ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
previous bookdispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter  
Atthakatha Book 54 : PALI ROMAN Vibhanga.A. (sammoha.)

                     Sammohavinodani nama abhidhammatthakatha
                            vibhangavannana
                            ---------
                namo tassa bhagavato arahato sammasambuddhassa.
                            Arambhakatha
             catusaccadaso natho        catudha dhammasanganim
             pakasayitva 1- sambuddho    tasseva samanantaram
             upeto buddhadhammehi       attharasahi nayako
             attharasanna 2- khandhadi-   vibhanganam vasena yam
             vibhangam desayi sattha       tassa samvannanakkamo
             idani yasma sampatto     tasma tassatthavannanam
             karissami vigahitva       poranatthakathanayam
             saddhamme garavam katva     tam sunatha samahitati.
@Footnote: 1 cha.Ma. pakasayitva       2 cha.Ma. attharasannam
                           1. Khandhavibhanga
                       1. Suttantabhajaniyavannana
     [1] Pancakkhandha rupakkhandho vedanakkhandho sannakkhandho sankharak
khandhovinnanakkhandhoti idam vibhangapakaranassa adibhute khandhavibhange suttantabhajaniyam
nama.
     Tattha pancati gananaparicchedo, tena na tato hettha, na uddhanti
dasseti. Khandhati paricchinnadhammanidassanam. Tatrayam khandhasaddo sambahulesu thanesu
nipatati 1- rasimhi, gune, pannattiyam, rulhiyanti. "seyyathapi bhikkhave
mahasamudade na sukaram udakassa pamanam gahetum `ettakani udakalhakani'ti va
`ettakani udakalhakasatani'ti va `ettakani udakalhakasahassani'ti va
`ettakani udakalhakasatasahassani'ti va, athakho asankheyyo appameyyo
mahaudakakkhandhotveva sankhyam gacchati"tiadisu 2- hi rasito khandho nama. Na hi
parittakam udakam udakakkhandhoti vuccati, bahukameva vuccati. Tatha na parittakam rajam 3-
rajakkhandho, na appamattaka gavo gavakkhandho, na appamattakam balam balakkhandho,
na appamattakam punnam punnakkhandhoti vuccati. Bahukameva hi rajam 4- rajakkhandho,
bahukava gavadayo gavakkhandho balakkhandho punnakkhandhoti vuccanti. "silakkhandho
samadhikkhandho"tiadisu 5- pana gunato khandho nama. "addasa kho bhagava mahantam
darukkhandham gangaya nadiya sotena vuyhamanan"ti 6- ettha pana 7- pannattito
khandho nama. "yam cittam mano manasam .pe. Vinnanam vinnanakkhandho"tiadisu 8-
rulhito khandho nama. Svayamidha rasito adhippeto. Ayam hi khandhattho
nama pindattho putattho 9- ghatattho rasattho. Tasma "rasilakkhana khandha"ti
veditabba. Kotthasatthotipi vattum vattati. Lokasmim hi inam gahetva
@Footnote: 1 cha.Ma. dissati   2 an. catukka. 21/51/63, an. chakka. 22/308/376 (sya)
@3 cha.Ma. parittako rajo           4 cha.Ma. rajo    5 di.pa. 11/355/251
@6 sam. sala. 18/322/223 (sya)       7 cha.Ma. pana-saddo na dissati
@8 abhi. 34/63/32                   9 cha.Ma. pugattho
Codiyamana "dvihi khandhehi dassama, tihi khandhehi dassama"ti vadanti. Iti
"kotthasalakkhana khandha"tipi vattum vattati. Evamettha rupakkhandhoti ruparasi
rupakotthaso. Vedanakkhandhoti vedanarasi vedanakotthasoti imina nayena
sannakkhandhadinam attho veditabbo.
     Ettavata sammasambuddho yvayam "cattaro ca mahabhuta catunnanca mahabhutanam
upadayarupan"ti atitanagatapaccuppannadisu ekadasasu okasesu vibhatto pancavisati
rupakotthasati ca channavuti rupakotthasati ca evampabhedo ruparasi,  tam sabbam
paripinditva 1- rupakkhandho namati dasseti. 2- Yo panayam "sukha vedana dukkha
vedana adukkhamasukha vedana"ti tesuyeva ekadasasu okasesu vibhatto
catubhumikavedanarasi, tam sabbam paripinditva vedanakkhandho namati dasseti. Yo
cayam 3- "cakkhusamphassaja sanna .pe. Manosamphassaja sanna"ti tesuyeva ekadasasu
okasesu vibhatto catubhumikasannarasi, tam sabbam paripinditva sannakkhandho
namati dasseti. Yo cayam "cakkhusamphassaja cetana .pe. Manosamphassaja
cetana"ti tesuyeva ekadasasu okasesu vibhatto catubhumikacetanarasi, tam sabbam
paripinditva sankharakkhandho namati dasseti. Yo cayam "cakkhuvinnanam,
sotavinnanam, ghanavinnanam, jivhavinnanam, kayavinnanam, manodhatu,
manovinnanadhatu"ti tesuyeva ekadasasu okasesu vibhatto catubhumikacittarasi, tam
sabbam paripinditva vinnanakkhandho namati dasseti.
    Apicettha sabbampi catusamutthanikam rupam rupakkhandho, kamavacaraatthakusalacittadihi
ekunanavutiya cittehi sahajata vedana vedanakkhandho, sanna sannakkhandho,
phassadayo dhamma sankharakkhandho, ekunanavuti cittani vinnanakkhandhoti evampi
pancasu khandhesu dhammaparicchedo veditabbo.
@Footnote: 1 cha.Ma. paripindetva. evamuparipi
@2 cha.Ma. dassesi. evamuparipi    3 cha.Ma. panayam
                         1. Rupakkhandhaniddesa
     [2] Idani te rupakkhandhadayo vibhajitva dassetum tattha katamo
rupakkhandhotiadimaha. Tattha tatthati tesu pancasu khandhesu. Katamoti kathetukamyata
puccha. Rupakkhandhoti pucchitadhammanidassanam. 1- Idani nam vibhajanto yankinci
rupantiadimaha. Tattha yankinciti anavasesapariyadanam. Rupanti atippasanganiyamanam.
Evam padadvayenapi rupassa anavasesapariggaho kato hoti.
     Tattha kenatthena rupanti? ruppanatthena rupam. Vuttanhetam bhagavata:-
        Kinca bhikkhave rupam vadetha, ruppatiti kho bhikkhave tasma rupanti
      vuccati. Kena ruppati, sitenapi ruppati, unhenapi ruppati, jighacchayapi
      ruppati, pipasayapi ruppati, damsamakasavatatapasirimsapasamphassenapi
      ruppati. Ruppatiti kho bhikkhave tasma rupanti vuccati"ti. 2-
     Tattha kinti karanapuccha, kena karanena rupam vadetha, kena karanena
tam rupam namati attho. Ruppatiti ettha ititi karanuddeso, yasma ruppati, tasma
rupanti vuccatiti attho. Ruppatiti ca 3- kuppati ghatiyati piliyati, bhijjatiti
attho. Evam imina ettakena thanena ruppanatthena rupam vuttam. Ruppanalakkhanena
rupantipi vattum vattati. Ruppanalakkhanam hi etam.
     Sitenapi ruppatitiadisu pana sitena tava ruppanam lokantarikaniraye pakatam.
Tinnam tinnam hi cakkavalanam antare ekeko lokantarikanirayo nama hoti
atthayojanasahassappamano, yassa neva hettha pathavi atthi, na upari candimasuriyadipa-
manialoko. Niccandhakaro. Tattha nibbattasattanam tigavuto attabhavo hoti. Te
@Footnote: 1 Ma. pucchitabbadhammanidassanam              2 sam. kha. 17/79/71
@3 cha.Ma. ca-saddo na dissati
Vagguliyo viya pabbatapade dighaputhulehi nakhehi laggitva avamsira olambanti. Yada
samsappanta annamannassa hatthapasagata honti, atha "bhakkho no laddho"ti
mannamana tattha byavata viparivattitva lokasandharake udake patanti. Sitavate
paharantepi vipakkamadhukaphalani 1- viya chijjitva udake patanti. Patitamattava
accantakharena sitodakena chinnacammanaharumamsaatthihi bhijjamanehi tattatele
patitapitthapindi 2- viya patapatayamana viliyanti. Evam sitena ruppanam
lokantarikaniraye pakatam. Mahimsakaratthadisupi himapatasitalesu padesesu etam
pakatameva. Tattha hi satta sitena bhinnacchinnasarira jivitakkhayampi papunanti.
     Unhena ruppanam avicimahaniraye pakatam. Tattha hi tattaya lohapathaviya
nipajjapetva pancavidhabandhanadikaranakale satta mahadukkham anubhavanti.
     Jighacchaya ruppanam pittivisaye 3- ceva dubbhikkhakale ca pakatam. Pittivisayasmim
hi satta dve tini buddhantarani kincideva amisam hatthena gahetva mukhe
pakkhipanta nama na honti. Antoudaram adittasusirarukkho viya hoti.
Dubbhikkhakale 4- kanjikamattampi alabhitva maranappattanam pamanam nama natthi.
     Pipasaya ruppanam kalakanjikadisu pakatam. Tattha hi satta dve tini
buddhantarani hadayatemanamattam va jivhatemanamattam va udakabindum laddhum na
sakkonti. Paniyam pivissamati nadigatanampi 5- nadi valikathalam 6- sampajjati.
Mahasamuddam pakkhantanampi 7- mahasamuddo pitthipasano hoti. Te sussanta
balavadukkhapilita vicaranti.
     Eko kira kalakanjikaasuro pipasam adhivasetum asakkonto yojanagambhiravittharam
mahagangam otari. Tassa gatagatatthane udakam chijjati, dhumo uggacchati,
@Footnote: 1 cha.Ma. pakkamadhukaphalani           2 Si. patitapitthapindam
@3 cha.Ma. petti... evamuparipi      4 cha.Ma. dubbhikkhe
@5 cha.Ma. nadim gatanampi            6 cha.Ma....talam    7 Ma. pakkhandanampi
Tatte pitthipasane cankamanakalo viya hoti. Tassa udakasaddam sutva ito cito
ca vicarantasseva ratti vibhayi. Atha nam patova bhikkhacaram gacchanta timsamatta
pindapatacarika bhikkhu disva "ko nama tvam sappurisa"ti pucchimsu. Petosmi 1-
bhanteti. Kim pariyesasiti. Paniyam bhanteti. Ayam ganga paripunna, kim tvam na
passasiti. Na upakappati bhanteti. Tenahi gangapitthepi nipajja, mukhe te paniyam
asincissamati. So valikapuline uttano nipajji. Bhikkhu timsamatte patte
niharitva udakam aharitva aharitva tassa mukhe asincimsu. Tesam tatha
karontanamyeva vela upakattha jata. Tato "bhikkhacarakalo amhakam sappurisa,
kacci te assadamatta 2- laddha"ti ahamsu. Peto "sace me bhante timsamattanam
ayyanam timsamattehi pattehi asittaudakato addhapasatamattampi paragalagatam,
petattabhavato mokkho ma hotu"ti aha. Evam pipasaya ruppanam pittivisaye pakatam.
