ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter  
Atthakatha Book 53 : PALI ROMAN Sangani.A. (atthasalini)

                          Dukaniddesavannana
                          upadabhajaniyakatha
     [595] Idani duvidhasangahadisu "atthi rupam upada, atthi rupam no
upada"ti evam bhedasabbhavato pucchapubbangamam padabhajanam dassento "katamantam
rupam upada"tiadimaha. Tattha upadiyatiti upada. Mahabhutani gahetva amuncitva
tani nissaya pavattatiti attho. Idani tam pabhedato 7- dassento "cakkhayatanan"ti-
adimaha.
@Footnote: 1 Ma.mu. 12/462/412     2 cha.Ma. bharukacchaka         3 Si. samvaddha, cha.Ma. samvuddha
@4 Si. sanjatatthanena      5 Si.,i.,ka. katamam khandhagananam   6 abhi. 37/471/284
@7 Ma. pabhedam
     [596] Evam tevisatividham upadarupam sankhepato uddisitva puna tadeva
vittharato niddisanto "katamantam rupam cakkhayatanan"tiadimaha. Tattha duvidham cakkhu
mamsacakkhu pannacakkhu ca. Etesu buddhacakkhu samantacakkhu nanacakkhu dibbacakkhu
dhammacakkhuti pancavidham pannacakkhu. Tattha "addasam kho aham bhikkhave buddhacakkhuna
lokam volokento satte apparajakkhe .pe. Duvinnapaye"ti 1- idam buddhacakkhu
nama. "samantacakkhu vuccati sabbannutananan"ti 2- idam samantacakkhu nama. "cakkhum
udapadi, nanam udapadi"ti 3- idam nanacakkhu nama. "addasam kho aham bhikkhave
dibbena cakkhuna visuddhena"ti 4- idam dibbacakkhu nama. "tasmimyevasane virajam
vitamalam dhammacakkhum udapadi"ti 5- idam hetthimamaggattayasankhatam nanam dhammacakkhu
nama.
     Mamsacakkhupi sasambharacakkhu pasadacakkhuti duvidham hoti. Tattha yvayam akkhikupake
patitthito hettha akkhikupakatthikena upari bhamukatthikena ubhato akkhikupehi 6-
anto matthalungena bahiddha akkhilomehi paricchinno mamsapindo, sankhepato
"catasso dhatuyo vanno gandho raso oja sambhavo santhanam jivitam bhavo
kayappasado cakkhuppasado"ti cuddasa sambhara, 7- vittharato "catasso dhatuyo
tamsannissitavannagandharasaojasanthanasambhava cha iti imani dasa catusamutthanikatta
cattalisam honti, jivitam bhavo kayappasado cakkhuppasadoti cattari
ekantakammasamutthananeva"ti imesam catucattalisaya rupanam vaseneva
catucattalisasambhara, yam loko "setam cakkhum, puthulam, visatam, 8- vitthinnam
cakkhun"ti sanjananto na cakkhum sanjanati, vatthum cakkhuto sanjanati, so mamsapindo
akkhikupe patitthito 9- naharusuttakena matthalunge abaddho, 9- yattha setampi
atthi kanhampi lohitakampi pathavipi apopi tejopi vayopi, yam semhussadatta
@Footnote: 1 Ma.mu. 12/283/244     2 khu.cula. 30/85/186     3 sam.Ma. 19/1081/368
@4 Ma.mu. 12/284/245     5 Ma.Ma. 13/395/378     6 cha.Ma. akkhikutehi
@7 cha.Ma. cuddasasambharo. evamuparipi                  8 ka. visadam
@9-9 Ma. nharusuttakena bandho, matthalungena abandho
Setam, pittussadatta kanham, rudhirussadatta lohitakam, pathavussadatta patthinnam
hoti, apussadatta paggharati, tejussadatta paridayhati, vayussadatta sambhavati.
Idam sasambharacakkhu nama.
     Yo pana ettha sito ettha pativuddho catunnam mahabhutanam upadaya pasado,
idam pasadacakkhu nama. Tadetam tassa sasambharacakkhuno setamandalaparikkhittassa
kanhamandalassa majjhe abhimukhe thitanam sarirasanthanuppattidesabhute ditthamandale
sattasu picupatalesu asittatelam picupatalani viya satta akkhipatalani byapetva
dharananahapanamandanabijanakiccahi catuhi dhatihi khattiyakumaro viya sandharanabandhana-
paripacanasamudiranakiccahi catuhi dhatuhi katupakaram utucittaharehi upatthambhiyamanam
ayuna anupaliyamanam vannagandharasadihi parivutam pamanato ukasiramattam
cakkhuvinnanadinam yatharaham vatthudvarabhavam sadhayamanam titthati. Vuttampi cetam
dhammasenapatina:-
             "yena cakkhuppasadena     rupani samanupassati
              parittam sukhumam etam 1-    ukasirasamupaman"ti. 2-
     Cakkhunca tam ayatanancati cakkhayatanam. Yam cakkhu catunnam mahabhutanam
upadaya pasadoti idhapi upayogattheyeva samivacanam, cattari mahabhutani
upadiyitva pavattappasadoti attho. Imina pasadacakkhumeva ganhati, sesacakkhum
patikkhipati. Yam pana indriyagocarasutte "ekam mahabhutam upadaya pasado
pathavidhatuya tihi mahabhutehi asangahito 3- apodhatuya ca tejodhatuya ca
vayodhatuya ca ", catuparivattasutte "dvinnam mahabhutanam upadaya pasado
pathavidhatuya ca apodhatuya ca dvihi mahabhutehi asangahito tejodhatuya ca
vayodhatuya ca"ti vuttam, tam pariyayena vuttam. Ayam hi suttantikakatha nama
pariyayadesana. Yo ca catunnam mahabhutanam upadaya pasado, so tesu ekekassapi
@Footnote: 1 Si. cetam, visuddhi 3/14 khandhaniddesa    2 ka. okasira....
@3 cha.Ma. sangahito. evamuparipi
Dvinnam dvinnampi pasadoyevati imina pariyayena tattha desana agata.
Abhidhammo pana nippariyayadesana nama, tasma idha "catunnam mahabhutanam
upadaya pasado"ti vuttam.
     "ayam me atta"ti balajanena pariggahitatta attabhavo vuccati sarirampi
khandhapancakampi, tasmim pariyapanno tannissito attabhavapariyapanno.
Cakkhuvinnanena passitum na sakkati anidassano. Patighattananighamso ettha jayatiti
sappatigho.
     Yenatiadisu ayam sankhepattho:- yena karanabhutena cakkhuna ayam satto
idam vuttappakaram rupam atite passi va, vattamane passati va, anagate passissati
va. Sacassa aparibhinnam cakkhum bhaveyya, athanena apathagatam rupam passe va,
atitam va rupam atitena cakkhuna passi, paccuppannam paccuppannena passati,
anagatam anagatena passissati. "sace tam rupam cakkhussa apatham agaccheyya,
cakkhuna tam rupam passeyya"ti idamettha parikappavacanam. Dassanaparinayakatthena
cakkhudhatupesa. Dassanalakkhane indattam karetiti cakkhundriyampetam
lujjanapalujjanatthena lokopeso. Valanjanatthena dvarapesa. Duppuraniyatthena 1-
samuddopeso. Parisuddhatthena pandarampetam. Phassadinam abhijayanatthena khettampetam.
Tesamyeva patitthatthena 2- vatthumpetam. Samam visamam dassentam attabhavam netiti
nettampetam. Teneva atthena nayanampetam. Sakkayapariyapannatthena orimam tirampetam.
Bahusadharanatthena assamikatthena ca sunno gamopesoti.
