: 1 Ma. kamalatale      2 Si. amohalakkhanadi hi      3 cha.Ma. unaggahanato
@4 Si. yathasabhavam     5 di. pa. 11/340/232, an. navaka. 23/30/335
@6 cha.Ma. tanhapatipakkhato
Upapatti na hoti, dosena hi candajatitaya dosasadisam nirayam upapajjanti, dosassa
ca patipakkho adoso. Amohena tiracchanayoniyam nibbatti na hoti, mohena hi
niccasammulha 1- tiracchanayoniyam upapajjanti, mohassa patipakkho ca amoho. Etesu
alobho ragavasena upagamanassa abhavam karoti, 2- adoso dosavasena apagamanassa,
amoho mohavasena amajjhattabhavassa.
     Tihipi cetehi yathapatipatiya nekkhammasanna abyapadasanna avihimsasannati
ima tisso sanna honti, asubhasanna appamanasanna dhatusannati ima ca
tisso sanna honti. Alobhena pana kamasukhallikanuyogantassa parivajjanam, adosena
attakilamathanuyogantassa parivajjanam hoti, amohena majjhimaya patipattiya patipajjanam.
Tatha alobhena abhijjhakayaganthassa pabhedanam hoti, adosena byapadakayaganthassa,
amohena sesaganthadvayassa. Purimani ca dve satipatthanani purimanam dvinnam
anubhavena, pacchimani pacchimasseva anubhavena ijjhanti.
     Alobho cettha arogyassa paccayo hoti, aluddho hi lobhaniyampi asappayam na
sevati, tena arogo hoti. Adoso yobbanassa, 3- aduttho hi valittacapalitavahena 4-
dosaggina adayhamano digharattam yuva hoti. Amoho dighayukataya, amulho hi
hitahitam natva ahitam parivajjamano hitanca patisevamano dighayuko hoti.
     Alobho cettha bhogasampattiya paccayo hoti, aluddhassa hi cagena bhogapatilabho.
Adoso mittasampattiya adutthassa 5- mettaya mittanam patilabhato ceva aparihanato 6-
ca. Amoho attasampattiya, amulho hi attano hitameva karonto attanam
sampadeti. Alobho ca dibbaviharassa paccayo hoti, adoso brahmaviharassa,
amoho ariyaviharassa.
     Alobhena cettha sakapakkhesu sattasankharesu nibbuto hoti tesam vinasena
abhisangahetukassa dukkhassa abhava. Adosena parapakkhesu adutthassa verisupi verisannaya
abhavato. Amohena udasinapakkhesu amulhassa sabbabhisangataya abhavato.
@Footnote: 1 cha. niccasammulham, Ma. niccam sammulham     2 cha.Ma. abhavakaro
@3 Si. yobbannassa                   4 cha.Ma. valipalitavahena
@5 cha.Ma. ayam  patho na dissati          6 Si. aparihanito
     Alobhena ca aniccadassanam hoti, luddho hi upabhogasaya aniccepi sankhare
aniccato na passati. Adosena dukkhadassanam, adosajjhasayo hi pariccattaaghata-
vatthupariggaho sankhareyeva dukkhato passati. Amohena anattadassanam, amulho hi
yathasabhavagahanakusalo 1- aparinayakam khandhapancakam aparinayakato bujjhati. Yatha ca
etehi aniccadassanadini, evameva tepi aniccadassanadihi honti. Aniccadassanena
hi alobho hoti, dukkhadassanena adoso, anattadassanena amoho hoti. Ko hi nama
"aniccamidan"ti samma natva tassatthaya piham uppadeyya, sankhare va "dukkhan"ti
jananto aparampi accantatikhinam kodhadukkham uppadeyya, attasunnatanca bujjhitva
puna sammoham apajjeyyati.
                          Kammapatharasivannana
     na abhijjhayatiti anabhijjha. Kayikacetasikasukham idhalokaparalokahitam
gunanubhavapatiladdham kittisaddanca na byapadetiti abyapado. Samma passati, sobhana
va ditthiti sammaditthi, alobhadinamyeva tani namani. Hettha panete dhamma mulavasena
gahita, idha kammapathavasenati veditabba.
                          Lokapaladukavannana
     hirottappanipi hettha balavasena gahitani, idha lokapalavasena. Lokam hi
ime dve dhamma palenti. 2- Yathaha:-
         "dveme bhikkhave sukka dhamma lokam palenti. Katame dve? hiri ca
     ottappanca, ime kho bhikkhave dve sukka dhamma lokam palenti. Sace
     bhikkhave dve sukka dhamma lokam na paleyyum, nayidha pannayetha `mata'ti va
     `matuccha'ti va `matulani'ti va `acariyabhariya'ti va `garunam dara'ti va,
     sambhedam loko agamissa, 3- yatha ajelaka kukkutasukara sonasingala. Yasma
@Footnote: 1 cha.Ma. yathavagahanakusalo     2 cha.Ma. palayanti      3 Ma. agamissati
     Ca kho bhikkhave ime dve sukka dhamma lokam palenti, tasma pannayati
     `mata'ti va `matuccha'ti `matulani'ti va `acariyabhariya'ti va `garunam
     dara'ti va"ti. 1-
                         Passaddhadiyugalavannana
     kayassa passambhanam kayapassaddhi. Cittassa passambhanam cittapassaddhi. Kayoti
cettha vedanadayo tayo khandha. Ubhopi paneta ekato katva
kayacittadarathavupasamalakkhana kayacittapassaddhiyo, kayacittadarathanimmadanarasa, kayacittanam
aparipphandanasitibhavapaccupatthana, kayacittapadatthana, kayacittanam
avupasamakarauddhaccadikilesapatipakkhabhutati datthabba.
     Kayassa lahubhavo kayalahuta. Cittassa lahubhavo cittalahuta. Ta kayacittagarubhava-
vupasamalakkhana, kayacittagarubhavanimmadanarasa, kayacittanam adandhatapaccupatthana,
kayacittapadatthana, kayacittanam garubhavakarathinamiddhadikilesapatipakkhabhutati datthabba.
     Kayassa mudubhavo kayamuduta. Cittassa mudubhavo cittamuduta. Ta
kayacittathaddhabhavavupasamalakkhana, kayacittathaddhabhavanimmadanarasa, appatighatapaccupatthana,
kayacittapadatthana, kayacittanam thaddhabhavakaraditthimanadikilesapatipakkhabhutati
datthabba.
     Kayassa kammannabhavo kayakammannata. Cittassa kammannabhavo cittakammannata.
Ta kayacittaakammannabhavavupasamalakkhana, kayacittaakammannabhavanimmadanarasa,
kayacittanam arammanakaranasampattipaccupatthana, kayacittapadatthana, kayacittanam
akammannabhavakaravasesanivaranapatipakkhabhutati datthabba. Ta pasadaniyavatthusu pasadavaha,
hitakiriyasu viniyogakkhemabhavavaha suvannavisuddhi viyati datthabba.
     Kayassa pagunnabhavo kayapagunnata. Cittassa pagunnabhavo cittapagunnata.
Ta kayacittaagelannabhavalakkhana, kayacittagelannanimmadanarasa, niradinavapaccupatthana,
kayacittapadatthana, kayacittagelannakaraassaddhiyadikilesapatipakkhabhutati datthabba.
@Footnote: 1 an. duka. 20/9/51-52
     Kayassa ujukabhavo kayujukata. Cittassa ujukabhavo cittujukata. Ta kayacitta-
ajjavalakkhana, kayacittakutilabhavanimmadanarasa, kayacittanam ajimhatapaccupatthana,
kayacittapadatthana, kayacittanam kutilabhavakaramayasatheyyadikilesapatipakkhabhutati
datthabba.