     Damsadihi samphassehi 3- ruppanam damsamakkhikadisambahulesu padesesu pakatam.
Ettha ca damsati pingalamakkhika. Makasati makasava. Vatati kucchivatapitthivatadivasena
veditabba. Sarirasmim hi vatarogo uppajjitva hatthapadapitthiadini bhindati,
kanam karoti, khujjam karoti, pithasappim karoti. Atapoti suriyataPo. Tena ruppanam
marukantaradisu pakatam. Eka kira itthi marukantare rattim satthato ohina
diva suriye uggacchante valikaya tapamanaya pade thapetum asakkonti sisato
pacchim otaretva akkami. Kamena pacchiya unhabhitattaya thatum asakkonti
tassa upari satakam thapetva akkami. Tasmimpi santatte ankena gahitam puttakam
adhomukham nipajjapetva kandantam kandantam akkamitva tena saddhim 4- tasmimyeva
thane unhabhitatta kalamakasi.
@Footnote: 1 cha.Ma. petohamasmi              2 Ma. assasamatta
@3 cha.Ma. ayam patho na dissati        4 cha.Ma. saddhim tena
     Sirimsapati yekeci dighajatika satta 1- saranta gacchanti, tesam samphassena
ruppanam asivisadatthakaladinam 2- vasena veditabbam.
     Idani "yankinci rupan"ti padena sangahitam pancavisatikotthasachannavuti-
kotthasappabhedam sabbampi rupam atitadikotthasesu pakkhipitva dassetum
atitanagatapaccuppannanti aha. Tato param tadeva ajjhattadukadisu catusu dukesu
pakkhipitva dassetum ajjhattam va bahiddha vatiadi vuttam. Tato param sabbampetam
ekadasasu padesesu pariyadiyitva dassitam rupam ekato pindam katva dassetum
tadekajjhantiadi vuttam.
     Tattha tadekajjhanti tam ekajjham. Abhisannuhitvati abhisamharitva.
Abhisankhipitvati sankhepam katva. Idam vuttam hoti:- sabbampetam vuttappakaram
rupam ruppanalakkhanasankhate ekavidhabhave pannaya ekarasim 3- katva rupakkhandho namati
vuccatiti. Etena sabbampi rupam ruppanalakkhane rasibhavupagamanena rupakkhandhoti
dassitam hoti. Na hi rupato anno rupakkhandho nama atthi. Yatha ca rupam, evam
vedanadayopi vedayitalakkhanadisu rasibhavupagamanena. Na hi vedanadihi anne
vedanakkhandhadayo nama atthi.
     [3] Idani ekekasmim okase pakkhittarupam visum visum bhajetva
dassento tattha katamam rupam atitantiadimaha. Tattha tatthati ekadasasu
okasesu pakkhipitva thapitamatikaya bhummam. Idam vuttam hoti:- "atitanagata-
paccuppannan"tiadina nayena thapitaya matikaya yam atitam rupanti vuttam. Tam
katamanti. Imina upayena sabbapucchasu attho veditabbo. Atitam niruddhantiadini
padani nikkhepakandassa atitattikabhajaniyavannanaya 4- vuttaneva. Cattaro
ca mahabhutati idam atitanti vuttarupassa sabhavadassanam. Yatha cettha, evam
@Footnote: 1 cha.Ma. ayam patho na dissati        2 cha.Ma. asivisadatthadinam
@3 cha.Ma. rasim                   4 sangani. A. 1/1044/419
Sabbattha attho veditabbo. Imina idam dasseti:- atitam rupampi bhutani ceva
bhutani upadaya nibbattarupanca, anagatampi .pe. Durasantikampi. Na hi bhutehi
ceva bhutani upadaya pavattarupato ca annam rupam nama atthiti.
     Aparo nayo:- atitamsena sangahitanti atitakotthaseneva sangahitam, ettheva
gananam katam. Kinti? cattaro ca mahabhuta catunnam ca mahabhutanam upadayarupanti.
Evam sabbattha attho veditabbo. Anagatapaccuppannaniddesapadanipi
hettha vuttatthaneva.
     Idam pana atitanagatapaccuppannam nama suttantapariyayato
abhidhammaniddesatoti duvidham. Tam suttantapariyaye bhavena paricchinnam. Patisandhito hi
patthaya atitabhavesu nibbattarupam anantarabhave va nibbattarupam 1- hotu
kappakotisatasahassamatthake va, sabbam atitameva nama. Cutito patthaya anagatabhavesu
nibbattanakarupam anantarabhave va nibbattarupam 1- hotu kappakotisatasahassamatthake
va, sabbam anagatameva nama. Cutipatisandhiantare pavattarupam 2- paccuppannam nama.
Abhidhammaniddese pana khanena paricchinnam. Tayo hi rupassa khana uppado
thiti bhangoti. Ime tayo khane patva niruddham rupam samanantaraniruddham va hotu
atite kappakotisatasahassamatthake va, sabbam atitameva nama. Tayo khane
asampattam rupam ekacittakkhanamattena va asampattam hotu anagate
kappakotisatasahassamatthake va, sabbam anagatameva nama. Ime tayo khane sampattam rupam
pana paccuppannam nama. Tattha kincapi idam suttantabhajaniyam, evam santepi
abhidhammaniddeseneva atitanagatapaccuppannam rupam nidditthanti veditabbam.
     Aparo nayo:- idam hi rupam addhasantatisamayakhanavasena catudha atitam nama
hoti. Tatha anagatapaccuppannam. Addhavasena tava ekassa ekasmim bhave
patisandhito pubbe atitam, cutito uddham anagatam, ubhinnamantare paccuppannam.
@Footnote: 1 cha.Ma. nibbattam                2 Si. yam tam rupam
Santativasena sabhagaekautusamutthanam ekaharasamutthananca pubbapariyavasena
pavattamanampi paccuppannam, tato pubbe visabhagautuaharasamutthanam atitam, paccha
anagatam. Cittajam ekavithiekajavanaekasamapattisamutthanam paccuppannam, tato pubbe
atitam, paccha anagatam. Kammasamutthanassa patiyekkam santativasena atitadibhedo
natthi, tesanneva pana utuaharacittasamutthananam upatthambhakavasena tassa
atitadibhedo 1- veditabbo. Samayavasena ekamuhuttapubbanhasayanharattindivadisu 2-
samayesu santanavasena pavattamanam tam tam samayam paccuppannam nama, tato pubbe
atitam, paccha anagatam. Khanavasena uppadadikkhanattayapariyapannam paccuppannam
nama, tato pubbe atitam, paccha anagatam.
     Apica atikkantahetupaccayakiccam atitam, nitthitahetukiccamanitthitapaccayakiccam
paccuppannam, ubhayakiccamasampattam anagatam. Sakiccakkhane va paccuppannam, tato
pubbe atitam, paccha anagatam. Ettha ca khanadikathava nippariyaya, sesa
sappariyaya. Tasu nippariyayakatha idhadhippeta. Ajjhattadukassapi niddesapadani
hettha ajjhattattikaniddese 3- vuttatthaneva. Olarikadini rupakandavannanayam 4-
vuttatthaneva.
     [6] Hinadukaniddese tesam tesam sattananti bahusu sattesu samivacanam.
Aparassapi aparassapiti hi vuccamane divasampi kappasatasahassampi vadanto
ettakameva vadeyya. Iti sattha dviheva padehi anavasesasatte pariyadiyanto
"tesam tesam sattanan"ti aha. Ettakena hi sabbampi aparadipanam siddham hoti.
Unnatanti avamannatam. 5- Avannatanti vambhetva natam, rupantipi na viditam.
Hilitanti aggahetabbatthena khittam chadditam, jigucchitantipi vadanti. Paribhutanti
kimetenati vacaya paribhavitam. Acittikatanti na garukatam. Hinanti lamakam. Hinamatanti
@Footnote: 1 Ma. atitadibhavo            2 cha.Ma....sayanha...
@3 sangani. A. 1/1050/419     4 sangani. A. 1/674/396   5 cha.Ma. avamatam
Hinanti matam lamakam katva natam. Hinasammatanti hinanti loke sammatam, hinehi
va sammatam guthabhakkhehi gutho viya. Anitthanti appiyam, patilabhatthaya va apariyesitam.
Sacepi nam koci pariyeseyya, pariyesatu. Etassa pana arammanassa etadeva
namam. Akantanti akamitam, nissirikam va. Amanapanti na manasmim appitam. Tadisam
hi arammanam manasmim na appiyati. Athava manam appayati vaddhetiti manapam, na
manapam amanapam.
     Aparo nayo:- anittham sampattivirahato. Tam ekantena kammasamutthanesu
akusalakammasamutthanam. Akantam sukhassa ahetubhavato. Amanapam dukkhassa hetubhavato.
Rupa saddati idamassa sabhavadipanam. Imasmim hi pade akusalakammajavasena anittha
panca kamaguna vibhatta. Kusalakammajam hi 1- anittham nama natthi, sabbam
itthameva.
     Panitapadaniddeso vuttapatipakkhanayena veditabbo. Imasmim pana pade
kusalakammajavasena ittha panca kamaguna vibhatta. Kusalakammajam hi anittham nama
natthi, sabbam itthameva. Yatha ca kammajesu, evam utusamutthanadisupi itthanitthata
atthi, evam 2- imasmim duke itthanittharammanam pativibhattanti veditabbam. Ayam
tava acariyanam samanatthakatha. Vitandavadi panaha:- itthanittham nama patiyekkam
pativibhattam natthi, tesam tesam rucivasena kathitam. Yathaha:-
       "manapapariyantam khvaham maharaja pancasu kamagunesu agganti
    vadami. Te ca 3- maharaja rupa ekaccassa manapa honti, ekaccassa
    amanapa honti, te ca 3- maharaja sadda. Gandha. Rasa. Photthabba
    ekaccassa manapa honti, ekaccassa amanapa honti"ti. 4-
@Footnote: 1 cha.Ma. pana              2 cha.Ma. atthi evati
@3 cha.Ma. teva             4 sam. sa. 15/123/97
     Evam yasma teyeva rupadayo eko assadeti abhinandati, tattha lobham
uppadeti. Eko kujjhati patihannati, tattha dosam uppadeti. Ekaccassa 1-
ittha honti kanta manapa, ekaccassa 1- anittha akanta amanapa. Eko
ca ete "ittha kanta manapa"ti dakkhinato ganhati, eko "anittha
akanta amanapa"ti vamato ganhati. 2- Tasma itthanittham nama patiyekkam
pativibhattam nama natthi. Paccantavasinam hi ganduppadapi ittha honti kanta
manapa, majjhimadesavasinam atijeguccha. Tesanca moramamsadini itthani honti,
itaresam tani atijegucchaniti.
