ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter  
Atthakatha Book 54 : PALI ROMAN Vibhanga.A. (sammoha.)

                           4. Saccavibhanga
                       1. Suttantabhajaniyavannana
     [189] Idani tadanantare saccavibhange cattariti gananaparicchedo. Ariyasaccaniti
paricchinnadhammanidassanam. Dukkham ariyasaccantiadimhi pana uddesavare:-
            vibhagato nibbacana-          lakkhanadippabhedato
            atthatthuddharato ceva        anunadhikato tatha.
            Kamato ariyasaccesu          yam nanam tassa kiccato
            antogadhanam pabheda         upamato catukkato.
            Sunnatekavidhadihi            sabhagavisabhagato
            vinicchayo veditabbo         vinnuna sasanakkame.
     Tattha vibhagatoti dukkhadinam hi cattaro cattaro attha vibhatta tatha
avitatha anannatha, ye dukkhadini abhisamentehi abhisametabba. Yathaha "dukkhassa
pilanattho sankhatattho santapattho viparinamattho, ime cattaro dukkhassa dukkhattha
tatha avitatha anannatha, samudayassa ayuhanattho nidanattho samyogattho
palibodhanattho .pe. Nirodhassa nissaranattho vivekattho asankhatattho amatattho
.pe. Maggassa niyyanattho hetvattho dassanattho adhipateyyattho, ime
cattaro maggassa maggattha tatha avitatha anannatha"ti. 1- Tatha "dukkhassa
pilanattho sankhatattho santapattho viparinamattho abhisamayatthoti "2- evamadi. Iti
evam vibhattanam catunnam catunnam atthanam vasena dukkhadini veditabbaniti. Ayam
tavettha vibhagato vinicchayo veditabbo.
     Nibbacanalakkhanadippabhedatoti ettha pana nibbacanato tava idha duiti
ayam saddo kucchite dissati. Kucchitam hi puttam duputtoti vadanti. Khamsaddo pana
@Footnote: 1 khu. pati. 31/545/449 (sya)    2 khu. pati. 31/549/454 (sya)
Tucche. Tuccham hi akasam khanti vuccati, idam pana 1- pathamasaccam kucchitam
anekupaddavadhitthanato, tuccham balajanaparikappitadhuvasubhasukhattabhavavirahitato. Tasma
kucchitatta ca tucchatta ca dukkhanti vuccati. Samiti ca ayam saddo "samagamo
sametan"tiadisu 2- samyogam dipeti, uiti  ayam saddo "uppannam
uditan"tiadisu 3- uppattim. Ayasaddo pana karanam dipeti. Idancapi dutiyasaccam
avasesapaccayasamayoge sati dukkhassuppattikaranam. Iti dukkhassa samyoge
uppattikaranatta dukkhasamudayanti vuccati.
     Tatiyasaccam pana yasma nisaddo abhavam, rodhasaddo ca carakam dipeti.
Tasma abhavo ettha samsaracarakasankhatassa dukkharodhassa sabbagatisunnatta,
samadhigate va tasmim samsaracarakasankhatassa dukkhanirodhassa abhavo hoti
tappatipakkhattapi dukkhanirodhanti vuccati. Dukkhassa va anuppadanirodhapaccayatta
dukkhanirodhanti. Catutthasaccam pana yasma etam dukkhanirodham gacchati arammanavasena
tadabhimukhibhutatta, patipada ca hoti dukkhanirodhappattiya, tasma
dukkhanirodhagaminipatipadati vuccati.
     Yasma panetani buddhadayo ariya pativijjhanti, tasma ariyasaccaniti
vuccanti. Yathaha "cattarimani bhikkhave ariyasaccani. 4- Katamani .pe. Imani
kho bhikkhave cattari ariyasaccani. Ariya imani pativijjhanti. Tasma ariyasaccaniti
vuccanti"ti. Apica ariyassa saccanitipi ariyasaccani. Yathaha "sadevake bhikkhave
loke .pe. Sadevamanussaya tathagato ariyo. Tasma ariyasaccaniti vuccanti"ti. 4-
Athava etesam abhisambuddhatta ariyabhavasiddhitopi ariyasaccani. Yathaha "imesam kho
bhikkhave catunnam ariyasaccanam yathabhutam abhisambuddhatta tathagato araham sammasambuddho
ariyoti vuccati"ti. 5- Apica kho pana ariyani saccanitipi ariyasaccani.
@Footnote: 1 cha.Ma. idanca       2 di.Ma. 10/396/261, abhi. 35/199/119
@3 vinaYu. 1/172/100, khu.cula. 30/743/378 (sya)   4 sam.Ma. 19/1098/380
@5 sam.Ma. 19/1093/378
Ariyaniti tathani avitathani avisamvadakanityattho. Yathaha "imani kho bhikkhave
cattari ariyasaccani tathani avitathani anannathani. Tasma ariyasaccaniti
vuccanti"ti. 1- Evamettha nibbacanato vinicchayo veditabbo.
     Katham lakkhanadippabhedato? ettha hi badhanalakkhanam dukkhasaccam, santapanarasam,
Pavattipaccupatthanam. Pabhavalakkhanam samudayasaccam, anupacchedakaranarasam, palibodhapaccupatthanam.
Santilakkhanam nirodhasaccam, acutirasam, animittapaccupatthanam. Niyyanalakkhanam magga-
saccam, kilesappahanakaranarasam, vutthanapaccupatthanam. Apica pavattipavattakanivattinivatta-
kalakkhanani patipatiya, tatha sankhatatanhaasankhatadassanalakkhanani cati. Evamettha
lakkhanadippabhedato vinicchayo veditabbo.
     Atthatthuddharato cevati ettha pana atthato tava ko saccatthoti ce.
