ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
previous bookdispage pageNumbernext pagelast page chage to ENGLISH letter  
Atthakatha Book 54 : PALI ROMAN Vibhaṅga.A. (sammoha.)

                     Sammohavinodanī nāma abhidhammaṭṭhakathā
                            vibhaṅgavaṇṇanā
                            ---------
                namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa.
                            Ārambhakathā
             catusaccadaso nātho        catudhā dhammasaṅgaṇiṃ
             pakāsayitva 1- sambuddho    tasseva samanantaraṃ
             upeto buddhadhammehi       aṭṭhārasahi nāyako
             aṭṭhārasanna 2- khandhādi-   vibhaṅgānaṃ vasena yaṃ
             vibhaṅgaṃ desayī satthā       tassa saṃvaṇṇanākkamo
             idāni yasmā sampatto     tasmā tassatthavaṇṇanaṃ
             karissāmi vigāhitvā       porāṇaṭṭhakathānayaṃ
             saddhamme gāravaṃ katvā     taṃ suṇātha samāhitāti.
@Footnote: 1 cha.Ma. pakāsayitvā       2 cha.Ma. aṭṭhārasannaṃ
                           1. Khandhavibhaṅga
                       1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā
     [1] Pañcakkhandhā rūpakkhandho vedanākkhandho saññākkhandho saṅkhārak
khandhoviññāṇakkhandhoti idaṃ vibhaṅgapakaraṇassa ādibhūte khandhavibhaṅge suttantabhājanīyaṃ
nāma.
     Tattha pañcāti gaṇanaparicchedo, tena na tato heṭṭhā, na uddhanti
dasseti. Khandhāti paricchinnadhammanidassanaṃ. Tatrāyaṃ khandhasaddo sambahulesu ṭhānesu
nipatati 1- rāsimhi, guṇe, paṇṇattiyaṃ, ruḷhiyanti. "seyyathāpi bhikkhave
mahāsamudade na sukaraṃ udakassa pamāṇaṃ gahetuṃ `ettakāni udakāḷhakānī'ti vā
`ettakāni udakāḷhakasatānī'ti vā `ettakāni udakāḷhakasahassānī'ti vā
`ettakāni udakāḷhakasatasahassānī'ti vā, athakho asaṅkheyyo appameyyo
mahāudakakkhandhotveva saṅkhyaṃ gacchatī"tiādīsu 2- hi rāsito khandho nāma. Na hi
parittakaṃ udakaṃ udakakkhandhoti vuccati, bahukameva vuccati. Tathā na parittakaṃ rajaṃ 3-
rajakkhandho, na appamattakā gāvo gavakkhandho, na appamattakaṃ balaṃ balakkhandho,
na appamattakaṃ puññaṃ puññakkhandhoti vuccati. Bahukameva hi rajaṃ 4- rajakkhandho,
bahukāva gavādayo gavakkhandho balakkhandho puññakkhandhoti vuccanti. "sīlakkhandho
samādhikkhandho"tiādīsu 5- pana guṇato khandho nāma. "addasā kho bhagavā mahantaṃ
dārukkhandhaṃ gaṅgāya nadiyā sotena vuyhamānan"ti 6- ettha pana 7- paṇṇattito
khandho nāma. "yaṃ cittaṃ mano mānasaṃ .pe. Viññāṇaṃ viññāṇakkhandho"tiādīsu 8-
ruḷhito khandho nāma. Svāyamidha rāsito adhippeto. Ayaṃ hi khandhaṭṭho
nāma piṇḍaṭṭho pūṭaṭṭho 9- ghaṭaṭṭho rāsaṭṭho. Tasmā "rāsilakkhaṇā khandhā"ti
veditabbā. Koṭṭhāsaṭṭhotipi vattuṃ vaṭṭati. Lokasmiṃ hi iṇaṃ gahetvā
@Footnote: 1 cha.Ma. dissati   2 aṅ. catukka. 21/51/63, aṅ. chakka. 22/308/376 (syā)
@3 cha.Ma. parittako rajo           4 cha.Ma. rajo    5 dī.pā. 11/355/251
@6 saṃ. saḷā. 18/322/223 (syā)       7 cha.Ma. pana-saddo na dissati
@8 abhi. 34/63/32                   9 cha.Ma. pūgaṭṭho
Codiyamānā "dvīhi khandhehi dassāma, tīhi khandhehi dassāmā"ti vadanti. Iti
"koṭṭhāsalakkhaṇā khandhā"tipi vattuṃ vaṭṭati. Evamettha rūpakkhandhoti rūparāsi
rūpakoṭṭhāso. Vedanākkhandhoti vedanārāsi vedanākoṭṭhāsoti iminā nayena
saññākkhandhādīnaṃ attho veditabbo.
     Ettāvatā sammāsambuddho yvāyaṃ "cattāro ca mahābhūtā catunnañca mahābhūtānaṃ
upādāyarūpan"ti atītānāgatapaccuppannādīsu ekādasasu okāsesu vibhatto pañcavīsati
rūpakoṭṭhāsāti ca channavuti rūpakoṭṭhāsāti ca evampabhedo rūparāsi,  taṃ sabbaṃ
paripiṇḍitvā 1- rūpakkhandho nāmāti dasseti. 2- Yo panāyaṃ "sukhā vedanā dukkhā
vedanā adukkhamasukhā vedanā"ti tesuyeva ekādasasu okāsesu vibhatto
catubhūmikavedanārāsi, taṃ sabbaṃ paripiṇḍitvā vedanākkhandho nāmāti dasseti. Yo
cāyaṃ 3- "cakkhusamphassajā saññā .pe. Manosamphassajā saññā"ti tesuyeva ekādasasu
okāsesu vibhatto catubhūmikasaññārāsi, taṃ sabbaṃ paripiṇḍitvā saññākkhandho
nāmāti dasseti. Yo cāyaṃ "cakkhusamphassajā cetanā .pe. Manosamphassajā
cetanā"ti tesuyeva ekādasasu okāsesu vibhatto catubhūmikacetanārāsi, taṃ sabbaṃ
paripiṇḍitvā saṅkhārakkhandho nāmāti dasseti. Yo cāyaṃ "cakkhuviññāṇaṃ,
sotaviññāṇaṃ, ghānaviññāṇaṃ, jivhāviññāṇaṃ, kāyaviññāṇaṃ, manodhātu,
manoviññāṇadhātū"ti tesuyeva ekādasasu okāsesu vibhatto catubhūmikacittarāsi, taṃ
sabbaṃ paripiṇḍitvā viññāṇakkhandho nāmāti dasseti.
    Apicettha sabbampi catusamuṭṭhānikaṃ rūpaṃ rūpakkhandho, kāmāvacaraaṭṭhakusalacittādīhi
ekūnanavutiyā cittehi sahajātā vedanā vedanākkhandho, saññā saññākkhandho,
phassādayo dhammā saṅkhārakkhandho, ekūnanavuti cittāni viññāṇakkhandhoti evampi
pañcasu khandhesu dhammaparicchedo veditabbo.
@Footnote: 1 cha.Ma. paripiṇḍetvā. evamuparipi
@2 cha.Ma. dassesi. evamuparipi    3 cha.Ma. panāyaṃ
                         1. Rūpakkhandhaniddesa
     [2] Idāni te rūpakkhandhādayo vibhajitvā dassetuṃ tattha katamo
rūpakkhandhotiādimāha. Tattha tatthāti tesu pañcasu khandhesu. Katamoti kathetukamyatā
pucchā. Rūpakkhandhoti pucchitadhammanidassanaṃ. 1- Idāni naṃ vibhajanto yaṅkiñci
rūpantiādimāha. Tattha yaṅkiñcīti anavasesapariyādānaṃ. Rūpanti atippasaṅganiyamanaṃ.
Evaṃ padadvayenāpi rūpassa anavasesapariggaho kato hoti.
     Tattha kenaṭṭhena rūpanti? ruppanaṭṭhena rūpaṃ. Vuttañhetaṃ bhagavatā:-
        Kiñca bhikkhave rūpaṃ vadetha, ruppatīti kho bhikkhave tasmā rūpanti
      vuccati. Kena ruppati, sītenapi ruppati, uṇhenapi ruppati, jighacchāyapi
      ruppati, pipāsāyapi ruppati, ḍaṃsamakasavātātapasiriṃsapasamphassenapi
      ruppati. Ruppatīti kho bhikkhave tasmā rūpanti vuccatī"ti. 2-
     Tattha kinti kāraṇapucchā, kena kāraṇena rūpaṃ vadetha, kena kāraṇena
taṃ rūpaṃ nāmāti attho. Ruppatīti ettha itīti kāraṇuddeso, yasmā ruppati, tasmā
rūpanti vuccatīti attho. Ruppatīti ca 3- kuppati ghaṭiyati pīḷiyati, bhijjatīti
attho. Evaṃ iminā ettakena ṭhānena ruppanaṭṭhena rūpaṃ vuttaṃ. Ruppanalakkhaṇena
rūpantipi vattuṃ vaṭṭati. Ruppanalakkhaṇaṃ hi etaṃ.
     Sītenapi ruppatītiādīsu pana sītena tāva ruppanaṃ lokantarikaniraye pākaṭaṃ.
Tiṇṇaṃ tiṇṇaṃ hi cakkavāḷānaṃ antare ekeko lokantarikanirayo nāma hoti
aṭṭhayojanasahassappamāṇo, yassa neva heṭṭhā paṭhavī atthi, na upari candimasuriyadīpa-
maṇiāloko. Niccandhakāro. Tattha nibbattasattānaṃ tigāvuto attabhāvo hoti. Te
@Footnote: 1 Ma. pucchitabbadhammanidassanaṃ              2 saṃ. kha. 17/79/71
@3 cha.Ma. ca-saddo na dissati
Vagguliyo viya pabbatapāde dīghaputhulehi nakhehi laggitvā avaṃsirā olambanti. Yadā
saṃsappantā aññamaññassa hatthapāsagatā honti, atha "bhakkho no laddho"ti
maññamānā tattha byāvaṭā viparivattitvā lokasandhārake udake patanti. Sītavāte
paharantepi vipakkamadhukaphalāni 1- viya chijjitvā udake patanti. Patitamattāva
accantakhārena sītodakena chinnacammanahārumaṃsaaṭṭhīhi bhijjamānehi tattatele
patitapiṭṭhapiṇḍi 2- viya paṭapaṭāyamānā viliyanti. Evaṃ sītena ruppanaṃ
lokantarikaniraye pākaṭaṃ. Mahiṃsakaraṭṭhādīsupi himapātasītalesu padesesu etaṃ
pākaṭameva. Tattha hi sattā sītena bhinnacchinnasarīrā jīvitakkhayampi pāpuṇanti.
     Uṇhena ruppanaṃ avīcimahāniraye pākaṭaṃ. Tattha hi tattāya lohapaṭhaviyā
nipajjāpetvā pañcavidhabandhanādikaraṇakāle sattā mahādukkhaṃ anubhavanti.
     Jighacchāya ruppanaṃ pittivisaye 3- ceva dubbhikkhakāle ca pākaṭaṃ. Pittivisayasmiṃ
hi sattā dve tīṇi buddhantarāni kiñcideva āmisaṃ hatthena gahetvā mukhe
pakkhipantā nāma na honti. Antoudaraṃ ādittasusirarukkho viya hoti.
Dubbhikkhakāle 4- kañjikamattampi alabhitvā maraṇappattānaṃ pamāṇaṃ nāma natthi.
     Pipāsāya ruppanaṃ kālakañjikādīsu pākaṭaṃ. Tattha hi sattā dve tīṇi
buddhantarāni hadayatemanamattaṃ vā jivhātemanamattaṃ vā udakabinduṃ laddhuṃ na
sakkonti. Pānīyaṃ pivissāmāti nadīgatānampi 5- nadī vālikāthalaṃ 6- sampajjati.
Mahāsamuddaṃ pakkhantānampi 7- mahāsamuddo piṭṭhipāsāṇo hoti. Te sussantā
balavadukkhapīḷitā vicaranti.
     Eko kira kālakañjikaasuro pipāsaṃ adhivāsetuṃ asakkonto yojanagambhīravitthāraṃ
mahāgaṅgaṃ otari. Tassa gatagataṭṭhāne udakaṃ chijjati, dhūmo uggacchati,
@Footnote: 1 cha.Ma. pakkamadhukaphalāni           2 Sī. patitapiṭṭhapiṇḍaṃ
@3 cha.Ma. petti... evamuparipi      4 cha.Ma. dubbhikkhe
@5 cha.Ma. nadiṃ gatānampi            6 cha.Ma....talaṃ    7 Ma. pakkhandānampi
Tatte piṭṭhipāsāṇe caṅkamanakālo viya hoti. Tassa udakasaddaṃ sutvā ito cito
ca vicarantasseva ratti vibhāyi. Atha naṃ pātova bhikkhācāraṃ gacchantā tiṃsamattā
piṇḍapātacārikā bhikkhū disvā "ko nāma tvaṃ sappurisā"ti pucchiṃsu. Petosmi 1-
bhanteti. Kiṃ pariyesasīti. Pānīyaṃ bhanteti. Ayaṃ gaṅgā paripuṇṇā, kiṃ tvaṃ na
passasīti. Na upakappati bhanteti. Tenahi gaṅgāpiṭṭhepi nipajja, mukhe te pānīyaṃ
āsiñcissāmāti. So vālikāpuline uttāno nipajji. Bhikkhū tiṃsamatte patte
nīharitvā udakaṃ āharitvā āharitvā tassa mukhe āsiñciṃsu. Tesaṃ tathā
karontānaṃyeva velā upakaṭṭhā jātā. Tato "bhikkhācārakālo amhākaṃ sappurisa,
kacci te assādamattā 2- laddhā"ti āhaṃsu. Peto "sace me bhante tiṃsamattānaṃ
ayyānaṃ tiṃsamattehi pattehi āsittaudakato aḍḍhapasatamattampi paragalagataṃ,
petattabhāvato mokkho mā hotū"ti āha. Evaṃ pipāsāya ruppanaṃ pittivisaye pākaṭaṃ.