     Saratiti sati. Sampajanatiti sampajannam. Samantato pakarehi janatiti attho.
Satthakasampajannam sappayasampajannam gocarasampajannam asammohasampajannanti imesam
catunnam panassa vasena bhedo veditabbo. Lakkhanadini cetesam satindriyapannindriyesu
vuttanayeneva veditabbani. Iti hettha vuttamevetam dhammadvayam puna imasmim thane
upakaravasena gahitam.
     Kamacchandadayo paccanikadhamme sametiti samatho. Aniccadivasena vividhehi
akarehi dhamme passatiti vipassana, pannavesa atthato. Imesampi dvinnam
lakkhanadini hettha vuttaneva. Idha panete yuganaddhavasena 1- gahita.
     Sahajatadhamme pagganhatiti paggaho. Uddhaccasankhatassa vikkhepassa
patipakkhabhavato na vikkhepoti avikkhePo. Etesampi lakkhanadini hettha vuttaneva.
Idha panetam padadvayam viriyasamadhiyojanatthaya gahitanti veditabbam.
                          Yevapanakavannana
     ye va pana tasmim samaye annepi atthi paticcasamuppanna arupino
dhamma, ime dhamma kusalati "phasso hoti .pe. Avikkhepo hoti"ti na kevalam
padapatipatiya uddittha ime paropannasadhammaeva, athakho yasmim samaye kamavacaram
tihetukam somanassasahagatam pathamam asankharikam mahacittam uppannam hoti, tasmim samaye
yevapanaka 2- annepi tehiyeva phassadihi sampayutta hutva pavattamana atthi
attano attano anurupam paccayam paticca samuppanna rupabhavena arupino sabhavato
upalabbhamana dhamma, sabbepi ime dhamma kusalati. 3-
     Ettavata cittangavasena paliyam arulhe paropannasadhamme dipetva
yevapanakavasena aparepi nava dhamme dhammaraja dipeti. Tesu tesu hi suttapadesu
@Footnote: 1 Si.,Ma. yuganandhavasena     2 cha.Ma. ye va pana   3 cha.Ma. iti-saddo na dissati
Chando adhimokkho manasikaro tatramajjhattata karuna mudita kayaduccaritavirati
vaciduccaritavirati micchajivaviratiti ime nava dhamma pannayanti. Imasmim capi
mahacitte kattukamyatakusaladhammacchando atthi, cittangavasena pana palim anarulho, 1-
so idha yevapanakavasena gahito.
     Adhimokkho atthi, manasikaro atthi, tatramajjhattata atthi, mettapubbabhago
atthi, so adose gahite gahitoeva hoti. Karunapubbabhago atthi, muditapubbabhago
atthi, upekkhapubbabhago atthi, so pana tatramajjhattataya gahitaya gahitoeva hoti.
Sammavaca atthi, sammakammanto atthi, sammaajivo atthi, cittangavasena pana
palim anarulho, sopi idha yevapanakavasena gahito.
     Imesu pana navasu chando adhimokkho manasikaro tatramajjhattatati ime
cattarova ekakkhane labbhanti, sesa nanakkhane. Yada hi imina cittena micchavacam
pajahati, virativasena sammavacam pureti, tada chandadayo cattaro sammavaca cati ime
panca ekakkhane labbhanti. Yada micchakammantam pajahati, virativasena sammakammantam
pureti .pe. Micchaajivam  pajahati, virativasena sammaajivam pureti .pe. Yada
karunaya parikammam karoti .pe. Yada muditaya parikammam karoti, tada chandadayo cattaro
muditapubbabhago cati ime panca ekakkhane labbhanti. Ito pana muncitva danam
dentassa silam purentassa yogena 2- kammam karontassa cattari apannakanganeva
labbhanti.
     Evametesu navasu yevapanakadhammesu chandoti kattukamyatayetam adhivacanam. Tasma
so kattukamyatalakkhano chando, arammanapariyesanaraso, arammanena
atthikatapaccupatthano, tadevassa padatthanam, arammanagahane cayam cetaso hatthappasaranam
viya datthabbo.
     Adhimuccanam adhimokkho. So sannitthanalakkhano, asamsappanaraso,
nicchayapaccupatthano, sannitthatabbadhammapadatthano, arammane niccalabhavena
indakhilo viya datthabbo.
@Footnote: 1 cha.Ma. paliyam na arulho. evamuparipi       2 cha.Ma. yoge
     Kiriya karo, manasmim 1- karo manasikaro, purimamanato visadisam manam karotitipi
manasikaro. Svayam arammanapatipadako vithipatipadako javanapatipadakoti tippakaro.
Tattha arammanapatipadako manasmim karoti manasikaro. So sarammanalakkhano, 2-
sampayuttanam arammanena samyojanaraso, 3- arammanabhimukhabhavapaccupatthano,
sankharakkhandhapariyapanno, arammanapatipadakattena sampayuttanam sarathi viya datthabbo.
Vithipatipadakoti pana pancadvaravajjanassetam adhivacanam. Javanapatipadakoti
manodvaravajjanassetam adhivacanam, na te idha adhippeta.
     Tesu dhammesu majjhattata tatramajjhattata. Sa cittacetasikanam samavahitalakkhana,
onadhikanivaranarasa pakkhapatupacchedanarasa va, majjhattabhavapaccupatthana,
cittacetasikanam ajjhupekkhanavasena samappavattanam ajaneyyanam ajjhupekkhanasarathi
viya datthabba.
     Karunamudita brahmaviharaniddese avibhavissanti. Kevalam hi ta appanappatta
rupavacara, idha kamavacarati ayameva viseso.
     Kayaduccaritato virati kayaduccaritavirati. Sesadvayepi 4- eseva nayo. Lakkhanadito
paneta tissopi kayaduccaritadivatthunam avitikkamalakkhana, amaddanalakkhanati vuttam
hoti. Kayaduccaritadivatthuto sankocanarasa, akiriyapaccupatthana, saddhahirottappa-
appicchatadigunapadatthana, papakiriyatopi cittassa vimukhibhavabhutati datthabba.
     Iti phassadini chapannasa, yevapanakavasena vuttani navati sabbanipi
imasmim dhammuddesavare pancasatthi dhammapadani bhavanti. Tesu ekakkhane kadaci
ekasatthi bhavanti, kadaci samasatthi. Tani hi sammavacapuranadivasena vuttani 5-
uppattiyam pancasu thanesu ekasatthi bhavanti. Tehi mutte ekasmim thane samasatthi
bhavanti. Thapetva pana yevapanake paliyam yatharulhivasena 6- gayhamanani chapannasa
honti, aggahitaggahanena panettha phassapancakam, vitakko vicaro piti cittekaggata
@Footnote: 1 Ma. manasi      2 cha.Ma. saranalakkhano       3 cha.Ma. arammane sampayojanaraso
@4 cha.Ma. sesapadadvayepi    5 cha.Ma. ayam patho na dissati    6 cha.Ma. yatharutavasena
Pancindriyani hiribalam ottappabalanti dve balani, alobho adosoti dve mulani,
kayapassaddhi cittapassaddhitiadayo dvadasa dhammati samatimsa dhamma honti.
     Tesu samatimsaya dhammesu attharasa dhamma avibhattika honti, dvadasa dhamma
savibhattika. Katame attharasa? phasso sanna cetana vicaro piti jivitindriyam
kayapassaddhiadayo dvadasa dhammati ime attharasa avibhattika. Vedana cittam vitakko
cittekaggata saddhindriyam viriyindriyam satindriyam pannindriyam hiribalam
ottappabalam alobho adosoti ime dvadasa dhamma savibhattika. Tesu satta
dhamma dvisu thanesu vibhatta, eko tisu, dve catusu, eko chasu, eko sattasu
thanesu vibhatto.