Yo pannacakkhuna upaparikkhamananam mayava viparito 2- mariciva visamvadako
titthiyanam attava anupalabbhasabhavo ca na hoti, athakho badhanapabhavasantiniyyanappakarena
tacchaviparitabhutabhavena ariyananassa gocaro hotiyeva. Esa aggilakkhanam
viya lokapakati viya ca tacchaviparitabhutabhavo saccatthoti veditabbo. Yathaha
"idam dukkhanti bhikkhave tathametam avitathametam anannathametan"ti 3- vittharo.
Apica:-
            nabadhakam yato dukkham        dukkha annam na badhakam
            badhakattaniyamena          tato saccamidam matam.
            Tam vina nannato dukkham      na hoti na ca tam tato
            dukkhahetuniyamena          iti saccam visattika.
            Nanna nibbanato santi     santam na ca na tam yato
            santabhavaniyamena          tato saccamidam matam.
@Footnote: 1 sam.Ma. 19/1097/380       2 Si. viparitako        3 sam.Ma. 19/1090/375
            Magga annam na niyyanam      aniyyano na capi so
            tacchaniyyanabhavatta        iti so saccasammato.
            Iti tacchavipallasa-        bhutabhavam catusupi
            dukkhadisvavisesena         saccattham ahu panditati.
Evam atthato vinicchayo veditabbo.
     Katham atthuddharato? idhayam saccasaddo anekesu atthesu dissati.
Seyyathidam:- "saccam bhane na kujjheyya"tiadisu 1- vacasacce. "sacce thita
samanabrahmana ca"tiadisu 2- viratisacce. "kasma nu saccani vadanti nana,
pavadiyase kusala vadana"tiadisu 3- ditthisacce. "ekam hi saccam na
dutiyamatthi"tiadisu 3- paramatthasacce nibbane ceva magge ca. "catunnam ariyasaccanam
kati kusala"tiadisu 4- ariyasacce. Svayamidhapi ariyasacce vattatiti evamettha
atthuddharatopi vinicchayo veditabbo.
     Anunadhikatoti kasma pana cattareva ariyasaccani vuttani anunani
anadhikaniti ce. Annassasambhavato annatarassa ca anapaneyyabhavato. Na hi
etehi annam adhikam va etesam va ekampi apanetabbam sambhoti. Yathaha "idha
bhikkhave agaccheyya samano va brahmano va `netam dukkham ariyasaccam, annam
dukkham ariyasaccam. Yam samanena gotamena desitam, ahametam dukkham ariyasaccam
thapetva annam dukkham ariyasaccam pannapessami'ti, netam thanam vijjati"tiadi.
Yatha caha "yo hi koci bhikkhave 5- samano va brahmano va evam vadeyya
`netam dukkham pathamam ariyasaccam, yam samanena gotamena desitam, ahametam dukkham pathamam
ariyasaccam paccakkhaya annam dukkham pathamam ariyasaccam pannapessami'ti netam thanam
vijjati"tiadi. 6-
@Footnote: 1 khu.dha. 25/224/56       2 khu.ja. 28/358/140 (sya)
@3 khu.su. 25/891-2/508    4 abhi. 35/216/134
@5 pali. bhante, cha.Ma. bhikkhu  6 sam.Ma. 19/1086/373
     Apica pavattimacikkhanto bhagava sahetukam acikkhi, nivattinca saupayam. Iti
pavattinivattitadubhayahetunam etaparamato cattareva vuttani. Tatha parinneyya-
pahatabbasacchikatabbabhavetabbanam ca tanhatanhavatthutanhanirodhatanhanirodhu-
payanam 1- ca alayalayaramataalayasamugghataalayasamugghatupayanam ca vasenapi
cattareva vuttaniti evamettha anunadhikato vinicchayo veditabbo.
     Kamatoti ayampi desanakkamova. Ettha ca olarikatta sabbasattasadharanatta
ca suvinneyyanti dukkhasaccam pathamam vuttam, tasseva hetudassanattham tadanantaram
samudayasaccam, hetunirodha phalanirodhoti napanattham tato nirodhasaccam,
tadadhigamupayadassanattham ante maggasaccam. Bhavasukhassadagadhitanam va sattanam samvegajananattham
pathamam dukkhamaha, tam neva akatam agacchati, na issaranimmanadito hoti, ito
pana hotiti napanattham tadanantaram samudayam, tato sahetukena dukkhena abhibhutatta
samviggamanasanam dukkhanissaranagavesinam nissaranadassanena assasajananattham
nirodham, tato nirodhadhigamattham nirodhasampapakam magganti evamettha kamatopi 2-
vinicchayo veditabbo.
     Ariyasaccesu, yam nanam tassa kiccatoti saccananassa kiccatopi vinicchayo
veditabboti attho. Duvidhanhi saccananam anubodhanananca pativedhanananca.
Tattha anubodhananam lokiyam anussavadivasena nirodhe magge ca pavattati.
Pativedhananam lokuttaram nirodhamarammanam katva kiccato cattaripi saccani
pativijjhati. Yathaha "yo bhikkhave dukkham passati, dukkhasamudayampi so passati,
dukkhanirodhampi passati, dukkhanirodhagaminipatipadampi passati"ti 3- sabbampi 4-
vattabbam. Yampanetam lokiyam, tattha dukkhananam pariyutthanabhibhavanavasena pavattamanam
sakkayaditthim nivatteti. Samudayananam ucchedaditthim, nirodhananam sassataditthim,
@Footnote: 1 cha.Ma. tanhavatthutanhatanhanirodha....     2 cha.Ma. kamato
@3 sam. Ma. 19/1100/381                4 cha.Ma. sabbam
Maggananam akiriyaditthim. Dukkhananam va dhuvasubhasukhattabhavarahitesu khandhesu
dhuvasubhasukhattabhavasannasankhatam phale vippatipattim, samudayananam issarapadhanakalasabhavadihi
loko pavattatiti akarane karanabhimanapavattam hetumhi vippatipattim,
nirodhananam arupalokalokathupikadisu apavaggagahabhutam nirodhe vippatipattim, maggananam
kamasukhallikattakilamathanuyogappabhede avisuddhimagge visuddhimaggahavasena pavattam
upaye vippatipattim nivatteti. Tenetam vuccati:-
         "loke lokappabhave       lokatthagame sive ca tadupaye
          sammuyhati tava naro      na vijanati yava saccani"ti.