     So vattabbo "kim pana tvam itthanittharammanam patiyekkam pativibhattam
nama natthiti vadesi"ti. Ama natthiti vadami. Puna tatheva yavatatiyam patitthapetva
panho pucchitabbo "nibbanam nama ittham udahu anitthan"ti. Janamano
itthanti vakkhati. Sacepi na vadeyya, ma vadetu, 3- nibbanam pana ekantaitthameva.
Nanu ca 4- eko nibbanassa vanne kathiyamane kujjhitva "tvam nibbanassa
vannam kathesi, kim tattha annapanam malagandhavilepanam sayanacchadanam samiddha
panca kamaguna atthi"ti vatva natthiti vutte "alam tava nibbanena"ti
nibbanassa vanne kathiyamane kujjhitva ubho kanne thakesiti? 5- itthetam, 6-
etassa pana vasena tava vade nibbanam anittham nama hotu. 7- Na panetam
evam gahetabbam. Eso hi viparitasannaya katheti. Sannavipallasena ca tadevarammanam
ekaccassa ittham hoti, ekaccassa anittham.
     Itthanittharammanam pana patiyekkam pativibhattam 8- atthiti. Kassa vasena
vibhattanti, majjhimakasattassa. Idam hi na atiissaranam
mahasammatamahasudassanadhammasokadinam
@Footnote: 1 cha.Ma. ekassa              2 cha.Ma. ayam patho na dissati    3 cha.Ma. vadatu
@4 cha.Ma. ayam saddo na dissati     5 cha.Ma. thaketiti
@6 Si. atthetam                7 cha. hoti      8 cha.Ma. vibhattam
Vasena vibhattam. Tesam hi dibbakappampi arammanam amanapam
upatthati. Atiduggatanampi 1- dullabhannapananam vasena avibhattam. 2- Tesam hi
kanajakabhattasitthanipi putimamsarasopi atimadhuro amatasadiso ca hoti. Majjhimakanam pana
ganakamahamattasetthikutumbikavanijakadinam kalena ittham kalena anittham labhamananam
vasena vibhattam. Evarupa hi itthanittham paricchinditum sakkontiti.
     Tipitakaculabhayatthero 3- panaha:- itthanittham nama vipakavaseneva paricchinnam,
na javanavasena. Javanam pana sannavipallasavasena itthasmimyeva rajjati, itthasmimyeva
dussati. Anitthasmimyeva rajjati, anitthasmimyeva dussatiti. Vipakavaseneva panetam
ekantato paricchijjati. Na hi sakka vipakacittam vancetum. Sace arammanam ittham
hoti, kusalavipakam uppajjati. Sace anittham, akusalavipakam uppajjatiti. Kincapi
hi micchaditthika buddham va samgham va mahacetiyadini va ularani arammanani
disva akkhini pidahanti, domanassam apajjanti, dhammasaddam sutva kanne
thakenti. Cakkhuvinnanasotavinnanadini 4- pana tesam kusalavipakaneva honti.
     Kincapi guthasukaradayo guthagandham ghayitva khaditum labhissamati somanassajata
honti, guthadassane pana nesam cakkhuvinnanam tassa gandhaghayane ghanavinnanam
rasasayane jivhavinnananca akusalavipakameva hoti. Bandhitva varasayane
sayapitasukaro ca kincapi viravati, sannavipallasena panassa javanasmimyeva domanassam
uppajjati, kayavinnanam kusalavipakameva. Kasma? arammanassa itthataya.
     Apica dvaravasenapi itthanitthata veditabba. Sukhasamphassam hi guthakalalam
cakkhudvaraghanadvaresu anittham, kayadvare ittham hoti. Cakkavattino maniratanena
pothiyamanassa 5- suvannasule uttasitassa ca maniratanasuvannasulani cakkhudvare
itthani honti, kayadvare anitthani. Kasma? mahadukkhassa uppadanato. Evam
itthanittham ekantato vipakeneva paricchijjatiti veditabbam.
@Footnote: 1 cha.Ma. pi-saddo na dissati         2 cha.Ma. vibhattam
@3 Si. tipitakaculanagatthero          4 cha.Ma....sotavinnanani
@5 Ma. photiyamanassa
     Tam tam va panati ettha na hetthimanayo oloketabbo. Na hi bhagava
sammatimanapam 1- bhindati. Puggalamanapam pana bhindati. Tasma tamtamvapanakavaseneva 2-
upadayupadaya hinappanitatava kathetabba. 3- Nerayikanam hi rupam kotippattam
hinam nama, tam upadaya tiracchanesu nagasupannanam rupam panitam nama. Tesam
rupam hinam, tam upadaya petanam rupam panitam nama. Tesampi hinam, tam upadaya
janapadanam rupam panitam nama. Tesampi hinam, tam upadaya gamabhojakanam rupam panitam
nama. Tesampi hinam, tam upadaya janapadasamikanam rupam panitam nama. Tesampi
hinam, tam upadaya padesarajunam rupam panitam nama. Tesampi hinam, tam upadaya
cakkavattiranno rupam panitam nama. Tassapi hinam, tam upadaya bhummanam devanam
rupam panitam nama. Tesampi hinam, tam upadaya catummaharajikanam devanam rupam
panitam nama. Tesampi hinam, tam upadaya tavatimsanam devanam rupam panitam nama.
.pe. Akanitthakadevanam 4- pana rupam matthakappattam panitam nama.
      [7] Duradukaniddese itthindriyadini hettha vibhattaneva. Imasmim pana duke
duppariggahatthena lakkhanaduppativijjhataya sukhumarupam dureti kathitam, supariggahatthena
5- lakkhanasupativijjhataya olarikarupam santiketi. Kabalinkaraharapariyosaneva 6-
niyyatanatthanepi "idam vuccati rupam dure"ti na niyyatitam. 7- Kasma? duvidham hi
dure nama lakkhanato ca okasato cati. Tattha lakkhanato dureti na kathitam.
Tam okasato kathetabbam. Tasma dureti akathitam olarikarupam okasato dureti
dassetum aniyyatetvava yam va panannampitiadimaha. Santikapadaniddesepi eseva
nayo. Tattha anasanneti na asanne. Anupakattheti nissatthe. 8- Dureti duramhi.
Asantiketi na santike. Idam vuccati rupam dureti idam pannarasavidham sukhumarupam
lakkhanato dure, dasavidham pana olarikarupam yevapanakavasena okasato dureti vuccati.
Santikapadaniddeso uttanatthoyeva.
@Footnote: 1 cha.Ma. sammuti..... evamuparipi    2 cha.Ma. tamtamvapanavaseneva
@3 cha.Ma. hinappanitata veditabba     4 cha.Ma. akanittha...  5 cha.Ma. sukhapariggahatthena
@6 cha.Ma. kabalikaraharapariyosane ca   7 Si. na kathitam        8 cha.Ma. nissate
     Idam vuccati rupam santiketi idam dasavidham olarikarupam lakkhanato santike,
pancadasavidham pana sukhumarupam yevapanakavasena okasato santiketi vuccati. Kittakato
patthaya pana rupam okasavasena santike nama, kittakato patthaya 1- dure namati?
pakatikathaya kathentanam dvadasahattho savanupacaro nama hoti. Tassa orato
rupam santike, parato dure. Tattha sukhumarupam dure hontam lakkhanatopi okasatopi dure
hoti. Santike hontam pana okasatova santike hoti, na lakkhanato. Olarikarupam
santike hontam lakkhanatopi okasatopi santike hoti. Dure hontam okasatova
dure hoti, na lakkhanato.
     Tam tam va panati ettha hetthimanayo na oloketabbo. Hettha hi
bhindamano gato. Idha pana na lakkhanato duram bhindati, okasato durameva
bhindati. Upadayupadaya durasantikam hi ettha dassitam. Attano hi rupam santike
nama, antokucchigatassapi parassa dure. Antokucchigatassa santike, bahi thitassa
dure. Ekamance sayitassa santike, bahipamukhe thitassa dure. Antoparivene rupam
santike, bahiparivene dure. Antosamgharame rupam santike, bahisamgharame dure.
Antosimaya rupam santike, bahisimaya dure. Antogamakhette rupam santike,
bahigamakhette dure. Antojanapade rupam santike, bahijanapade dure.
Antorajjasimaya rupam santike, bahirajjasimaya dure. Antosamudde rupam santike,
bahisamudde dure. 2- Antocakkavale rupam santike, bahicakkavale dureti.
                        Ayam rupakkhandhaniddeso.
                           ----------
                        2. Vedanakkhandhaniddesa
      [8] Vedanakkhandhaniddesadisu hettha vuttasadisam pahaya apubbameva
vannayissama. Ya kaci vedanati catubhumikavedanam pariyadiyati. Sukha
vedanatiadini atitadivasena nidditthavedanam sabhavato dassetum vuttani. Tattha sukha
@Footnote: 1 Si. patthaya pana       2 cha.Ma. rupam dure
Vedana atthi kayika, atthi cetasika. Tatha dukkha vedana. Adukkhamasukha pana
cakkhvadayo 1- pasadakaye sandhaya pariyayena atthi kayika, atthi cetasikati
vutta. 2- Tattha sabbapi kayika kamavacara, tatha cetasika dukkha vedana. Cetasika
sukha pana tebhumika. Adukkhamasukha catubhumika. Tassa sabbappakarayapi santativasena
khanadivasena ca atitadibhavo veditabbo.
     Tattha santativasena ekavithiekajavanaekasamapattipariyapanna
ekavidhavisayasamayogappavatta 3- ca paccuppanna, tato pubbe atita, paccha anagata.
Khanadivasena khanattayapariyapanna pubbantaparantamajjhagata sakiccanca kurumana
vedana paccuppanna, tato pubbe atita, paccha anagata. Tattha khanadivasena 4-
atitadibhavam sandhaya ayam niddeso katoti veditabbo.