     Ettavata "passi va"tiadihi catuhi padehi "cakkhumpetan"tiadini
cuddasa namani yojetva cakkhayatanassa cattaro vavatthapananaya vuttati
veditabba. Katham? ettha hi yena cakkhuna anidassanena sappatighena rupam
sanidassanam sappatigham passi va cakkhumpetam .pe. Sunno gamopeso, idantam
rupam cakkhayatananti ayameko nayo. Evam sesapi veditabba.
@Footnote: 1 cha.Ma. apuraniyatthena          2 cha.Ma. patitthanatthena
     [597] Idani yasma vijjuniccharanadikalesu anoloketukamassapi
rupam cakkhuppasadam ghatteti, tasma tam akaram pakasetum 1- dutiyo niddesavaro
araddho. Tattha yamhiti 2- yamhi adhikaranabhute cakkhumhi. Rupanti paccattavacanametam.
Tattha patihanni vati atitattho. Patihannati vati paccuppannattho. Patihannissati
vati anagatattho. Patihanne vati vikappanattho. Atitam hi rupam atite cakkhusmim
patihanni nama, paccuppannam paccuppanne patihannati nama, anagatam anagate
patihannissati nama. "sace tam rupam cakkhussa apatham agaccheyya, cakkhusmim
patihanneyya tam rupan"ti ayamettha vikappanattho. 3- Atthato pana pasadam ghattayamanameva
rupam patihannati nama. Idhapi purimanayeneva cattaro vavatthapananaya veditabba.
     [598] Idani yasma attano icchaya oloketukamassa rupe cakkhum
upasamharato cakkhu rupasmim patihannati, tasma tam akaram pakasetum 1- tatiyo
niddesavaro araddho. So atthato pakatoyeva. Ettha pana cakkhu arammanam
sampaticchannameva 4- rupasmim patihannati nama, idhapi purimanayeneva cattaro
vavatthapananaya veditabba.
     [599] Tato param phassapancakanam uppattidassanavasena panca, tesamyeva
arammanapatibandhauppattidassanavasena pancati dasa vara dassita. Tattha cakkhum
nissayati cakkhum nissaya paccayam katva. Rupam arabbhati ruparammanam agamma
sandhaya paticca. Imina cakkhuppasadavatthukanam phassadinam purejatapaccayena
cakkhudvarajavanavithiya pariyapannanam arammanadhipatiarammanupanissayapaccayehi
ca 5- rupassa paccayabhavo dassito, itaresu pancasu varesu rupam arammanamassati
ruparammanoti evam arammanapaccayamatteneva paccayabhavo dassito. Yatha pana
purimesu tisu, evam imesupi dasasu varesu cattaro cattaro vavatthapananaya
veditabba. Evam "katamantam rupam cakkhayatanan"ti pucchaya uddhatam cakkhum "idantan"ti
@Footnote: 1 cha.Ma. dassetum          2 cha.Ma. yamhi cakkhumhiti       3 cha.Ma. parikappo
@4 cha.Ma. sampaticchamanameva   5 cha.Ma. ayam saddo na dissati
Nanappakarato dassetum purima tayo, ime dasati terasa niddesavara dassita.
Ekekasmim cettha catunnam catunnam vavatthapananayanam agatatta dvipannasaya
nayehi patimanditvava dassitati veditabba.
     [600-603] Ito paresu sotayatanadiniddesesupi eseva nayo.
Visesamattam panettha evam veditabbam. Sunatiti sotam, tam sasambharasotabilassa
anto tanutambalomacite angulivethakasanthane 1- padese vuttappakarahi dhatuhi
katupakaram utucittaharehi upatthambhiyamanam ayuna anupaliyamanam vannadihi
parivutam sotavinnanadinam yatharaham vatthudvarabhavam sadhayamanam titthati.
     [604-607] Ghayatiti ghanam. Tam sasambharaghanabilassa anto
ajapadasanthane padese yathavuttappakaraupakarupatthambhananupalanaparivaram hutva
ghanavinnanadinam yatharaham vatthudvarabhavam sadhayamanam titthati.
     [608-611] Sayanatthena jivha, sa sasambharajivhamajjhassa upari
uppaladalaggasanthane padese yathavuttappakaraupakarupatthambhananupalanaparivara
hutva jivhavinnanadinam yatharaham vatthudvarabhavam sadhayamana titthati.
     [612-615] Yavata pana imasmim kaya upadinnakarupam nama atthi,
sabbattha kayayatanam kappasapatale sineho viya yathavuttappakaraupakarupatthambhana-
nupalanaparivarameva hutva kayavinnanadinam yatharaham vatthudvarabhavam sadhayamanam
titthati. Ayamettha viseso. Seso palippabhedo ca attho ca cakkhuniddese
vuttanayeneva veditabbo. Kevalam hi idha cakkhupadassa thane sotapadadini
rupapadassa thane saddapadadini "passi"tiadinam thane "suni"tiadipadani ca agatani.
"nettampetam nayanampetan"ti imassa ca padadvayassa abhava dvadasa dvadasa
namani honti. Sesam sabbattha vuttasadisameva.
@Footnote: 1 cha.Ma. angulivedhakasanthane, visuddhi. 3/14 khandhaniddesa
     Tattha siya "yadi yavata imasmim kaye upadinnakarupam nama atthi,
sabbattha kayayatanam kappasapatale saneho viya, yadi 1- evam sante lakkhanasammissata
apajjati"ti. Napajjati. Kasma? annassa annattha abhavato. Yadi evam na
sabbattha kayayatananti, neva paramatthato sabbattha. Vinibbhujitva panassa
nanakaranam pannapetum na sakka, tasma evam vuttam. Yatha hi ruparasadayo
valikacunnani viya vivecetum asakkuneyyataya annamannabyapinoti vuccanti,
na ca paramatthato rupe raso atthi, yadi siya, rupaggahaneneva rasaggahanam
gaccheyya, evam kayayatanampi paramatthato neva sabbattha atthi, na ca sabbattha
natthi vivecetum asakkuneyyatayati, evamettha na lakkhanasammissata apajjatiti
veditabba.
     Apica lakkhanadivavatthapanatopetesam asammissata veditabba. Etesu hi
rupabhighatarahabhutappasadalakkhanam datthukamatanidanakammasamutthanabhutappasadalakkhanam
va cakkhu, rupesu avinchanarasam, cakkhuvinnanassa adharabhavapaccupatthanam,
datthukamatanidanakammajabhutapadatthanam.
     Saddabhighatarahabhutappasadalakkhanam sotukamatanidanakammasamutthanabhutappasadalakkhanam
va sotam, saddesu avinchanarasam, sotavinnanassa adharabhavapaccupatthanam,
sotukamatanidanakammajabhutapadatthanam.
     Gandhabhighatarahabhutappasadalakkhanam ghayitukamatanidanakammasamutthanabhutappasadalakkhanam
va ghanam, gandhesu avinchanarasam, ghanavinnanassa adharabhavapaccupatthanam,
ghayitukamatanidanakammajabhutapadatthanam.
     Rasabhighatarahabhutappasadalakkhana sayitukamatanidanakammasamutthanabhutappasadalakkhana
va jivha, rasesu avinchanarasa, jivhavinnanassa adharabhavapaccupatthana,
sayitukamatanidanakammajabhutapadatthana.
@Footnote: 1 cha.Ma. ayam saddo na dissati
     Photthabbabhighatarahabhutappasadalakkhano phusitukamatanidanakamma-
samutthanabhutappasadalakkhano va kayo, photthabbesu avinchanaraso, kayavinnanassa
adharabhavapaccupatthano, phusitukamatanidanakammajabhutapadatthano.
     Keci pana 1- "tejadhikanam bhutanam pasado cakkhu, vayupathaviapadhikanam
bhutanam pasada sotaghanajivha, kayo sabbesan"ti vadanti. Apare "tejadhikanam
pasado cakkhu, vivaravayuapapathavadhikanam pasada sotaghanajivhakaya"ti vadanti.