Evamettha nanakiccatopi vinicchayo veditabbo.
     Antogadhanam pabhedati dukkhasaccasmim hi thapetva tanhanceva anasavadhamme
ca sesa sabbadhamma antogadha, samudayasacce chattimsa tanhavicaritani. Nirodhasaccam
asammissam, maggasacce sammaditthimukhena vimamsiddhipadapannindriyapannabaladhamma-
vicayasambojjhangani. Sammasankappapadesena tayo nekkhammavitakkadayo,
sammavacapadesena cattari vacisucaritani, sammakammantapadesena tini kayasucaritani,
sammaajivamukhena appicchata santutthita ca. Sabbesamyeva va etesam
sammavacakammantajivanam ariyakantasilatta silassa ca saddhahatthena
patiggahetabbatta tesam atthitaya ca atthibhavato saddhindriyasaddhabalachandiddhipada,
sammavayamapadesena catubbidhasammappadhanaviriyiddhipadaviriyindriyaviriyabalaviriya-
  sambojjhangani, 1- sammasatiapadesena catubbidhasatipatthanasatindriyasatibalasati-
sambojjhangani, sammasamadhiapadesena savitakkasavicaradayo tayo tayo samadhi
cittasamadhisamadhindriyasamadhibalapitipassaddhisamadhiupekkhasambojjhangani
antogadhaniti evamettha antogadhanam pabhedapi vinicchayo veditabbo.
@Footnote: 1 cha.Ma. catubbidhasammappadhanaviriyindriYu....
     Upamatoti bharo viya hi dukkhasaccam datthabbam, bharanidanamiva 1- samudayasaccam,
bharanikkhepanamiva nirodhasaccam, bharanikkhepanupayo viya maggasaccam. Rogo viya ca
dukkhasaccam, roganidanamiva samudayasaccam, rogavupasamo 2- viya nirodhasaccam, bhesajjamiva
maggasaccam. Dubbhikkhamiva va dukkhasaccam, dubbutthi viya samudayasaccam, subhikkhamiva
nirodhasaccam, suvutthi viya maggasaccam. Apica veriveramulaverasamugghataverasamugghatu-
payehi visarukkharukkhamulamulopacchedatadupacchedanupayehi bhayabhayamulanibbhayatadadhigamupayehi
orimatiramahoghaparimatiratamsampapakavayamehi ca yojetvapetani upamato veditabbaniti
evamettha upamato vinicchayo veditabbo.
     Catukkatoti atthi cettha dukkham na ariyasaccam, atthi ariyasaccam na dukkham,
atthi dukkhanceva ariyasaccanca, atthi neva dukkham na ariyasaccam. Esa nayo
samudayadisu. Tattha maggasampayutta dhamma samannaphalani ca "yadaniccam tam
dukkhan"ti vacanato 3- sankharadukkhataya dukkham na ariyasaccam. Nirodho ariyasaccam
na dukkham. Itaram pana ariyasaccadvayam siya dukkham aniccato. Na pana yassa
parinnaya bhagavati brahmacariyam vussati, tathattena. 4- Sabbakarena pana
upadanakkhandhapancakam dukkhanceva ariyasaccanca annatra tanhaya. Maggasampayutta
dhamma samannaphalani ca yassa parinnattham bhagavati brahmacariyam vussati, tathattena
neva dukkham na ariyasaccam. Evam samudayadisupi yathayogam yojetva catukkatopettha
vinicchayo veditabbo.
     Sunnatekavidhadihiti ettha sunnato tava:- paramatthena hi sabbaneva
saccani vedakakarakanibbutagamakabhavato sunnaniti veditabbani. Tenetam
vuccati:-
                 "dukkhameva hi na koci dukkhito
                  karako na kiriyava vijjati
@Footnote: 1 cha.Ma. bharadanamiva           2 cha.Ma. rogupasamo
@3 sam.kha. 17/15/19            4 cha.Ma. tathatthena
                  Atthi nibbuti na nibbuto puma
                  maggamatthi gamako na vijjati"ti.
Athava
           dhuvasubhasukhattasunnam        purimadvayamattasunnamamatapadam
           dhuvasukhaattavirahito       maggo iti sunnata 1- tesu.
     Nirodhasunnani va tini, nirodho ca sesattayasunno. Phalasunno va
hettha hetu samudaye dukkhassabhavato magge ca nirodhassa, na phalena sagabbho
pakativadinam pakati viya. Hetusunnanca phalam dukkhasamudayanam nirodhamaggananca
asamavaya, na hetusamavetam phalam 2- hetuphalasamavayavadinam dvianukadini viya.
Tenetam vuccati:-
           tayamidha nirodhasunnam       tayena tenapi nibbuti sunna
           sunno phalena hetu      phalampi tam hetuna sunnanti.
Evam tava sunnato vinicchayo veditabbo.
     Ekavidhadihiti sabbameva cettha dukkham ekavidham pavattibhavato, duvidham nama
rupato, tividham kamaruparupupapattibhavabhedato, catubbidham catuaharabhedato, pancavidham
pancupadanakkhandhabhedato. Samudayopi ekavidho pavattakabhavato, duvidho
ditthisampayuttasampayuttato, tividho kamabhavavibhavatanhabhedato, catubbidho
catumaggappaheyyato, pancavidho rupabhinandanadibhedato, chabbidho chatanhakayabhedato.