     [11] Olarikasukhumaniddese akusala vedanatiadini jatito olarikasukhumabhavam
dassetum vuttani. Dukkha vedana olarikatiadini sabhavato. Asamapannassa
vedanatiadini puggalato. Sasavatiadini lokiyalokuttarato olarikasukhumabhavam
dassetum vuttani, tattha akusala tava sadarathatthena dukkhavipakatthena ca
olarika. Kusala niddarathatthena sukhavipakatthena ca sukhuma. Abyakata
nirussahatthena avipakatthena ca sukhuma, kusalakusala saussahatthena ca
savipakatthena ca olarika. Abyakata vuttanayeneva sukhuma.
     Dukkha asatatthena dukkhatthena ca olarika, sukha satatthena sukhatthena
ca sukhuma, adukkhamasukha santatthena panitatthena ca sukhuma. Sukhadukkha khobhanatthena
pharanatthena ca olarika. Sukha vedanapi hi khobheti pharati, tatha dukkha
vedanapi. Sukham hi uppajjamanam sakalasariram khobhentam alulentam abhisandayamanam
maddayamanam chadayamanam sitodakaghatena asincayamanam viya uppajjati. Dukkham
@Footnote: 1 cha.Ma. cakkhadayo...evamuparipi     2 cha.Ma. ayam patho na dissati
@3 Si....samayogappatta           4 cha.Ma. khanadibhavena
Uppajjamanam tattathalam 1- anto pavesentam viya tinukkaya bahi jhapayamanam viya
uppajjati. Adukkhamasukha pana vuttanayeneva sukhuma. Asamapannassa pana vedana
nanarammane vikkhittabhavato olarika, samapannassa vedana ekattanimitteyeva
caratiti sukhuma. Sasava asavuppattihetuto olarika. Asavavaro 2- nama
ekantaolariko. Anasava vuttavipariyayena sukhuma.
     Tattha eko neva kusalattike kovido hoti, na vedanattike. So kusalattikam
rakkhamiti vedanattikam bhindati, vedanattikam rakkhamiti kusalattikam bhindati, eko
tikam rakkhamiti bhummantaram 3- bhindati, eko na bhindati. Katham? "sukhadukkha vedana
olarika, adukkhamasukha vedana sukhuma"ti hi vedanattike vuttam. Tam eko
patikkhipati:- na sabba adukkhamasukha sukhuma. Sa hi kusalapi atthi akusalapi
abyakatapi. Tattha kusalakusala olarika, abyakata sukhuma. Kasma? kusalattike
paliyam agatattati. Evam kusalattiko rakkhito hoti, vedanattiko pana bhinno.
     "kusalakusala vedana olarika, abyakata vedana sukhuma"ti yampi 4-
kusalattike vuttam, tam eko patikkhipati:- na sabba abyakata sukhuma. Sa
hi sukhapi atthi dukkhapi adukkhamasukhapi. Tattha sukhadukkha olarika, adukkhamasukha
sukhuma. Kasma? vedanattike paliyam agatattati. Evam vedanattiko rakkhito
hoti, kusalattiko pana bhinno. Kusalattikassa pana agatatthane vedanattikam
anoloketva vedanattikassa agatatthane kusalattikam anoloketva kusaladinam
kusalattikalakkhanena sukhadinam vedanattikalakkhanena olarikasukhumattam 5- kathento
na bhindati nama.
     Yampi "kusalakusala vedana olarika, abyakata vedana sukhuma"ti kusalattike
vuttam, tatreko 6- "kusala lokuttaravedanapi samana olarika nama, vipaka
antamaso dvipancavinnanasahajatapi samana sukhuma nama hoti"ti vadati. So evarupam
@Footnote: 1 cha.Ma. tattaphalam         2 cha.Ma. asavacaro    3 cha.Ma. bhumantaram. evamuparipi
@4 cha.Ma. yam pana           5 cha.Ma.....sukhumatam     6 cha.Ma. tattheko
Santam panitam lokuttaravedanam olarikam nama karonto dvipancavinnanasampayuttam
ahetukam hinam jalam vedanam sukhumam nama karonto tikam rakkhissamiti bhummantaram
bhindati nama. Tattha tattha bhumiyam kusalam pana tamtambhumivipakeneva saddhim yojetva
kathento na bhindati nama. Tatthayam 1- nayo:- kamavacarakusala hi olarika,
kamavacaravipaka sukhuma. Rupavacararupavacaralokuttarakusala olarika,
rupavacararupavacaralokuttaravipaka sukhumati imina hi niharena kathento na bhindati
nama.
     Tipitakaculanagatthero panaha "akusale olarikasukhumata nama na
uddharitabba. Tanhi ekantaolarikameva. Lokuttarepi olarikasukhumata na
uddharitabba. Tanhi ekantasukhuman"ti. Imam katham aharitva tipitakaculabhayattherassa
kathayimsu "evam therena kathitan"ti. Tipitakaculabhayatthero panaha 2- "sammasambuddhena
abhidhammam vatva 3- ekapadassapi dvinnampi padanam agatatthane nayam datum
yuttatthane nayo adinno nama natthi, nayam katum yuttatthane nayo akato
nama natthi. Idha panekacco `acariyosmi'ti vicaranto akusale olarikasukhumatam
uddharayamano 4- kukkuccayati. Sammasambuddhena pana lokuttarepi olarikasukhumata
uddharita"ti. Evanca pana vatva idam suttam ahari "tatra bhante yayam patipada
dukkha dandhabhinna, ayam bhante patipada ubhayeneva hina akkhayati dukkhatta
ca dandhatta ca"ti. 5- Ettha hi catasso patipada lokiyalokuttaramissabha kathita.
     Tam tam va panati ettha na hetthimanayo oloketabbo, tamtamvapanakavaseneva
kathetabbam. Duvidha hi akusala lobhasahagata dosasahagata ca. Tattha dosasahagata
olarika, lobhasahagata sukhuma. Dosasahagata 6- duvidha niyata aniyata ca. Tattha
niyata olarika, aniyata sukhuma. Niyatapi kappatthitika olarika, nokappatthitika
sukhuma. Kappatthitikapi asankharika olarika, sasankharikapi 7- sukhuma.
@Footnote: 1 cha.Ma. tatrayam         2 cha.Ma. aha        3 cha.Ma. patva
@4 cha.Ma. uddharamano      5 di. pa. 11/152/91
@6 cha.Ma. dosasahagatapi     7 cha.Ma. pi-saddo na dissati
Lobhasahagatapi duvidha ditthisampayutta ca ditthivippayutta ca. Tattha
ditthisampayutta olarika, ditthivippayutta sukhuma. Ditthisampayuttapi niyata
olarika, aniyata sukhuma. Sapi asankharika olarika, sasankharika sukhuma.
     Sankhepato akusalam patva ya vipakam bahum deti, sa olarika, ya
appam, sa sukhuma. Kusalam patva pana appavipaka olarika, bahuvipaka
sukhuma. Catubbidhe kusale kamavacarakusala olarika, rupavacarakusala sukhuma.
Sapi olarika, arupavacarakusala sukhuma. Sapi olarika, lokuttarakusala sukhuma.
Ayam tava bhumisu abhedato nayo.
     Bhedato pana kamavacara danasilabhavanamayavasena tividha. Tattha danamaya
olarika, silamaya sukhuma. Sapi olarika, bhavanamaya sukhuma. Sapi duhetuka
tihetukati duvidha. Tattha duhetuka olarika, tihetuka sukhuma. Tihetukapi
sasankharikaasankharikabhedato duvidha. Tattha sasankharika olarika, asankharika
sukhuma. Rupavacare pathamajjhanakusalavedana olarika, dutiyajjhanakusalavedana
.pe. Catutthajjhanakusalavedana sukhuma. Sapi olarika, akasanancayatanakusalavedana
sukhuma. Sapi 1- olarika .pe. Nevasannanasannayatanakusalavedana
sukhuma. Sapi olarika, vipassanasahajata sukhuma. Sapi olarika,
sotapattimaggasahajata sukhuma. Sapi olarika .pe. Arahattamaggasahajata
sukhuma.
     Catubbidhe vipake kamavacaravipakavedana olarika, rupavacaravipakavedana
sukhuma. Sapi olarika .pe. Lokuttaravipakavedana sukhuma. Evam tava abhedato
nayo. 2-
@Footnote: 1 cha.Ma. akasanancayatanakusalavedana        2 cha.Ma. ayam patho na dissati
      Bhedato pana kamavacaravipaka atthi ahetuka, atthi sahetuka. Sahetukapi
atthi duhetuka, atthi tihetuka. Tattha ahetuka olarika, sahetuka
sukhuma. Sapi duhetuka olarika, tihetuka sukhuma. Tatthapi sasankharika
olarika, asankharika sukhuma. Pathamajjhanavipaka olarika,
dutiyajjhanavipaka sukhuma .pe. Catutthajjhanavipaka sukhuma. Sapi olarika,
akasanancayatanavipaka sukhuma. Sapi olarika .pe. Nevasannanasannayatanavipaka
sukhuma. Sapi olarika, sotapattiphalavedana sukhuma. Sapi olarika,
sakadagamiphalavedana .pe. Arahattaphalavedana sukhuma.
      Tisu kiriyasu kamavacarakiriya vedana olarika, rupavacarakiriya vedana
sukhuma. Sapi olarika, arupavacarakiriya vedana sukhuma. Evam tava
abhedato. Bhedato pana ahetukadivasena bhinnaya kamavacarakiriyaya ahetukakiriya
vedana olarika, sahetuka sukhuma. Sapi duhetuka olarika, tihetuka
sukhuma. Tatthapi sasankharika olarika, asankharika sukhuma. Pathamajjhane kiriya
vedana olarika, dutiye 1- sukhuma. Sapi olarika, tatiye .pe. Catutthe
sukhuma. Sapi olarika, akasanancayatanakiriya vedana sukhuma. Sapi olarika,
vinnanancayatanakiriya .pe. Nevasannanasannayatanakiriya vedana sukhuma. Ya
olarika, sa hina. Ya sukhuma, sa panita.
     [13] Duradukaniddese akusalavedana visabhagatthena visamsatthena ca
kusalabyakatahi dure. Imina nayena sabbapadesu durata veditabba. Sacepi
hi akusaladivedanasamangino ca dukkhadivedanasamangino ca tayo tayo jana
ekamance nisinna honti, tesampi ta vedana visabhagatthena visamsatthena ca
@Footnote: 1 cha.Ma. dutiyajjhane
Dureyeva nama. Samapannavedanadisamangisupi eseva nayo. Akusala pana akusalaya
sabhagatthena sarikkhatthena ca santike nama. Imina nayena sabbapadesu santikata
veditabba. Sacepi hi akusaladivedanasamangisu tisu janesu eko kamabhave
uppajjati, 1- eko rupabhave, eko arupabhave, tesampi ta vedana sabhagatthena
sarikkhatthena ca santikeyeva nama. Kusaladivedanasamangisupi eseva nayo.