Te vattabba "suttam aharatha"ti. Addha suttameva na dakkhissanti. Keci panettha
"tejadinam gunehi rupadihi anugayhabhavato"ti 2- karanam vadanti. Te vattabba
"ko panevamaha rupadayo tejadinam guna"ti. Avinibbhogesu hi tesu bhutesu 3-
"ayam imassa guno, ayam imassa guno"ti na labbha vattunti. 4- Athapi vadeyyum
"yatha tesu tesu sambharesu tassa tassa bhutassa adhikataya pathaviadinam
sandharanadini kiccani icchatha, evam tejadiadhikesu sambharesu rupadinam
adhikabhavadassanatoicchitabbamevetam rupadayo tesam guna"ti. Te vattabba "iccheyyama,
yadi apadhikassa asavassa gandhato pathaviadhike kappase gandho  adhikataro siya,
tejadhikassa ca unhodakassa vannatopi situdakassa vanno parihayetha. "yasma
panetam ubhayampi natthi, tasma pahayetha tametesam 5- nissayabhutanam visesakappanam,
"yatha avisesepi ekakalape bhutanam ruparasadayo annamannam visadisa honti,
evam cakkhuppasadadayo avijjamanepi annasmim visesakarane"ti gahetabbametam.
     Kim pana tam, yam annamannassa asadharanam? kammameva nesam visesakaranam,
Tasma kammavisesato etesam viseso, na bhutavisesato. Bhutavisese hi sati pasadova
na uppajjati. Samananam hi pasado, na visamanananti porana. Evam
kammavisesato visesavantesu ca etesu cakkhusotani asampattavisayaggahakani,
@Footnote: 1 Si. keci panettha   2 Si. anuggahabhavatoti, cha. anuggayhabhavatoti 3 cha.Ma. rupesu
@4 cha.Ma. iti-saddo na dissati  5 cha.Ma. pahayethetam etesam
Attano nissayam anallinanissayeeva visaye vinnanahetutta. Ghanajivhakaya
sampattavisayaggahaka nissayavasena ceva sayanca attano nissayam allineyeva visaye
vinnanahetutta.
     Atthakathayam pana "apathagatattava arammanam sampattam nama.
Candamandalasuriyamandalanam hi dvacattalisayojanasahassamatthake thitanam vanno
cakkhuppasadam ghatteti. So dure thatva pannayamanopi sampattoyeva nama,
tamgocaratta 1- cakkhu sampattagocarameva nama. Dure rukkham chindantanampi rajakananca
vattham dhovantanam duratopi 2- kayavikaro pannayati, saddo pana dhatuparamparaya agantva
sotam ghattetva sanikam vavatthanam gacchati"ti vuttam.
     Tattha kincapi apathagatatta arammanam sampattanti vuttam, candamandaladivanno
pana cakkhum asampatto dure thitova pannayati. Saddopi sace sanikam
agaccheyya, dure uppannopi 3- cirena suyyeyya, 4- paramparaghattanaya ca agantva
sotam ghattento asukadisaya namati na pannayeyya. Tasma asampattagocaraneva
tani.
     Ahiadisamananipetani. 5- Yatha hi ahi nama bahi sitasamatthatthane 6-
nabhiramati, sankaratthanatinapannagahanavammikaniyeva pana pavisitva nipannakale
abhiramati, ekaggatam apajjati, evameva cakkhupetam visamajjhasayam matthesu suvannabhitti-
adisu nabhiramati, oloketumpi neva icchati, rupacittapupphalatadicittesuyeva pana
abhiramati, tadisesu hi thanesu cakkhumhi appahonte mukhampi vivaritva
oloketukama honti.
@Footnote: 1 Ma. taggocaratta      2 cha.Ma. duratova        3 cha.Ma. uppanno
@4 Si. suyeyya          5 cha.Ma. ahiadisamanani cetani
@6 cha.Ma. sittasammatthatthane
     Sumsumaropi bahi nikkhanto gahetabbam na passati, akkhini nimmiletva
carati. Yada pana byamasatamattam udakam ogahitva bilam pavisitva nipanno
hoti, tadassa cittam ekaggam hoti sukham supati, evameva sotampetam bilajjhasayam
akasasannissitam kannachiddakupakeyeva ajjhasayam karoti, kannachiddakasoyeva
tassa saddasavane paccayo hoti. Ajjatakasopi vattatiyeva. Antolenasmim hi sajjhaye
kariyamane na lenacchadanam bhinditva saddo bahi nikkhamati, dvaravatapanachiddehi
pana nikkhamitva dhatuparamparayeva ghattento gantva sotappasadam
ghatteti. Atha tasmim kale "asuko nama 1- sajjhayati"ti lenapitthe nisinna
jananti.
     Evam sante sampattagocarata hoti, kim panetam sampattagocaranti? ama
Sampattagocaranti. Yadi evam dure bheriadisu vajjamanesu "dure saddo"ti
jananam na bhaveyyati? no na bhaveyya, 2- sotappasadasmim hi ghattite "dure
saddo, asanne saddo, paratire saddo, orimatire saddo"ti tatha tatha
jananakaro hoti, dhammata esati, kim etaya dhammataya, yato yato chiddam,
tato tato savanam hoti, candimasuriyadinam dassanam viyati asampattagocaramevetam.
     Pakkhipi rukkhe va bhumiyam va na ramati. Yada pana ekam va dve va
leddupate atikkamma ajjatakasam pakkhanto hoti, tada ekaggacittatam
apajjati, evameva ghanampi akasajjhasayam vatupanissayagandhagocaram. Tatha hi
gavo navavutthe deve bhumim ghayitva 3- akasabhimukha hutva vatam akaddhanti.
Angulihi gandhapindam gahetvapi ca upasinghanakale vatam anakaddhanta neva
tassa gandham jananti.
     Kukkuropi bahi vicaranto khematthanam na passati, leddupaharadihi
upadduto hoti, antogamam pavisitva uddhanatthane charikam byuhitva nipannassa
@Footnote: 1 Si. asukam nama      2 cha.Ma. bhavati     3 cha.Ma. ghayitva ghayitva
Pana phasukam hoti, evameva jivhapi gamajjhasaya aposannissitarasarammana.
Tatha hi tiyamarattim samanadhammam katvapi patova pattacivaramadaya gamo pavisitabbo
hoti. Sukkhakhadaniyassa hi 1- na sakka khelena atemitassa rasam janitum.
     Singalopi bahi caranto ratim na vindati, amakasusane manussamamsam
khaditva nipannasseva panassa phasukam hoti, evameva kayopi upadinnakajjhasayo
pathavisannissitaphotthabbarammano. Tatha hi annam upadinnakam alabhamana satta
attanova hatthatale sisam katva nipajjanti. Ajjhattikabahirapissa 2- pathavi
arammanaggahane paccayo hoti. Susanthitassapi 3- hi sayanassa pithe thitanampi 4-
va phalanam na sakka anisidantena va anippilentena va thaddhamudubhavo
janitunti ajjhattikabahira pathavi etassa 5- photthabbajanane paccayo hoti.
Evam lakkhanadivavatthanato cetesam asammissata veditabba. Anneyeva hi
cakkhuppasadassa lakkhanarasapaccupatthanapadatthanagocarajjhasayanissaya, anne
sotappasadadinanti asammissaneva cakkhayatanadini.