     Ḍaṃsādīhi samphassehi 3- ruppanaṃ ḍaṃsamakkhikādisambahulesu padesesu pākaṭaṃ.
Ettha ca ḍaṃsāti piṅgalamakkhikā. Makasāti makasāva. Vātāti kucchivātapiṭṭhivātādivasena
veditabbā. Sarīrasmiṃ hi vātarogo uppajjitvā hatthapādapiṭṭhiādīni bhindati,
kāṇaṃ karoti, khujjaṃ karoti, pīṭhasappiṃ karoti. Ātapoti suriyātaPo. Tena ruppanaṃ
marukantārādīsu pākaṭaṃ. Ekā kira itthī marukantāre rattiṃ satthato ohīnā
divā suriye uggacchante vālikāya tapamānāya pāde ṭhapetuṃ asakkontī sīsato
pacchiṃ otāretvā akkami. Kamena pacchiyā uṇhābhitattāya ṭhātuṃ asakkontī
tassā upari sāṭakaṃ ṭhapetvā akkami. Tasmimpi santatte aṅkena gahitaṃ puttakaṃ
adhomukhaṃ nipajjāpetvā kandantaṃ kandantaṃ akkamitvā tena saddhiṃ 4- tasmiṃyeva
ṭhāne uṇhābhitattā kālamakāsi.
@Footnote: 1 cha.Ma. petohamasmi              2 Ma. assāsamattā
@3 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati        4 cha.Ma. saddhiṃ tena
     Siriṃsapāti yekeci dīghajātikā sattā 1- sarantā gacchanti, tesaṃ samphassena
ruppanaṃ āsīvisadaṭṭhakālādīnaṃ 2- vasena veditabbaṃ.
     Idāni "yaṅkiñci rūpan"ti padena saṅgahitaṃ pañcavīsatikoṭṭhāsachannavuti-
koṭṭhāsappabhedaṃ sabbampi rūpaṃ atītādikoṭṭhāsesu pakkhipitvā dassetuṃ
atītānāgatapaccuppannanti āha. Tato paraṃ tadeva ajjhattadukādīsu catūsu dukesu
pakkhipitvā dassetuṃ ajjhattaṃ vā bahiddhā vātiādi vuttaṃ. Tato paraṃ sabbampetaṃ
ekādasasu padesesu pariyādiyitvā dassitaṃ rūpaṃ ekato piṇḍaṃ katvā dassetuṃ
tadekajjhantiādi vuttaṃ.
     Tattha tadekajjhanti taṃ ekajjhaṃ. Abhisaññūhitvāti abhisaṃharitvā.
Abhisaṅkhipitvāti saṅkhepaṃ katvā. Idaṃ vuttaṃ hoti:- sabbampetaṃ vuttappakāraṃ
rūpaṃ ruppanalakkhaṇasaṅkhāte ekavidhabhāve paññāya ekarāsiṃ 3- katvā rūpakkhandho nāmāti
vuccatīti. Etena sabbampi rūpaṃ ruppanalakkhaṇe rāsibhāvūpagamanena rūpakkhandhoti
dassitaṃ hoti. Na hi rūpato añño rūpakkhandho nāma atthi. Yathā ca rūpaṃ, evaṃ
vedanādayopi vedayitalakkhaṇādīsu rāsibhāvūpagamanena. Na hi vedanādīhi aññe
vedanākkhandhādayo nāma atthi.
     [3] Idāni ekekasmiṃ okāse pakkhittarūpaṃ visuṃ visuṃ bhājetvā
dassento tattha katamaṃ rūpaṃ atītantiādimāha. Tattha tatthāti ekādasasu
okāsesu pakkhipitvā ṭhapitamātikāya bhummaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti:- "atītānāgata-
paccuppannan"tiādinā nayena ṭhapitāya mātikāya yaṃ atītaṃ rūpanti vuttaṃ. Taṃ
katamanti. Iminā upāyena sabbapucchāsu attho veditabbo. Atītaṃ niruddhantiādīni
padāni nikkhepakaṇḍassa atītattikabhājanīyavaṇṇanāya 4- vuttāneva. Cattāro
ca mahābhūtāti idaṃ atītanti vuttarūpassa sabhāvadassanaṃ. Yathā cettha, evaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati        2 cha.Ma. āsivisadaṭṭhādīnaṃ
@3 cha.Ma. rāsiṃ                   4 saṅgaṇī. A. 1/1044/419
Sabbattha attho veditabbo. Iminā idaṃ dasseti:- atītaṃ rūpampi bhūtāni ceva
bhūtāni upādāya nibbattarūpañca, anāgatampi .pe. Dūrasantikampi. Na hi bhūtehi
ceva bhūtāni upādāya pavattarūpato ca aññaṃ rūpaṃ nāma atthīti.
     Aparo nayo:- atītaṃsena saṅgahitanti atītakoṭṭhāseneva saṅgahitaṃ, ettheva
gaṇanaṃ kataṃ. Kinti? cattāro ca mahābhūtā catunnaṃ ca mahābhūtānaṃ upādāyarūpanti.
Evaṃ sabbattha attho veditabbo. Anāgatapaccuppannaniddesapadānipi
heṭṭhā vuttatthāneva.
     Idaṃ pana atītānāgatapaccuppannaṃ nāma suttantapariyāyato
abhidhammaniddesatoti duvidhaṃ. Taṃ suttantapariyāye bhavena paricchinnaṃ. Paṭisandhito hi
paṭṭhāya atītabhavesu nibbattarūpaṃ anantarabhave vā nibbattarūpaṃ 1- hotu
kappakoṭisatasahassamatthake vā, sabbaṃ atītameva nāma. Cutito paṭṭhāya anāgatabhavesu
nibbattanakarūpaṃ anantarabhave vā nibbattarūpaṃ 1- hotu kappakoṭisatasahassamatthake
vā, sabbaṃ anāgatameva nāma. Cutipaṭisandhiantare pavattarūpaṃ 2- paccuppannaṃ nāma.
Abhidhammaniddese pana khaṇena paricchinnaṃ. Tayo hi rūpassa khaṇā uppādo
ṭhiti bhaṅgoti. Ime tayo khaṇe patvā niruddhaṃ rūpaṃ samanantaraniruddhaṃ vā hotu
atīte kappakoṭisatasahassamatthake vā, sabbaṃ atītameva nāma. Tayo khaṇe
asampattaṃ rūpaṃ ekacittakkhaṇamattena vā asampattaṃ hotu anāgate
kappakoṭisatasahassamatthake vā, sabbaṃ anāgatameva nāma. Ime tayo khaṇe sampattaṃ rūpaṃ
pana paccuppannaṃ nāma. Tattha kiñcāpi idaṃ suttantabhājanīyaṃ, evaṃ santepi
abhidhammaniddeseneva atītānāgatapaccuppannaṃ rūpaṃ niddiṭṭhanti veditabbaṃ.
     Aparo nayo:- idaṃ hi rūpaṃ addhāsantatisamayakhaṇavasena catudhā atītaṃ nāma
hoti. Tathā anāgatapaccuppannaṃ. Addhāvasena tāva ekassa ekasmiṃ bhave
paṭisandhito pubbe atītaṃ, cutito uddhaṃ anāgataṃ, ubhinnamantare paccuppannaṃ.
@Footnote: 1 cha.Ma. nibbattaṃ                2 Sī. yaṃ taṃ rūpaṃ
Santativasena sabhāgaekautusamuṭṭhānaṃ ekāhārasamuṭṭhānañca pubbāpariyavasena
pavattamānampi paccuppannaṃ, tato pubbe visabhāgautuāhārasamuṭṭhānaṃ atītaṃ, pacchā
anāgataṃ. Cittajaṃ ekavīthiekajavanaekasamāpattisamuṭṭhānaṃ paccuppannaṃ, tato pubbe
atītaṃ, pacchā anāgataṃ. Kammasamuṭṭhānassa pāṭiyekkaṃ santativasena atītādibhedo
natthi, tesaññeva pana utuāhāracittasamuṭṭhānānaṃ upatthambhakavasena tassa
atītādibhedo 1- veditabbo. Samayavasena ekamuhuttapubbaṇhasāyaṇharattindivādīsu 2-
samayesu santānavasena pavattamānaṃ taṃ taṃ samayaṃ paccuppannaṃ nāma, tato pubbe
atītaṃ, pacchā anāgataṃ. Khaṇavasena uppādādikkhaṇattayapariyāpannaṃ paccuppannaṃ
nāma, tato pubbe atītaṃ, pacchā anāgataṃ.
     Apica atikkantahetupaccayakiccaṃ atītaṃ, niṭṭhitahetukiccamaniṭṭhitapaccayakiccaṃ
paccuppannaṃ, ubhayakiccamasampattaṃ anāgataṃ. Sakiccakkhaṇe vā paccuppannaṃ, tato
pubbe atītaṃ, pacchā anāgataṃ. Ettha ca khaṇādikathāva nippariyāyā, sesā
sappariyāyā. Tāsu nippariyāyakathā idhādhippetā. Ajjhattadukassāpi niddesapadāni
heṭṭhā ajjhattattikaniddese 3- vuttatthāneva. Oḷārikādīni rūpakaṇḍavaṇṇanāyaṃ 4-
vuttatthāneva.
     [6] Hīnadukaniddese tesaṃ tesaṃ sattānanti bahūsu sattesu sāmivacanaṃ.
Aparassāpi aparassāpīti hi vuccamāne divasampi kappasatasahassampi vadanto
ettakameva vadeyya. Iti satthā dvīheva padehi anavasesasatte pariyādiyanto
"tesaṃ tesaṃ sattānan"ti āha. Ettakena hi sabbampi aparadīpanaṃ siddhaṃ hoti.
Uññātanti avamaññātaṃ. 5- Avaññātanti vambhetvā ñātaṃ, rūpantipi na viditaṃ.
Hīḷitanti aggahetabbaṭṭhena khittaṃ chaḍḍitaṃ, jigucchitantipi vadanti. Paribhūtanti
kimetenāti vācāya paribhavitaṃ. Acittīkatanti na garukataṃ. Hīnanti lāmakaṃ. Hīnamatanti
@Footnote: 1 Ma. atītādibhāvo            2 cha.Ma....sāyanha...
@3 saṅgaṇī. A. 1/1050/419     4 saṅgaṇī. A. 1/674/396   5 cha.Ma. avamataṃ
Hīnanti mataṃ lāmakaṃ katvā ñātaṃ. Hīnasammatanti hīnanti loke sammataṃ, hīnehi
vā sammataṃ gūthabhakkhehi gūtho viya. Aniṭṭhanti appiyaṃ, paṭilābhatthāya vā apariyesitaṃ.
Sacepi naṃ koci pariyeseyya, pariyesatu. Etassa pana ārammaṇassa etadeva
nāmaṃ. Akantanti akāmitaṃ, nissirikaṃ vā. Amanāpanti na manasmiṃ appitaṃ. Tādisaṃ
hi ārammaṇaṃ manasmiṃ na appiyati. Athavā manaṃ appāyati vaḍḍhetīti manāpaṃ, na
manāpaṃ amanāpaṃ.
     Aparo nayo:- aniṭṭhaṃ sampattivirahato. Taṃ ekantena kammasamuṭṭhānesu
akusalakammasamuṭṭhānaṃ. Akantaṃ sukhassa ahetubhāvato. Amanāpaṃ dukkhassa hetubhāvato.
Rūpā saddāti idamassa sabhāvadīpanaṃ. Imasmiṃ hi pade akusalakammajavasena aniṭṭhā
pañca kāmaguṇā vibhattā. Kusalakammajaṃ hi 1- aniṭṭhaṃ nāma natthi, sabbaṃ
iṭṭhameva.
     Paṇītapadaniddeso vuttapaṭipakkhanayena veditabbo. Imasmiṃ pana pade
kusalakammajavasena iṭṭhā pañca kāmaguṇā vibhattā. Kusalakammajaṃ hi aniṭṭhaṃ nāma
natthi, sabbaṃ iṭṭhameva. Yathā ca kammajesu, evaṃ utusamuṭṭhānādīsupi iṭṭhāniṭṭhatā
atthi, evaṃ 2- imasmiṃ duke iṭṭhāniṭṭhārammaṇaṃ paṭivibhattanti veditabbaṃ. Ayaṃ
tāva ācariyānaṃ samānatthakathā. Vitaṇḍavādī panāha:- iṭṭhāniṭṭhaṃ nāma pāṭiyekkaṃ
paṭivibhattaṃ natthi, tesaṃ tesaṃ rucivasena kathitaṃ. Yathāha:-
       "manāpapariyantaṃ khvāhaṃ mahārāja pañcasu kāmaguṇesu agganti
    vadāmi. Te ca 3- mahārāja rūpā ekaccassa manāpā honti, ekaccassa
    amanāpā honti, te ca 3- mahārāja saddā. Gandhā. Rasā. Phoṭṭhabbā
    ekaccassa manāpā honti, ekaccassa amanāpā hontī"ti. 4-
@Footnote: 1 cha.Ma. pana              2 cha.Ma. atthi evāti
@3 cha.Ma. teva             4 saṃ. sa. 15/123/97
     Evaṃ yasmā teyeva rūpādayo eko assādeti abhinandati, tattha lobhaṃ
uppādeti. Eko kujjhati paṭihaññati, tattha dosaṃ uppādeti. Ekaccassa 1-
iṭṭhā honti kantā manāpā, ekaccassa 1- aniṭṭhā akantā amanāpā. Eko
ca ete "iṭṭhā kantā manāpā"ti dakkhiṇato gaṇhāti, eko "aniṭṭhā
akantā amanāpā"ti vāmato gaṇhāti. 2- Tasmā iṭṭhāniṭṭhaṃ nāma pāṭiyekkaṃ
paṭivibhattaṃ nāma natthi. Paccantavāsīnaṃ hi gaṇḍuppādāpi iṭṭhā honti kantā
manāpā, majjhimadesavāsīnaṃ atijegucchā. Tesañca moramaṃsādīni iṭṭhāni honti,
itaresaṃ tāni atijegucchānīti.