     Tam tam va panati ettha hetthimanayam anoloketva tamtamvapanakavaseneva kathetabbam.
Kathentena ca na durato santikam uddharitabbam, santikato pana duram uddharitabbam.
Duvidha hi akusala lobhasahagata dosasahagata ca. Tattha lobhasahagata lobhasahagataya
santike nama, dosasahagataya dure nama. Dosasahagata dosasahagataya santike
nama, lobhasahagataya dure nama. Dosasahagatapi niyata niyataya santike namati.
Evam aniyata. Kappatthitikaasankharikasasankharikabhedam lobhasahagatadisu ca
ditthisampayuttadibhedam sabbam olarikadukaniddese vittharitavaseneva 2- anugantva
ekekakotthasavedana tamtamkotthasavedanayaeva santike, itara itaraya dureti
veditabbati.
                       Ayam vedanakkhandhaniddeso.
                         --------------
                        3. Sannakkhandhaniddesa
     [14] Sannakkhandhaniddese ya kaci sannati catubhumikasannam pariyadiyati.
Cakkhusamphassaja sannatiadini atitadivasena niddittham sannam sabhavato dassetum
vuttani. Tattha cakkhusamphassato cakkhusamphassasmim va jata cakkhusamphassaja nama.
Sesasupi eseva nayo. Ettha ca purima panca cakkhupasadadivatthukava,
manosamphassaja hadayavatthuvatthukapi 3- avatthukapi. Sabbapi 4- catubhumikasanna.
@Footnote: 1 cha.Ma. ayam patho na dissati            2 cha.Ma. eva-saddo na dissati
@3 cha.Ma. hadayavatthukapi. evamuparipi        4 cha.Ma. sabba
     [17] Olarikadukaniddese patighasamphassajati sappatighe cakkhupasadadayo
vatthum katva sappatighe rupadayo arabbha uppanno phasso patighasamphasso nama,
tato jata, 1- tasmim va jata patighasamphassaja nama. Cakkhusamphassaja sanna
.pe. Kayasamphassaja sannatipi tassayeva vatthuto namam. Rupasanna .pe.
Photthabbasannatipi tassayeva arammanato namam. Idam pana vattharammanato
namam. Sappatighani hi vatthuni nissaya sappatighani ca arammanani arabbha
uppattito esa "patighasamphassaja sanna"ti vutta. Manosamphassajatipi pariyayena
etissa namam hotiyeva. Cakkhuvinnanam hi mano nama, tena sahajato phasso
manosamphasso nama, tasmim manosamphasse, tasma va manosamphassa jatati
manosamphassaja. Tatha sotaghanajivhakayavinnanam mano nama, tena sahajato
phasso manosamphasso nama, tasmim manosamphasse, tasma va manosamphassa jatati
manosamphassaja.
     Adhivacanasamphassaja sannatipi pariyayena etissa namam hotiyeva. Tayo
hi arupino khandha sayam pitthivattaka hutva attano sahajataya sannaya
adhivacanasamphassaja sannatipi namam karonti, nippariyayena pana patighasamphassaja
sanna nama pancadvarikasanna, adhivacanasamphassaja sanna nama
manodvarikasanna. Tattha pancadvarikasanna oloketvapi janitum sakkati olarika.
Rajjitva upanijjhayantam hi "rajjitva upanijjhayati"ti, kujjhitva
upanijjhayanatam "kujjhitva upanijjhayati"ti oloketvava jananti.
     Tatridam vatthu:- dve kira itthiyo game 2- nisiditva suttam kantanti.
Dvisu daharesu game carantesu eko purato gacchanto ekam itthim olokesi,
itara tam pucchi "kasma nu kho tam eso olokesi"ti. Na eso bhikkhu mam
@Footnote: 1 cha.Ma. ayam patho na dissati         2 cha.Ma. ayam patho na dissati
Visabhagacittena olokesi, kanitthabhaginisannaya pana olokesiti, tesupi game
caritva asanasalaya nisinnesu itaro bhikkhu tam bhikkhum pucchi "taya sa itthi
olokita"ti. Ama olokitati. Kimatthayati. Mayham bhaginisarikkhakati 1- tam
olokesinti aha. Evam pancadvarikasanna oloketvapi janitum sakkati
veditabba. Sa panesa pasadavatthukaeva. Keci pana javanappavattati dipenti.
Manodvarikasanna pana ekamance va ekapitheva nisiditvapi annam cintentam
vitakkentam ca "kim cintesi kim vitakkesi"ti pucchitva tassa vacanavaseneva
janitabbato sukhuma. Sesam vedanakkhandhasadisamevati.
                       Ayam sannakkhandhaniddeso.
                          -------------
                        4. Sankharakkhandhaniddesa
     [20] Sankharakkhandhaniddese ye keci sankharati catubhumikasankhare
pariyadiyati. Cakkhusamphassaja cetanatiadini atitadivasena nidditthasankhare sabhavato
dassetum vuttani. Cakkhusamphassajatiadini vuttatthaneva. Cetanati hetthimakotiya
padhanasankharavasena vuttam. Hetthimakotiya hi antamaso cakkhuvinnanena saddhim
paliyam agata cattaro sankhara uppajjanti. Tesu cetana padhana, ayuhanatthena
pakatatta. Tasma ayameva gahita. Tamsampayuttasankhara pana taya gahitaya
gahitava honti. Idhapi purima panca cakkhupasadadivatthukava, manosamphassaja
hadayavatthuvatthukapi avatthukapi. Sabba catabhumikacetana. Sesam
vedanakkhandhasadisamevati.
                       Ayam sankharakkhandhaniddeso
                       ------------------
@Footnote: 1 cha.Ma. bhaginisarikkhatta
                        5. Vinnanakkhandhaniddesa
     [26] Vinnanakkhandhaniddese yankinci vinnananti catubhumikavinnanam
pariyadiyati. Cakkhuvinnanantiadini atitadivasena nidditthavinnanam sabhavato
dassetum vuttani. Tattha cakkhuvinnanadini panca cakkhupasadadivatthukaneva,
manovinnanam hadayavatthuvatthukampi avatthukampi. Sabbam catubhumikavinnanam. Sesam
vedanakkhandhasadisamevati.
                       Ayam vinnanakkhandhaniddeso.
                         --------------
                            Pakinnakakatha
     idani pancasupi khandhesu samuggamato  pubbaparato addhanaparicchedato
ekuppadanananirodhato nanuppadaekanirodhato ekuppadaekanirodhato
nanuppadanananirodhato atitanagatapaccuppannato ajjhattikabahirato olarikasukhumato
hinapanitato durasantikato paccayato samutthanato parinipphannato sankhatatoti
solasahakarehi pakinnakam veditabbam.
     Tattha samuggamato 1- duvidho samuggamo gabbhaseyyakasamuggamo opapatikasamuggamoti.
Tattha gabbhaseyyakasamuggamo evam veditabbo. Gabbhaseyyakasattanam hi
patisandhikkhane pancakkhandha apaccha apure ekato patubhavanti. Tasmim khane
patubhuta kalalasankhata rupasantati paritta hoti khuddakamakkhikaya ekavayamena
patabbamattati vatva puna "atibahum etam, sanhasuciya tele pakkhipitva ukkhittaya
paggharitva agge thitabindumattan"ti vuttam. Tampi patikkhipitva "ekakese telato
uddharitva gahite tassa paggharitva agge thitabindumattan"ti vuttam. Tampi
patikkhipitva "imasmim janapade manussanam kese atthadha phalite tato
ekakotthasappamano uttarakurukanam keso, tassa pasannatilatelato uddhatassa agge
thitabindumattan"ti
@Footnote: 1 cha.Ma. ayam patho na dissati
Vuttam. Tampi patikkhipitva "etam bahum, 1- jatiunna nama sukhuma, tassa
ekaamsuno pasannatilatele pakkhipitva uddhatassa paggharitva agge
thitabindumattan"ti vuttam. Tam panetam accham hoti vippasannam anavilam parisuddham
pasannatilatelabindusamanam. 2- Vuttampi cetam:-
         tilatelassa yatha bindu         sappimando anavilo
         evam vannapatibhagam            kalalanti pavuccatiti.
     Evam parittaya rupasantatiya tini santatisisani honti vatthudasakam,
kayadasakam, itthiya itthindriyavasena purisassa purisindriyavasena bhavadasakanti.
Tattha vatthurupam tassa nissayani cattari mahabhutani tannissita vannagandharasoja
jivitanti idam vatthudasakam nama. Kayapasado tassa nissayani cattari mahabhutani
tannissita vannagandharasoja jivitanti idam kayadasakam nama. Itthiya itthibhavo
purisassa purisabhavo tassa nissayani cattari mahabhutani tannissita
vannagandharasoja jivitanti idam bhavadasakam nama.
     Evam gabbhaseyyakanam patisandhiyam ukkatthaparicchedena samattimsa kammajarupani
rupakkhandho nama hoti. Patisandhicittena pana sahajata vedana vedanakkhandho,
sanna sannakkhanadho, sankhara sankharakkhandho, patisandhicittam
vinnanakkhandhoti evam gabbhaseyyakanam patisandhikkhane pancakkhandha paripunna
honti. Sace pana napumsakapatisandhi hoti, bhavadasakam hayati. Dvinnam dasakanam
vasena samavisati kammajarupani rupakkhandho nama hoti. Vedanakkhandhadayo
vuttappakaraevati evampi gabbhaseyyakanam patisandhikkhane pancakkhandha paripunna
honti.
     Imasmim thane tisamutthanappaveni 3- kathetabba bhaveyya. Tam pana akathetva
opapatikasamuggamo nama dassito. Opapatikanam hi paripunnayatananam
@Footnote: 1 cha.Ma. bahu       2 cha.Ma.....bindusamanavannam      3 cha.Ma. tisamutthanikappaveni
Patisandhikkhane hettha vuttani tini cakkhusotaghanajivhadasakani cati satta
rupasantati sisani patubhavanti. Tattha cakkhudasakadini kayadasakasadisaneva. Napumsakassa
pana bhavadasakam natthi. Evam paripunnayatananam opapatikanam samasattati ceva samasatthi
ca kammajarupani rupakkhandho nama. Vedanakkhandhadayo vuttappakaraevati evam
opapatikanam patisandhikkhane pancakkhandha paripunna honti. Ayam
opapatikasamuggamo nama. Evam tava pancakkhandha samuggamato veditabba.