Nirodhopi ekavidho asankhatadhatubhavato, pariyayena pana duvidho saupadisesaanupadisesato,
tividho bhavattayavupasamato, catubbidho catumaggadhigamaniyato, pancavidho
pancabhinandanavupasamato, chabbidho chatanhakayakkhayabhedato. Maggopi ekavidho
bhavetabbato, duvidho samathavipassanabhedato dassanabhavanabhedato va, tividho
@Footnote: 1 cha.Ma. sunnato         2 cha.Ma. hetuphalam
Khandhattayabhedato. Ayam hi sappadesatta nagaram viya rajjena gahitam 1- nippadesehi
tihi khandhehi sangahito. Yathaha:-
          "na kho avuso visakha ariyena atthangikena maggena tayo
        khandha sangahita. Tihi ca kho avuso visakha khandhehi ariyo
        atthangiko maggo sangahito. Ya cavuso visakha sammavaca, yo ca
        sammakammanto, yo ca sammaajivo, ime dhamma silakkhandhena
        sangahita. Yo ca sammavayamo, ya ca sammasati, yo ca sammasamadhi,
        ime dhamma samadhikkhandhena sangahita. Ya ca sammaditthi, yo ca
        sammasankappo, ime dhamma pannakkhandhena sangahita"ti. 2-
     Ettha hi sammavacadayo tayo silameva. Tasma te sajatito silakkhandhena
sangahita. Kincapi hi paliyam silakkhandheti bhummena niddeso kato,
attho pana karanavaseneva veditabbo. Sammavayamadisu pana tisu samadhi attano
dhammataya arammane ekaggabhavena appetum na sakkoti, viriye pana paggahakiccam
sadhente satiya ca apilapanakiccam sadhentiya laddhupakaro hutva sakkoti.
     Tatrayam upama:- yatha hi nakkhattam kilissamati uyyanam pavitthesu
tisu sahayesu eko supupphitam campakarukkham disva hattham ukkhipitvapi gahetum na
sakkuneyya, athassa dutiyo onamitva pitthim dadeyya. So tassa pitthiyam thatvapi
kampamano gahetum na sakkuneyya, athassa itaro amsakutam upanameyya. So
ekassa pitthiyam thatva ekassa amsakutam olambamano 3- yatharucim pupphani
ocinitva pilandhitva nakkhattam kileyya. Evam sampadamidam datthabbam.
     Ekato uyyanam pavittha tayo sahaya viya hi ekato jata
sammavayamadayo tayo dhamma, supupphitacampako 4- viya arammanam, hattham uk-
khipitvapi gahetum asakkonto viya attano dhammataya arammane ekaggabhavena
@Footnote: 1 cha.Ma. ayam patho na dissati       2 Ma.mu. 12/462/412
@3 cha.Ma. olubbha                4 cha.Ma. supupphitacampakarukkho
Appetum asakkonto samadhi, pitthim datva onatasahayo viya vayamo, amsakutam
datva thitasahayo viya sati. Yatha tesu ekassa pitthiyam thatva ekassa amsakutam
olambamano itaro yatharucim puppham gahetum sakkoti, evameva viriye paggahakiccam
sadhente satiya ca apilapanakiccam sadhentiya laddhupakaro hutva samadhi sakkoti
arammane ekaggabhavena appetum. Tasma samadhiyevettha sajatito samadhikkhandhena
sangahito. Vayamasatiyo pana kiriyato sangahita honti.
     Sammaditthisammasankappesupi panna attano dhammataya aniccam dukkham
anattati arammanam nicchetum na sakkoti, vitakke pana akotetva akotetva
dente sakkoti. Katham? yatha hi heranniko kahapanam hatthe thapetva
sabbabhagesu oloketukamo samanopi na cakkhutaleneva parivattetum sakkoti,
angulipabbehi pana parivattetva parivattetva ito cito ca oloketum sakkoti,
evameva na panna attano dhammataya aniccadivasena arammanam nicchetum
sakkoti, abhiniropanalakkhanena pana ahananapariyahananarasena vitakkena
akotentena viya parivattentena viya ca adayadaya dinnameva nicchetum
sakkoti. Tasma idhapi sammaditthiyeva sajatito pannakkhandhena sangahita.
Sammasankappo pana kiriyato sangahito hoti. Iti imehi tihi khandhehi maggo
sangaham gacchati. Tena vuttam "tividho khandhattayabhedato"ti. Catubbidho
sotapattimaggadivasena.
     Apica sabbaneva saccani ekavidhani avitathatta abhinneyyatta va.
Duvidhani lokiyalokuttarato sankhatasankhatato ca. Tividhani dassanabhavanahi pahatabbato
apahatabbato nevapahatabbanapahatabbato sankhatasankhatato ca. Catubbidhani
parinneyyadibhedatoti evamettha ekavidhadihi vinicchayo veditabbo.
     Sabhagavisabhagatoti sabbaneva ca saccani annamannasabhagani avitathato
attasunnato dukkarapativedhato ca. Yathaha:-
           "tam kim mannasi ananda, katamam nu kho dukkarataram va
       durabhisambhavataram va, yo duratova sukhumena talacchiggalena asanam
       atipateyya pokhanupokham 1- aviradhitam, yo va satadha 2- bhinnassa
       valassa kotiya kotim pativijjheyyati. Etadeva bhante dukkarataranceva
       durabhisambhavataranca, yo va satadha bhinnassa valassa kotiya kotim
       pativijjheyyati. Athakho te ananda duppativijjhataram pativijjhanti,
       ye idam dukkhanti yathabhutam pativijjhanti .pe. Ayam dukkhanirodhagaminipatipadati
       yathabhutam pativijjhanti"ti. 3-
     Visabhagani salakkhanavavatthanato. Purimani ca dve sabhagani duravagahatthena
gambhiratta lokiyatta sasavatta ca, visabhagani phalahetubhedato parinneyyapahatabbato
ca. Pacchimanipi dve sabhagani gambhiratthena duravagahatta lokuttaratta anasavatta
ca, visabhagani visayavisayibhedato sacchikatabbabhavetabbato ca. Pathamatatiyani capi
sabhagani phalapadesato, visabhagani sankhatasankhatato. Dutiyacatutthani capi
sabhagani hetuapadesato, visabhagani ekantakusalakusalato. Pathamacatutthani capi
sabhagani sankhatato, visabhagani lokiyalokuttarato. Dutiyatatiyani capi sabhagani
nevasekkhanasekkhabhavato, visabhagani sarammananarammanato:-
             "iti evam pakarehi        nayehi ca vicakkhano
              vijanna ariyasaccanam       sabhagavisabhagatan"ti.