     So vattabbo "kiṃ pana tvaṃ iṭṭhāniṭṭhārammaṇaṃ pāṭiyekkaṃ paṭivibhattaṃ
nāma natthīti vadesī"ti. Āma natthīti vadāmi. Puna tatheva yāvatatiyaṃ patiṭṭhāpetvā
pañho pucchitabbo "nibbānaṃ nāma iṭṭhaṃ udāhu aniṭṭhan"ti. Jānamāno
iṭṭhanti vakkhati. Sacepi na vadeyya, mā vadetu, 3- nibbānaṃ pana ekantaiṭṭhameva.
Nanu ca 4- eko nibbānassa vaṇṇe kathiyamāne kujjhitvā "tvaṃ nibbānassa
vaṇṇaṃ kathesi, kiṃ tattha annapānaṃ mālāgandhavilepanaṃ sayanacchādanaṃ samiddhā
pañca kāmaguṇā atthī"ti vatvā natthīti vutte "alaṃ tava nibbānenā"ti
nibbānassa vaṇṇe kathiyamāne kujjhitvā ubho kaṇṇe thakesīti? 5- iṭṭhetaṃ, 6-
etassa pana vasena tava vāde nibbānaṃ aniṭṭhaṃ nāma hotu. 7- Na panetaṃ
evaṃ gahetabbaṃ. Eso hi viparītasaññāya katheti. Saññāvipallāsena ca tadevārammaṇaṃ
ekaccassa iṭṭhaṃ hoti, ekaccassa aniṭṭhaṃ.
     Iṭṭhāniṭṭhārammaṇaṃ pana pāṭiyekkaṃ paṭivibhattaṃ 8- atthīti. Kassa vasena
vibhattanti, majjhimakasattassa. Idaṃ hi na atiissarānaṃ
mahāsammatamahāsudassanadhammāsokādīnaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. ekassa              2 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati    3 cha.Ma. vadatu
@4 cha.Ma. ayaṃ saddo na dissati     5 cha.Ma. thaketīti
@6 Sī. atthetaṃ                7 cha. hoti      8 cha.Ma. vibhattaṃ
Vasena vibhattaṃ. Tesaṃ hi dibbakappampi ārammaṇaṃ amanāpaṃ
upaṭṭhāti. Atiduggatānampi 1- dullabhannapānānaṃ vasena avibhattaṃ. 2- Tesaṃ hi
kaṇājakabhattasitthānipi pūtimaṃsarasopi atimadhuro amatasadiso ca hoti. Majjhimakānaṃ pana
gaṇakamahāmattaseṭṭhikuṭumbikavāṇijakādīnaṃ kālena iṭṭhaṃ kālena aniṭṭhaṃ labhamānānaṃ
vasena vibhattaṃ. Evarūpā hi iṭṭhāniṭṭhaṃ paricchindituṃ sakkontīti.
     Tipiṭakacūḷābhayatthero 3- panāha:- iṭṭhāniṭṭhaṃ nāma vipākavaseneva paricchinnaṃ,
na javanavasena. Javanaṃ pana saññāvipallāsavasena iṭṭhasmiṃyeva rajjati, iṭṭhasmiṃyeva
dussati. Aniṭṭhasmiṃyeva rajjati, aniṭṭhasmiṃyeva dussatīti. Vipākavaseneva panetaṃ
ekantato paricchijjati. Na hi sakkā vipākacittaṃ vañcetuṃ. Sace ārammaṇaṃ iṭṭhaṃ
hoti, kusalavipākaṃ uppajjati. Sace aniṭṭhaṃ, akusalavipākaṃ uppajjatīti. Kiñcāpi
hi micchādiṭṭhikā buddhaṃ vā saṃghaṃ vā mahācetiyādīni vā uḷārāni ārammaṇāni
disvā akkhīni pidahanti, domanassaṃ āpajjanti, dhammasaddaṃ sutvā kaṇṇe
thakenti. Cakkhuviññāṇasotaviññāṇādīni 4- pana tesaṃ kusalavipākāneva honti.
     Kiñcāpi gūthasūkarādayo gūthagandhaṃ ghāyitvā khādituṃ labhissāmāti somanassajātā
honti, gūthadassane pana nesaṃ cakkhuviññāṇaṃ tassa gandhaghāyane ghānaviññāṇaṃ
rasasāyane jivhāviññāṇañca akusalavipākameva hoti. Bandhitvā varasayane
sayāpitasūkaro ca kiñcāpi viravati, saññāvipallāsena panassa javanasmiṃyeva domanassaṃ
uppajjati, kāyaviññāṇaṃ kusalavipākameva. Kasmā? ārammaṇassa iṭṭhatāya.
     Apica dvāravasenapi iṭṭhāniṭṭhatā veditabbā. Sukhasamphassaṃ hi gūthakalalaṃ
cakkhudvāraghānadvāresu aniṭṭhaṃ, kāyadvāre iṭṭhaṃ hoti. Cakkavattino maṇiratanena
pothiyamānassa 5- suvaṇṇasūle uttāsitassa ca maṇiratanasuvaṇṇasūlāni cakkhudvāre
iṭṭhāni honti, kāyadvāre aniṭṭhāni. Kasmā? mahādukkhassa uppādanato. Evaṃ
iṭṭhāniṭṭhaṃ ekantato vipākeneva paricchijjatīti veditabbaṃ.
@Footnote: 1 cha.Ma. pi-saddo na dīssatī         2 cha.Ma. vibhattaṃ
@3 Sī. tipiṭakacūḷanāgatthero          4 cha.Ma....sotaviññāṇāni
@5 Ma. phoṭiyamānassa
     Taṃ taṃ vā panāti ettha na heṭṭhimanayo oloketabbo. Na hi bhagavā
sammatimanāpaṃ 1- bhindati. Puggalamanāpaṃ pana bhindati. Tasmā taṃtaṃvāpanakavaseneva 2-
upādāyupādāya hīnappaṇītatāva kathetabbā. 3- Nerayikānaṃ hi rūpaṃ koṭippattaṃ
hīnaṃ nāma, taṃ upādāya tiracchānesu nāgasupaṇṇānaṃ rūpaṃ paṇītaṃ nāma. Tesaṃ
rūpaṃ hīnaṃ, taṃ upādāya petānaṃ rūpaṃ paṇītaṃ nāma. Tesampi hīnaṃ, taṃ upādāya
jānapadānaṃ rūpaṃ paṇītaṃ nāma. Tesampi hīnaṃ, taṃ upādāya gāmabhojakānaṃ rūpaṃ paṇītaṃ
nāma. Tesampi hīnaṃ, taṃ upādāya janapadasāmikānaṃ rūpaṃ paṇītaṃ nāma. Tesampi
hīnaṃ, taṃ upādāya padesarājūnaṃ rūpaṃ paṇītaṃ nāma. Tesampi hīnaṃ, taṃ upādāya
cakkavattirañño rūpaṃ paṇītaṃ nāma. Tassāpi hīnaṃ, taṃ upādāya bhummānaṃ devānaṃ
rūpaṃ paṇītaṃ nāma. Tesampi hīnaṃ, taṃ upādāya cātummahārājikānaṃ devānaṃ rūpaṃ
paṇītaṃ nāma. Tesampi hīnaṃ, taṃ upādāya tāvatiṃsānaṃ devānaṃ rūpaṃ paṇītaṃ nāma.
.pe. Akaniṭṭhakadevānaṃ 4- pana rūpaṃ matthakappattaṃ paṇītaṃ nāma.
      [7] Dūradukaniddese itthindriyādīni heṭṭhā vibhattāneva. Imasmiṃ pana duke
duppariggahaṭṭhena lakkhaṇaduppaṭivijjhatāya sukhumarūpaṃ dūreti kathitaṃ, supariggahaṭṭhena
5- lakkhaṇasupaṭivijjhatāya oḷārikarūpaṃ santiketi. Kabaḷiṅkārāhārapariyosāneva 6-
niyyātanaṭṭhānepi "idaṃ vuccati rūpaṃ dūre"ti na niyyātitaṃ. 7- Kasmā? duvidhaṃ hi
dūre nāma lakkhaṇato ca okāsato cāti. Tattha lakkhaṇato dūreti na kathitaṃ.
Taṃ okāsato kathetabbaṃ. Tasmā dūreti akathitaṃ oḷārikarūpaṃ okāsato dūreti
dassetuṃ aniyyātetvāva yaṃ vā panaññampītiādimāha. Santikapadaniddesepi eseva
nayo. Tattha anāsanneti na āsanne. Anupakaṭṭheti nissaṭṭhe. 8- Dūreti dūramhi.
Asantiketi na santike. Idaṃ vuccati rūpaṃ dūreti idaṃ paṇṇarasavidhaṃ sukhumarūpaṃ
lakkhaṇato dūre, dasavidhaṃ pana oḷārikarūpaṃ yevāpanakavasena okāsato dūreti vuccati.
Santikapadaniddeso uttānatthoyeva.
@Footnote: 1 cha.Ma. sammuti..... evamuparipi    2 cha.Ma. taṃtaṃvāpanavaseneva
@3 cha.Ma. hīnappaṇītatā veditabbā     4 cha.Ma. akaniṭṭha...  5 cha.Ma. sukhapariggahaṭṭhena
@6 cha.Ma. kabaḷīkārāhārapariyosāne ca   7 Sī. na kathitaṃ        8 cha.Ma. nissaṭe
     Idaṃ vuccati rūpaṃ santiketi idaṃ dasavidhaṃ oḷārikarūpaṃ lakkhaṇato santike,
pañcadasavidhaṃ pana sukhumarūpaṃ yevāpanakavasena okāsato santiketi vuccati. Kittakato
paṭṭhāya pana rūpaṃ okāsavasena santike nāma, kittakato paṭṭhāya 1- dūre nāmāti?
pakatikathāya kathentānaṃ dvādasahattho savanūpacāro nāma hoti. Tassa orato
rūpaṃ santike, parato dūre. Tattha sukhumarūpaṃ dūre hontaṃ lakkhaṇatopi okāsatopi dūre
hoti. Santike hontaṃ pana okāsatova santike hoti, na lakkhaṇato. Oḷārikarūpaṃ
santike hontaṃ lakkhaṇatopi okāsatopi santike hoti. Dūre hontaṃ okāsatova
dūre hoti, na lakkhaṇato.
     Taṃ taṃ vā panāti ettha heṭṭhimanayo na oloketabbo. Heṭṭhā hi
bhindamāno gato. Idha pana na lakkhaṇato dūraṃ bhindati, okāsato dūrameva
bhindati. Upādāyupādāya dūrasantikaṃ hi ettha dassitaṃ. Attano hi rūpaṃ santike
nāma, antokucchigatassāpi parassa dūre. Antokucchigatassa santike, bahi ṭhitassa
dūre. Ekamañce sayitassa santike, bahipamukhe ṭhitassa dūre. Antopariveṇe rūpaṃ
santike, bahipariveṇe dūre. Antosaṃghārāme rūpaṃ santike, bahisaṃghārāme dūre.
Antosīmāya rūpaṃ santike, bahisīmāya dūre. Antogāmakhette rūpaṃ santike,
bahigāmakhette dūre. Antojanapade rūpaṃ santike, bahijanapade dūre.
Antorajjasīmāya rūpaṃ santike, bahirajjasīmāya dūre. Antosamudde rūpaṃ santike,
bahisamudde dūre. 2- Antocakkavāḷe rūpaṃ santike, bahicakkavāḷe dūreti.
                        Ayaṃ rūpakkhandhaniddeso.
                           ----------
                        2. Vedanākkhandhaniddesa
      [8] Vedanākkhandhaniddesādīsu heṭṭhā vuttasadisaṃ pahāya apubbameva
vaṇṇayissāma. Yā kāci vedanāti catubhūmikavedanaṃ pariyādiyati. Sukhā
vedanātiādīni atītādivasena niddiṭṭhavedanaṃ sabhāvato dassetuṃ vuttāni. Tattha sukhā
@Footnote: 1 Sī. paṭṭhāya pana       2 cha.Ma. rūpaṃ dūre
Vedanā atthi kāyikā, atthi cetasikā. Tathā dukkhā vedanā. Adukkhamasukhā pana
cakkhvādayo 1- pasādakāye sandhāya pariyāyena atthi kāyikā, atthi cetasikāti
vuttā. 2- Tattha sabbāpi kāyikā kāmāvacarā, tathā cetasikā dukkhā vedanā. Cetasikā
sukhā pana tebhūmikā. Adukkhamasukhā catubhūmikā. Tassā sabbappakārāyapi santativasena
khaṇādivasena ca atītādibhāvo veditabbo.