     Pubbaparatoti evanca pana 1- gabbhaseyyakanam apaccha apure uppannesu
pancasu khandhesu kim rupam pathamam rupam samutthapeti, udahu arupanti. Rupam rupameva
samutthapeti na arupam. Kasma? patisandhicittassa na rupajanakatta. Sabbasattanam
hi patisandhicittam, khinasavassa cuticittam, dve pancavinnanani, cattari
arupavipakaniti solasacittani rupam na samutthapenti. Tattha patisandhicittam tava
vatthuno dubbalataya appatitthitataya paccayavekallataya agantukataya ca rupam
na samutthapeti. Tattha hi sahajatavatthu uppadakkhane dubbalam hotiti
vatthuno dubbalataya rupam na samutthapeti. Yatha ca papate patanto puriso
annassa nissayo bhavitum na sakkoti, evam etampi kammakkhittatta 2- papate
patamanam viya appatitthitam. Iti kammakkhittatta appatitthitatayapi rupam na
samutthapeti.
     Patisandhicittanca vatthuna saddhim apaccha apure uppannam, tassa vatthu
purejatam hutva paccayo bhavitum na sakkoti. Sace sakkuneyya, rupam samutthapeyya.
Yatrapi vatthu purejatam hutva paccayo bhavitum sakkoti, paveni ghatiyati, tatrapi
cittam angato aparihinamyeva rupam samutthapeti. Yadi hi cittam thanakkhane va
bhangakkhane va rupam samutthapeyya, patisandhicittampi rupam samutthapeyya. Na
@Footnote: 1 cha.Ma. evam pana               2 cha.Ma. kammavegakkhittatta
Pana cittam tasmim khanadvaye rupam samutthapeti. Yatha pana ahicchattakamakulam
pathavito utthahantam pamsucunnam gahetvava utthahati. 1- Evam cittam purejatam
vatthum nissaya uppadakkhane attha rupani gahetvava utthahati. Patisandhikkhane
ca vatthu purejatam hutva paccayo bhavitum na sakkotiti paccayavekallatayapi
patisandhicittam rupam na samutthapeti.
     Yatha ca agantukapuriso anagatapubbam 2- padesam gato annesam "etha
bho antogame vo annapanagandhamaladini dassami"ti vattum na sakkoti
attano avisayataya appahutataya, evameva patisandhicittam agantukanti attano
agantukayapi rupam na samutthapeti. Apica samattimsa kammajarupani cittasamutthanarupanam
thanam gahetva thitanitipi patisandhicittam rupam na samutthapeti.
     Khinasavassa pana cuticittam vattamulassa vupasantatta na samutthapeti.
Tassa hi sabbabhavesu vattamulam vupasantam abhabbuppattikam, punabbhavapaveni nama
natthi. Sotapannassa pana satta bhave thapetva atthameva tam mulam 3- vupasantam.
Tasma tassa cuticittam sattasu bhavesu rupam samutthapeti. Sakadagamino dvisu,
anagamino ekasmim. Khinasavassa sabbabhavesu vattamulassa vupasantatta neva
samutthapeti.
     Dvipancavinnanesu pana jhanangam natthi, maggangam natthi, hetu natthiti
cittangam dubbalam hotiti cittangadubbalataya tani rupam na samutthapenti. Cattari
arupavipakani tasmim bhave rupassa natthitaya rupam na samutthapenati. Na
kevalanca taneva, yani annanipi tasmim bhave attha kamavacarakusalani dasa
akusalani nava kriyacittani 4- aruppakusalani catasso aruppakriya tini
@Footnote: 1 ka. utthahi                2 cha. agatapubbam
@3 cha.Ma. atthameva vattamulam      4 cha.Ma. kiriyacittani
Maggacittani cattari phalacittaniti dvacattalisa 1- cittani uppajjanti,
tanipi tattha rupassa natthitayaeva rupam na samutthapenti. Evam patisandhicittam rupam
na samutthapeti.
     Utu pana pathamam rupam samutthapeti. Ko esa utu namati. Patisandhikkhane
uppannanam samattimsakammajarupanam abbhantare 2- tejodhatu. Sa thanappatta 3- attha
rupani samutthapeti. Utu nama cesa dandhanirodho, cittam khippanirodham. Tasmim
dharanteyeva solasacittani uppajjitva nirujjhanti. Tesu patisandhianantaram
pathamabhavangacittam uppadakkhaneyeva attha rupani samutthapeti. Yada pana saddassa
uppattikalo bhavissati, tada utucittani saddanavakam nama samutthapessanti.
Kabalinkaraharopi thanam patva attha rupani samutthapeti. Kuto panassa
kabalinkaraharoti. Matito. Vuttampi cetam:-
         "yancassa bhunjati mata       annapananca bhojanam
          tena so tattha yapeti      matu kucchigato naro"ti. 4-
     Evam kucchigato darako matara ajjhohataannapanaojaya yapeti. Sava
thanappatta attha rupani samutthapeti. Nanu ca sa oja khara, vatthu sukhumam,
katham tattha patitthatiti. Pathamam tava na patitthati, ekassa va dvinnam va
sattahanam gatakale patitthati. Tato pana pure va patitthatu paccha va, yada
matara ajjhohataannapanaoja darakassa sarire patitthati, tada attha rupani
samutthapeti.
     Opapatikassapi pakatipatiyattanam khadaniyabhojaniyanam atthitthane nibbattassa
tani gahetva ajjhoharato thanappatta oja rupam samutthapeti. Eko
annapanarahite aranne nibbattati, mahachatako hoti, attanova jivhaya khelam
parivattetva gilati. Tatrapissa thanappatta oja rupam samutthapeti.
@Footnote: 1 cha.Ma. dvecattalisa        2 cha.Ma. abbhantara
@3 cha.Ma. thanam patva         4 sam. sa. 15/235/248
     Evam pancavisatiya kotthasesu dveva rupani rupam samutthapenti tejodhatu
ca kabalinkaraharo ca. Arupepi dveyeva dhamma rupam samutthapenti cittanceva
kammacetana ca. Tattha rupam uppadakkhane ca bhangakkhane ca dubbalam, thanakkhaneva 1-
balavanti thanakkhane rupam samutthapeti. Cittam thanakkhane ca bhangakkhane ca
dubbalam, uppadakkhane balavanti uppadakkhaneyeva rupam samutthapeti. Kammacetana
niruddhava paccayo hoti. Atite kappakotisatasahassamatthakepi hi ayuhitam kammam
etarahi paccayo hoti. Etarahi ayuhitam anagate kappakotisatasahassapariyosanepi
paccayo hotiti evam pubbaparato veditabba.
     Addhanaparicchedatoti rupam kittakam addhanam titthati, arupam kittakanti. Rupam
garuparinamam dandhanirodham, arupam lahuparinamam khippanirodham. Rupe dharanteyeva solasa
cittani uppajjitva nirujjhanti. Tam pana sattarasamena cittena saddhim nirujjhati.
Yatha hi puriso phalam patessamiti muggarena rukkhasakham pahareyya, phalani ca
pattani ca ekakkhaneyeva vantato mucceyyum, tattha phalani attano bharikataya
pathamataram pathaviyam patanti, pattani lahukataya paccha, evameva muggarappaharena
pattananca phalananca ekakkhane vantato muttakalo viya patisandhikkhane
ruparupadhammanam ekakkhane patubhavo. Phalanam bharikataya pathamataram pathaviyam patanam viya
rupe dharanteyeva solasannam cittanam uppajjitva nirujjhanam. Pattanam lahukataya
paccha pathaviyam patanam viya rupassa sattarasamena cittena saha nirujjhanam.
     Tattha kincapi rupam dandhanirodham garuparinamam, cittam khippanirodham lahuparinamam.
Rupam pana arupam arupam va rupam ohaya pavattitum na sakkoti, dvinnampi ekappamanava
pavatti. Tatrayam upama:- eko puriso lakundakapado, eko dighapado. Tesu
@Footnote: 1 cha.Ma. va-saddo na dissati
Ekato maggam gacchantesu yava dighapado ekam padavaram akkamati, tava itaro
pade padam akkamitva solasapadavarena gacchati. Dighapado lakundakapadassa
solasapadavare attano padam anchitva akaddhitva ekameva padavaram karoti.
Iti ekopi ekam atikkamitum na sakkoti, dvinnampi gamanam ekappamanameva hoti.
Evam sampadamidam datthabbam. Lakundakapadapuriso viya hi 1- arupam, dighapadapuriso
viya rupam, dighapadassa ekapadavaram akkamanakale itarassa solasapadavaraakkamanam
viya rupe dharanteyeva arupadhammesu solasannam cittanam uppajjitva nirujjhanam,
dvinnam purisanam lakundakapadapurisassa solasapadavare itarassa attano padam
anchitva akaddhitva ekapadavarakaranam viya rupassa sattarasamena cittena saddhim
nirujjhanam, dvinnam purisanam annamannam anohaya ekappamaneneva gamanam viya
arupassa rupam, rupassa arupam anohaya ekappamaneneva pavattananti evam
addhanaparicchedato veditabba. 2-
     Ekuppadanananirodhatoti idam pacchimakammajam thapetva dipetabbam.
Pathamam hi patisandhicittam, dutiyam bhavangam, tatiyam bhavangam .pe. Solasamam bhavangam.
Tesu ekekassa uppadatthitibhangavasena tayo tayo khana. Tattha ekekassa
cittassa tisu tisu khanesu samattimsa samattimsa kammajarupani uppajjanti. Tesu
patisandhicittassa uppadakkhane samutdhitam kammajarupam sattarasamassa bhavangacittassa
uppadakkhaneyeva nirujjhati, thitikkhane samutthitam thitikkhaneyeva, bhangakkhane
samutthitam bhangakkhaneyeva nirujjhati. Evam dutiyabhavangacittam adim katva attano
attano sattarasameneva cittena saddhim yojetva nayo netabbo. Iti solasa
tika atthacattalisa honti. Ayam atthacattalisakammajarupapaveni nama. Sa panesa
rattinca diva ca khadantanampi bhunjantanampi suttanampi pamattanampi
nadisoto viya ekantam pavattatiyevati evam ekuppadanananirodhato veditabba.