     Katham? cittam vitakko saddha hiri ottappam alobho adosoti ime satta
Dvisu thanesu vibhatta.
     Etesu hi cittam tava phassapancakam patva "cittam hoti"ti vuttam, indriyani
patva "manindriyan"ti. Vitakko jhanangani patva "vitakko hoti"ti vutto,
maggangani patva  "sammasankappo"ti. Saddha indriyani patva "saddhindriyam
hoti"ti vutta, balani patva "saddhabalan"ti. Hiri balani patva "hiribalam
hoti"ti vutta, lokapaladukam patva "hiri"ti. Ottappepi eseva nayo. Alobho
mulam patva "alobho hoti"ti vutto, kammapatham patva "anabhijjha"ti. Adoso
mulam patva "adoso hoti"ti vutto, kammapatham patva "abyapado"ti. Ime
satta dvisu thanesu vibhatta.
     Vedana pana phassapancakam patva "vedana hoti"ti vutta, jhanangani
patva "sukhan"ti, indriyani patva "somanassindriyan"ti. Evamayam eko dhammo
tisu thanesu vibhatto.
     Viriyam pana indriyani patva "viriyindriyam hoti"ti vuttam, maggangani
patva "sammavayamo"ti, balani patva "viriyabalan"ti, pitthidukam patva
"paggaho"ti.
Satipi indriyani patva "satindriyam hoti"ti vutta, maggangani patva
"sammasati"ti, balani patva "satibalan"ti, pitthidukam 1- patva "sati hoti"ti
vutta. Evam ime dve dhamma catusu thanesu vibhatta.
     Samadhi pana jhanangani patva "cittekaggata hoti"ti vutto, indriyani
patva "samadhindriyan"ti, maggangani patva "sammasamadhi"ti, balani patva
"samadhibalan"ti, pitthidukam patva "samatho, avikkhepo"ti. Evamayam eko dhammo
chasu thanesu vibhatto.
     Panna pana indriyani patva "pannindriyam hoti"ti vutta, maggangani
patva "sammaditthi"ti, balani patva "pannabalan"ti, mulani patva "amoho"ti,
kammapatham patva "sammaditthi"ti, pitthidukam patva "sampajannam, vipassana"ti.
Evamayam eko dhammo sattasu thanesu vibhatto.
     Sace pana koci vadeyya "ettha apubbam nama natthi, hettha gahitameva
ganhitva tasmim tasmim thane 2- padam puritam, ananusandhika katha, uppatipatiya
corehi abhatabhandasadisa, goyuthena gatamagge alulitatinasadisa, ajanitva kathita"ti.
So "mahevan"ti patisedhetva vattabbo:- buddhanam desana ananusandhika nama
natthi, sanusandhikava hoti. Ajanitva kathitapi natthi, sabba janitva kathitava.
Sammasambuddho hi tesam tesam dhammanam kiccam janati, tam natva kiccavasena
vibhattim aropento "attharasa dhamma ekekakicca"ti natva ekekasmim thane
vibhattim aropesi. "satta dhamma dvedvekicca"ti natva dvisu dvisu thanesu
vibhattim aropesi. "vedana tikicca"ti natva tisu thanesu vibhattim aropesi.
3- "viriyasatinam cattari cattari kiccani"ti 3- natva catusu catusu thanesu vibhattim
aropesi. "samadhi chakicco"ti natva chasu thanesu vibhattim aropesi. "panna
sattakicca"ti natva sattasu thanesu vibhattim aropesi.
@Footnote: 1 Ma. upakaradukam      2 Si., Ma. thane pana   3-3 Si. "viriyam sati catukicca"ti
     Tatridam opammam:- eko kira pandito raja rahogato cintesi  "idam
rajakulasantakam na yatha va tatha va khaditabbam, sippanucchavikam vetanam vaddhessami"ti.
So sabbe sippake 1- sannipatapetva "ekekasippajananake pakkosatha"ti aha.
Evam pakkosiyamana attharasa jana utthahimsu, tesam ekekam pativimsam 2- dapetva
vissajjesi. "dve dve sippani jananta agacchantu"ti vutte pana satta jana
agacchimsu, 3- tesam dve dve pativimse dapesi. "tini sippani jananta
agacchantu"ti vutte ekova agacchi, tassa tayo pativimse dapesi. "cattari sippani
jananta agacchantu"ti vutte dve jana agamimsu, tesam cattaro cattaro pativimse
dapesi. "panca sippani jananta agacchantu"ti vutte ekopi nagacchi. "../../bdpicture/cha
sippani jananta agacchantu"ti vutte ekova agacchi, tassa cha pativimse dapesi.
"satta sippani jananta agacchantu"ti vutte ekova agacchi, tassa satta pativimse
dapesi.
     Tattha pandito raja viya anuttaro dhammaraja, sippajananaka viya
cittangavasena 4- uppanna dhamma, sippanucchavikam vetanavaddhanam viya kiccavasena tesam
tesam dhammanam vibhattiaropanam.
     Sabbepi panete dhamma phassapancakavasena jhanangavasena indriyavasena
maggangavasena 5- balavasena mulavasena kammapathavasena lokapalavasena passaddhivasena
lahutavasena mudutavasena kammannatavasena pagunnatavasena ujukatavasena
satisampajannavasena samathavipassanavasena paggahavikkhepavasenati sattarasa rasayo
hontiti.
                      Dhammuddesavarakatha nitthita.
                          ------------
                      Kamavacarakusalaniddesavarakatha
     [2] Idani taneva dhammuddesavare paliarulhani chapannasa padani
vibhajitva dassetum "katamo tasmim samaye phasso hoti"tiadina nayena niddesavaro
araddho.
@Footnote: 1 cha. sippike       2 cha.Ma. pativisam      3 cha.Ma. agamamsu. evamuparipi
@4 cha.Ma. cittacittangavasena               5 cha.Ma. maggavasena
     Tattha pucchaya tava ayamattho:- yasmim samaye kamavacaram kusalam somanassasahagatam
tihetukam asankharikam mahacittam uppajjati, tasmim samaye phasso hotiti vutto, katamo
so phassoti imina nayena sabbapucchasu attho veditabbo.
     Yo tasmim samaye phassoti tasmim samaye yo phusanakavasena uppanno phasso,
so. "phasso"ti idam phassassa sabhavadipanato sabhavapadannama. Phusanati phusanakaro.
Samphusanati phusanakarova upasaggavasena padam vaddhetva vutto. Samphusitattanti
samphusitabhavo. Ayam panettha yojana:- yo tasmim samaye phusanakavasena phasso, ya
tasmim samaye phusana, ya tasmim samaye samphusana, yam tasmim samaye samphusitattam.
Athava yo tasmim samaye phusanakavasena 1- phasso annenapi pariyayena phusana samphusana
samphusitattanti vuccati, ayam tasmim samaye phasso hotiti. Vedanadinampi niddesesu
imina nayena padayojana veditabba.
     Ayam panettha sabbasadharano vibhattivinicchayo:- yanimani bhagavata pathamam
kamavacaram kusalam mahacittam bhajetva dassentena atirekapannasapadani matikavasena
thapetva puna ekekapadam gahetva vibhattim aropitani, tani vibhattim gacchantani
tihi karanehi vibhattim gacchanti, nana hontani catuhi karanehi nana bhavanti.