     Apica nesam asammissataya ayam upamapi veditabba. Yatha hi pancavannanam
dhajanam ussapitanam kincapi chaya ekabaddha viya hoti, annamannam pana 6-
asammissava. Yatha ca pancavannena kappasena vattim katva dipe jalite
kincapi jala ekabaddha viya hoti, tassa tassa pana amsuno patiyekka
jala annamannam asammissava, evameva kincapi imani pancayatanani ekasmim
attabhave samosaritani, 7- annamannam pana asammissaneva. Na kevalanca imaneva
panca, sesarupanipi asammissaneva. Imasmim hi sarire hetthimakayo majjhimakayo
uparimakayoti tayo kotthasa. Tattha nabhito patthaya hettha hetthimakayo
nama. Tasmim kayadasakam bhavadasakam aharasamutthanani attha utusamutthanani attha
@Footnote: 1 cha.Ma. ca                         2 cha.Ma. ajjhattikabahira cassa
@3 Si. suatthatassapi, cha.Ma. susanthatassapi    4 cha.Ma. hatthe thapitanampi
@5 cha.Ma. etassa kayapasadassa           6 cha.Ma. tassa tassa pana annamannam
@7 cha.Ma. samosatani
Cittasamutthanani atthati catucattalisa rupani. Nabhito uddham yava galavataka
majjhimakayo nama. Tattha ca kayadasakam bhavadasakam vatthudasakam aharasamutthanadini
tini atthakaniti catupannasa rupani. Galavatakato uddham uparimakayo nama. Tattha
cakkhudasakam sotadasakam ghanadasakam jivhadasakam kayadasakam bhavadasakam aharasamutthanadini
tini atthakaniti caturasiti rupani.
     Tattha cakkhuppasadassa paccayani cattari mahabhutani vanno gandho raso
oja jivitindriyam cakkhuppasadoti idam ekantato avinibbhutanam 1- dasannam
nipphannarupanam vasena cakkhudasakam nama. Imina nayena sesanipi veditabbani.
Tesu hetthimakaye rupam majjhimakayauparimakayarupehi saddhim asammissam,
sesakayadvayepi rupam itarehi saddhim asammissameva. Yatha hi sayanhasamaye pabbatacchaya
ca rukkhacchaya ca kincapi ekabaddha viya honti, annamannam pana asammissava.
Evam imesupi kayesu catucattalisa catupannasa caturasiti ca rupani kincapi
ekabaddhani viya honti, annamannam pana asammissanevati.
     [616-619] Rupayatananiddese vannova vannanibha, nibhatiti va
nibha, cakkhuvinnanassa pakata hotiti attho, vannova nibha vannanibha. Saha 2-
nidassanena sanidassanam, cakkhuvinnanena passitabbanti attho. Saha patighena sappatigham,
patighattanam patigham nighamsanajanakanti 3- attho. Niladisu ummarapupphasamanam 4-
nilam. Kannikarapupphasamanam pitakam. Bandhujivakapupphasamanam lohitakam. Osadhitarakasamanam
odatam. Jhamangarasamanam kalakam. Mandarattam sindhavarakannaviramakulasamanam 5-
manjetthakam. "harittaca hemavanna kamam sumukha pakkama"ti 6- ettha pana kincapi
"hari"ti suvannam vuttam, parato panassa jatarupaggahanena gahitatta idha samam
hari nama. Imani satta vatthuni 7- anamasitva sabhaveneva dassitani.
@Footnote: 1 cha.Ma. avinibhuttanam          2 cha.Ma. saddhim. evamuparipi
@3 cha.Ma. patighattananighamsanajanakanti   4 cha.Ma. umapupphasamanam
@5 Si. sindhavarakanaviramakulasamanam, cha.Ma. sinduvarakaraviramakulasamanam
@6 khu.ja. 28/89/64    7 cha.Ma. vatthum. evamuparipi
     Harivannanti haritasaddalavannam. Ambankuravannanti ambankurena samanavannam.
Imani dve vatthuni amasitva dassitani. Dighadini dvadasa voharato dassitani.
So ca nesam voharo upanidhayasiddho ceva sannivesasiddho ca. Dighadini hi
annamannam upanidhayasiddhani. Vattadini sannivesavisesena. Tattha rassam upanidhaya
tato uccataram digham, tam upanidhaya tato nicataram rassam. Thulam upanidhaya tato
khuddakataram anum, tam upanidhaya tato mahantataram thulam. Cakkasanthanam vattam.
Kukkutandasanthanam parimandalam. Catuhi amsehi yuttam caturamsam 1- chalamsadisupi eseva
nayo. Ninnanti onatam. Thalanti unnatam.
     Tattha yasma dighadini phusitvapi sakka janitum, niladini panevam na
sakka, tasma na nippariyayena digham rupayatanam, tatha rassadini. Tam tam nissaya
pana tatha tatha thitam "digham rassan"ti tena tena voharena rupayatanamevettha
bhasitanti veditabbam. Chaya atapoti idam annamannam paricchinnam. Tatha
aloko andhakaro ca. Abbha mahikatiadini cattari vatthunava dassitani.
Tattha abbhati balahako. Mahikati himam. Imehi catuhi abbhadinam vanna dassita.
Candamandalassa vannanibhatiadihi tesam tesam pabhavanna dassita.
     Tattha candamandaladinam vatthunam evam viseso veditabbo, manimayam
rajatapaticchannam ekunapannasayojanayamavittharam candassa devaputtassa vimanam
candamandalam nama. Sovannamayam phalikapaticchannam samapannasayojanayamavittharam
suriyassa devaputtassa vimanam suriyamandalam nama. Sattaratanamayani
sattatthadasadvadasayojanayamavittharani tesam tesam devaputtanam vimanani
tarakarupani nama.
     Tattha hettha cando, suriyo upari, ubhinnam antaram yojanam hoti. Candassa
hetthimantato suriyassa uparimanto yojanasatam hoti. Dvisu passesu nakkhattataraka
@Footnote: 1 Si., Ma. caturassam
Gacchanti. Etesu pana tisu cando dandhagamano, suriyo sighagamano, tarakarupa 1-
sabbasighagamana. Kalena candimasuriyanam purato honti, kalena pacchato. 2-
     Adasamandalanti kamsamayam. Maniti thapetva veluriyam seso jotirasadianekappabhedo.
Sankhoti samuddiko. Mutta samuddikapi sesapi. Veluriyoti
veluvannamani. Jatarupam vuccati satthu vanno. Sattha hi suvannavanno,
suvannampi satthuvannam. Rajatam vuccati "kahapano lohamasako darumasako
jatumasako, ye voharam gacchanti"ti 3- vuttam, tam sabbampi idha gahitam.
     "yam va panannampi"ti imina paliagatam thapetva sesam
tattikapilotikakannikavannadibhedam rupam gahitam, tam hi sabbam yevapanakesu pavittham.
     Etameva 4- niladibhedena bhinnampi rupam sabbam lakkhanadihi abhinnameva.
Sabbam hetam cakkhupatihananalakkhanam rupam, cakkhuvinnanassa visayabhavarasam, tasseva
gocarapaccupatthanam, catumahabhutapadatthanam. 5- Yatha cetam, tatha sabbanipi
upadarupani. Yattha pana viseso atthi, tattha vakkhama, sesamettha cakkhayatananiddese
vuttanayeneva veditabbam. Kevalanhi tattha cakkhupubbangamo niddeso, idha
rupapubbangamo. Tattha "cakkhumpetan"tiadini cuddasa namani, idhapi
"rupampetan"tiadini tini, sesam tadisameva. Yatha hi catuhi catuhi nayehi
mandetva 6- cakkhum vavatthapetum terasa vara vutta, idhapi te tatheva vuttati.
     [620-623] Saddayatananiddese bherisaddoti mahabheripahatabherinam saddo.
Mudingasankhapanavasaddapi mudingadipaccaya sadda. Gitasankhato saddo gitasaddo.