@Footnote: 1 cha.Ma. ayam saddo na dissati            2 ka. veditabbo
     Nanuppadekanirodhata  pacchimakammajena dipetabba. Tattha ayusankharapariyosane
solasannam cittanam vare sati hetthasolasakam uparisolasakanti dve
ekato yojetabbani. Hetthasolasakasmim pana 1- pathamacittassa uppadakkhane samutthitam
samattimsakammajarupam uparisolasakasmim pathamacittassa uppadakkhaneyeva nirujjhati,
thitikkhane samutthitam tassa thitikkhaneyeva nirujjhati, 2- bhangakkhane samutthitam tassa
bhangakkhaneyeva nirujjhati. Hetthimasolasakasmim pana dutiyacittassa .pe. Solasamacittassa
uppadakkhane samutthitam samattimsakammajarupam cuticittassa uppadakkhaneyeva
nirujjhati, tassa thitikkhane samutthitam cuticittassa thitikkhaneyeva, bhangakkhane
samutthitam cuticittassa bhangakkhaneyeva nirujjhati. Tato patthaya kammajarupapaveni
nappavattati. Yadi pavatteyya, satta akkhaya avaya ajara amara nama bhaveyyum.
     Ettha pana yadetam "sattarasamassa bhavangacittassa uppadakkhaneyeva
nirujjhati"tiadina nayena "ekassa cittassa uppadakkhaneyeva 3- uppannam
rupam annassa uppadakkhane nirujjhati"ti atthakathayam agatatta vuttam, tam
"yassa kayasankharo nirujjhati, tassa cittasankharo nirujjhatiti, amanta"ti 4-
imaya paliya virujjhati. Katham? kayasankharo hi cittasamutthano assasapassasavato.
Cittasamutthanarupanca cittassa uppadakkhane uppajjitva yava annani solasa
cittani uppajjanti, tava titthati. Tesam solasannam sabbapacchimena saddhim
nirujjhati. Iti yena cittena saddhim uppajjati, tato patthaya sattarasamena saddhim
nirujjhati, na kassaci cittassa uppadakkhane va thitikkhane va nirujjhati,
napi thitikkhane va bhangakkhane va uppajjati. Esa cittasamutthanarupassa
dhammatati niyamato cittasankharena saddhim ekakkhane nirujjhanato "amanta"ti
vuttam.
@Footnote: 1 cha.Ma. hi                 2 cha.Ma. ayam patho na dissati
@3 cha.Ma. eva-saddo na dissati   4 abhi. 38/79/305
     Yo cayam cittasamutthanassa khananiyamo vutto, kammadisamutthanassapi
ayameva khananiyamo. Tasma patisandhicittena sahuppannam kammajarupam tato patthaya
sattarasamena saddhim nirujjhati, patisandhicittassa thitikkhane uppannam attharasamassa
uppadakkhane nirujjhati, patisandhicittassa bhangakkhane uppannam attharasamassa
1- thanakkhanam patva nirujjhatiti imina nayeneva cettha 1- yojana katabba.
Tato param pana utusamutthanikapaveniyeva titthati, niharitva jhapethati vattabbam
hoti. Evam nanuppadekanirodhata 2- veditabba.
     Ekuppadekanirodhatoti rupam pana rupena saha ekuppadam ekanirodham,
arupam arupena saha ekuppadam ekanirodham. Evam ekuppadekanirodhata 3-
veditabba.
     Nanuppadanananirodhata pana catusantatirupena dipetabba. Imassa hi
uddhampadatala adhokesamatthaka tacapariyantassa sarirassa tattha tattha catusantatirupam
ghanapunjabhavena pavattati. 4- Evam vattamanassapissa na ekuppadadita
sallakkhetabba. Yatha pana upacikaraji va kipillikaraji va olokiyamana
ekabaddha viya hoti, na pana ekabaddha. Annissa hi sisasantike annissa
sisampi udarampi padapi, annissa udarasantike annissa sisampi udarampi
padapi, annissa padasantike annissa sisampi udarampi padapi honti.
Evameva catusantatirupanampi annassa uppadakkhane annassa uppadopi hoti
thitipi bhangopi, annassa thitikkhane annassa uppadopi hoti thitipi bhangopi,
annassa bhangakkhane annassa uppadopi hoti thitipi bhangopi. Evamettha
nanuppadanananirodhata veditabba.
@Footnote: 1-1 cha.Ma. thanakkhane nirujjhatiti imina nayenettha    2 cha.Ma. nanuppadaekanirodhato
@3 cha.Ma. ekuppadaekanirodhato                 4 cha.Ma. vattati
     Atitadini pana duradukapariyosanani paliyam agataneva. Paccayasamutthananipi
"kammajam kammapaccayam kammapaccayautusamutthanan"tiadina nayena hettha 1-
kathitaniyeva. Pancapi 2- pana khandha parinipphannava honti, no aparinipphanna.
Sankhatava no asankhata. Apica nipphannapi hontiyeva. Sabhavadhammesu hi
nibbanamevekam aparinipphannanca anipphannanca. Nirodhasamapatti pana namapannatti
ca kathanti? nirodhasamapatti lokiyalokuttarati va sankhatasankhatati va
parinipphannaparinipphannati va na vattabba. Nipphanna pana hoti no anipphanna 3-
samapajjantena samapajjitabbato. Tatha namapannatti. Sapi hi lokiyadibhedam
na labhati. Nipphanna pana hoti no anipphanna. Namaggahanam hi ganhantova
ganhatiti.
                          Kamadivinicchayakatha
     evam pakinnakato khandhe viditva puna etesuyeva:-
        khandhesu nanabhedattham         kamato ca 4- visesato
        anunadhikato ceva           upamato tatheva ca.
        Datthabbato dvidhaeva 5-     passantassatthasiddhito
        vinicchayanayo samma          vinnatabbo vibhavina.
     Tattha kamatoti idha uppattikkamo pahanakkamo patipattikkamo bhumikkamo
desanakkamoti bahuvidho kamo. Tattha "pathamam kalalam hoti, kalala hoti abbudan"ti 6-
evamadi uppattikkamo. "dassanena pahatabba dhamma, bhavanaya pahatabba
dhamma"ti 7- evamadi pahanakkamo. "silavisuddhi cittavisuddhi"ti 8- evamadi
@Footnote: 1 sangani. A. 1/975/400  2 cha.Ma. pancapi         3 cha.Ma. ayam patho na dissati
@4 cha.Ma. kamatotha          5 cha.Ma. evam          6 sam. sa. 15/235/248
@7 abhi. 34/83-4/15     8 Ma. mu. 12/259/220, khu pati. 31/738/636 (sya)
Patipattikkamo. "kamavacara rupavacara"ti evamadi bhumikkamo. "cattaro
satipatthana cattaro sammappadhana"ti 1- va "danakatham silakathan"ti 2- va evamadi
desanakkamo. Tesu idha uppattikkamo tava na yujjati kalaladinam viya khandhanam
pubbapariyavavatthanena anuppattito. Na pahanakkamo kusalabyakatanam appahatabbato.
Na patipattikkamo akusalanam appatipajjaniyato. Na bhumikkamo vedanadinam
catubhumikapariyapannatta.
     Desanakkamo pana yujjati. Abhedena hi yam pancasu khandhesu attaggahapatitam
veneyyajanam samuhaghanavinibbhogadassanena attaggahato mocetukamo
bhagava hitakamo tassa janassa sukhaggahanattham cakkhuadinampi visayabhutam olarikam
pathamam rupakkhandham desesi. Tato itthanittharupasamveditam vedanam, yam vediyati 3- tam
sanjanatiti evam vedanavisayassa akaraggahikam sannavasena abhisankharake sankhare,
tesam vedanadinam nissayam adhipatibhutanca vinnananti evam tava kamato vinicchayanayo
vinnatabbo.
     Visesatoti khandhananca upadanakkhandhananca visesato. Ko pana tesam
viseso? ettha 4- khandha tava avisesato vutta, upadanakkhandha
sasavaupadaniyabhavena visesetva. Yathaha:-
           "panca bhikkhave khandhe desessami pancupadanakkhandhe ca,
        tam sunatha. Katame ca bhikkhave pancakkhandha. Yankinci bhikkhave rupam
        atitanagatapaccuppannam .pe. Santike va, ayam vuccati rupakkhandho.
        Ya kaci vedana yankinci vinnanam .pe. Santike va, ayam
        vuccati vinnanakkhandho. Ime vuccanti bhikkhave pancakkhandha.
        Katame ca bhikkhave pancupadanakkhandha, yankinci bhikkhave rupam .pe.
        Santike va sasavam upadaniyam, ayam vuccati rupupadanakkhandho.
@Footnote: 1 di. pa. 11/145/87        2 di.Si. 9/298/108, Ma.Ma. 13/69/46
@3 cha.Ma. vedayati              4 cha.Ma. ayam patho na dissati
        Ya kaci vedana .pe. Yankinci vinnanam .pe. Santike va
        sasavam upadaniyam, ayam vuccati vinnanupadanakkhandho. Ime
        vuccanti bhikkhave pancupadanakkhandha"ti. 1-
     Ettha ca yatha vedanadayo anasavapi atthi sasavapi, na evam rupam.
Yasma panassa rasatthena khandhabhavo yujjati, tasma khandhesu vuttam. Yasma
rasatthena ca sasavatthena ca upadanakkhandhabhavo yujjati, tasma upadanakkhandhesu
vuttam. Vedanadayo pana anasavava khandhesu vutta, sasava upadanakkhandhesu.
Upadanakkhandhati ettha ca upadanagocara khandha upadanakkhandhati evamattho
datthabbo. Idha pana sabbepete ekajjham katva khandhati adhippeta.
     Anunadhikatoti kasma pana bhagavata panceva khandha vutta anuna
anadhikati. Sabbasankhatasabhagekasangahato attattaniyaggahavatthussa etapparamato
annesanca tadavarodhato. Anekappabhedesu hi sankhatadhammesu  sabhagavasena
sangayhamanesu rupam rupasabhagekasangahavasena 2- eko khandho hoti, vedana
vedanasabhagekasangahavasena eko khandho hoti. Esa nayo sannadisupi. Tasma
sabbasankhatasabhagekasangahato panceva vutta. Etaparamancetam attattaniyaggahavatthu
yadidam rupadayo panca. Vuttam hetam "rupe kho bhikkhave sati rupam upadaya rupam
abhinivissa evam ditthi uppajjati `etam mama esohamasmi eso me atta'ti.
Vedanaya .pe. Sannaya .pe. Sankharesu .pe. Vinnane sati vinnanam
upadaya vinnanam abhinivissa evam ditthi uppajjati `etam mama esohamasmi
eso me atta"ti. 3- Tasma attattaniyaggahavatthussa etapparamatopi panceva
vutta. Yepi canne siladayo panca dhammakkhandha vutta, tepi sankharakkhandhe
@Footnote: 1 sam.kha. 17/48/39        2 cha.Ma. rupasabhagasangahavasena
@3 sam.kha. 17/207/166
Pariyapannatta ettheva avarodham gacchanti. Tasma annesam tadavarodhatopi
panceva vuttati evam anunadhikato vinicchayanayo vinnatabbo.