Aparadipana panettha dve thanani gacchanti. Katham? etani hi byanjanavasena
Upasaggavasena atthavasenati imehi tihi karanehi vibhattim gacchanti. Tattha "kodho
kujjhana kujjhitattam, doso dussana dussitattan"ti evam byanjanavasena vibhattigamanam
veditabbam, ettha hi ekova kodho byanjanavasena evam vibhattim gato. "caro
vicaro anuvicaro upavicaro"ti evam pana upasaggavasena vibhattigamanam veditabbam.
"pandiccam kosallam nepunnam vebhabya cinta upaparikkha"ti evam atthavasena
vibhattigamanam veditabbam. Tesu phassapadaniddese tava ima tissopi vibhattiyo
labbhanti. "phasso phusana"ti hi byanjanavasena vibhattigamanam hoti, "samphusana"ti
upasaggavasena, "samphusitattan"ti atthavasena. Imina nayena sabbapadaniddesesu
vibhattigamanam veditabbam.
@Footnote: 1 cha.Ma. phusanavasena
     Nana hontanipi pana namananattena lakkhanananattena kiccananattena
patikkhepananattenati imehi catuhi karanehi nana honti. Tattha "katamo tasmim
samaye byapado hoti? yo tasmim samaye doso dussana"ti 1- ettha byapadoti
va dosoti va dvepi ete kodhoeva namena nanattam gatati. Evam namananattena
nanattam veditabbam.
     Rasatthena ca pancapi khandha ekova khandho hoti. Ettha pana rupam
ruppanalakkhanam, vedana vedayitalakkhana, sanna sanjananalakkhana, cetana
cetayitalakkhana, vinnanam vijananalakkhananti imina lakkhanananattena pancakkhandha
honti. Evam lakkhanananattena nanattam veditabbam.
     Cattaro sammappadhana:- idha bhikkhu anuppannanam papakanam akusalanam
dhammanam anuppadaya .pe. Cittam pagganhati padahatiti 2- evam ekameva viriyam
kiccananattena catusu thanesu agatam. Evam kiccananattena nanattam  veditabbam.
     Cattaro asaddhamma:- kodhagaruta, na saddhammagaruta, makkhagaruta, na
saddhammagaruta, labhagaruta, na saddhammagaruta, sakkaragaruta, na saddhammagarutati 3-
evamadisu pana patikkhepananattena nanattam veditabbam.
     Imani pana cattari nanattani na phasseyeva labbhanti, sabbesupi
phassapancakadisu labbhanti. Phassassa hi "phasso"ti namam .pe. Cittassa "cittan"ti.
Phasso ca phusanalakkhano, vedana vedayitalakkhana, sanna sanjananalakkhana, cetana
cetayitalakkhana, vinnanam vijananalakkhanam. Tatha phasso phusanakicco, vedana anubhavanakicca,
sanna sanjananakicca, cetana cetanakicca, 4- vinnanam vijananakiccanti evam
kiccananattena nanattam veditabbam.
     Patikkhepananattam phassapancake natthi. Alobhadiniddese pana "alobho
alubbhana alubbhitattan"tiadina nayena labbhatiti evam patikkhepananattena nanattam
veditabbam. Evam sabbapadaniddesesu labbhamanavasena catubbidhampi nanattam veditabbam.
@Footnote: 1 abhi. 34/419/116     2 di.Ma. 10/402/267, abhi 35/390/249
@3 an. catukka. 21/44/52      4 cha.Ma. cetayitakicca
     Aparadipana pana padatthuti va hoti dalhikammam vati evam dve thanani gacchati.
Yatthikotiya uppilentena viya hi sakimeva "phasso"ti vutte etam padam
phusitamanditavibhusitam 1- nama na hoti, punappunam byanjanavasena upasaggavasena atthavasena
"phasso phusana samphusana samphusitattan"ti vutte phusitamanditavibhusitam nama hoti.
Yatha hi daharakumaram nhapetva manoramavattham paridahapetva pupphani pilandhapetva
akkhini anjapetva 2- athassa nalate ekameva manosilaya bindum kareyya, 3- tassa na
ettavata cittatilako nama hoti, nanavannehi pana parivaretva bindusu katesu
cittatilako nama hoti. Evam sampadamidam veditabbam. Ayam padatthuti nama.
     Byanjanavasena pana upasaggavasena atthavasena ca punappunam bhananameva dalhikammam nama.
Yatha hi "avuso"ti va "bhante"ti va "yakkho"ti va "sappo"ti va vutte dalhikammam
nama na hoti, "avuso avuso, bhante bhante, yakkho yakkho, sappo sappo"ti
vutte pana dalhikammam nama hoti, evameva 4- sakideva yatthikotiya uppilentena
viya "phasso"ti vutte padam dalhikammam nama na hoti, punappunam byanjanavasena upasagga-
vasena atthavasena "phasso phusana samphusana samphusitattan"ti vutteyeva dalhikammam
nama hotiti evam aparadipana dve thanani gacchati. Etassapi vasena
labbhamanakapadaniddesesu sabbattha attho veditabbo.
     Ayam tasmim samaye phasso hotiti yasmim samaye pathamam kamavacaram mahakusalacittam
uppajjati, tasmim samaye ayam phasso nama hotiti attho. Ayam tava phassapadaniddesassa
vannana. Ito paresu pana vedanadipadanam niddesesu visesamattameva vannayissama.
Sesam idha vuttanayeneva veditabbam.
     [3] Yam tasmim samayeti ettha kincapi "katama tasmim samaye vedana hoti"ti
araddham, satapadavasena pana "yan"ti vuttam. Tajjamanovinnanadhatusamphassajanti
ettha tajja vuccati tassa satassa sukhassa anucchavika saruppa, anucchavikatthopi
@Footnote: 1 cha.Ma. phullita.... evamuparipi     2 cha.Ma. anjetva
@3 cha.Ma. manosila bindum kareyyum      4 Si. evamevam
Hi ayam tajjasaddo hoti. Yathaha "tajjam tassaruppam katham manteti"ti. 1- Tehi va
rupadihi arammanehi imassa ca sukhassa paccayehi jatatipi tajja. Manovinnanameva
nissattatthena dhatuti manovinnanadhatu. Samphassato jatam, samphasse va jatanti
samphassajam. Cittanissitatta cetasikam. Madhuratthena satam. Idam vuttam hoti "yam
tasmim samaye yatha vuttena atthena tajjaya manovinnanadhatuya samphassajam cetasikam satam,
ayam tasmim samaye vedana hoti"ti. Evam sabbapadehi saddhim yojana veditabba.
     Idani cetasikam sukhantiadisu cetasikapadena kayikasukham patikkhipati. Sukhapadena
cetasikam dukkham. Cetosamphassajanti cittasamphasse jatam. Satam sukham vedayitanti satam
vedayitam, na asatam vedayitam. Sukham vedayitam, na dukkham vedayitam. Parato pana tini padani
itthilingavasena vuttani. Sata vedana, na asata. Sukha vedana, na dukkhati
ayameva panettha attho.
     [4] Sannaniddese tajjamanovinnanadhatusamphassajati tassa kusalasannaya
anucchavikaya manovinnanadhatuya samphassamhi jata. Sannati sabhavanamam. Sanjananati
sanjananakaro. Sanjanitattanti sanjanitabhavo.
     [5] Cetananiddesopi 2- imina nayena veditabbo.
     Cittaniddese cittavicittataya cittam. Arammanam minamanam janatiti mano.
Manasanti manoeva. "antalikkhacaro paso, yvayam carati manaso"ti 3- hi ettha
manasa 4- sampayuttakadhammo "manaso"ti vutto.