     Tattha santativasena ekavīthiekajavanaekasamāpattipariyāpannā
ekavidhavisayasamāyogappavattā 3- ca paccuppannā, tato pubbe atītā, pacchā anāgatā.
Khaṇādivasena khaṇattayapariyāpannā pubbantāparantamajjhagatā sakiccañca kurumānā
vedanā paccuppannā, tato pubbe atītā, pacchā anāgatā. Tattha khaṇādivasena 4-
atītādibhāvaṃ sandhāya ayaṃ niddeso katoti veditabbo.
     [11] Oḷārikasukhumaniddese akusalā vedanātiādīni jātito oḷārikasukhumabhāvaṃ
dassetuṃ vuttāni. Dukkhā vedanā oḷārikātiādīni sabhāvato. Asamāpannassa
vedanātiādīni puggalato. Sāsavātiādīni lokiyalokuttarato oḷārikasukhumabhāvaṃ
dassetuṃ vuttāni, tattha akusalā tāva sadarathaṭṭhena dukkhavipākaṭṭhena ca
oḷārikā. Kusalā niddarathaṭṭhena sukhavipākaṭṭhena ca sukhumā. Abyākatā
nirussāhaṭṭhena avipākaṭṭhena ca sukhumā, kusalākusalā saussāhaṭṭhena ca
savipākaṭṭhena ca oḷārikā. Abyākatā vuttanayeneva sukhumā.
     Dukkhā asātaṭṭhena dukkhaṭṭhena ca oḷārikā, sukhā sātaṭṭhena sukhaṭṭhena
ca sukhumā, adukkhamasukhā santaṭṭhena paṇītaṭṭhena ca sukhumā. Sukhadukkhā khobhanaṭṭhena
pharaṇaṭṭhena ca oḷārikā. Sukhā vedanāpi hi khobheti pharati, tathā dukkhā
vedanāpi. Sukhaṃ hi uppajjamānaṃ sakalasarīraṃ khobhentaṃ āluḷentaṃ abhisandayamānaṃ
maddayamānaṃ chādayamānaṃ sītodakaghaṭena āsiñcayamānaṃ viya uppajjati. Dukkhaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. cakkhādayo...evamuparipi     2 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati
@3 Sī....samāyogappattā           4 cha.Ma. khaṇādibhāvena
Uppajjamānaṃ tattathālaṃ 1- anto pavesentaṃ viya tiṇukkāya bahi jhāpayamānaṃ viya
uppajjati. Adukkhamasukhā pana vuttanayeneva sukhumā. Asamāpannassa pana vedanā
nānārammaṇe vikkhittabhāvato oḷārikā, samāpannassa vedanā ekattanimitteyeva
caratīti sukhumā. Sāsavā āsavuppattihetuto oḷārikā. Āsavavāro 2- nāma
ekantaoḷāriko. Anāsavā vuttavipariyāyena sukhumā.
     Tattha eko neva kusalattike kovido hoti, na vedanāttike. So kusalattikaṃ
rakkhāmīti vedanāttikaṃ bhindati, vedanāttikaṃ rakkhāmīti kusalattikaṃ bhindati, eko
tikaṃ rakkhāmīti bhummantaraṃ 3- bhindati, eko na bhindati. Kathaṃ? "sukhadukkhā vedanā
oḷārikā, adukkhamasukhā vedanā sukhumā"ti hi vedanāttike vuttaṃ. Taṃ eko
paṭikkhipati:- na sabbā adukkhamasukhā sukhumā. Sā hi kusalāpi atthi akusalāpi
abyākatāpi. Tattha kusalākusalā oḷārikā, abyākatā sukhumā. Kasmā? kusalattike
pāliyaṃ āgatattāti. Evaṃ kusalattiko rakkhito hoti, vedanāttiko pana bhinno.
     "kusalākusalā vedanā oḷārikā, abyākatā vedanā sukhumā"ti yampi 4-
kusalattike vuttaṃ, taṃ eko paṭikkhipati:- na sabbā abyākatā sukhumā. Sā
hi sukhāpi atthi dukkhāpi adukkhamasukhāpi. Tattha sukhadukkhā oḷārikā, adukkhamasukhā
sukhumā. Kasmā? vedanāttike pāliyaṃ āgatattāti. Evaṃ vedanāttiko rakkhito
hoti, kusalattiko pana bhinno. Kusalattikassa pana āgataṭṭhāne vedanāttikaṃ
anoloketvā vedanāttikassa āgataṭṭhāne kusalattikaṃ anoloketvā kusalādīnaṃ
kusalattikalakkhaṇena sukhādīnaṃ vedanāttikalakkhaṇena oḷārikasukhumattaṃ 5- kathento
na bhindati nāma.
     Yampi "kusalākusalā vedanā oḷārikā, abyākatā vedanā sukhumā"ti kusalattike
vuttaṃ, tatreko 6- "kusalā lokuttaravedanāpi samānā oḷārikā nāma, vipākā
antamaso dvipañcaviññāṇasahajātāpi samānā sukhumā nāma hotī"ti vadati. So evarūpaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. tattaphālaṃ         2 cha.Ma. āsavacāro    3 cha.Ma. bhūmantaraṃ. evamuparipi
@4 cha.Ma. yaṃ pana           5 cha.Ma.....sukhumataṃ     6 cha.Ma. tattheko
Santaṃ paṇītaṃ lokuttaravedanaṃ oḷārikaṃ nāma karonto dvipañcaviññāṇasampayuttaṃ
ahetukaṃ hīnaṃ jaḷaṃ vedanaṃ sukhumaṃ nāma karonto tikaṃ rakkhissāmīti bhummantaraṃ
bhindati nāma. Tattha tattha bhūmiyaṃ kusalaṃ pana taṃtaṃbhūmivipākeneva saddhiṃ yojetvā
kathento na bhindati nāma. Tatthāyaṃ 1- nayo:- kāmāvacarakusalā hi oḷārikā,
kāmāvacaravipākā sukhumā. Rūpāvacarārūpāvacaralokuttarakusalā oḷārikā,
rūpāvacarārūpāvacaralokuttaravipākā sukhumāti iminā hi nīhārena kathento na bhindati
nāma.
     Tipiṭakacūḷanāgatthero panāha "akusale oḷārikasukhumatā nāma na
uddharitabbā. Tañhi ekantaoḷārikameva. Lokuttarepi oḷārikasukhumatā na
uddharitabbā. Tañhi ekantasukhuman"ti. Imaṃ kathaṃ āharitvā tipiṭakacūḷābhayattherassa
kathayiṃsu "evaṃ therena kathitan"ti. Tipiṭakacūḷābhayatthero panāha 2- "sammāsambuddhena
abhidhammaṃ vatvā 3- ekapadassapi dvinnampi padānaṃ āgataṭṭhāne nayaṃ dātuṃ
yuttaṭṭhāne nayo adinno nāma natthi, nayaṃ kātuṃ yuttaṭṭhāne nayo akato
nāma natthi. Idha panekacco `ācāriyosmī'ti vicaranto akusale oḷārikasukhumataṃ
uddharayamāno 4- kukkuccāyati. Sammāsambuddhena pana lokuttarepi oḷārikasukhumatā
uddharitā"ti. Evañca pana vatvā idaṃ suttaṃ āhari "tatra bhante yāyaṃ paṭipadā
dukkhā dandhābhiññā, ayaṃ bhante paṭipadā ubhayeneva hīnā akkhāyati dukkhattā
ca dandhattā cā"ti. 5- Ettha hi catasso paṭipadā lokiyalokuttaramissabhā kathitā.
     Taṃ taṃ vā panāti ettha na heṭṭhimanayo oloketabbo, taṃtaṃvāpanakavaseneva
kathetabbaṃ. Duvidhā hi akusalā lobhasahagatā dosasahagatā ca. Tattha dosasahagatā
oḷārikā, lobhasahagatā sukhumā. Dosasahagatā 6- duvidhā niyatā aniyatā ca. Tattha
niyatā oḷārikā, aniyatā sukhumā. Niyatāpi kappaṭṭhitikā oḷārikā, nokappaṭṭhitikā
sukhumā. Kappaṭṭhitikāpi asaṅkhārikā oḷārikā, sasaṅkhārikāpi 7- sukhumā.
@Footnote: 1 cha.Ma. tatrāyaṃ         2 cha.Ma. āha        3 cha.Ma. patvā
@4 cha.Ma. uddharamāno      5 dī. pā. 11/152/91
@6 cha.Ma. dosasahagatāpi     7 cha.Ma. pi-saddo na dissati
Lobhasahagatāpi duvidhā diṭṭhisampayuttā ca diṭṭhivippayuttā ca. Tattha
diṭṭhisampayuttā oḷārikā, diṭṭhivippayuttā sukhumā. Diṭṭhisampayuttāpi niyatā
oḷārikā, aniyatā sukhumā. Sāpi asaṅkhārikā oḷārikā, sasaṅkhārikā sukhumā.
     Saṅkhepato akusalaṃ patvā yā vipākaṃ bahuṃ deti, sā oḷārikā, yā
appaṃ, sā sukhumā. Kusalaṃ patvā pana appavipākā oḷārikā, bahuvipākā
sukhumā. Catubbidhe kusale kāmāvacarakusalā oḷārikā, rūpāvacarakusalā sukhumā.
Sāpi oḷārikā, arūpāvacarakusalā sukhumā. Sāpi oḷārikā, lokuttarakusalā sukhumā.
Ayaṃ tāva bhūmīsu abhedato nayo.
     Bhedato pana kāmāvacarā dānasīlabhāvanāmayavasena tividhā. Tattha dānamayā
oḷārikā, sīlamayā sukhumā. Sāpi oḷārikā, bhāvanāmayā sukhumā. Sāpi duhetukā
tihetukāti duvidhā. Tattha duhetukā oḷārikā, tihetukā sukhumā. Tihetukāpi
sasaṅkhārikaasaṅkhārikabhedato duvidhā. Tattha sasaṅkhārikā oḷārikā, asaṅkhārikā
sukhumā. Rūpāvacare paṭhamajjhānakusalavedanā oḷārikā, dutiyajjhānakusalavedanā
.pe. Catutthajjhānakusalavedanā sukhumā. Sāpi oḷārikā, ākāsānañcāyatanakusalavedanā
sukhumā. Sāpi 1- oḷārikā .pe. Nevasaññānāsaññāyatanakusalavedanā
sukhumā. Sāpi oḷārikā, vipassanāsahajātā sukhumā. Sāpi oḷārikā,
sotāpattimaggasahajātā sukhumā. Sāpi oḷārikā .pe. Arahattamaggasahajātā
sukhumā.
     Catubbidhe vipāke kāmāvacaravipākavedanā oḷārikā, rūpāvacaravipākavedanā
sukhumā. Sāpi oḷārikā .pe. Lokuttaravipākavedanā sukhumā. Evaṃ tāva abhedato
nayo. 2-
@Footnote: 1 cha.Ma. ākāsānañcāyatanakusalavedanā        2 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati
      Bhedato pana kāmāvacaravipākā atthi ahetukā, atthi sahetukā. Sahetukāpi
atthi duhetukā, atthi tihetukā. Tattha ahetukā oḷārikā, sahetukā
sukhumā. Sāpi duhetukā oḷārikā, tihetukā sukhumā. Tatthāpi sasaṅkhārikā
oḷārikā, asaṅkhārikā sukhumā. Paṭhamajjhānavipākā oḷārikā,
dutiyajjhānavipākā sukhumā .pe. Catutthajjhānavipākā sukhumā. Sāpi oḷārikā,
ākāsānañcāyatanavipākā sukhumā. Sāpi oḷārikā .pe. Nevasaññānāsaññāyatanavipākā
sukhumā. Sāpi oḷārikā, sotāpattiphalavedanā sukhumā. Sāpi oḷārikā,
sakadāgāmiphalavedanā .pe. Arahattaphalavedanā sukhumā.
      Tīsu kiriyāsu kāmāvacarakiriyā vedanā oḷārikā, rūpāvacarakiriyā vedanā
sukhumā. Sāpi oḷārikā, arūpāvacarakiriyā vedanā sukhumā. Evaṃ tāva
abhedato. Bhedato pana ahetukādivasena bhinnāya kāmāvacarakiriyāya ahetukakiriyā
vedanā oḷārikā, sahetukā sukhumā. Sāpi duhetukā oḷārikā, tihetukā
sukhumā. Tatthāpi sasaṅkhārikā oḷārikā, asaṅkhārikā sukhumā. Paṭhamajjhāne kiriyā
vedanā oḷārikā, dutiye 1- sukhumā. Sāpi oḷārikā, tatiye .pe. Catutthe
sukhumā. Sāpi oḷārikā, ākāsānañcāyatanakiriyā vedanā sukhumā. Sāpi oḷārikā,
viññāṇañcāyatanakiriyā .pe. Nevasaññānāsaññāyatanakiriyā vedanā sukhumā. Yā
oḷārikā, sā hīnā. Yā sukhumā, sā paṇītā.