                   Suttantabhajaniyauddesavannana nitthita.
                       ------------------
                       1. Dukkhasaccaniddesavannana
                            jatiniddesa
     [190] Idani sankhepato udditthani dukkhadini vibhajitva dassetum
ayam tattha katamam dukkham ariyasaccam jatipi dukkhati niddesavaro araddho. Tattha
@Footnote: 1 cha.Ma. ponkhanuponkham, ka. pokkhanupokkham     2 cha. sattadha
@3 sam.Ma. 19/1115/394
Jati veditabba, jatiya dukkhattho veditabbo. Jara, maranam, soko, paridevo,
dukkham, domanassam, upayaso, appiyasampayogo, piyavippayogo veditabbo.
Appiyasampayogassa piyavippayogassa dukkhattho veditabbo, iccha veditabba,
icchaya dukkhattho veditabbo. Khandha veditabba, khandhanam dukkhattho veditabbo.
     Tattha dukkhassa ariyasaccassa kathanatthaya ayam matika:- idam hi dukkham
nama anekannanappakarakam. Seyyathidam? dukkhadukkham viparinamadukkham sankharadukkham
paticchannadukkham appaticchannadukkham pariyayadukkham nippariyayadukkhanti.
     Tattha kayikacetasika dukkha vedana sabhavato ca namato ca dukkhatta
dukkhadukkham nama. Sukha vedana viparinamena dukkhuppattihetuto viparinamadukkham
nama. Upekkhavedana ceva avasesa ca tebhumika sankhara udayabbayapilitatta
sankharadukkham nama. Tatha pilanampana maggaphalanampi atthi. Tasma ete dhamma
dukkhasaccapariyapannattena sankharadukkham namati veditabba.
Kannasuladantasularagajaparilahadosajaparilahadiko kayikacetasikabadho pucchitva
janitabbato upakkamassa ca apakatabhavato paticchannadukkham nama. Apakatadukkhantipi
vuccati. Dvattimsakammakaranadisamutthano abadho apucchitvava janitabbato upakkamassa
ca pakatabhavato appaticchannadukkham nama. Pakatadukkhantipi vuccati. Thapetva
dukkhadukkham sesam dukkhasaccavibhange agatam jatiadi sabbampi tassa tassa dukkhassa
vatthubhavato pariyayadukkham nama. Dukkhadukkham nippariyayadukkham nama.
      Tattha pariyayadukkham nippariyayadukkhanti imasmim padadvaye thatva dukkham
ariyasaccam kathetabbam. Ariyasaccam ca nametam paliyam sankhepatopi agacchati
vittharatopi. Sankhepato agatatthane sankhepenapi vittharenapi kathetum vattati,
vittharato agatatthane pana vitthareneva kathetum vattati, na sankhepena. Tam
idam imasmim thane vittharena agatanti vitthareneva kathetabbam. Tasma yantam
niddesavare "tattha katamam dukkham ariyasaccam, jatipi dukkha"tiadini padani gahetva
"jati veditabba, jatiya dukkhattho veditabbo"tiadi vuttam, tattha jatiadini
tava "tattha katama jati, ya tesam tesam sattanam tamhi tamhi sattanikaye
jati"ti 1- imassa pana padabhajaniyassa vasena veditabbani.
     [191] Tatrayam atthavannana:- tesam tesam sattananti ayam sankhepato
anekesam sattanam sadharananiddeso. Ya devadattassa jati, ya somadattassati 2-
evam 3- divasampi kathiyamane neva satta pariyadanam gacchanti, na sabbam
aparatthadipanam sijjhati. Imehi pana dvihi padehi na koci satto pariyadinno 4-
hoti, na kinci aparatthadipanam na sijjhati. Tena vuttam "ya tesam tesam
sattanan"ti. Tamhi tamhiti ayam gatijativasena 5- anekesam sattanikayanam
sadharananiddeso. Sattanikayeti sattanam nikaye, sattaghatayam sattasamuhetyattho.
     Jatiti ayam jatisaddo anekattho. Tatha hesa "ekampi jatim dvepi
jatiyo"ti 6- ettha bhave agato. "atthi visakhe nigantha nama samanajatika"ti 7-
ettha nikaye. "tiriya nama tinajati nabhiya uggantva nabham ahacca thita
ahosi"ti 8- ettha pannattiyam. "jati dvihi khandhehi sangahita"ti 9- ettha
sankhatalakkhane. "yam bhikkhave matu kucchismim pathamam cittam uppannam pathamam vinnanam
patubhutam, tadupadaya savassa jati"ti 10- ettha patisandhiyam, "sampatijato
ananda bodhisatto"ti 11- ettha pasutiyam. "anupakkuttho jativadena"ti 12-
ettha kule. "yatoham bhagini ariyaya jatiya jato"ti 13- ettha ariyasile.
Idha panayam savikarakesu pathamabhinibbattakkhandhesu vattati. Tasma jayanakajatiti 14-
idamettha sabhavapaccattam. Sanjayanavasena sanjatiti upasaggena padam vaddhitam.