              "kathanhi bhagava tuyham      savako sasane rato
               appattamanaso sekho    kalam kayira janesuta"ti. 5-
Ettha arahattam "manasan"ti vuttam. Idha pana manova manasam, byanjanavasena hetam
padam vaddhitam.
@Footnote: 1 Ma.u. 14/253/221    2 cha.Ma. cetananiddesepi    3 sam.sa. 15/151/135
@4 cha.Ma. ayam patho na dissati                       5 sam.sa. 15/159/146
     Hadayanti cittam. "cittam va te khipissami, hadayam va te phalessami"ti 1-
ettha uro hadayanti vuttam. "hadaya hadayam manne annaya tacchati"ti 2- ettha
cittam. "vakkam hadayan"ti 3- ettha hadayavatthu. Idha pana cittameva abbhantaratthena
hadayanti vuttam. Tameva parisuddhatthena pandaram, bhavangam sandhayetam vuttam. Yathaha
"pabhassaramidam bhikkhave cittam, tanca kho agantukehi upakkilesehi
upakkilitthan"ti. 4- Tato nikkhantatta pana akusalampi gangaya nikkhanta nadiganga
viya godhavarito nikkhanta godhavari viya ca "pandaran"tveva vuttam.
     Mano manayatananti idha pana manoggahanam manasseva ayatanabhavadipanattham.
Tenetam dipeti "nayidam devayatanam viya manassa ayatanatta manayatanam, athakho manoeva
ayatanam manayatanan"ti. Tattha nivasanatthanatthena 5- akaratthena samosaranatthanatthena 6-
sanjatidesatthena karanatthena ca ayatanam  veditabbam. Tatha hi loke "issarayatanam
vasudevayatanan"tiadisu nivasanatthanam "ayatanan"ti vuccati. "suvannayatanam
ratanayatanan"tiadisu 7- akaro. Sasane pana "manoramme ayatane, sevanti nam
vihangama"tiadisu 8- samosaranatthanam. "dakkhinapatho gunnam ayatanan"tiadisu
sanjatideso. "tatra tatreva sakkhibyatam 9- papunati sati satiayatane"tiadisu 10-
karanam. Idha pana sanjatidesatthena samosaranatthanatthena karanatthenati tidhapi
vattati. 11-
     Phassadayo hi dhamma ettha sanjayantiti sanjatidesatthenapi etam ayatanam.
Bahiddha rupasaddagandharasaphotthabba arammanabhavenettha osarantiti
samosaranatthanatthenapi ayatanam. Phassadinam pana sahajatadipaccayatthena karanatta
karanatthenapi ayatananti veditabbam. Manindriyam vuttatthameva.
@Footnote: 1 sam.sa. 15/237/249, khu.su. 25/182/369         2 Ma.mu. 12/63/41
@3 di.Ma. 10/377/251, Ma.mu. 12/110/79          4 an. ekaka. 20/49/9
@5 cha. nivasathanatthena, Ma. nivasanatthena             6 Ma. samosaranatthena
@7 cha.Ma. rajatayatanantiadisu              8 an. pancaka. 22/38 (saddhasutta)
@9 cha.Ma. sakkhibhabbatam     10 Ma.u. 14/158/144
@11 Si. tividhopi vattati, Ma. tividhapi vattanti
     Vijanatiti vinnanam, vinnanameva khandho vinnanakkhandho. Tassa rasiadivasena
attho veditabbo. "mahaudakakkhandhotveva sankham 1- gacchati"ti 2- ettha hi rasatthena
khandho vutto. "silakkhandho samadhikkhandho"tiadisu 3- gunatthena. "addasa kho bhagava
mahantam darukkhandhan"ti 4- ettha pannattimattatthena. Idha pana rulhito khandho
vutto. Rasatthena hi vinnanakkhandhassa ekadeso ekam vinnanam. Tasma yatha
rukkhassa ekadesam chindanto rukkham chindatiti vuccati, evameva vinnanakkhandhassa
ekadesabhutam ekampi vinnanam rulhito vinnanakkhandhoti vuttam.
     Tajjamanovinnanadhatuti tesam phassadinam dhammanam anucchavika manovinnanadhatu.
Imasmim hi pade ekameva cittam minanatthena mano, vijananatthena vinnanam, sabhavatthena
va nissattatthena va dhatuti tihi namehi vuttam. Iti imasmim phassapancake
phasso tava yasma phassoeva, na tajjamanovinnanadhatusamphassajo. Cittanca yasma
tajjamanovinnanadhatueva, tasma imasmim padadvaye "tajjamanovinnanadhatu-
samphassaja"ti pannatti na aropita. Vitakkapadadisu pana labbhamanapi idha pacchinnatta
na uddhata.
     Imesanca pana phassapancakanam dhammanam patiyekkam patiyekkam vinibbhogam
katva pannattim uddharamanena bhagavata dukkaram katam. Nanaudakanam hi nanatelanam
va ekabhajane pakkhipitva divasam nimmathitanam vannagandharasanam nanataya disva va
ghayitva va sayitva va nanakaranam sakka bhaveyya natum, evam santepi tam
dukkaranti vuttam. Sammasambuddhena pana imesam arupinam cittacetasikanam dhammanam
ekarammane vattamananam 5- patiyekkam patiyekkam vinibbhogam katva pannattim
uddharamanena atidukkaram katam. Tenaha ayasma nagasenatthero:-
@Footnote: 1 cha.Ma. sankhyam      2 an. catukka. 21/51/63
@3 di.pa. 11/311/204  4 sam. sala. 18/242/167
@5 cha.Ma. pavattamananam
           Dukkaram maharaja bhagavata katanti. Kim pana bhante nagasena
     bhagavata dukkaram katanti? dukkaram maharaja bhagavata katam, yam imesam
     arupinam cittacetasikanam dhammanam ekarammane vattamananam vavatthanam
     akkhatam "ayam phasso, ayam vedana, ayam sanna, ayam cetana, idam
     cittan"ti. Opammam bhante karohiti. Yatha maharaja kocideva puriso
     navaya samuddam ajjhogahetva hatthaputena udakam gahetva jivhaya
     sayitva janeyya nu kho maharaja so puriso "idam gangaya udakam,
     idam yamunaya udakam, idam aciravatiya udakam, idam sarabhuya udakam, idam
     mahiya udakan"ti. Dukkaram bhante nagasena janitunti. Tato dukkarataram
     kho maharaja bhagavata katam, yam imesam arupinam cittacetasikanam dhammanam
     ekarammane vattamananam .pe. Idam cittanti. 1-
     [7] Vitakkaniddese takkanavasena takko, tassa "kittakam takkesi? kumbham
takkesi, sakatam takkesi, yojanam takkesi, addhayojanam takkesi"ti evam takkanavasena
pavatti veditabba. Idam takkassa sabhavapadam. Vitakkanavasena vitakko. Balavataratakkassetam
namam. Sutthu kappanavasena sankappo, ekaggacittam arammane appetiti appana.
Dutiyapadam upasaggavasena vaddhitam, balavatara va appana byappana. Arammane
cittam abhiniropeti patitthapetiti cetaso abhiniropana. Yathavataya niyyanikataya ca
kusalabhavappatto pasattho sankappoti sammasankapPo.
     [8] Vicaraniddese arammane caranavasena caro. Idamassa sabhavapadam.
Vicaranavasena vicaro. Anugantva vicaranavasena anuvicaro, upagantva vicaranavasena
upavicaroti. Upasaggavasena va padani vaddhitani. Arammane cittam saram viya
jiyaya anusandahitva thapanato cittassa anusandhanata. 2- Arammanam anupekkhamano viya
titthatiti anupekkhanata. Cittassa 3- vicaranavasena va upekkhanatati anupekkhanata.