     [13] Dūradukaniddese akusalavedanā visabhāgaṭṭhena visaṃsaṭṭhena ca
kusalābyākatāhi dūre. Iminā nayena sabbapadesu dūratā veditabbā. Sacepi
hi akusalādivedanāsamaṅgino ca dukkhādivedanāsamaṅgino ca tayo tayo janā
ekamañce nisinnā honti, tesampi tā vedanā visabhāgaṭṭhena visaṃsaṭṭhena ca
@Footnote: 1 cha.Ma. dutiyajjhāne
Dūreyeva nāma. Samāpannavedanādisamaṅgīsupi eseva nayo. Akusalā pana akusalāya
sabhāgaṭṭhena sarikkhaṭṭhena ca santike nāma. Iminā nayena sabbapadesu santikatā
veditabbā. Sacepi hi akusalādivedanāsamaṅgīsu tīsu janesu eko kāmabhave
uppajjati, 1- eko rūpabhave, eko arūpabhave, tesampi tā vedanā sabhāgaṭṭhena
sarikkhaṭṭhena ca santikeyeva nāma. Kusalādivedanāsamaṅgīsupi eseva nayo.
     Taṃ taṃ vā panāti ettha heṭṭhimanayaṃ anoloketvā taṃtaṃvāpanakavaseneva kathetabbaṃ.
Kathentena ca na dūrato santikaṃ uddharitabbaṃ, santikato pana dūraṃ uddharitabbaṃ.
Duvidhā hi akusalā lobhasahagatā dosasahagatā ca. Tattha lobhasahagatā lobhasahagatāya
santike nāma, dosasahagatāya dūre nāma. Dosasahagatā dosasahagatāya santike
nāma, lobhasahagatāya dūre nāma. Dosasahagatāpi niyatā niyatāya santike nāmāti.
Evaṃ aniyatā. Kappaṭṭhitikaasaṅkhārikasasaṅkhārikabhedaṃ lobhasahagatādīsu ca
diṭṭhisampayuttādibhedaṃ sabbaṃ oḷārikadukaniddese vitthāritavaseneva 2- anugantvā
ekekakoṭṭhāsavedanā taṃtaṃkoṭṭhāsavedanāyaeva santike, itarā itarāya dūreti
veditabbāti.
                       Ayaṃ vedanākkhandhaniddeso.
                         --------------
                        3. Saññākkhandhaniddesa
     [14] Saññākkhandhaniddese yā kāci saññāti catubhūmikasaññaṃ pariyādiyati.
Cakkhusamphassajā saññātiādīni atītādivasena niddiṭṭhaṃ saññaṃ sabhāvato dassetuṃ
vuttāni. Tattha cakkhusamphassato cakkhusamphassasmiṃ vā jātā cakkhusamphassajā nāma.
Sesāsupi eseva nayo. Ettha ca purimā pañca cakkhupasādādivatthukāva,
manosamphassajā hadayavatthuvatthukāpi 3- avatthukāpi. Sabbāpi 4- catubhūmikasaññā.
@Footnote: 1 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati            2 cha.Ma. eva-saddo na dissati
@3 cha.Ma. hadayavatthukāpi. evamuparipi        4 cha.Ma. sabbā
     [17] Oḷārikadukaniddese paṭighasamphassajāti sappaṭighe cakkhupasādādayo
vatthuṃ katvā sappaṭighe rūpādayo ārabbha uppanno phasso paṭighasamphasso nāma,
tato jātā, 1- tasmiṃ vā jātā paṭighasamphassajā nāma. Cakkhusamphassajā saññā
.pe. Kāyasamphassajā saññātipi tassāyeva vatthuto nāmaṃ. Rūpasaññā .pe.
Phoṭṭhabbasaññātipi tassāyeva ārammaṇato nāmaṃ. Idaṃ pana vatthārammaṇato
nāmaṃ. Sappaṭighāni hi vatthūni nissāya sappaṭighāni ca ārammaṇāni ārabbha
uppattito esā "paṭighasamphassajā saññā"ti vuttā. Manosamphassajātipi pariyāyena
etissā nāmaṃ hotiyeva. Cakkhuviññāṇaṃ hi mano nāma, tena sahajāto phasso
manosamphasso nāma, tasmiṃ manosamphasse, tasmā vā manosamphassā jātāti
manosamphassajā. Tathā sotaghānajivhākāyaviññāṇaṃ mano nāma, tena sahajāto
phasso manosamphasso nāma, tasmiṃ manosamphasse, tasmā vā manosamphassā jātāti
manosamphassajā.
     Adhivacanasamphassajā saññātipi pariyāyena etissā nāmaṃ hotiyeva. Tayo
hi arūpino khandhā sayaṃ piṭṭhivaṭṭakā hutvā attano sahajātāya saññāya
adhivacanasamphassajā saññātipi nāmaṃ karonti, nippariyāyena pana paṭighasamphassajā
saññā nāma pañcadvārikasaññā, adhivacanasamphassajā saññā nāma
manodvārikasaññā. Tattha pañcadvārikasaññā oloketvāpi jānituṃ sakkāti oḷārikā.
Rajjitvā upanijjhāyantaṃ hi "rajjitvā upanijjhāyatī"ti, kujjhitvā
upanijjhāyanataṃ "kujjhitvā upanijjhāyatī"ti oloketvāva jānanti.
     Tatridaṃ vatthu:- dve kira itthiyo gāme 2- nisīditvā suttaṃ kantanti.
Dvīsu daharesu gāme carantesu eko purato gacchanto ekaṃ itthiṃ olokesi,
itarā taṃ pucchi "kasmā nu kho taṃ eso olokesī"ti. Na eso bhikkhu maṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati         2 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati
Visabhāgacittena olokesi, kaniṭṭhabhaginīsaññāya pana olokesīti, tesupi gāme
caritvā āsanasālāya nisinnesu itaro bhikkhu taṃ bhikkhuṃ pucchi "tayā sā itthī
olokitā"ti. Āma olokitāti. Kimatthāyāti. Mayhaṃ bhaginīsarikkhakāti 1- taṃ
olokesinti āha. Evaṃ pañcadvārikasaññā oloketvāpi jānituṃ sakkāti
veditabbā. Sā panesā pasādavatthukāeva. Keci pana javanappavattāti dīpenti.
Manodvārikasaññā pana ekamañce vā ekapīṭhevā nisīditvāpi aññaṃ cintentaṃ
vitakkentaṃ ca "kiṃ cintesi kiṃ vitakkesī"ti pucchitvā tassa vacanavaseneva
jānitabbato sukhumā. Sesaṃ vedanākkhandhasadisamevāti.
                       Ayaṃ saññākkhandhaniddeso.
                          -------------
                        4. Saṅkhārakkhandhaniddesa
     [20] Saṅkhārakkhandhaniddese ye keci saṅkhārāti catubhūmikasaṅkhāre
pariyādiyati. Cakkhusamphassajā cetanātiādīni atītādivasena niddiṭṭhasaṅkhāre sabhāvato
dassetuṃ vuttāni. Cakkhusamphassajātiādīni vuttatthāneva. Cetanāti heṭṭhimakoṭiyā
padhānasaṅkhāravasena vuttaṃ. Heṭṭhimakoṭiyā hi antamaso cakkhuviññāṇena saddhiṃ
pāliyaṃ āgatā cattāro saṅkhārā uppajjanti. Tesu cetanā padhānā, āyūhanaṭṭhena
pākaṭattā. Tasmā ayameva gahitā. Taṃsampayuttasaṅkhārā pana tāya gahitāya
gahitāva honti. Idhāpi purimā pañca cakkhupasādādivatthukāva, manosamphassajā
hadayavatthuvatthukāpi avatthukāpi. Sabbā catabhūmikacetanā. Sesaṃ
vedanākkhandhasadisamevāti.
                       Ayaṃ saṅkhārakkhandhaniddeso
                       ------------------
@Footnote: 1 cha.Ma. bhaginīsarikkhattā
                        5. Viññāṇakkhandhaniddesa
     [26] Viññāṇakkhandhaniddese yaṅkiñci viññāṇanti catubhūmikaviññāṇaṃ
pariyādiyati. Cakkhuviññāṇantiādīni atītādivasena niddiṭṭhaviññāṇaṃ sabhāvato
dassetuṃ vuttāni. Tattha cakkhuviññāṇādīni pañca cakkhupasādādivatthukāneva,
manoviññāṇaṃ hadayavatthuvatthukampi avatthukampi. Sabbaṃ catubhūmikaviññāṇaṃ. Sesaṃ
vedanākkhandhasadisamevāti.
                       Ayaṃ viññāṇakkhandhaniddeso.
                         --------------
                            Pakiṇṇakakathā
     idāni pañcasupi khandhesu samuggamato  pubbāparato addhānaparicchedato
ekuppādanānānirodhato nānuppādaekanirodhato ekuppādaekanirodhato
nānuppādanānānirodhato atītānāgatapaccuppannato ajjhattikabāhirato oḷārikasukhumato
hīnapaṇītato dūrasantikato paccayato samuṭṭhānato parinipphannato saṅkhatatoti
soḷasahākārehi pakiṇṇakaṃ veditabbaṃ.
     Tattha samuggamato 1- duvidho samuggamo gabbhaseyyakasamuggamo opapātikasamuggamoti.
Tattha gabbhaseyyakasamuggamo evaṃ veditabbo. Gabbhaseyyakasattānaṃ hi
paṭisandhikkhaṇe pañcakkhandhā apacchā apure ekato pātubhavanti. Tasmiṃ khaṇe
pātubhūtā kalalasaṅkhātā rūpasantati parittā hoti khuddakamakkhikāya ekavāyāmena
pātabbamattāti vatvā puna "atibahuṃ etaṃ, saṇhasūciyā tele pakkhipitvā ukkhittāya
paggharitvā agge ṭhitabindumattan"ti vuttaṃ. Tampi paṭikkhipitvā "ekakese telato
uddharitvā gahite tassa paggharitvā agge ṭhitabindumattan"ti vuttaṃ. Tampi
paṭikkhipitvā "imasmiṃ janapade manussānaṃ kese aṭṭhadhā phālite tato
ekakoṭṭhāsappamāṇo uttarakurukānaṃ keso, tassa pasannatilatelato uddhaṭassa agge
ṭhitabindumattan"ti
@Footnote: 1 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati
Vuttaṃ. Tampi paṭikkhipitvā "etaṃ bahuṃ, 1- jātiuṇṇā nāma sukhumā, tassā
ekaaṃsuno pasannatilatele pakkhipitvā uddhaṭassa paggharitvā agge
ṭhitabindumattan"ti vuttaṃ. Taṃ panetaṃ acchaṃ hoti vippasannaṃ anāvilaṃ parisuddhaṃ
pasannatilatelabindusamānaṃ. 2- Vuttampi cetaṃ:-
         tilatelassa yathā bindu         sappimaṇḍo anāvilo
         evaṃ vaṇṇapaṭibhāgaṃ            kalalanti pavuccatīti.
     Evaṃ parittāya rūpasantatiyā tīṇi santatisīsāni honti vatthudasakaṃ,
kāyadasakaṃ, itthiyā itthindriyavasena purisassa purisindriyavasena bhāvadasakanti.
Tattha vatthurūpaṃ tassa nissayāni cattāri mahābhūtāni tannissitā vaṇṇagandharasojā
jīvitanti idaṃ vatthudasakaṃ nāma. Kāyapasādo tassa nissayāni cattāri mahābhūtāni
tannissitā vaṇṇagandharasojā jīvitanti idaṃ kāyadasakaṃ nāma. Itthiyā itthībhāvo
purisassa purisabhāvo tassa nissayāni cattāri mahābhūtāni tannissitā
vaṇṇagandharasojā jīvitanti idaṃ bhāvadasakaṃ nāma.
     Evaṃ gabbhaseyyakānaṃ paṭisandhiyaṃ ukkaṭṭhaparicchedena samattiṃsa kammajarūpāni
rūpakkhandho nāma hoti. Paṭisandhicittena pana sahajātā vedanā vedanākkhandho,
saññā saññākkhanadho, saṅkhārā saṅkhārakkhandho, paṭisandhicittaṃ
viññāṇakkhandhoti evaṃ gabbhaseyyakānaṃ paṭisandhikkhaṇe pañcakkhandhā paripuṇṇā
honti. Sace pana napuṃsakapaṭisandhi hoti, bhāvadasakaṃ hāyati. Dvinnaṃ dasakānaṃ
vasena samavīsati kammajarūpāni rūpakkhandho nāma hoti. Vedanākkhandhādayo
vuttappakārāevāti evampi gabbhaseyyakānaṃ paṭisandhikkhaṇe pañcakkhandhā paripuṇṇā
honti.
     Imasmiṃ ṭhāne tisamuṭṭhānappaveṇī 3- kathetabbā bhaveyya. Taṃ pana akathetvā
opapātikasamuggamo nāma dassito. Opapātikānaṃ hi paripuṇṇāyatanānaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. bahu       2 cha.Ma.....bindusamānavaṇṇaṃ      3 cha.Ma. tisamuṭṭhānikappaveṇī
Paṭisandhikkhaṇe heṭṭhā vuttāni tīṇi cakkhusotaghānajivhādasakāni cāti satta
rūpasantati sīsāni pātubhavanti. Tattha cakkhudasakādīni kāyadasakasadisāneva. Napuṃsakassa
pana bhāvadasakaṃ natthi. Evaṃ paripuṇṇāyatanānaṃ opapātikānaṃ samasattati ceva samasaṭṭhī
ca kammajarūpāni rūpakkhandho nāma. Vedanākkhandhādayo vuttappakārāevāti evaṃ
opapātikānaṃ paṭisandhikkhaṇe pañcakkhandhā paripuṇṇā honti. Ayaṃ
opapātikasamuggamo nāma. Evaṃ tāva pañcakkhandhā samuggamato veditabbā.