Okkamanavasena okkanti. Jayanatthena va jati. Sa aparipunnayatanavasena
@Footnote: 1 cha.Ma. jati sanjatiti     2 cha.Ma. somadattassa jatiti    3 cha.Ma. evanhi
@4 cha.Ma. apariyadinno      5 Si. jatigativasena
@6 vinaYu. 1/12/5, Ma.Ma. 13/257/231   7 an. tika. 20/71/200
@8 an. pancaka. 22/196/268 (sya)     9. abhi. 36/71/13
@10 vinaYu. 4/124/135               11 Ma.u. 14/207/173
@12 di.Si. 9/331/129               13 Ma.Ma. 13/351/335
@14 cha.Ma. jayamanakavasena jatiti
Yutta. 1- Sanjayanatthena sanjati. Sa paripunnayatanavasena yutta.
Okkamanatthena okkanti. Sa andajajalambujavasena yutta. Te hi
andakosanca vatthikosanca okkamanti. Okkamantapi pavisanta viya ca 2-
patisandhim ganhanti. Abhinibbattanatthena abhinibbatti. Sa samsedajopapatikavasena
yutta. Te hi pakatayeva hutva nibbattanti. Ayam tava sammatikatha. 3-
     Idani paramatthakatha hoti. Khandhaeva hi paramatthato patubhavanti, na
satta. Tattha ca khandhananti ekavokarabhave ekassa, catuvokarabhave catunnam,
pancavokarabhave pancannam gahanam veditabbam. Patubhavoti uppatti. Ayatanananti
ettha tatra tatra uppajjamanayatanavasena sangaho veditabbo. Patilabhoti
santatiyam patubhavoyeva. Patubhavantaniyeva hi tani patiladdhani nama honti.
Ayam vuccati jatiti ayam jati nama kathiyati. Sa panesa tattha tattha bhave
pathamabhinibbattilakkhana, niyyatanarasa, atitabhavato idha ummujjanapaccupatthana
phalavasena dukkhavicittatapaccupatthana va.
     Idani jatiya dukkhattho veditabboti ayam hi jati sayam na dukkha,
dukkhuppattiya pana vatthubhavena dukkhati vutta. Kataradukkhassa panayam vatthuti.
Yantam balapanditasuttadisu 4- bhagavatapi upamavasena pakasitam apayikadukkham,
yanca sugatiyam manussaloke gabbhokkantimulakadibhedam dukkham uppajjati, tassa
sabbassapi esa vatthu. Tatridam gabbhokkantimulakadibhedam dukakham:- ayam hi
satto matu kucchimhi nibbattamano na uppalapadumapundarikadisu nibbattati,
athakho hettha amasayassa upari pakkasayassa udarapatalapitthikantakanam vemajjhe
paramasambadhe tibbandhakare nanakunapagandhaparibhavite asuciparamaduggandhapavanavicarite
adhimattajegucche kucchippadese putimacchaputikummasacandanikadisu kimi viya
nibbattati. So tattha nibbatto dasa mase matu kucchisambhavena usmana putapakam viya
@Footnote: 1 Si. vutta           2 cha.Ma. ca-saddo na dissati
@3 cha.Ma. sammutikatha      4 Ma.u. 14/246/213 (adito passitabbam)
Paccamano pitthapindi viya sediyamano samminjanapasaranadirahito adhimattam
dukkham paccanubhotiti idam tava gabbhokkantimulakam dukkham.
     Yampana so matu sahasa upakkhalanagamananisidanavutthanaparivattanadisu
suradhuttahatthagato elakapotako 1- viya ahitundikahatthagato sappapotako viya ca
akaddhanaparikaddhanaodhunananiddhunanadina upakkamena adhimattam dukkhamanubhavati, yanca
matu situdakapanakale sitanarakupapanno viya unhayagubhattadiajjhoharanakale
angaravutthisamparikinno viya lonambiladiajjhoharanakale kharapaticchakadi-
kammakaranappatto viya tibbam dukkhamanubhavati, 2- idam gabbhapariharanamulakam dukkham.
     Yam panassa mulhagabbhaya matuya mittamaccasuhajjadihipi adassanarahe dukkhup-
pattitthane chedanaphalanadihi dukkham uppajjati, idam gabbhavipattimulakam dukakham.
Yam vijayamanaya matuya kammajehi vatehi parivattetva narakapapatam viya atibhayanakam
yonimaggam patipatiyamanassa narakasattassa viya ca sanghatapabbatehi vicunniyamanassa
dukkham uppajjati, idam vijayanamulakam dukkham. Yam pana jatassa tarunavanasadisassa
sukumarasarirassa hatthagahananahapanadhovanacolaparimajjanadikale sucimukhakhuradharahi
vijjhanaphalanasadisam dukkham uppajjati, idam matu kucchito bahi nikkhamanamulakam dukkham.
Yam tato param pavattiyam attanava attanam vadhantassa acelakavattadivasena
atapanaparitapananuyogamanuyuttassa kodhavasena abhunjantassa ubbandhantassa ca dukkham
hoti, idam attupakkamamulakam dukkham.
     Yam pana parato vadhabandhanadini anubhavantassa dukkham uppajjati, idam
parupakkamamulakam dukkhanti. Iti imassa sabbassapi dukkhassa ayam jati vatthumeva
hoti. Tenetam vuccati:-
@Footnote: 1 cha.Ma. elako     2 cha.Ma. dukkhamanubhoti     3 cha.Ma. mahanagassa
                  "jayetha no ce narakesu satto
                   tatthaggidahadikamappasayham
                   labhetha dukkham na kuhim patittham
                   iccaha dukkhati munidha jatim.
                   Dukkham tiracchesu kasapatoda-
                   dandabhighatadibhavam anekam
                   yantam katham tattha bhaveyya jatim
                   vina tahim jati tatopi dukkha.
                   Petesu dukkham pana khuppipasa-
                   vatatapadippabhavam vicittam
                   yasma ajatassa na tattha atthi
                   tasmapi dukkham muni jatimaha.
                   Tibbandhakare ca asayhasite
                   lokantare yam asuresu dukkham
                   na tam bhave tattha na cassa jati
                   yato ayam jati tatopi dukkha.