     Upamatoti ettha hi gilanasalupamo rupupadanakkhandho gilanupamassa
vinnanupadanakkhandhassa vatthudvararammanavasena nivasanatthanato, gelannupamo
vedanupadanakkhandho abadhakatta, gelannasamutthanupamo sannupadanakkhandho
kamasannadivaseneva 1- ragadisampayuttavedanasambhava, 2- asappayasevanupamo
sankharupadanakkhandho vedanagelannassa nidanatta. "vedanam vedanattaya sankhatam
abhisankharonti"ti 3- hi vuttam. Tatha "akusalassa kammassa katatta upacitatta
vipakam kayavinnanam uppannam hoti dukkhasahagatan"ti. 4- Gilanupamo
vinnanupadanakkhandho vedana gelannena aparimuttatta. Apica
carakakaranaaparadhakaranakarakaaparadhikupama ete bhajanabhojanabyanjanaparivesakabhunjakumapa
cati evam upamato vinicchayanayo vinnatabbo.
     Datthabbato dvidhati sankhepato vittharato cati evam dvidha datthabbatopettha
vinicchayanayo vinnatabbo. Sankhepato hi pancupadanakkhandha asivisupame 5-
vuttanayena ukkhittasikapaccatthikato bharasuttavasena 6-  bharato khajjaniyapariyayavasena 7-
khadakato yamakasuttavasena 8- aniccadukkhanattasankhatavadhakato datthabba.
     Vittharato panettha phenupindo viya rupam datthabbam, udakapubbulo 9- viya vedana,
maricika viya sanna, kadalikkhandho viya sankhara, maya viya vinnanam. Vuttam hetam:-
@Footnote: 1 cha.Ma. ettha eva-saddo na dissati      2 Ma.....sabbhava
@3 sam.kha. 17/79/71                  4 abhi. 34/556/157
@5 sam.sala. 18/309/216       6 sam.kha. 17/22/21  7 sam.sala. 18/79/70
@8 sam.kha. 17/85/87                  9 Si. udakabubbulo, Ma. udakapupphulo
            "phenupindopamam 1- rupam       vedana pubbulupama 2-
             maricikupama sanna          sankhara kadalupama
             mayupamanca vinnanam         desitadiccabandhuna"ti. 3-
     Tattha rupadinam phenupindadihi evam sadisata veditabba:- yatha hi phenupindo
nissarova, evam rupampi niccasaradhuvasaraattasaravirahena  nissarameva. Yatha ca
so "imina pattam va thalakam va karissami"ti gahetum na sakka, gahitopi tamattham
na sadheti bhijjateva. Evam rupampi niccanti va dhuvanti va ahanti va mamanti
va gahetum na sakka, gahitampi na tatha titthati, aniccam dukkham anatta asubhanneva
hotiti evam phenupindasadisameva hoti.
     Yatha pana phenupindo chiddavachiddo anekasandhighatito bahunam udakasappadinam
pananam avaso, evam rupampi chiddavachiddam anekasandhighatitam.
Kulavasenevettha 4- asiti kimikulani vasanti. Tadeva tesam pasutigharampi 5- vaccakutipi
gilanasalapi susanampi. Na te annattha gantva gabbhavutthanadini karonti. Evampi
phenupindasadisam. Yatha ca phenupindo aditova badarapattamatto 6- hutva anupubbena
pabbatakutamattopi hoti, evam rupampi aditova kalalamattam hutva anupubbena
byamamattampi gomahisahatthiadinam vasena pabbatakutadimattampi hoti, macchakacchapadinam
vasena anekayojanasatappamanampi. Evampi phenupindasadisam. Yathapi 7- phenupindo
utthitamattopi bhijjati, thokam gantvapi, samuddam patva pana avassameva bhijjati,
evameva rupam 8- kalalabhavepi bhijjati abbudadibhavepi, 9- antara pana abhijjamanampi
vassasatayukanam vassasatam patva avassameva bhijjati, maranamukhe cunnavicunnam hoti.
Evampi phenupindasadisam.
@Footnote: 1 cha.Ma. phenapindupamam       2 Si. bubbulupama, Ma. pupphulupama
@3 sam.kha. 17/95/113      4 cha.Ma. kulavasena cettha      5 cha.Ma. sutigharampi
@6 cha.Ma. badarapakkamatto     7 cha.Ma. yatha ca            8 cha.Ma. rupampi
@9 cha.Ma. pi-saddo na dissati
     Yatha pana pubbulo asaro, evam vedanapi. Yatha pana 1- so abalo 2-
agayhupago, na sakka tam gahetva phalakam va asanam va katum, gahitaggahitopi
bhijjateva, evam vedanapi abala agayhupaga, na sakka niccati va dhuvati
va gahetum, gahitaggahitapi 3- na tatha titthati. Evam agayhupagapi 4- vedana
pubbulasadisa. Yatha pana tasmim tasmim udakabindumhi pubbulo uppajjati ceva
nirujjhati ca, na ciratthitiko hoti, evam vedanapi uppajjati ceva nirujjhati
ca, na ciratthitika hoti. Ekaccharakkhane kotisatasahassasankha 5- uppajjitva
nirujjhati. Yatha ca pubbulo udakatalam, udakabindum, udakajallakam, sankaddhitva putam
katva gahanavatam cati cattari karanani paticca uppajjati, evam vedanapi
vatthum arammanam kilesajalam phassasanghattanam cati cattari karanani paticca
uppajjati. Evampi vedana pubbulasadisa.
     Sannapi asarakatthena maricisadisa. Tatha agayhupagatthena. Na hi sakka
nam gahetva pivitum va nahayitum va bhajanam va puretum. Apica yatha marici
vipphandati, sanjatummivego viya khayati. Evam nilasannadibheda sannapi
niladianubhavanatthaya phandati vipphandati. Yatha ca marici mahajanam vippalambheti,
paripunnavapi viya paripunnanadi viya dissatiti vadapeti, evam sannapi vippalambheti,
idam nilakam subham sukham niccanti vadapeti. Pitakadisupi eseva nayo. Evam
vippalambhanenapi maricisadisa.
     Sankharapi asarakatthena kadalikkhandhasadisa. Tatha agayhupagatthena. Yatheva
hi kadalikkhandhato kinci gahetva na sakka gopanasiadinam atthaya upanetum,
upanitampi na tatha hoti, evam sankharapi na sakka niccadivasena gahetum,
@Footnote: 1 cha.Ma. yatha ca         2 Ma. aphalo      3 cha.Ma. gahitapi
@4 cha.Ma. agayhupagatayapi    5 cha.Ma.....sankhya
Gahitapi na tatha honti. Yatha ca kadalikkhandho bahuvattisamodhano hoti, evam
sankharakkhandhopi bahudhammasamodhano. Yatha ca kadalikkhandho nanalakkhano,
annoyeva hi bahiraya pattavattiya vanno, anno tato abbhantarabbhantaranam.
Evameva sankharakkhandhopi annadeva phassassa lakkhanam, annam cetanadinam.
Samodhanetva pana sankharakkhandhotveva vuccatiti evampi sankharakkhandho
kadalikkhandhasadiso.
     Vinnanampi asarakatthena mayasadisam. Tatha agayhupagatthena. Yatha
ca maya ittara lahupaccupatthana, evam vinnanam. Tam hi tatopi ittarataranceva
lahupaccupatthanataranca. Teneva hi cittena puriso agato viya gato viya thito
viya nisinno viya hoti. Annadeva ca agamanakale cittam, annam gamanakaladisu.
Evampi vinnanam mayasadisam. Maya ca mahajanam vanceti, yankincideva "idam
suvannam rajatam mutta"tipi gahapeti. Vinnanampi mahajanam vanceti. Teneva
cittena agacchantam viya gacchantam viya thitam viya nisinnam viya katva gahapeti.
Annadeva ca agamane cittam, annam gamanadisu. Evampi vinnanam mayasadisam.
Visesato ca subharammanampi olarikampi 1- ajjhattikarupam asubhanti datthabbam.
Vedana tihi dukkhatahi avinimuttato dukkhati, sannasankhara avidheyyato
anattati, vinnanam udayabbayadhammato aniccanti datthabbam.
     Evam passantassatthasiddhitoti 2- evanca sankhepavittharavasena dvidha
passato ya atthasiddhi hoti, tatopi vinicchayanayo vinnatabbo. Seyyathidam?
sankhepato tava pancupadanakkhandhesu ukkhittasikapaccatthikadibhavena passanto
khandhehi na vihannati. Vittharato pana rupadini phenupindadisadisabhavena passanto
na asaresu saradassi hoti. Visesato ca ajjhattikarupam asubhato passanto
@Footnote: 1 ka. sularampi            2 ka. evam passantassa atthasiddhi hoti
Kabalinkaraharam parijanati, asubhe subhanti vipallasam pajahati, kamogham uttarati,
kamayogena visamyujjati, kamasavena anasavo hoti, abhijjhakayagantham bhindati,
kamupadanam na upadiyati. Vedanam dukkhato passanto phassaharam parijanati, dukkhe
sukhanti vipallasam pajahati, bhavogham uttarati, bhavayogena visamyujjati, bhavasavena
anasavo hoti, byapadakayagantham bhindati, silabbatupadanam na upadiyati. Sannam
sankhare ca anattato passanto manosancetanaharam parijanati, anattani attati
vipallasam pajahati, ditthogham uttarati, ditthiyogena visamyujjati, ditthasavena anasavo
hoti, idam saccabhinivesakayagantham bhindati, attavadupadanam na upadiyati. Vinnanam
aniccato passanto vinnanaharam parijanati, anicce niccanti vipallasam
pajahati, avijjogham uttarati, avijjayogena visamyujjati, avijjasavena anasavo
hoti, silabbataparamasakayagantham bhindati, ditthupadanam na upadiyati.
             Evam mahanisamsam         vadhakadivasena dassanam yasma
             tasma khandhe dhiro      vadhakadivasena passeyyati.
                     Suttantabhajaniyavannana nitthita.
                          ------------



             The Pali Atthakatha in Roman Book 54 page 1-39. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=1&modeTY=2              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=54&A=1&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=1              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=1              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=1              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=1              Contents of The Tipitaka Volume 35 http://84000.org/tipitaka/read/?index_35

previous bookdispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]