     Pubbāparatoti evañca pana 1- gabbhaseyyakānaṃ apacchā apure uppannesu
pañcasu khandhesu kiṃ rūpaṃ paṭhamaṃ rūpaṃ samuṭṭhāpeti, udāhu arūpanti. Rūpaṃ rūpameva
samuṭṭhāpeti na arūpaṃ. Kasmā? paṭisandhicittassa na rūpajanakattā. Sabbasattānaṃ
hi paṭisandhicittaṃ, khīṇāsavassa cuticittaṃ, dve pañcaviññāṇāni, cattāri
arūpavipākānīti soḷasacittāni rūpaṃ na samuṭṭhāpenti. Tattha paṭisandhicittaṃ tāva
vatthuno dubbalatāya appatiṭṭhitatāya paccayavekallatāya āgantukatāya ca rūpaṃ
na samuṭṭhāpeti. Tattha hi sahajātavatthu uppādakkhaṇe dubbalaṃ hotīti
vatthuno dubbalatāya rūpaṃ na samuṭṭhāpeti. Yathā ca papāte patanto puriso
aññassa nissayo bhavituṃ na sakkoti, evaṃ etampi kammakkhittattā 2- papāte
patamānaṃ viya appatiṭṭhitaṃ. Iti kammakkhittattā appatiṭṭhitatāyapi rūpaṃ na
samuṭṭhāpeti.
     Paṭisandhicittañca vatthunā saddhiṃ apacchā apure uppannaṃ, tassa vatthu
purejātaṃ hutvā paccayo bhavituṃ na sakkoti. Sace sakkuṇeyya, rūpaṃ samuṭṭhāpeyya.
Yatrāpi vatthu purejātaṃ hutvā paccayo bhavituṃ sakkoti, paveṇī ghaṭiyati, tatrāpi
cittaṃ aṅgato aparihīnaṃyeva rūpaṃ samuṭṭhāpeti. Yadi hi cittaṃ ṭhānakkhaṇe vā
bhaṅgakkhaṇe vā rūpaṃ samuṭṭhāpeyya, paṭisandhicittampi rūpaṃ samuṭṭhāpeyya. Na
@Footnote: 1 cha.Ma. evaṃ pana               2 cha.Ma. kammavegakkhittattā
Pana cittaṃ tasmiṃ khaṇadvaye rūpaṃ samuṭṭhāpeti. Yathā pana ahicchattakamakulaṃ
paṭhavito uṭṭhahantaṃ paṃsucuṇṇaṃ gahetvāva uṭṭhahati. 1- Evaṃ cittaṃ purejātaṃ
vatthuṃ nissāya uppādakkhaṇe aṭṭha rūpāni gahetvāva uṭṭhahati. Paṭisandhikkhaṇe
ca vatthu purejātaṃ hutvā paccayo bhavituṃ na sakkotīti paccayavekallatāyapi
paṭisandhicittaṃ rūpaṃ na samuṭṭhāpeti.
     Yathā ca āgantukapuriso anāgatapubbaṃ 2- padesaṃ gato aññesaṃ "etha
bho antogāme vo annapānagandhamālādīni dassāmī"ti vattuṃ na sakkoti
attano avisayatāya appahutatāya, evameva paṭisandhicittaṃ āgantukanti attano
āgantukāyapi rūpaṃ na samuṭṭhāpeti. Apica samattiṃsa kammajarūpāni cittasamuṭṭhānarūpānaṃ
ṭhānaṃ gahetvā ṭhitānītipi paṭisandhicittaṃ rūpaṃ na samuṭṭhāpeti.
     Khīṇāsavassa pana cuticittaṃ vaṭṭamūlassa vūpasantattā na samuṭṭhāpeti.
Tassa hi sabbabhavesu vaṭṭamūlaṃ vūpasantaṃ abhabbuppattikaṃ, punabbhavapaveṇī nāma
natthi. Sotāpannassa pana satta bhave ṭhapetvā aṭṭhameva taṃ mūlaṃ 3- vūpasantaṃ.
Tasmā tassa cuticittaṃ sattasu bhavesu rūpaṃ samuṭṭhāpeti. Sakadāgāmino dvīsu,
anāgāmino ekasmiṃ. Khīṇāsavassa sabbabhavesu vaṭṭamūlassa vūpasantattā neva
samuṭṭhāpeti.
     Dvipañcaviññāṇesu pana jhānaṅgaṃ natthi, maggaṅgaṃ natthi, hetu natthīti
cittaṅgaṃ dubbalaṃ hotīti cittaṅgadubbalatāya tāni rūpaṃ na samuṭṭhāpenti. Cattāri
arūpavipākāni tasmiṃ bhave rūpassa natthitāya rūpaṃ na samuṭṭhāpenati. Na
kevalañca tāneva, yāni aññānipi tasmiṃ bhave aṭṭha kāmāvacarakusalāni dasa
akusalāni nava kriyācittāni 4- āruppakusalāni catasso āruppakriyā tīṇi
@Footnote: 1 ka. uṭṭhahi                2 cha. agatapubbaṃ
@3 cha.Ma. aṭṭhameva vaṭṭamūlaṃ      4 cha.Ma. kiriyacittāni
Maggacittāni cattāri phalacittānīti dvācattāḷīsa 1- cittāni uppajjanti,
tānipi tattha rūpassa natthitāyaeva rūpaṃ na samuṭṭhāpenti. Evaṃ paṭisandhicittaṃ rūpaṃ
na samuṭṭhāpeti.
     Utu pana paṭhamaṃ rūpaṃ samuṭṭhāpeti. Ko esa utu nāmāti. Paṭisandhikkhaṇe
uppannānaṃ samattiṃsakammajarūpānaṃ abbhantare 2- tejodhātu. Sā ṭhānappattā 3- aṭṭha
rūpāni samuṭṭhāpeti. Utu nāma cesa dandhanirodho, cittaṃ khippanirodhaṃ. Tasmiṃ
dharanteyeva soḷasacittāni uppajjitvā nirujjhanti. Tesu paṭisandhianantaraṃ
paṭhamabhavaṅgacittaṃ uppādakkhaṇeyeva aṭṭha rūpāni samuṭṭhāpeti. Yadā pana saddassa
uppattikālo bhavissati, tadā utucittāni saddanavakaṃ nāma samuṭṭhāpessanti.
Kabaḷiṅkārāhāropi ṭhānaṃ patvā aṭṭha rūpāni samuṭṭhāpeti. Kuto panassa
kabaḷiṅkārāhāroti. Mātito. Vuttampi cetaṃ:-
         "yañcassa bhuñjatī mātā       annapānañca bhojanaṃ
          tena so tattha yāpeti      mātu kucchigato naro"ti. 4-
     Evaṃ kucchigato dārako mātarā ajjhohaṭaannapānaojāya yāpeti. Sāva
ṭhānappattā aṭṭha rūpāni samuṭṭhāpeti. Nanu ca sā ojā kharā, vatthu sukhumaṃ,
kathaṃ tattha patiṭṭhātīti. Paṭhamaṃ tāva na patiṭṭhāti, ekassa vā dvinnaṃ vā
sattāhānaṃ gatakāle patiṭṭhāti. Tato pana pure vā patiṭṭhātu pacchā vā, yadā
mātarā ajjhohaṭaannapānaojā dārakassa sarīre patiṭṭhāti, tadā aṭṭha rūpāni
samuṭṭhāpeti.
     Opapātikassāpi pakatipaṭiyattānaṃ khādanīyabhojanīyānaṃ atthiṭṭhāne nibbattassa
tāni gahetvā ajjhoharato ṭhānappattā ojā rūpaṃ samuṭṭhāpeti. Eko
annapānarahite araññe nibbattati, mahāchātako hoti, attanova jivhāya kheḷaṃ
parivattetvā gilati. Tatrāpissa ṭhānappattā ojā rūpaṃ samuṭṭhāpeti.
@Footnote: 1 cha.Ma. dvecattālīsa        2 cha.Ma. abbhantarā
@3 cha.Ma. ṭhānaṃ patvā         4 saṃ. sa. 15/235/248
     Evaṃ pañcavīsatiyā koṭṭhāsesu dveva rūpāni rūpaṃ samuṭṭhāpenti tejodhātu
ca kabaḷiṅkārāhāro ca. Arūpepi dveyeva dhammā rūpaṃ samuṭṭhāpenti cittañceva
kammacetanā ca. Tattha rūpaṃ uppādakkhaṇe ca bhaṅgakkhaṇe ca dubbalaṃ, ṭhānakkhaṇeva 1-
balavanti ṭhānakkhaṇe rūpaṃ samuṭṭhāpeti. Cittaṃ ṭhānakkhaṇe ca bhaṅgakkhaṇe ca
dubbalaṃ, uppādakkhaṇe balavanti uppādakkhaṇeyeva rūpaṃ samuṭṭhāpeti. Kammacetanā
niruddhāva paccayo hoti. Atīte kappakoṭisatasahassamatthakepi hi āyūhitaṃ kammaṃ
etarahi paccayo hoti. Etarahi āyūhitaṃ anāgate kappakoṭisatasahassapariyosānepi
paccayo hotīti evaṃ pubbāparato veditabbā.
     Addhānaparicchedatoti rūpaṃ kittakaṃ addhānaṃ tiṭṭhati, arūpaṃ kittakanti. Rūpaṃ
garupariṇāmaṃ dandhanirodhaṃ, arūpaṃ lahupariṇāmaṃ khippanirodhaṃ. Rūpe dharanteyeva soḷasa
cittāni uppajjitvā nirujjhanti. Taṃ pana sattarasamena cittena saddhiṃ nirujjhati.
Yathā hi puriso phalaṃ pātessāmīti muggarena rukkhasākhaṃ pahareyya, phalāni ca
pattāni ca ekakkhaṇeyeva vaṇṭato mucceyyuṃ, tattha phalāni attano bhārikatāya
paṭhamataraṃ paṭhaviyaṃ patanti, pattāni lahukatāya pacchā, evameva muggarappahārena
pattānañca phalānañca ekakkhaṇe vaṇṭato muttakālo viya paṭisandhikkhaṇe
rūpārūpadhammānaṃ ekakkhaṇe pātubhāvo. Phalānaṃ bhārikatāya paṭhamataraṃ paṭhaviyaṃ patanaṃ viya
rūpe dharanteyeva soḷasannaṃ cittānaṃ uppajjitvā nirujjhanaṃ. Pattānaṃ lahukatāya
pacchā paṭhaviyaṃ patanaṃ viya rūpassa sattarasamena cittena saha nirujjhanaṃ.
     Tattha kiñcāpi rūpaṃ dandhanirodhaṃ garupariṇāmaṃ, cittaṃ khippanirodhaṃ lahupariṇāmaṃ.
Rūpaṃ pana arūpaṃ arūpaṃ vā rūpaṃ ohāya pavattituṃ na sakkoti, dvinnampi ekappamāṇāva
pavatti. Tatrāyaṃ upamā:- eko puriso lakuṇḍakapādo, eko dīghapādo. Tesu
@Footnote: 1 cha.Ma. va-saddo na dissati
Ekato maggaṃ gacchantesu yāva dīghapādo ekaṃ padavāraṃ akkamati, tāva itaro
pade padaṃ akkamitvā soḷasapadavārena gacchati. Dīghapādo lakuṇḍakapādassa
soḷasapadavāre attano pādaṃ añchitvā ākaḍḍhitvā ekameva padavāraṃ karoti.
Iti ekopi ekaṃ atikkamituṃ na sakkoti, dvinnampi gamanaṃ ekappamāṇameva hoti.
Evaṃ sampadamidaṃ daṭṭhabbaṃ. Lakuṇḍakapādapuriso viya hi 1- arūpaṃ, dīghapādapuriso
viya rūpaṃ, dīghapādassa ekapadavāraṃ akkamanakāle itarassa soḷasapadavāraakkamanaṃ
viya rūpe dharanteyeva arūpadhammesu soḷasannaṃ cittānaṃ uppajjitvā nirujjhanaṃ,
dvinnaṃ purisānaṃ lakuṇḍakapādapurisassa soḷasapadavāre itarassa attano pādaṃ
añchitvā ākaḍḍhitvā ekapadavārakaraṇaṃ viya rūpassa sattarasamena cittena saddhiṃ
nirujjhanaṃ, dvinnaṃ purisānaṃ aññamaññaṃ anohāya ekappamāṇeneva gamanaṃ viya
arūpassa rūpaṃ, rūpassa arūpaṃ anohāya ekappamāṇeneva pavattananti evaṃ
addhānaparicchedato veditabbā. 2-
     Ekuppādanānānirodhatoti idaṃ pacchimakammajaṃ ṭhapetvā dīpetabbaṃ.
Paṭhamaṃ hi paṭisandhicittaṃ, dutiyaṃ bhavaṅgaṃ, tatiyaṃ bhavaṅgaṃ .pe. Soḷasamaṃ bhavaṅgaṃ.
Tesu ekekassa uppādaṭṭhitibhaṅgavasena tayo tayo khaṇā. Tattha ekekassa
cittassa tīsu tīsu khaṇesu samattiṃsa samattiṃsa kammajarūpāni uppajjanti. Tesu
paṭisandhicittassa uppādakkhaṇe samuṭdhitaṃ kammajarūpaṃ sattarasamassa bhavaṅgacittassa
uppādakkhaṇeyeva nirujjhati, ṭhitikkhaṇe samuṭṭhitaṃ ṭhitikkhaṇeyeva, bhaṅgakkhaṇe
samuṭṭhitaṃ bhaṅgakkhaṇeyeva nirujjhati. Evaṃ dutiyabhavaṅgacittaṃ ādiṃ katvā attano
attano sattarasameneva cittena saddhiṃ yojetvā nayo netabbo. Iti soḷasa
tikā aṭṭhacattāḷīsa honti. Ayaṃ aṭṭhacattāḷīsakammajarūpapaveṇī nāma. Sā panesā
rattiñca divā ca khādantānampi bhuñjantānampi suttānampi pamattānampi
nadīsoto viya ekantaṃ pavattatiyevāti evaṃ ekuppādanānānirodhato veditabbā.