@Footnote: 1 milinda. 16/94     2 cha. anusandhanata     3 cha.Ma. ayam patho na dissati
     [9] Pitiniddese pititi sabhavapadam, pamuditassa bhavo pamojjam. Amodanakaro
amodana. Pamodanakaro pamodana. Yatha bhesajjanam va telanam va
unhodakasitodakanam va ekato karanam "modana"ti vuccati, evamayampi piti dhammanam
ekato karanena modana, upasaggavasena pana mandetva "amodana pamodana"ti
vutta. Hasetiti haso. Pahasetiti pahaso, hatthapahatthakaranam etam adhivacanam.
Vittiti vittam, dhanassetam namam. Ayam pana somanassapaccayatta vittisarikkhatta
vitti. Yatha hi dhanino dhanam paticca somanassam uppajjati, evam pitimato pitim paticca
somanassam uppajjati. Tasma "vitti"ti vutta, tutthisabhavasanthitaya pitiya etam
namam. Pitima pana puggalo kayacittanam uggatatta abbhuggatatta "udaggo"ti
vuccati, udaggassa bhavo odagyam. Attano manata attamanata. Anabhiraddhassa hi
mano dukkhapadatthanatta na attano mano nama hoti, abhiraddhassa sukhapadatthanatta
attano mano nama hoti. Iti attano manata attamanata, sakamanata, sakamanassa
bhavoti attho. Sa pana yasma na annassa kassaci attano manata, cittasseva
paneso bhavo cetasiko dhammo, tasma "attamanata cittassa"ti vutta.
     [11] Cittassekaggataniddese acalabhavena arammane titthatiti thiti.
Parato padadvayam upasaggavasena vaddhitam. Apica sampayuttadhamme arammanamhi
sampindetva titthatiti santhiti. Arammanam ogahetva anupavisitva titthatiti
avatthiti. Kusalapakkhasmim hi cattaro dhamma arammanam ogahanti saddha sati
samadhi pannati. Teneva saddha "okappana"ti vutta, sati "apilapanata"ti,
samadhi "avatthiti"ti, panna "pariyogahana"ti. Akusalapakkhe pana tayo dhamma
arammanam ogahanti tanha ditthi avijjati. Teneva te "ogha"ti vutta.
Cittekaggata panettha na balavati hoti. Yatha hi rajutthanatthane udakena sincitva
sammatthe thokameva kalam rajo sannisidati, sukkhante puna pakatibhaveneva vutthati,
evameva akusalapakkhe cittekaggata na balavati hoti. Yatha pana tasmim thane ghatehi
udakam asincitva kuddalena khanitva akottanamaddanaghattanani katva upalitte
Adase viya chaya pannayati, vassasatatikkame tammuhuttakatam viya hoti, evameva
kusalapakkhe cittekaggata balavati hoti.
    Uddhaccavicikicchavasena pavattassa 1- visaharassa patipakkhato avisaharo,
uddhaccavicikicchavaseneva gacchantam cittam vikkhipati nama, ayam pana tathavidho
vikkhepo na hotiti avikkhePo. Uddhaccavicikicchavaseneva cittam visahatam nama hoti,
ito cito ca hariyati, 2- ayam pana evam avisahatassa manasassa bhavoti avisahatamanasata.
     Samathoti tividho samatho cittasamatho adhikaranasamatho sabbasankharasamathoti. Tattha
atthasu samapattisu cittekaggata cittasamatho nama. Tanhi agamma cittacalanam
cittavipphandanam 3- sammati vupasammati. Tasma so cittasamathoti vuccati.
Sammukhavinayadi sattavidho samatho adhikaranasamatho nama. Tanhi agamma tani adhikaranani
sammanti vupasammanti, tasma so adhikaranasamathoti vuccati. Yasma pana sabbe sankhara
nibbanam agamma sammanti vupasammanti, tasma tam sabbasankharasamathoti vuccati.
Imasmim atthe cittasamatho adhippeto. Samadhilakkhane indattam karetiti
samadhindriyam. Uddhacce na kampatiti samadhibalam. Sammasamadhiti yathavasamadhi
niyyanikasamadhi kusalasamadhiti.
     [12] Saddhindriyaniddese buddhadigunanam saddahanavasena saddha, buddhadini
va ratanani saddahati patiyayatiti 4- saddha. Saddahanati saddahanakaro. Buddhadigune
ogahati bhinditva viya anupavisatiti okappana. Buddhadigunesu etaya satta ativiya
pasidanti, sayam va abhippasidatiti abhippasado. Idani yasma saddhindriyadinam
samasapadanam vasena annasmim pariyaye araddhe adipadam gahetvava padabhajanam
kariyati, ayam abhidhamme dhammata, tasma puna saddhati vuttam. Yatha va itthiya
indriyam itthindriyam, na tatha idam. Idam pana saddhava indriyam
saddhindriyanti evam samanadhikaranabhavanapanatthampi puna "saddha"ti vuttam. Evam
sabbapadaniddesesu adipadassa puna vacanapayojanam veditabbam. Adhimokkhalakkhane
indattam karetiti saddhindriyam assaddhiye na kampatiti saddhabalam.
@Footnote: 1 Ma. pavattitassa       2 Ma. pasariyati
@3 cha.Ma. cittavipphanditam   4 cha.Ma. pattiyayatiti
     [13] Viriyindriyaniddese cetasikoti idam viriyassa niyamato
cetasikabhavadipanattham vuttam, idam hi viriyam "yadapi bhikkhave kayikam viriyam, tadapi
viriyasambojjhango, yadapi cetasikam viriyam, tadapi viriyasambojjhangoti iti hidam
uddesam gacchati"ti 1- evamadisu suttesu cankamadini karontassa uppannataya
"kayikan"ti vuccamanampi kayavinnanam viya kayikam nama natthi, cetasikameva panetanti
dipetum 2- "cetasiko"ti vuttam. Viriyarambhoti viriyasankhato arambho. Imina
sesarambhe patikkhipati. Ayam hi arambhasaddo kamme apattiyam kiriyayam viriye himsaya
vikopaneti anekesu atthesu agato.
           "yankinci dukkham sambhoti       sabbam arambhapaccaya
            arambhanam nirodhena        natthi dukkhassa sambhavo"ti 3-
ettha hi kammam "arambho"ti agatam. "arambhati ca vippatisari ca hoti"ti 4-
ettha apatti. "mahayanna maharambha, na te honti mahapphala"ti 5- ettha
yupussapanadikiriya. "arambhatha nikkamatha, yunjatha buddhasasane"ti 6- ettha viriyam.
"samanam gotamam uddissa panam arabhanti"ti 7- ettha himsa. "bijagamabhutagamasamarambha
pativirato hoti"ti 8- ettha chedanabhanjanadikam vikopanam. Idha pana viriyameva adhippetam,
tenaha "viriyarambhoti viriyasankhato arambho"ti. Viriyam hi arambhanavasena
"arambho"ti vuccati. Idamassa sabhavapadam. Kosajjato nikkhamanavasena nikkamo. 9-
Param param thanam akkamanavasena parakkamo. Uggantva yamanavasena uyyamo.
Vayamanavasena 10- vayamo. Ussahanavasena ussaho. Adhimattussahanavasena
ussolhi, 11- thirabhavatthena thamo. Cittacetasikanam dharanavasena avicchedato va
pavattanavasena kusalasantanam dharetiti dhiti.