Vuttavasesanam vinadinam tantibaddhanam saddo vaditasaddo. Sammasaddoti
kamsatalakatthatalasaddo. Panisaddoti panippaharasaddo. Sattanam nigghosasaddoti
bahunnam sannipatitanam apannayamanapadabyanjananigghosasaddo. Dhatunam
sannighatasaddoti rukkhanam annamannam nighamsanagandikakottanadisaddo. Vatassa vayato
@Footnote: 1 cha.Ma. nakkhattataraka     2 cha.Ma. paccha             3 vinaYu. 2/584/60
@4 cha.Ma. evametam         5 visuddhi. 3/14 khandhaniddesa   6 cha.Ma. patimandetva
Saddo vatasaddo. Udakassa sandamanassa va patihatassa va saddo udakasaddo.
Manussanam sallapadisaddo manussasaddo. Tam thapetva seso sabbopi amanussasaddo.
Imina padadvayena sabbopi saddo pariyadinno. Evam santepi
vamsaphalanapilotikaphalanadisu pavatto paliyam anagatasaddo yevapanakatthanam pavitthoti
veditabbo.
     Evamayam bherisaddadina bhedena bhinnopi saddo lakkhanadihi abhinnoyeva.
Sabbo ceso 1- sotapatihananalakkhano saddo, sotavinnanassa visayabhavaraso,
tasseva gocarapaccupatthano. Sesam cakkhayatananiddese vuttanayeneva veditabbam.
Idhapi hi catuhi catuhi nayehi patimanditva 2- terasa vara vutta. Tesam attho
sakka vuttanayeneva janitunti na vittharito.
     [624-627] Gandhayatananiddese mulagandhoti yankinci mulam paticca
nibbatto gandho. Saragandhadisupi eseva nayo. Asiddhadussiddhanam dakadinam
gandho amakagandho. Macchasakalikaputimamsakilitthasappiadinam 3- gandho visagandho.
Sugandhoti itthagandho. Duggandhoti anitthagandho. Imina padadvayena sabbopi
gandho pariyadinno. Evam santepi kannikagandhapilotikagandhadayo 4- paliyam anagata
sabbepi gandha yevapanakatthanam pavitthati veditabba.
     Evamayam mulagandhadina bhedena bhinnopi gandho lakkhanadihi abhinnoyeva.
Sabbopi ceso ghanapatihananalakkhano gandho, ghanavinnanassa visayabhavaraso,
tasseva gocarapaccupatthano. Sesam cakkhayatananiddese vuttanayeneva veditabbam.
Idhapi hi tatheva dvipannasanayapatimandita terasa vara vutta. Te atthato
pakatayeva.
     [628-631] Rasayatananiddese mularasoti yankinci mulam paticca
nibbattaraso. Khandharasadisupi eseva nayo. Ambilanti takkambiladi. Madhuranti
@Footnote: 1 cha.Ma. hesa. evamuparipi               2 cha.Ma. patimandita
@3 cha.Ma. macchasakalikaputimamsasamkilitthasappiadinam   4 cha. kannakagandha....
Ekantato gosappiadi. Madhu pana kasavayuttam aciranikkhittam 1- kasavam hoti, phanitam
khariyuttamaciranikkhittam khariyam hoti. Sappi pana ciranikkhittam vannagandhe
jahantampi rasam na jahatiti tadeva ekantamadhuram. Tittakanti nimbapannadi. Katukanti
singiveramaricadi. Lonikanti samuddikalonadi. Kharikanti vatinganakaliradi.
Lambilanti 2- badarasalavakapitthasalavadi. 3- Kasavanti haritakadi. Ime sabbepi rasa
vatthuvasena vutta. Tamtamvatthuto panettha rasova ambiladihi namehi vuttoti
veditabbo. Saduti ittharaso. Asaduti anittharaso. Imina padadvayena sabbopi
raso pariyadinno. Evam santepi leddurasabhittirasapilotikarasadayo paliyam anagata
sabbepi rasa yevapanakatthanam pavitthati veditabba.
     Evamayam mularasadibhedena bhinnopi raso lakkhanadihi abhinnoyeva. Sabbo
ceso jivhapatihananalakkhano raso, jivhavinnanassa visayabhavaraso, tasseva
gocarapaccupatthano. 4- Sesam cakkhayatananiddese vuttanayeneva veditabbam. Idhapi
hi tatheva dvipannasanayapatimandita terasa vara vutta.
      [632] Itthindriyaniddese yanti karanavacanam, yena karanena itthiya
itthilingadini hontiti ayamettha attho. Tattha linganti santhanam. Itthiya hi
hatthapadagivauradinam santhanam na purisassa viya hoti. Itthinam hi hetthimakayo
visado hoti, uparimakayo avisado. Hatthapada khuddaka, mukham khuddakam. Nimittanti
sanjananam. Itthinam hi uramamsam avisadam hoti, mukham nimmassudathikam,
kesabandhavatthaggahanampi na purisanam viya hoti. Kuttanti kiriya. Itthiyo hi
daharakale suppamusalehi 5- kilanti, dhitalikaya 6- kilanti, mattikavakena 7- suttakam
nama kantanti. Akappoti gamanadiakaro. Itthiyo hi gacchamana avisada gacchanti,
titthamana, nipajjamana,
@Footnote: 1 cha.Ma. ciranikkhittam. evamuparipi     2 Si. lapilakanti
@3 cha. badaramalakapitthasalavadi       4 visuddhi. 3/15 khandhaniddesa
@5 cha.Ma. suppakamusalakehi           6 cha.Ma. cittadhitalikaya
@7 Ma. mattikavakkena
Nisidamana, khadamana, bhunjamana avisada bhunjanti. Purisampi hi avisadam
disva "matugamo viya gacchati, titthati, nipajjati, nisidati, khadati, bhunjati"ti
vadanti.
     Itthattam itthibhavoti ubhayampi ekattham, itthisabhavoti attho. Ayam pana
kammajo patisandhisamutthito. 1- Itthilingadi pana na itthindriyam viya pavatte
samutthitam. 1- Yatha hi vije sati vijam paticca vijapaccaya rukkho vaddhitva
sakhavitapasampanno hutva akasam puretva titthati, evameva itthibhavasankhate
itthindriye sati itthilingadini honti. Vijam viya hi itthindriyam, vijam
paticca vaddhitva akasam puretva thitarukkho viya itthindriyam paticca
itthilingadini pavatte samutthahanti. Tattha itthindriyam na cakkhuvinneyyam,
manovinneyyameva. Itthilingadini cakkhuvinneyyanipi manovinneyyanipi.
     Idantam rupam itthindriyanti idantam rupam yatha cakkhundriyadini
purisassapi honti, na evam. Niyamato pana itthiyaeva indriyanti itthindriyam.
     [633] Purisindriyepi eseva nayo. Purisalingadini pana itthilingadinam
patipakkhato veditabbani. Purisassa hi hatthapadagivauradinam santhanam na itthiya
viya hoti, purisanam hi uparimakayo visado hoti, hetthimakayo avisado. Hatthapada
mahanta, mukham mahantam, uramamsam avisadam, massudathika uppajjanti,
kesabandhavatthaggahanam na itthinam viya hoti, daharakale rathanangaladihi kilanti, valikapalim
katva vapim nama khananti, gamanadini visadani honti, itthimpi gamanadini visadani
kurumanam disva "puriso viya gacchati"tiadini vadanti. Sesam itthindriye
vuttasadisameva.