                   Yancapi guthanarake viya matu gabbhe
                   satto vasam ciramato bahi nikkhamananca
                   pappoti dukkhamatighoramidampi natthi
                   jatim vina itipi jatirayam hi dukkha.
                   Kim bhasitena bahuna nanu yam kuhinci
                   atthidha kincirapi dukkhamidam kadaci
                   nevatthi jativirahe yadato mahesi
                   dukkhati sabbapathamam imamaha jatin"ti.
                            Jaraniddesa
     [192] Jaraniddese jarati sabhavapaccattam. Jiranatati akaraniddeso.
Khandiccantiadayo tayo kalatikkame kiccaniddesa, pacchima dve pakatiniddesa.
Ayam hi jarati imina padena sabhavato dipita, tenassa idam sabhavapaccattam.
Jiranatati imina akarato. Tenassayam akaraniddeso. Khandiccanti imina
kalatikkame dantanakhanam khanditabhavakaranakiccato. Paliccanti imina kesalomanam
palitabhavakaranakiccato. Valittacatati imina mamsam milapetva tace valitabhavakaranakiccato
dipita. Tenassa ime khandiccantiadayo tayo kalatikkame kiccaniddesa.
Tehi imesam vikaranam dassanavasena pakatibhutati pakatajara dassita. Yatheva hi
udakassa va vatassa va aggino va tinarukkhadinam sambhaggapalibhaggataya va
jhamataya va gatamaggo pakato hoti, na ca so gatamaggo taneva udakadini,
evameva jaraya dantadisu khandiccadivasena gatamaggo pakato, cakkhum ummiletvapi
gayhati. Na ca khandiccadineva jaRa. Na hi jara cakkhuvinneyya hoti.
     Ayuno samhani indriyanam paripakoti imehi pana padehi kalatikkameyeva
abhibyattaya ayukkhayacakkhvadiindriyaparipakasankhataya pakatiya dipita,
tenassime pacchima dve pakatiniddesati veditabba. Tattha yasma jaram pattassayu
hayati. Tasma jara "ayuno samhani"ti phalupacarena vutta. Yasma ca 1- daharakale
supasannani sukhumampi attano visayam sukheneva ganhanasamatthani cakkhvadini
indriyani jaram pattassa paripakkani alulitani avisadani, olarikampi attano
visayam gahetum asamatthani honti, tasma "indriyanam paripako"ti phalupacareneva
vutta.
     Sa panesa evam niddittha sabbapi jara pakata paticchannati duvidha
hoti. Tattha dantadisu khandadibhavadassanato rupadhammesu jara pakatajara nama,
@Footnote: 1 cha.Ma. ca-saddo na dissati
Arupadhammesu pana jara tadisassa vikarassa adassanato paticchannajara nama.
Tattha yvayam khandadibhavo dissati, so tadisanam dantadinam suvinneyyatta
vannoyeva, tam cakkhuna disva manodvarena cintetva "ime khandha 1- jaraya
pahata"ti jaram janati udakatthane bandhani gosingadini oloketva hettha
udakassa atthibhavam jananam viya. Puna avici saviciti evampi ayam jara duvidha
hoti. Tattha manikanakarajatapavalacandimasuriyadinam mandadasakadisu paninam viya ca
pupphaphalapallavadisu apaninam viya ca antarantara vannavisesadinam duvinneyyatta
jara avicijara nama, nirantarajarati attho. Tato annesu pana yathavuttesu
antarantara vannavisesadinam suvinneyyatta jara savicijara nama.
    Tattha savicijara upadinnanupadinnakavasena evam veditabba 2-:-
daharakumarakanam hi pathamameva khiradanta nama utthahanti, na te thiRa. Tesu pana
patitesu puna danta utthahanti. Te pathamameva seta honti, jaravatena pana
pahatakale kalaka honti. Kesa pana pathamameva tambapi honti kalakapi
setapi. Chavi pana salohitika hoti. Vaddhantanam vaddhantanam odatanam
odatabhavo kalakanam kalakabhavo pannayati. Jaravatena pana pahatakale valim
ganhati. Sabbampi sassam vapitakale 3- setam hoti, paccha nilam. Jaravatena
pana pahatakale pandukam hoti. Ambankurenapi dipetum vattatieva. Ayam vuccati
jarati ayam jara nama kathiyati. Sa panesa khandhaparipakalakkhana, maranupanayanarasa,
yobbanavinasapaccupatthana.
     Jaraya dukkhattho veditabboti ettha pana ayampi jara 4- sayam na dukkha,
dukkhassa pana vatthubhavena dukkhati vutta. Kataradukkhassa? kayadukkhassa ceva
domanassadukkhassa ca. Jinnassa hi attabhavo jarasakatam viya dubbalo hoti,
@Footnote: 1 cha.Ma. danta              2 cha.Ma. dipetabba
@3 cha.Ma. vapitakale           4 cha.Ma. ayam patho na dissati
Thatum va gantum va nisiditum va vayamantassa balavakayadukkham uppajjati. Puttadare
yathapure asallakkhente domanassam uppajjati. Iti imesam dvinnam dukkhanam
vatthubhavena dukkhati veditabba. Apica:-
              anganam sithilabhava       indriyanam vikarato
              yobbanassa vinasena      balassa upaghatato.
              Vippavasa satadinam       puttadarehi attano
              appasadaniyato ceva      bhiyyo balattapattiya.
              Pappoti dukkham yam macco    kayikam manasam tatha
              sabbametam jarahetu       yasma tasma jara dukkhati.
                          Marananiddesa
     [193] Marananiddese cavanakavasena cuti, ekacatupancakkhandhaya cutiya
samannavacanametam. Cavanatati bhavavacanena lakkhananidassanam. Bhedoti cutikhandhanam 1-
bhanguppattiparidipanam. Antaradhananti ghatassa viya bhinnassa bhinnanam cutikhandhanam
yena kenaci pariyayena thanabhavaparidipanam. Maccu marananti maccusankhatam maranam.