@Footnote: 1 Si. Ma. 19/233/99   2 cha.Ma. dassetum
@3 khu. su. 25/750/481  4 an. pancaka. 22/142 (arabhatisutta), abhi. 36/11/114
@5 sam. sa. 15/120/92, an. catukka. 21/39/47    6 sam. sa. 15/185/188
@7 Ma.Ma. 13/51/34     8 di.Si. 9/10/5, Ma.mu. 12/293/257
@9 Si. nikkhammo         10 cha.Ma. byayamanavasena     11 Si. ussolhi
     Aparo nayo:- nikkamo ceso kamanam panudanaya. Parakkamo ceso
bandhanacchedaya, uyyamo ceso oghassa nittharanaya, vayamo ceso
parangamanatthena, ussaho ceso pubbangamatthena, ussolhi ceso adhimattatthena,
thamo ceso palighugghatanataya, dhiti cesa 1- avatthitikaritayati.
     "kamam taco ca naharu ca, atthi ca avasussatu"ti 2- evam pavattikale
asithilaparakkamanavasena asithilaparakkamata, thiraparakkamo dalhaparakkamoti attho. Yasma
panetam viriyam kusalakammakaranatthane chandam na nikkhipati, dhuram na nikkhipati, na
otareti na vissajjeti, anosakkitamanasatam avahati, tasma anikkhittachandata
anikkhittadhuratati vuttam. Yatha pana tajjatike udakasambhinnatthane dhuravahagonam
ganhathati vadanti, so jannukehi bhumiyam 3- uppiletvapi dhuram vahati, bhumiyam patitum
na deti, evameva viriyam kusalakammakaranatthane dhuram ukkhipati pagganhati, tasma
dhurasampaggahoti vuttam. Paggahalakkhane 4- indattam karetiti viriyindriyam.
Kosajje na kampatiti viriyabalam. Yathavaniyyanikakusalavayamataya sammavayamo.
     [14] Satindriyaniddese saranavasena 5- sati. Idam satiya sabhavapadam. Punappunam
saranato anussaranavasena anussati. Abhimukham gantva viya saranato patisaranavasena
patissati. Upasaggavasena va vaddhitamattametam. Saranakaro saranata. Yasma pana
"saranata"ti tinnam sarananampi namam, tasma tam patisedhetum puna satiggahanam katam.
Satisankhata saranatati ayanhettha attho. Sutapariyattassa dharanabhavato dharanata.
Anupavisanasankhatena ogahanatthena apilapanabhavo apilapanata. Yatha hi labukatahadini
udake plavanti na anupavisanti, na tatha arammane sati, arammane 6- hi esa
anupavisati, tasma apilapanatati vutta. Cirakatacirabhasitanam na sammusanabhavato
asammusanata. Upatthanalakkhane jotanalakkhane ca indattam karetiti indriyam,
satisankhatam indriyam satindriyam. Pamade na kampatiti satibalam. Yathavasati
niyyanikasati kusalasatiti sammasati.
@Footnote: 1 cha.Ma. ceso    2 Ma.Ma. 13/184/159, sam.ni. 16/22/29   3 cha.Ma. jannuna bhumim
@4 cha.Ma. paggahalakkhane       5 cha.Ma. saranakavasena       6 cha.Ma. arammanam
     [16] Pannindriyaniddese tassa tassa atthassa pakatakaranasankhatena
pannapanatthena panna. Tena tena va aniccadina pakarena dhamme janatitipi
panna. Idamassa sabhavapadam. Pajananakaro pajanana. Aniccadini vicinatiti vicayo.
Pavicayoti upasaggena padam vaddhitam. Catusaccadhamme vicinatiti dhammavicayo. Aniccadinam
sallakkhanavasena sallakkhana. Sayeva upasaggananattena upalakkhana paccupalakkhanati vutta.
Panditassa bhavo pandiccam. Kusalassa bhavo kosallam. Nipunassa bhavo nepunnam.
Aniccadinam vibhavanavasena vebhabya. Aniccadinam cintanakavasena cinta. Yassa va
uppajjati, tam aniccadini cintayatitipi 1- cinta. Aniccadini upaparikkhatiti
upaparikkha. Bhuriti pathaviya namam, ayam hi sanhatthena vitthatatthena ca bhuri viyati
bhuri. Tena vuttam "bhuriti vuccati pathavi, taya pathavisamaya vitthataya vipulaya pannaya
samannagatoti bhuripanno"ti. 2- Apica pannayetam adhivacanam bhuriti, bhute atthe
ramatiti bhuri. Asani viya siluccaye kilese medhati himsatiti medha, khippam gahanadharanatthena
va medha. Yassa uppajjati, tam attahitapatipattiyam sampayuttadhamme ca yathavalakkhana-
pativedhe parinetiti 3- parinayika. Aniccadivasena dhamme vipassatiti vipassana.
Samma pakarehi aniccadini janatiti sampajannam. Uppatham patipanne sindhave vithim
aropanattham patodo viya uppathe dhavanakakutacittam vithim aropanattham vijjhatiti
patodo viya patodo. 4- Pannava patodo pannapatodo. 4- Dassanalakkhane
indattam karetiti indriyam, pannasankhatam indriyam pannindriyam. Avijjaya
na kampatiti pannabalam. Kilesacchedanatthena pannava sattham pannasattham. Accuggatatthena
pannava pasado pannapasado.
     Alokanatthena pannava aloko pannaaloko. Obhasanatthena pannava
obhaso pannaobhaso. Pajjotanatthena pannava pajjoto pannapajjoto.
Pannavato hi ekapallankena nisinnassa dasasahassilokadhatu ekaloka ekobhasa
@Footnote: 1 cha.Ma. cintapetitipi      2 khu. maha. 29/27 (suddhatthakasuttaniddesa)
@3 Ma. parinametiti         4-4 cha.Ma. ime patha na dissanti
Ekapajjota hoti, tenetam vuttam. Imesu pana tisu padesu ekapadenapi ekasmim
atthe siddhe yanetani "cattarome bhikkhave aloka. Katame cattaro? candaloko
suriyaloko agyaloko pannaloko. Ime kho bhikkhave cattaro aloka.
Etadaggam bhikkhave imesam catunnam alokanam yadidam pannaloko"ti. Tatha "cattarome
bhikkhave obhasa .pe. Cattarome bhikkhave pajjota"ti 1- sattanam ajjhasayavasena
suttani desitani, tadanurupeneva idhapi desana kata. Attho hi anekehi akarehi
vibhajjamano suvibhatto hoti, annatha ca anno bujjhati, annatha ca annoti.
     Ratikarakatthena 2- pana ratidayakatthena ratijanakatthena vittikatthena 3-
dullabhapatubhavatthena atulatthena anomasattaparibhogatthena ca pannava ratanam pannaratanam.
Na tena satta muyhanti, sayam va arammane na muyhati, 4- amuyhanamattameva
va tanti 4- amoho. Dhammavicayapadam vuttatthameva. Kasma panetam puna vuttanti?
amohassa mohapatipakkhabhavadipanattham. Tenetam dipeti "yvayam amoho, so na kevalam
mohato anno dhammo, mohassa pana patipakkho dhammavicayasankhato amoho nama
idha adhippeto"ti. Sammaditthiti yathavaniyyanikakusaladitthi.
     [19] Jivitindriyaniddese yo tesam arupinam dhammanam ayuti tesam
sampayuttakanam arupadhammanam yo ayapanatthena aYu. Tasmim hi sati arupadhamma ayanti
gacchanti pavattanti, tasma ayuti vuccati, idamassa sabhavapadam. Yasma pana te
dhamma ayusmimyeva sati titthanti yapenti yapenti iriyanti vattanti palayanti,
tasma thititiadini vuttani. Vacanattho panettha etaya titthantiti thiti. Yapentiti
yapana. Tatha yapana. Evam bujjhanakasattanam 5- pana vasena purimapade rassattam katam.