@Footnote: 1 cha.Ma. ayaṃ saddo na dissati            2 ka. veditabbo
     Nānuppādekanirodhatā  pacchimakammajena dīpetabbā. Tattha āyusaṅkhārapariyosāne
soḷasannaṃ cittānaṃ vāre sati heṭṭhāsoḷasakaṃ uparisoḷasakanti dve
ekato yojetabbāni. Heṭṭhāsoḷasakasmiṃ pana 1- paṭhamacittassa uppādakkhaṇe samuṭṭhitaṃ
samattiṃsakammajarūpaṃ uparisoḷasakasmiṃ paṭhamacittassa uppādakkhaṇeyeva nirujjhati,
ṭhitikkhaṇe samuṭṭhitaṃ tassa ṭhitikkhaṇeyeva nirujjhati, 2- bhaṅgakkhaṇe samuṭṭhitaṃ tassa
bhaṅgakkhaṇeyeva nirujjhati. Heṭṭhimasoḷasakasmiṃ pana dutiyacittassa .pe. Soḷasamacittassa
uppādakkhaṇe samuṭṭhitaṃ samattiṃsakammajarūpaṃ cuticittassa uppādakkhaṇeyeva
nirujjhati, tassa ṭhitikkhaṇe samuṭṭhitaṃ cuticittassa ṭhitikkhaṇeyeva, bhaṅgakkhaṇe
samuṭṭhitaṃ cuticittassa bhaṅgakkhaṇeyeva nirujjhati. Tato paṭṭhāya kammajarūpapaveṇī
nappavattati. Yadi pavatteyya, sattā akkhayā avayā ajarā amarā nāma bhaveyyuṃ.
     Ettha pana yadetaṃ "sattarasamassa bhavaṅgacittassa uppādakkhaṇeyeva
nirujjhatī"tiādinā nayena "ekassa cittassa uppādakkhaṇeyeva 3- uppannaṃ
rūpaṃ aññassa uppādakkhaṇe nirujjhatī"ti aṭṭhakathāyaṃ āgatattā vuttaṃ, taṃ
"yassa kāyasaṅkhāro nirujjhati, tassa cittasaṅkhāro nirujjhatīti, āmantā"ti 4-
imāya pāliyā virujjhati. Kathaṃ? kāyasaṅkhāro hi cittasamuṭṭhāno assāsapassāsavāto.
Cittasamuṭṭhānarūpañca cittassa uppādakkhaṇe uppajjitvā yāva aññāni soḷasa
cittāni uppajjanti, tāva tiṭṭhati. Tesaṃ soḷasannaṃ sabbapacchimena saddhiṃ
nirujjhati. Iti yena cittena saddhiṃ uppajjati, tato paṭṭhāya sattarasamena saddhiṃ
nirujjhati, na kassaci cittassa uppādakkhaṇe vā ṭhitikkhaṇe vā nirujjhati,
nāpi ṭhitikkhaṇe vā bhaṅgakkhaṇe vā uppajjati. Esā cittasamuṭṭhānarūpassa
dhammatāti niyamato cittasaṅkhārena saddhiṃ ekakkhaṇe nirujjhanato "āmantā"ti
vuttaṃ.
@Footnote: 1 cha.Ma. hi                 2 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati
@3 cha.Ma. eva-saddo na dissati   4 abhi. 38/79/305
     Yo cāyaṃ cittasamuṭṭhānassa khaṇaniyamo vutto, kammādisamuṭṭhānassāpi
ayameva khaṇaniyamo. Tasmā paṭisandhicittena sahuppannaṃ kammajarūpaṃ tato paṭṭhāya
sattarasamena saddhiṃ nirujjhati, paṭisandhicittassa ṭhitikkhaṇe uppannaṃ aṭṭhārasamassa
uppādakkhaṇe nirujjhati, paṭisandhicittassa bhaṅgakkhaṇe uppannaṃ aṭṭhārasamassa
1- ṭhānakkhaṇaṃ patvā nirujjhatīti iminā nayeneva cettha 1- yojanā kātabbā.
Tato paraṃ pana utusamuṭṭhānikapaveṇīyeva tiṭṭhati, nīharitvā jhāpethāti vattabbaṃ
hoti. Evaṃ nānuppādekanirodhatā 2- veditabbā.
     Ekuppādekanirodhatoti rūpaṃ pana rūpena saha ekuppādaṃ ekanirodhaṃ,
arūpaṃ arūpena saha ekuppādaṃ ekanirodhaṃ. Evaṃ ekuppādekanirodhatā 3-
veditabbā.
     Nānuppādanānānirodhatā pana catusantatirūpena dīpetabbā. Imassa hi
uddhaṃpādatalā adhokesamatthakā tacapariyantassa sarīrassa tattha tattha catusantatirūpaṃ
ghanapuñjabhāvena pavattati. 4- Evaṃ vattamānassāpissa na ekuppādāditā
sallakkhetabbā. Yathā pana upacikarāji vā kipillikarāji vā olokiyamānā
ekābaddhā viya hoti, na pana ekābaddhā. Aññissā hi sīsasantike aññissā
sīsampi udarampi pādāpi, aññissā udarasantike aññissā sīsampi udarampi
pādāpi, aññissā pādasantike aññissā sīsampi udarampi pādāpi honti.
Evameva catusantatirūpānampi aññassa uppādakkhaṇe aññassa uppādopi hoti
ṭhitipi bhaṅgopi, aññassa ṭhitikkhaṇe aññassa uppādopi hoti ṭhitipi bhaṅgopi,
aññassa bhaṅgakkhaṇe aññassa uppādopi hoti ṭhitipi bhaṅgopi. Evamettha
nānuppādanānānirodhatā veditabbā.
@Footnote: 1-1 cha.Ma. ṭhānakkhaṇe nirujjhatīti iminā nayenettha    2 cha.Ma. nānuppādaekanirodhato
@3 cha.Ma. ekuppādaekanirodhato                 4 cha.Ma. vattati
     Atītādīni pana dūradukapariyosānāni pāliyaṃ āgatāneva. Paccayasamuṭṭhānānipi
"kammajaṃ kammapaccayaṃ kammapaccayautusamuṭṭhānan"tiādinā nayena heṭṭhā 1-
kathitāniyeva. Pañcāpi 2- pana khandhā parinipphannāva honti, no aparinipphannā.
Saṅkhatāva no asaṅkhatā. Apica nipphannāpi hontiyeva. Sabhāvadhammesu hi
nibbānamevekaṃ aparinipphannañca anipphannañca. Nirodhasamāpatti pana nāmapaññatti
ca kathanti? nirodhasamāpatti lokiyalokuttarāti vā saṅkhatāsaṅkhatāti vā
parinipphannāparinipphannāti vā na vattabbā. Nipphannā pana hoti no anipphannā 3-
samāpajjantena samāpajjitabbato. Tathā nāmapaññatti. Sāpi hi lokiyādibhedaṃ
na labhati. Nipphannā pana hoti no anipphannā. Nāmaggahaṇaṃ hi gaṇhantova
gaṇhātīti.
                          Kamādivinicchayakathā
     evaṃ pakiṇṇakato khandhe viditvā puna etesuyeva:-
        khandhesu ñāṇabhedatthaṃ         kamato ca 4- visesato
        anūnādhikato ceva           upamāto tatheva ca.
        Daṭṭhabbato dvidhāeva 5-     passantassatthasiddhito
        vinicchayanayo sammā          viññātabbo vibhāvinā.
     Tattha kamatoti idha uppattikkamo pahānakkamo paṭipattikkamo bhūmikkamo
desanākkamoti bahuvidho kamo. Tattha "paṭhamaṃ kalalaṃ hoti, kalalā hoti abbudan"ti 6-
evamādi uppattikkamo. "dassanena pahātabbā dhammā, bhāvanāya pahātabbā
dhammā"ti 7- evamādi pahānakkamo. "sīlavisuddhi cittavisuddhī"ti 8- evamādi
@Footnote: 1 saṅgaṇī. A. 1/975/400  2 cha.Ma. pañcapi         3 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati
@4 cha.Ma. kamatotha          5 cha.Ma. evaṃ          6 saṃ. sa. 15/235/248
@7 abhi. 34/83-4/15     8 Ma. mū. 12/259/220, khu paṭi. 31/738/636 (syā)
Paṭipattikkamo. "kāmāvacarā rūpāvacarā"ti evamādi bhūmikkamo. "cattāro
satipaṭṭhānā cattāro sammappadhānā"ti 1- vā "dānakathaṃ sīlakathan"ti 2- vā evamādi
desanākkamo. Tesu idha uppattikkamo tāva na yujjati kalalādīnaṃ viya khandhānaṃ
pubbāpariyavavatthānena anuppattito. Na pahānakkamo kusalābyākatānaṃ appahātabbato.
Na paṭipattikkamo akusalānaṃ appaṭipajjanīyato. Na bhūmikkamo vedanādīnaṃ
catubhūmikapariyāpannattā.
     Desanākkamo pana yujjati. Abhedena hi yaṃ pañcasu khandhesu attaggāhapatitaṃ
veneyyajanaṃ samūhaghanavinibbhogadassanena attaggāhato mocetukāmo
bhagavā hitakāmo tassa janassa sukhaggahaṇatthaṃ cakkhuādīnampi visayabhūtaṃ oḷārikaṃ
paṭhamaṃ rūpakkhandhaṃ desesi. Tato iṭṭhāniṭṭharūpasaṃveditaṃ vedanaṃ, yaṃ vediyati 3- taṃ
sañjānātīti evaṃ vedanāvisayassa ākāraggāhikaṃ saññāvasena abhisaṅkhārake saṅkhāre,
tesaṃ vedanādīnaṃ nissayaṃ adhipatibhūtañca viññāṇanti evaṃ tāva kamato vinicchayanayo
viññātabbo.
     Visesatoti khandhānañca upādānakkhandhānañca visesato. Ko pana tesaṃ
viseso? ettha 4- khandhā tāva avisesato vuttā, upādānakkhandhā
sāsavaupādāniyabhāvena visesetvā. Yathāha:-
           "pañca bhikkhave khandhe desessāmi pañcupādānakkhandhe ca,
        taṃ suṇātha. Katame ca bhikkhave pañcakkhandhā. Yaṅkiñci bhikkhave rūpaṃ
        atītānāgatapaccuppannaṃ .pe. Santike vā, ayaṃ vuccati rūpakkhandho.
        Yā kāci vedanā yaṅkiñci viññāṇaṃ .pe. Santike vā, ayaṃ
        vuccati viññāṇakkhandho. Ime vuccanti bhikkhave pañcakkhandhā.
        Katame ca bhikkhave pañcupādānakkhandhā, yaṅkiñci bhikkhave rūpaṃ .pe.
        Santike vā sāsavaṃ upādāniyaṃ, ayaṃ vuccati rūpūpādānakkhandho.
@Footnote: 1 dī. pā. 11/145/87        2 dī.Sī. 9/298/108, Ma.Ma. 13/69/46
@3 cha.Ma. vedayati              4 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati
        Yā kāci vedanā .pe. Yaṅkiñci viññāṇaṃ .pe. Santike vā
        sāsavaṃ upādāniyaṃ, ayaṃ vuccati viññāṇūpādānakkhandho. Ime
        vuccanti bhikkhave pañcupādānakkhandhā"ti. 1-
     Ettha ca yathā vedanādayo anāsavāpi atthi sāsavāpi, na evaṃ rūpaṃ.
Yasmā panassa rāsaṭṭhena khandhabhāvo yujjati, tasmā khandhesu vuttaṃ. Yasmā
rāsaṭṭhena ca sāsavaṭṭhena ca upādānakkhandhabhāvo yujjati, tasmā upādānakkhandhesu
vuttaṃ. Vedanādayo pana anāsavāva khandhesu vuttā, sāsavā upādānakkhandhesu.
Upādānakkhandhāti ettha ca upādānagocarā khandhā upādānakkhandhāti evamattho
daṭṭhabbo. Idha pana sabbepete ekajjhaṃ katvā khandhāti adhippetā.
     Anūnādhikatoti kasmā pana bhagavatā pañceva khandhā vuttā anūnā
anadhikāti. Sabbasaṅkhatasabhāgekasaṅgahato attattaniyaggāhavatthussa etapparamato
aññesañca tadavarodhato. Anekappabhedesu hi saṅkhatadhammesu  sabhāgavasena
saṅgayhamānesu rūpaṃ rūpasabhāgekasaṅgahavasena 2- eko khandho hoti, vedanā
vedanāsabhāgekasaṅgahavasena eko khandho hoti. Esa nayo saññādīsupi. Tasmā
sabbasaṅkhatasabhāgekasaṅgahato pañceva vuttā. Etaparamañcetaṃ attattaniyaggāhavatthu
yadidaṃ rūpādayo pañca. Vuttaṃ hetaṃ "rūpe kho bhikkhave sati rūpaṃ upādāya rūpaṃ
abhinivissa evaṃ diṭṭhi uppajjati `etaṃ mama esohamasmi eso me attā'ti.