     Tattha itthibhavalakkhanam itthindriyam. "itthi"ti pakasanarasam,
itthilinganimittakuttakappanam karanabhavapaccupatthanam. 2- Purisabhavalakkhanam
purisindriyam, "puriso"ti
@Footnote: 1-1 cha.Ma. itthilingadini pana itthindriyam paticca pavatte samutthitani
@2 cha.Ma. karanabhavapaccupatthanam
Pakasanarasam, purisalinganimittakuttakappanam karanabhavapaccupatthanam. Ubhayampetam
pathamakappikanam pavatte samutthati, aparabhage patisandhiyam. Patisandhisamutthitampi 1-
pavatte calati parivattati. Yathaha:-
         "tena kho pana samayena annatarassa bhikkhuno itthilingam
       patubhutam hoti. Tena kho pana samayena annatarissa bhikkhuniya
       purisalingam patubhutam hoti"ti. 2-
     Imesu ca dvisu purisalingam uttamam, itthilingam hinam, tasma purisalingam
balavaakusalena antaradhayati, itthilingam dubbalakusalena patitthati. Itthilingam pana
antaradhayantam dubbalaakusalena antaradhayati, purisalingam balavakusalena patitthati.
Evam ubhayampi akusalena antaradhayati, kusalena patitthatiti veditabbam.
     Ubhatobyanjanakassa pana kim ekam indriyam, udahu dveti. Ekam. Tanca kho
itthiubhatobyanjanakassa itthindriyam, purisaubhatobyanjanakassa purisindriyam.
Evam sante dutiyabyanjanassa abhavo apajjati, indriyam hi byanjanakaranam
vuttam, tancassa natthiti. Na tassa indriyam byanjanakaranam. Kasma? sada
abhavato. Itthiubhatobyanjanakassa hi yada itthiya ragacittam uppajjati, tadava
purisabyanjanam pakatam hoti, itthilingabyanjanam 3- paticchannam guyham 4- hoti.
Tatha itarassa itaram.
     Yadi ca tesam indriyam dutiyabyanjanakaranam bhaveyya, sadapi byanjanadvayam
tittheyya, na pana titthati. Tasma veditabbametam na tassa tam byanjanakaranam.
Kammasahayam pana ragacittamevettha karanam. Yasma cassa ekameva indriyam hoti,
tasma itthiubhatobyanjanako sayampi gabbham ganhati, parampi ganhapeti.
Purisaubhatobyanjanako parampi gabbham ganhapeti, sayam pana na ganhatiti.
@Footnote: 1 Ma. patisandhisamutthitampi pavatte samutthitanca         2 vinaYu. 1/69/46
@3 cha.Ma. itthibyanjanam                         4 cha.Ma. gulham
     [634] Jivitindriyaniddese yam vattabbam, tam hettha arupajivitindriye
vuttameva. Kevalam hi tattha "yo tesam arupinam dhammanan"ti vuttam, idha
rupajivitindriyatta "yo tesam rupinam dhammanan"ti, ayameva viseso. Lakkhanadini
panassa evam veditabbani. Sahajatarupanupalanalakkhanam jivitindriyam, tesam pavattanarasam,
tesamyeva thapanapaccupatthanam, yapayitabbabhutapadatthananti. 1-
     [635] Kayavinnattiniddese kayavinnattiti ettha tava kayena attano
bhavam vinnapentanam tiracchanehipi purisanam purisehi va tiracchananampi
kayagahananusarena gahitaya etaya bhavo vinnayatiti vinnatti. Sayam
kayagahananusarena vinnayatitipi vinnatti. "kayena samvaro sadhu"tiadisu 2- agato
copanasankhato kayoeva vinnatti kayavinnatti. Kayavipphandanena
adhippayavinnapanahetutta, sayanca tatha vinneyyatta kayena vinnattitipi
kayavinnatti.
     Kusalacittassa vatiadisu atthahi kamavacarehi, abhinnacittena cati navahi
cittehi 3- kusalacittassa va dvadasahipi akusalacittehi akusalacittassa va atthahi
mahakiriyahi dvihi ahetukakiriyahi 4- abhinnapattaya ekaya rupavacarakiriyayati 4-
ekadasahi kiriyacittehi abyakatacittassa va. Ito annani hi cittani
vinnattim na janenti, sekkhasekkhaputhujjananam pana ettakeheva cittehi vinnatti
hotiti etesam kusaladinam vasena tihi padehi hetuto dassita.
     Idani chahi padehi phalato dassetum "abhikkamantassa va"tiadi vuttam.
Abhikkamadayo hi vinnattivasena pavattatta vinnattiphalannama. Tattha abhikkamantassati
purato kayam abhiharantassa, patikkamantassati pacchato paccaharantassa.
Alokentassati ujukam pekkhantassa. Vilokentassati ito cito ca pekkhantassa.
Samminjentassati sandhiyo 5- sankocentassa. Pasarentassati sandhiyo
patipanamentassa.
@Footnote: 1 visuddhi. 3/15 khandhaniddesa     2 khu.dha. 25/361/80      3 cha.Ma. kusalacittehi
@4-4 cha.Ma. abhinnappattena ekena rupavacarakiriyenati        5 cha.Ma. sandhayo
     Idani chahi padehi sabhavato dassetum "kayassa thambhana"tiadi vuttam,
tattha kayassati sarirassa. Kayam thambhetva thaddham karotiti thambhana. Tameva
upasaggena vaddhetva santhambhanati aha. Balavatara va thambhana santhambhana.
Santhambhitattanti santhambhitabhavo. Vinnapanavasena vinnatti. Vinnapanati
vinnapanakaro vinnapitabhavo vinnapitattam. Sesamettha yam vattabbam, tam hettha
dvarakathaya vuttameva. Tatha vacivinnattiyam.
     [636] "vacivinnatti"ti padassa pana niddesapadananca attho tattha na
vutto, so evam veditabbo. Vacaya attano bhavam vinnapentanam tiracchanehipi
purisanam purisehi va tiracchananampi vacigahananusarena gahitaya etaya bhavo
vinnayatiti vinnatti. Sayam vacigahananusarena vinnayatitipi vinnatti. "sadhu
vacaya samvaro"tiadisu 1- agata copanasankhata vacieva vinnatti vacivinnatti.
Vacighosena adhippayavinnapanahetutta sayanca tathavinneyyatta vacaya vinnattitipi
vacivinnatti. Vaca giratiadisu vuccatiti vaca. Giriyatiti giRa. Byappathoti
vakyabhedo. Vakyanca tam patho ca attham natukamanam napetukamanam catipi
byappatho. Udiriyatiti udiranam. Ghusiyatiti 2- ghoso. Kariyatiti kammam. Ghosova kammam
ghosakammam, nanappakarehi kato ghosoti attho. Vaciya bhedo vacibhedo. So
pana na bhango, pabhedagata vacaevati napanattham vaca vacibhedoti vuttam. Imehi
sabbehipi padehi saddavacava dassita. Idani taya vacaya saddhim yojetva
hettha vuttatthanam vinnattiadinam padanam vasena tihakarehi sabhavato tam dassetum
"ya taya vacaya vinnatti"tiadi vuttam, tam hettha vuttanayatta uttanatthameva.
     Idani vinnattisamutthapakacittesu asammohattham dvattimsa chabbisa ekunavisa
solasa pacchimaniti idam pakinnakam veditabbam. Dvattimsa cittani hi rupam
samutthapenti, iriyapatham upatthambhenti, duvidhampi vinnattim janenti. Chabbisati
vinnattimeva na
@Footnote: 1 khu.dha. 25/361/80                2 cha.Ma. ghussatiti
Janenti, itaradvayam karonti. Ekunavisati rupameva samutthapenti, itaradvayam na
karonti. Solasa imesu tisu ekampi na karonti.