Etaya iriyantiti iriyana. Vattantiti vattana. Palayantiti palana. Jivanti
etenati jivitam. Anupalanalakkhane indattam karetiti jivitindriyam.
@Footnote: 1 an. catukka. 21/143-145/158-159  2 cha.Ma. ratikaranatthena  3 cha.Ma. cittikatatthena
@4-4 cha.Ma. ime patha na dissanti    5 cha.Ma. bujjhantanam
     [30] Hiribalaniddese yam tasmim samayeti yena dhammena tasmim samaye,
lingavipallasam va katva "yo dhammo tasmim samaye"tipi attho veditabbo.
Hiriyitabbenati upayogatthe karanavacanam, hiriyitabbayuttakam kayaduccaritadidhammam
hiriyati jigucchatiti attho. Papakananti lamakanam. Akusalanam dhammananti
akosallasambhutanam dhammanam. Samapattiyati idampi upayogatthe karanavacanam,
tesam dhammanam samapattim patilabham samangibhavam hiriyati jigucchatiti attho.
     [31] Ottappabalaniddese ottappitabbenati hetvatthe karanavacanam,
ottappitabbayuttakena ottappassa hetubhutena kayaduccaritadina vuttappakaraya ca
samapattiya ottappassa hetubhutaya ottappati bhayatiti attho.
     [32] Alobhaniddese alubbhanakavasena alobho, na lubbhatitipi alobho,
idamassa sabhavapadam. Alubbhanati alubbhanakaro. Lobhasamangipuggalo lubbhito nama,
na lubbhito alubbhito, alubbhitassa bhavo alubbhitattam, saragapatikkhepato 1- na
saragoti asarago. Asarajjanati asarajjanakaro. Asarajjitassa bhavo
asarajjitattam. Na abhijjhayatiti anabhijjha. Alobho kusalamulanti alobhasankhatam
kusalamulam. Alobho hi kusalanam dhammanam mulam paccayatthenati kusalamulam, kusalanca tam
paccayatthena mulancatipi kusalamulam.
     [33] Adosaniddese adussanakavasena adoso, na dussatitipi adoso,
idamassa sabhavapadam. Adussanati adussanakaro. Adussitassa bhavo adussitattam.
Byapadapatikkhepato 2- na byapadoti abyapado. Kodhadukkhapatikkhepato 3- na
byapajjhoti abyapajjho. 4- Adosasankhatam kusalamulam adoso kusalamulam, tam
vuttatthameva.
     [40-41] Kayapassaddhiniddesadisu yasma kayoti tayo khandha adhippeta,
tasma vedanakkhandhassatiadi vuttam. Passambhanti etaya te dhamma vigatadaratha
bhavanti samassasappattati passaddhi. Dutiyapadam upasaggavasena vaddhitam. Passambhanati
passambhanakaro. Dutiyapadam upasaggavasena vaddhitam. Passaddhisamangitaya patipassambhitassa
@Footnote: 1 cha. saragapatipakkhato       2 cha. byapadapatipakkhato
@3 cha. kodhadukkhapatipakkhato      4 cha.Ma. abyapajjo
Khandhattayassa bhavo patipassambhitattam. Sabbapadehipi tinnam khandhanam
kilesadarathapatipassaddhieva  kathita, dutiyanayena vinnanakkhandhassa
darathapatipassaddhi kathita.
     [42-43] Lahutati lahutakaro. Lahuparinamatati lahuparinamo etesam
dhammananti lahuparinama, tesam bhavo lahuparinamata, sigham sigham pavattanasamatthatati 1-
vuttam hoti. Adandhanatati garubhavapatikkhepavacanametam, abhariyatati attho. Avitthanatati
manadikilesabharassa abhavena athaddhata. Evam pathamena tinnam khandhanam lahutakaro
kathito, dutiyanayena 2- vinnanakkhandhassa lahutakaro kathito.
     [44-45] Mudutati mudubhavo. Maddavatati maddavam vuccati siniddham mattham,
maddavassa bhavo maddavata. Akakkhalatati akakkhalabhavo. Akathinatati akathinabhavo.
Idhapi purimanayena tinnam khandhanam, pacchimanayena vinnanakkhandhassa mudutakarova
kathito.
     [46-47] Kammannatati kammani sadhuta, kusalakiriyaya viniyogakkhamatati
attho. Sesapadadvayam byanjanavaseneva vaddhitam. Padadvayenapi hi purimanayena tinnam
khandhanam, pacchimanayena vinnanakkhandhassa kammaniyakarova kathito.
     [48-49] Pagunatati pagunabhavo, anaturata niggilanatati attho.
Sesapadadvayam byanjanavasena vaddhitam. Idhapi purimanayena tinnam khandhanam, pacchimanayena
vinnanakkhandhassa niggilanakarova kathito.
     [50-51] Ujukatati ujukabhavo, ujukena akarena pavattanatati attho.
Ujukassa khandhattayassa vinnanakkhandhassa ca bhavo ujukata. Ajimhatati
gomuttavankabhavapatikkhePo. Avankatati candalekhavankabhavapatikkhePo.
Akutilatati nangalakotivankabhavapatikkhePo.
     Yo hi papam katvava "na karomi"ti bhasati, so gantva paccosakkanataya
gomuttavanko nama hoti. Yo papam karontova "bhayamaham papassa"ti bhasati,
so yebhuyyena kutilataya candalekhavanko nama hoti. Yo papam karontova "ko
@Footnote: 1 cha.Ma. parivattanasamatthatati     2 cha.Ma. nayena
Papassa na bhayeyya"ti bhasati, so natikutilataya nangalakotivanko nama hoti.
Yassa va tinipi kammadvarani asuddhani, so gomuttavanko nama hoti. Yassa
yani kanici dve, so candalekhavanko nama. Yassa yankinci ekam, so
nangalakotivanko nama.
     Dighabhanaka panahu "ekacco bhikkhu sabbavaye ekavisatiya anesanasu chasu
ca agocaresu carati, ayam gomuttavanko nama. Eko pathamavaye catuparisuddhisilam
paripureti, lajji kukkuccako sikkhakamo hoti, majjhimavayapacchimavayesu purimasadiso,
ayam candalekhavanko nama. Eko pathamavayepi majjhimavayepi catuparisuddhisilam pureti,
lajji kukkuccako sikkhakamo hoti, pacchimavaye purimasadiso, ayam nangalakotivanko
nama.
     Tassa kilesavasena evam vankassa puggalassa bhavo jimhata vankata kutilatati
vuccati. Tasam patikkhepavasena ajimhatadika vutta. Khandhadhitthanadesana kata,
khandhanam hi eta ajimhatadika, na 1- puggalassati. Evam sabbehipi imehi padehi
purimanayena tinnam khandhanam, pacchimanayena vinnanakkhandhassati arupinam dhammanam
nikkilesataya ujutakarova kathitoti veditabbo.
     Idani yvayam "ye va  pana"ti appanavaro vutto, tena dhammuddesavare
dassitanam yevapanakanamyeva sankhepato niddeso kathito hotiti.
                       Niddesavarakatha nitthita.
                        ----------------
     Ettavata puccha samayaniddeso dhammuddeso appanati uddesavare catuhi
paricchedehi, puccha samayaniddeso dhammuddeso appanati niddesavare catuhi
paricchedehiti atthaparicchedapatimandito dhammavavatthanavaro nitthitova hoti.



             The Pali Atthakatha in Roman Book 53 page 101-202. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=2490&modeTY=2              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=53&A=2490&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=16              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=598              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=154              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=154              Contents of The Tipitaka Volume 34 http://84000.org/tipitaka/read/?index_34

first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]