Vedanāya .pe. Saññāya .pe. Saṅkhāresu .pe. Viññāṇe sati viññāṇaṃ
upādāya viññāṇaṃ abhinivissa evaṃ diṭṭhi uppajjati `etaṃ mama esohamasmi
eso me attā"ti. 3- Tasmā attattaniyaggāhavatthussa etapparamatopi pañceva
vuttā. Yepi caññe sīlādayo pañca dhammakkhandhā vuttā, tepi saṅkhārakkhandhe
@Footnote: 1 saṃ.kha. 17/48/39        2 cha.Ma. rūpasabhāgasaṅgahavasena
@3 saṃ.kha. 17/207/166
Pariyāpannattā ettheva avarodhaṃ gacchanti. Tasmā aññesaṃ tadavarodhatopi
pañceva vuttāti evaṃ anūnādhikato vinicchayanayo viññātabbo.
     Upamātoti ettha hi gilānasālūpamo rūpūpādānakkhandho gilānūpamassa
viññāṇūpādānakkhandhassa vatthudvārārammaṇavasena nivāsanaṭṭhānato, gelaññūpamo
vedanūpādānakkhandho ābādhakattā, gelaññasamuṭṭhānūpamo saññūpādānakkhandho
kāmasaññādivaseneva 1- rāgādisampayuttavedanāsambhavā, 2- asappāyasevanūpamo
saṅkhārūpādānakkhandho vedanāgelaññassa nidānattā. "vedanaṃ vedanattāya saṅkhataṃ
abhisaṅkharontī"ti 3- hi vuttaṃ. Tathā "akusalassa kammassa katattā upacitattā
vipākaṃ kāyaviññāṇaṃ uppannaṃ hoti dukkhasahagatan"ti. 4- Gilānūpamo
viññāṇūpādānakkhandho vedanā gelaññena aparimuttattā. Apica
cārakakāraṇaaparādhakāraṇakārakaaparādhikūpamā ete bhājanabhojanabyañjanaparivesakabhuñjakūmapā
cāti evaṃ upamāto vinicchayanayo viññātabbo.
     Daṭṭhabbato dvidhāti saṅkhepato vitthārato cāti evaṃ dvidhā daṭṭhabbatopettha
vinicchayanayo viññātabbo. Saṅkhepato hi pañcupādānakkhandhā āsīvisūpame 5-
vuttanayena ukkhittāsikapaccatthikato bhārasuttavasena 6-  bhārato khajjanīyapariyāyavasena 7-
khādakato yamakasuttavasena 8- aniccadukkhānattasaṅkhatavadhakato daṭṭhabbā.
     Vitthārato panettha pheṇupiṇḍo viya rūpaṃ daṭṭhabbaṃ, udakapubbuḷo 9- viya vedanā,
marīcikā viya saññā, kadalikkhandho viya saṅkhārā, māyā viya viññāṇaṃ. Vuttaṃ hetaṃ:-
@Footnote: 1 cha.Ma. ettha eva-saddo na dissati      2 Ma.....sabbhāvā
@3 saṃ.kha. 17/79/71                  4 abhi. 34/556/157
@5 saṃ.saḷā. 18/309/216       6 saṃ.kha. 17/22/21  7 saṃ.saḷā. 18/79/70
@8 saṃ.kha. 17/85/87                  9 Sī. udakabubbuḷo, Ma. udakapupphuḷo
            "pheṇupiṇḍopamaṃ 1- rūpaṃ       vedanā pubbuḷūpamā 2-
             marīcikūpamā saññā          saṅkhārā kadalūpamā
             māyūpamañca viññāṇaṃ         desitādiccabandhunā"ti. 3-
     Tattha rūpādīnaṃ pheṇupiṇḍādīhi evaṃ sadisatā veditabbā:- yathā hi pheṇupiṇḍo
nissārova, evaṃ rūpampi niccasāradhuvasāraattasāravirahena  nissārameva. Yathā ca
so "iminā pattaṃ vā thālakaṃ vā karissāmī"ti gahetuṃ na sakkā, gahitopi tamatthaṃ
na sādheti bhijjateva. Evaṃ rūpampi niccanti vā dhuvanti vā ahanti vā mamanti
vā gahetuṃ na sakkā, gahitampi na tathā tiṭṭhati, aniccaṃ dukkhaṃ anattā asubhaññeva
hotīti evaṃ pheṇupiṇḍasadisameva hoti.
     Yathā pana pheṇupiṇḍo chiddāvachiddo anekasandhighaṭito bahūnaṃ udakasappādīnaṃ
pāṇānaṃ āvāso, evaṃ rūpampi chiddāvachiddaṃ anekasandhighaṭitaṃ.
Kulavasenevettha 4- asīti kimikulāni vasanti. Tadeva tesaṃ pasūtigharampi 5- vaccakuṭipi
gilānasālāpi susānampi. Na te aññattha gantvā gabbhavuṭṭhānādīni karonti. Evampi
pheṇupiṇḍasadisaṃ. Yathā ca pheṇupiṇḍo āditova badarapattamatto 6- hutvā anupubbena
pabbatakūṭamattopi hoti, evaṃ rūpampi āditova kalalamattaṃ hutvā anupubbena
byāmamattampi gomahisahatthiādīnaṃ vasena pabbatakūṭādimattampi hoti, macchakacchapādīnaṃ
vasena anekayojanasatappamāṇampi. Evampi pheṇupiṇḍasadisaṃ. Yathāpi 7- pheṇupiṇḍo
uṭṭhitamattopi bhijjati, thokaṃ gantvāpi, samuddaṃ patvā pana avassameva bhijjati,
evameva rūpaṃ 8- kalalabhāvepi bhijjati abbudādibhāvepi, 9- antarā pana abhijjamānampi
vassasatāyukānaṃ vassasataṃ patvā avassameva bhijjati, maraṇamukhe cuṇṇavicuṇṇaṃ hoti.
Evampi pheṇupiṇḍasadisaṃ.
@Footnote: 1 cha.Ma. pheṇapiṇḍūpamaṃ       2 Sī. bubbuḷūpamā, Ma. pupphuḷūpamā
@3 saṃ.kha. 17/95/113      4 cha.Ma. kulavasena cettha      5 cha.Ma. sūtigharampi
@6 cha.Ma. badarapakkamatto     7 cha.Ma. yathā ca            8 cha.Ma. rūpampi
@9 cha.Ma. pi-saddo na dissati
     Yathā pana pubbuḷo asāro, evaṃ vedanāpi. Yathā pana 1- so abalo 2-
agayhupago, na sakkā taṃ gahetvā phalakaṃ vā āsanaṃ vā kātuṃ, gahitaggahitopi
bhijjateva, evaṃ vedanāpi abalā agayhupagā, na sakkā niccāti vā dhuvāti
vā gahetuṃ, gahitaggahitāpi 3- na tathā tiṭṭhati. Evaṃ agayhupagāpi 4- vedanā
pubbuḷasadisā. Yathā pana tasmiṃ tasmiṃ udakabindumhi pubbuḷo uppajjati ceva
nirujjhati ca, na ciraṭṭhitiko hoti, evaṃ vedanāpi uppajjati ceva nirujjhati
ca, na ciraṭṭhitikā hoti. Ekaccharakkhaṇe koṭisatasahassasaṅkhā 5- uppajjitvā
nirujjhati. Yathā ca pubbuḷo udakatalaṃ, udakabinduṃ, udakajallakaṃ, saṅkaḍḍhitvā pūṭaṃ
katvā gahaṇavātaṃ cāti cattāri kāraṇāni paṭicca uppajjati, evaṃ vedanāpi
vatthuṃ ārammaṇaṃ kilesajālaṃ phassasaṅghaṭṭanaṃ cāti cattāri kāraṇāni paṭicca
uppajjati. Evampi vedanā pubbuḷasadisā.
     Saññāpi asārakaṭṭhena marīcisadisā. Tathā agayhupagaṭṭhena. Na hi sakkā
naṃ gahetvā pivituṃ vā nahāyituṃ vā bhājanaṃ vā pūretuṃ. Apica yathā marīci
vipphandati, sañjātummivego viya khāyati. Evaṃ nīlasaññādibhedā saññāpi
nīlādianubhavanatthāya phandati vipphandati. Yathā ca marīci mahājanaṃ vippalambheti,
paripuṇṇavāpī viya paripuṇṇanadī viya dissatīti vadāpeti, evaṃ saññāpi vippalambheti,
idaṃ nīlakaṃ subhaṃ sukhaṃ niccanti vadāpeti. Pītakādīsupi eseva nayo. Evaṃ
vippalambhanenāpi marīcisadisā.
     Saṅkhārāpi asārakaṭṭhena kadalikkhandhasadisā. Tathā agayhupagaṭṭhena. Yatheva
hi kadalikkhandhato kiñci gahetvā na sakkā gopānasīādīnaṃ atthāya upanetuṃ,
upanītampi na tathā hoti, evaṃ saṅkhārāpi na sakkā niccādivasena gahetuṃ,
@Footnote: 1 cha.Ma. yathā ca         2 Ma. aphalo      3 cha.Ma. gahitāpi
@4 cha.Ma. agayhupagatāyapi    5 cha.Ma.....saṅkhyā
Gahitāpi na tathā honti. Yathā ca kadalikkhandho bahuvaṭṭisamodhāno hoti, evaṃ
saṅkhārakkhandhopi bahudhammasamodhāno. Yathā ca kadalikkhandho nānālakkhaṇo,
aññoyeva hi bāhirāya pattavaṭṭiyā vaṇṇo, añño tato abbhantarabbhantarānaṃ.
Evameva saṅkhārakkhandhopi aññadeva phassassa lakkhaṇaṃ, aññaṃ cetanādīnaṃ.
Samodhānetvā pana saṅkhārakkhandhotveva vuccatīti evampi saṅkhārakkhandho
kadalikkhandhasadiso.
     Viññāṇampi asārakaṭṭhena māyāsadisaṃ. Tathā agayhupagaṭṭhena. Yathā
ca māyā ittarā lahupaccupaṭṭhānā, evaṃ viññāṇaṃ. Taṃ hi tatopi ittaratarañceva
lahupaccupaṭṭhānatarañca. Teneva hi cittena puriso āgato viya gato viya ṭhito
viya nisinno viya hoti. Aññadeva ca āgamanakāle cittaṃ, aññaṃ gamanakālādīsu.
Evampi viññāṇaṃ māyāsadisaṃ. Māyā ca mahājanaṃ vañceti, yaṅkiñcideva "idaṃ
suvaṇṇaṃ rajataṃ muttā"tipi gāhāpeti. Viññāṇampi mahājanaṃ vañceti. Teneva
cittena āgacchantaṃ viya gacchantaṃ viya ṭhitaṃ viya nisinnaṃ viya katvā gāhāpeti.
Aññadeva ca āgamane cittaṃ, aññaṃ gamanādīsu. Evampi viññāṇaṃ māyāsadisaṃ.
Visesato ca subhārammaṇampi oḷārikampi 1- ajjhattikarūpaṃ asubhanti daṭṭhabbaṃ.
Vedanā tīhi dukkhatāhi avinimuttato dukkhāti, saññāsaṅkhārā avidheyyato
anattāti, viññāṇaṃ udayabbayadhammato aniccanti daṭṭhabbaṃ.
     Evaṃ passantassatthasiddhitoti 2- evañca saṅkhepavitthāravasena dvidhā
passato yā atthasiddhi hoti, tatopi vinicchayanayo viññātabbo. Seyyathīdaṃ?
saṅkhepato tāva pañcupādānakkhandhesu ukkhittāsikapaccatthikādibhāvena passanto
khandhehi na vihaññati. Vitthārato pana rūpādīni pheṇupiṇḍādisadisabhāvena passanto
na asāresu sāradassī hoti. Visesato ca ajjhattikarūpaṃ asubhato passanto
@Footnote: 1 ka. suḷāraṃpi            2 ka. evaṃ passantassa atthasiddhi hoti
Kabaḷiṅkārāhāraṃ parijānāti, asubhe subhanti vipallāsaṃ pajahati, kāmoghaṃ uttarati,
kāmayogena visaṃyujjati, kāmāsavena anāsavo hoti, abhijjhākāyaganthaṃ bhindati,
kāmupādānaṃ na upādiyati. Vedanaṃ dukkhato passanto phassāhāraṃ parijānāti, dukkhe
sukhanti vipallāsaṃ pajahati, bhavoghaṃ uttarati, bhavayogena visaṃyujjati, bhavāsavena
anāsavo hoti, byāpādakāyaganthaṃ bhindati, sīlabbatupādānaṃ na upādiyati. Saññaṃ
saṅkhāre ca anattato passanto manosañcetanāhāraṃ parijānāti, anattani attāti
vipallāsaṃ pajahati, diṭṭhoghaṃ uttarati, diṭṭhiyogena visaṃyujjati, diṭṭhāsavena anāsavo
hoti, idaṃ saccābhinivesakāyaganthaṃ bhindati, attavādupādānaṃ na upādiyati. Viññāṇaṃ
aniccato passanto viññāṇāhāraṃ parijānāti, anicce niccanti vipallāsaṃ
pajahati, avijjoghaṃ uttarati, avijjāyogena visaṃyujjati, avijjāsavena anāsavo
hoti, sīlabbataparāmāsakāyaganthaṃ bhindati, diṭṭhupādānaṃ na upādiyati.
             Evaṃ mahānisaṃsaṃ         vadhakādivasena dassanaṃ yasmā
             tasmā khandhe dhīro      vadhakādivasena passeyyāti.
                     Suttantabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
                          ------------



             The Pali Atthakatha in Roman Book 54 page 1-39. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=1              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=54&A=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=1              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=1              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=1              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=1              Contents of The Tipitaka Volume 35 http://84000.org/tipitaka/read/?index_35

previous bookdispage pageNumbernext pagelast page chage to ENGLISH letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]