     Tattha dvattimsati hettha vuttaneva kamavacarato attha kusalani, dvadasa
akusalani, kiriyato dasa cittani, sekkhaputhujjananam abhinnacittam, khinasavanam
abhinnacittanti. Chabbisati rupavacarato panca kusalani, panca kiriyani,
arupavacarato cattari kusalani, cattari kiriyani, cattari maggacittani, cattari
phalacittaniti. Ekunavisati kamavacarakusalavipakato ekadasa, akusalavipakato dve,
kiriyato kiriyamanodhatu, rupavacarato panca vipakacittaniti. Solasati dve
pancavinnanani, sabbasattanam patisandhicittam, khinasavanam cuticittam, aruppe
cattari vipakacittaniti imani solasa rupairiyapathavinnattisu ekampi na karonti,
annanipi bahuni arupe uppannani anokasagatatta rupam na samutthapenti. 1- Yani
pana kayavinnattim samutthapenti, taneva vacivinnattimpiti. 1-
     [637] Akasadhatuniddese na kasati na nikasati 2- kasitum 3- va chinditum
va bhinditum va na sakkati akaso. Akasova akasagatam khelagatadini viya,
akasoti va gatanti akasagatam. Na hannatiti agham. Aghattaniyanti attho.
Aghameva aghagatam. Chiddatthena vivaro. Vivarova vivaragatam. Asamphuttham catuhi mahabhutehiti
etehi asamphuttham nijjatakasamva kathitam. Lakkhanadito pana rupaparicchedalakkhana
akasadhatu, rupapariyantappakasanarasa, rupamariyadapaccupatthana
asamphutthabhavachiddavivarabhavapaccupatthana va paricchinnarupapadatthana, yaya
paricchinnesu rupesu "idamito uddham, adho, tiriyan"ti ca hoti.
     [638-640] Ito pare rupassa lahutadinam niddesa cittassa lahutadisu
vuttanayeneva veditabba. Lakkhanadito panettha adandhatalakkhana rupassa lahuta,
rupanam garubhavavinodanarasa, lahuparivattitapaccupatthana, lahurupapadatthana.
@Footnote: 1-1 cha. na taneva, kayavacivinnattiyopi     2 cha.Ma. na kassati na nikassati
@3 Si. kassitam
Athaddhatalakkhana rupassa muduta, rupanam thaddhabhavavinodanarasa, sabbakiriyasu
avirodhitapaccupatthana, mudurupapadatthana. Sarirakiriyanukulakammannabhavalakkhana
rupassa kammannata, akammannabhavavinodanarasa, adubbalabhavapaccupatthana,
kammannarupapatthana.
     Eta pana tisso na annamannam vijahanti. Evam santepi yo arogino
viya rupanam lahubhavo adandhatalahuparivattippakaro rupadandhattakaradhatukkhobha-
patipakkhapaccayasamutthano, so rupavikaro rupassa lahuta. Yo suparimadditacammasseva
rupanam mudubhavo sabbakiriyavisesesu sarasavattanabhavo vasavattanabhavamaddavappakaro
rupathaddhattakaradhatukkhobhapatipakkhapaccayasamutthano, so rupavikaro rupassa muduta.
Yo pana sudhantasuvannasseva rupanam kammannabhavo sarirakiriyanukulabhavappakaro
sarirakiriyanam ananukulakaradhatukkhobhapatipakkhapaccayasamutthano, 1- so rupavikaro
rupassa kammannatati evameva tasam viseso veditabbo.
     Eta pana tissopi kammam katum na sakkonti, aharadayova karonti.
Tatha hi yogino "ajja amhehi bhojanasappayam laddham, kayo no lahumudukammanno"ti
vadanti. "ajja utusappayam laddham. Ajja amhakam cittam ekaggam, kayo no
lahumudukammanno"ti vadantiti.
     [641] Upacayasantatiniddesesu ayatanananti addhekadasannam rupayatananam.
Acayoti nibbatti. So rupassa upacayoti yo ayatananam acayo punappunam
nibbattamananam, sova rupassa upacayo nama hoti, vaddhiti attho.
     [642] Yo rupassa upacayo, so 2- rupassa santatiti ya evam upacitanam
rupanam vaddhi, tato uttaritaram pavattikale sa rupassa santati nama hoti,
pavattiti attho. "naditire khatakupasmim hi udakuggamanakalo viya acayo nibbatti,
paripunnakalo viya upacayo vaddhi, ajjhottharitva gamanakalo viya santati
pavatti"ti veditabba.
@Footnote: 1 Si. ananukulabhavakara....             2 cha.Ma. sa. evamuparipi
     Evam kim kathitam hotiti? ayatanena acayo kathito, acayena ayatanam
kathitam. Acayo ca kathito, ayatanameva kathitam. Evampi kim kathitam hotiti?
catusantatirupanam acayo upacayo nibbatti vaddhi kathita. Atthato hi ubhayampetam
jatirupassevadhivacanam. Akarananattena pana veneyyavasena ca "upacayo santati"ti
uddesaniddesanam 1- katva yasma ettha atthato nanattam natthi, tasma niddese
"yo ayatananam acayo, so rupassa upacayo. Yo rupassa upacayo, so rupassa
santati"ti vuttam.
     Yasma ca ubhayampetam jatirupassevadhivacanam, tasma ettha acayalakkhano
rupassa upacayo. Pubbantato rupanam ummujjapanaraso, niyyatanapaccupatthano
paripunnabhavapaccupatthano va, upacitarupapadatthano. Pavattilakkhana rupassa
santati, anuppabandhanarasa, anupacchedapaccupatthana, anuppabandharupapadatthanati
veditabba.
     [643] Jarataniddese jiranakavasena jaRa. Ayamettha sabhavaniddeso.
Jiranakaro jiranata. "khandiccan"tiadayo tayo kalatikkameva kiccaniddesa,
pacchima dve pakatiniddesa. Ayam hi "jara"ti imina padena sabhavato dipita,
tenassayam sabhavaniddeso, "jiranata"ti imina akarato, tenassayam
akaraniddeso. "khandiccan"ti imina kalatikkamena 2- dantanakhanam
khanditabhavakaranakiccato, "paliccan"ti imina kesalomanam palitabhavakaranakiccato,
"valittacata"ti imina mamsam milapetva tace valibhavakaranakiccato dipita, tenassa ime
"khandiccan"tiadayo tayo kalatikkame kiccaniddesa. Tehi imesam vikaranam
dassanavasena pakatibhuta 3- pakatajara dassita. Yatheva hi udakassa va vatassa 4-
va aggino va tinarukkhadinam sambhaggapatibhaggataya  5- va jhamataya va gatamaggo
pakato hoti, na ca so gatamaggo taneva udakadinipi, evameva jaraya
@Footnote: 1 cha.Ma. uddesadesanam        2 cha. kalatikkame      3 Si. pakatabhuta
@4 cha.Ma. ayam patho na dissati   5 cha.Ma. sambhaggapalibhaggataya
Dantadisu khandiccadivasena gatamaggo pakato, cakkhum ummiletvapi gayhati, na
ca khandiccadineva jaRa. Na hi jara cakkhuvinneyya hoti.
     "ayuno samhani indriyanam paripako"ti imehi pana pabhedehi 1-
kalatikkameyeva abhibyattaya ayukkhayacakkhadiindriyaparipakasannitaya pakatiya
dipita, tenassime pacchima dve pakatiniddesati veditabba. Tattha yasma jarapattassa
ayu samhaniyati, 2- tasma jara "ayuno samhani"ti phalupacarena vutta. Yasma
ca daharakale supasannani sukhumampi attano visayam sukheneva ganhanasamatthani
cakkhadini indriyani jarapattassa paripakkani alulitani avisadani olarikampi
attano visayam gahetum asamatthani honti, tasma "indriyanam paripako"tipi
phalupacareneva vutta.
     Sa panayam evam niddittha sabbapi jara pakata, paticchannati duvidha
hoti. Tattha dantadisu khandabhavadidassanato rupadhammesu jara pakatajara nama,
arupadhammesu pana jara tadisassa vikarassa adassanato paticchannajara nama.
Puna avici saviciti evampi duvidha hoti. Tattha manikanakarajatapavalacandimasuriyadinam
viya mandadasakadisu paninam viya ca pupphaphalapallavadisu ca apaninam viya antarantara
vannavisesadinam duvinneyyatta jara avicijara nama, nirantarajarati attho. Tato
annesu pana yathavuttesu antarantara vannavisesadinam suvinneyyatta jara
savicijara namati veditabba.
     Lakkhanaditopi rupaparipakalakkhana rupassa jarata, upanayanarasa, sabhavanapagamepi
navabhavapagamapaccupatthana vihipuranabhavo viya, paripaccamanarupapadatthanati
veditabba.
     [644] Aniccataniddese khayagamanavasena khayo. Vayagamanavasena vayo.
Bhijjanavasena bhedo. Athava yasma tam patva rupam khiyyati veti bhijjati ca,
tasma khiyyati etasminti khayo, veti etasminti vayo, bhijjati etasminti
@Footnote: 1 cha.Ma. padehi         2 cha.Ma. hayati
Bhedo, upasaggavasena padam vaddhetva bhedova paribhedo. Hutva abhavatthena
na niccanti aniccam, tassa bhavo aniccata. Antaradhayati etthati antaradhanam.
Maranam hi patva rupam antaradhayati, adassanam gacchati. Na kevalanca rupameva,
sabbepa pancakkhandha. Tasma pancannampi khandhanam aniccataya idameva lakkhananti
veditabbam. Lakkhanadito pana paribhedalakkhana rupassa aniccata, samsidanarasa,
khayavayapaccupatthana, paribhijjamanarupapadatthanati veditabba.
      Hettha jati gahita jara gahita, imasmim va thane maranam gahitam. Ime
tayo dhamma imesam sattanam ukkhittasikapaccamittasadisa. Yatha hi purisassa tayo
paccamitta otaram 1- gavesamana vicareyyum. Tesu eko evam vadeyya "etam
niharitva atavipavesanam mayham bharo hotu"ti, dutiyo "atavigatakale pothetva
pathaviyam patanam mayham bharo"ti, tatiyo "pathavigatakalato 2- patthaya asina sisacchedanam
mayham bharo"ti, evarupa ime jatiadayo. Niharitva atavipavesanapaccamittasadisa
hettha jati tasmim tasmim thane nibbattapanato. Atavigatam pothetva pathaviyam
patanapaccamittasadisa jara nibbattakkhandhanam dubbalaparadhinamancaparayanabhavakaranato.
Atavigatassa 3- asina sisacchedanakapaccamittasadisam maranam jarapattanam khandhanam
jivitakkhayam papunatoti. 4-
     [645] Kabalinkaraharaniddese kabalam kariyatiti kabalinkaro. Ahariyatiti
aharo, kabalam katva ajjhohariyatiti attho. Rupam va aharatitipi aharo.
Evam vatthuvasena namam uddharitva puna vatthuvasenevetam pabhedato dassetum "odano
kummaso"tiadi vuttam. Odanadini hi phanitapariyantani dvadasa idhadhippetassa
aharassa vatthuni. Paliyam anagatani mulaphaladini yevapanakam pavitthani.
     Idani tani mulaphaladini kattabbato dassetum "yamhi yamhi janapade"tiadimaha.
Tattha mukhena asitabbam bhunjitabbanti mukhasiyam. Dantehi vikhaditabbanti 5-
@Footnote: 1 Ma. okasam          2 Ma. pathavipatitakalato        3 cha.Ma. pathavigatassa
@4 cha.Ma. papanatoti      5 Ma. vikhayitabbanti
Dantavikhadanam. Galena ajjhoharitabbanti galajjhoharaniyam. Idani tam kiccavasena
dassetum "kucchivitthambhanan"ti aha. Tanhi mulaphaladi odanakummasadi va
ajjhohatam kucchim vitthambheti, idamassa kiccam. Yaya ojaya satta yapentiti
hettha sabbapadehi savatthukam aharam dassetva idani nibbattitam ojameva 1-
dassetum idam vuttam.
     Kim panettha vatthussa kiccam, kim ojaya? parissayaharanapalanani. Vatthu hi
Parissayam harati, paletum na sakkoti. Oja paleti, parissayam haritum na sakkoti.
Dvepi ekato hutva paletumpi sakkonti parissayampi haritum. Ko panesa parissayo
nama? kammajatejo. Antokucchiyanhi odanadivatthusmim asati kammajatejo utthahitva
udarapatalam ganhati, "../../bdpicture/chatosmi, aharam me detha"ti vadapeti. Bhuttakale
udarapatalam muncitva vatthum ganhati, atha satto ekaggo hoti.
     Yatha hi chayarakkhaso chayam pavittham gahetva devasankhalikaya bandhitva
attano bhavane modento chatakale agantva sise damsati, so datthatta
viravati, tam viravam sutva "dukkhappatto ettha atthi"ti tato tato manussa
agacchanti, so agatagate gahetva khaditva bhavane modati, evam sampadamidam
veditabbam. Chayarakkhaso viya hi kammajatejo, devasankhalikaya bandhitva thapitasatto
viya udarapatalam, puna agatamanussa viya odanadivatthu, otaritva sise damsanam
viya kammajatejassa vatthuto muttassa udarapatalaggahanam, datthassa viravanakalo
viya "aharam detha"ti vacanakalo. Taya sannaya agatagate gahetva
khaditva bhavane modanakalo viya kammajatejena udarapatalam muncitva vatthusmim
gahite ekaggacittata.
     Tattha olarike vatthusmim oja manda hoti, sukhume balavati. Kudrusabhattadini
hi bhunjitva muhutteneva chato hoti, sappiadini pivitva thitassa
divasampi bhattam na ruccati. Ettha ca upadayupadaya olarikasukhumata veditabba.
@Footnote: 1 cha.Ma. nibbattitaojameva
Kumbhilanam 1- hi aharam upadaya moranam aharo sukhumo. Kumbhila kira pasane
gilanti, te ca nesam kucchippatta viliyanti. Mora sappavicchikadipane khadanti.
Moranam pana aharam upadaya taracchanam aharo sukhumo. Te kira tivassachadditani
visanani ceva atthini ca khadanti, tani ca nesam khelena temitamattaneva
kandamulam viya mudukani honti. Taracchanampi aharam upadaya hatthinam aharo
sukhumo, te hi nanarukkhasakhadayo khadanti. Hatthinam aharato gavayagokannamigadinam
aharo sukhumo, te kira nissarani nanarukkhapannadini khadanti. Tesampi
aharato gunnam aharo sukhumo, te allasukkhatinani khadanti. Tesam aharato
sasanam aharo sukhumo. Sasanam aharato sakunanam aharo sukhumo. Sakunanam
aharato paccantavasinam 2- aharo sukhumo. Paccantavasinam aharato gamabhojakanam
aharo sukhumo. Gamabhojakanam aharato rajarajamahamattanam aharo sukhumo.
Tesampi aharato cakkavattino aharo sukhumo. Cakkavattino aharato bhummanam
devanam aharo sukhumo. Bhummanam devanam aharato catummaharajikanam 3-
aharo sukhumo. Evam yava paranimmitavasavattinam aharo vittharetabbo. Tesam
panaharo sukhumotveva nittham patto.
     Lakkhanaditopi ojalakkhano kabalinkaro aharo, rupaharanaraso,
upatthambhanapaccupatthano, kabalam katva aharitabbavatthupadatthanoti veditabbo.



             The Pali Atthakatha in Roman Book 53 page 364-390. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=9084&modeTY=2              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=53&A=9084&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=515              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=4414              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=3925              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=3925              Contents of The Tipitaka Volume 34 http://84000.org/tipitaka/read/?index_34

first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]