Kalo nama antako, tassa kiriya kalakiriya. Ettavata sammatiya maranam
dipitam hoti.
     Idani paramatthena niyametum 2- khandhanam bhedotiadimaha. Paramatthena hi
khandhayeva bhijjanti, na satto nama koci marati. Khandhesu pana bhijjamanesu
satto marati, bhinnesu matoti voharo hoti. Ettha ca catupancavokaravasena
khandhanam bhedo, ekavokaravasena kalevarassa nikkhePo. Catuvokaravasena va
khandhanam bhedo, sesadvayavasena kalevarassa nikkhepo veditabbo. Kasma?
bhavadvayepi rupakayasankhatassa kalevarassa sambhavato. 3- Yasma va
@Footnote: 1 Ma. khandhanam        2 cha.Ma. dipetum       3 cha.Ma. sabbhavato
Catumaharajikadisu khandha bhijjanteva, na kinci nikkhipati, tasma tesam vasena
khandhanam bhedo. Manussadisu kalevarassa nikkhePo. Ettha ca kalevarassa nikkhepakaranato
maranam "kalevarassa nikkhepo"ti vuttam.
     Jivitindriyassa upacchedoti imina indriyapatibaddhasseva maranam nama
hoti, anindriyabaddhassa maranam nama natthiti dasseti. "sassam matam, rukkho
mato"ti idam pana voharamattameva. Atthato pana evarupani vacanani sassadinam
khayavayabhavameva dipenti. Idam vuccati marananti idam sabbampi maranam nama
kathiyati.
     Apicettha khanikamaranam sammatimaranam samucchedamarananti ayampi bhedo
veditabbo. Tattha khanikamaranam nama pavatte ruparupadhammanam bhedo. Tisso mato,
pusso 1- matoti idam sammatimaranam nama. Khinasavassa appatisandhika kalakiriya
samucchedamaranam nama. Imasmim panatthe sammatimaranam adhippetam. Jatipaccayamaranam 2-
upakkamamaranam sarasamaranam ayukkhayamaranantipi tasseva namam. Tayidam cutilakkhanam,
viyogarasam, vippavasapaccupatthanam.
     Maranassa dukkhattho veditabboti ettha pana idampi sayam na dukkham,
dukkhassa pana vatthubhavena dukkhanti vuttam. Maranantikapi hi saririka vedana
pativate gahita adittatinukka viya sariram dahanti. 3- Narakanimittadinam
upatthahanakale balavadomanassam uppajjati. Iti imesam dvinnampi dukkhanam
vatthubhavena dukkhanti veditabbam. Apica:-
            "papassa papakammadi-       nimittamanupassato
             bhaddassapasahantassa         viyogam piyavatthukam.
             Miyamanassa yam dukkham         manasam avisesato
             sabbesancapi yam sandhi-      bandhanacchedanadikam.
@Footnote: 1 cha.Ma. phusso       2 cha.Ma. jatikkhayamaranam     3 cha.Ma. nidahanti
             Vitujjamanadhammanam 1-       hoti dukkham sarirajam
             asayhamappatikaram           dukkhassetassidam yato
             maranam vatthu tenetam         dukkhamicceva bhasitan"ti.
     Apica imani jatijaramaranani nama imesam sattanam vadhakapaccamitta viya
otaram gavesantani vicaranti. Yatha hi purisassa tisu paccamittesu
otarapekkhesu vicarantesu eko vadeyya "aham asukaarannassa nama vannam kathetva
etam adaya tattha gamissami, ettha mayham dukkaram natthi"ti. Dutiyo vadeyya
"aham tava etam gahetva gatakale pothetva dubbalam karissami, ettha mayham
dukkaram natthi"ti. Tatiyo vadeyya "taya etasmim pothetva dubbale kate tinhena
asina sisacchedanam nama mayham bharo hotu"ti te evam vatva tatha kareyyum.
     Tattha pathamapaccamittassa arannavannam kathetva tam adaya tattha gatakalo
viya suhajjanatimandalato nikkaddhitva yattha katthaci nibbattapanam nama jatiya
kiccam, dutiyassa pothetva dubbalikaranam 2- viya nibbattakkhandhesu nipatitva
paradhinamancaparayanabhavakaranam jaraya kiccam, tatiyassa tinhena asina sisacchedanam
viya jivitakkhayapapanam maranassa kiccanti veditabbam.
     Apicettha jatidukkham sadinavamahakantarappaveso viya datthabbam, jaradukkham
tattha annapanarahitassa dubbalyam 3- viya datthabbam. Maranadukkham dubbalassa
iriyapathapavattane vihataparakkamassa bandhadihi 4- anayabyasanapadanam viya
datthabbanti.
                            Sokaniddesa
     [194] Sokaniddese viyasatiti 5- byasanam. Hitasukham khipati viddhamsetityattho.
Natinam byasanam natibyasanam, corarogabhayadihi natikkhayo nativinasotyattho.
@Footnote: 1 cha. vitujjamanamammanam      2 cha.Ma. dubbalakaranam      3 cha.Ma. dubbalam
@4 cha.Ma. valadihi          5 cha.Ma. byasatiti. evamuparipi
Tena natibyasanena. Phutthassati ajjhotthatassa, abhibhutassa samannagatassati
attho. Sesesupi eseva nayo. Ayampana viseso:- bhoganam byasanam bhogabyasanam,
rajacoradivasena bhogakkhayo bhogavinasotyattho. Rogoyeva byasanam rogabyasanam.
Rogo hi arogyam viyasati vinasetiti byasanam. Silassa byasanam silabyasanam.
Dussilyassetam namam. Sammaditthim vinasayamana uppanna ditthieva byasanam
ditthibyasanam. Ettha ca purimani dve anipphannani, pacchimani tini nipphannani
tilakkhanabbhahatani. Purimanipi 1- tini neva kusalani na akusalani,
siladitthibyasanadvayam akusalam.
     Annatarannatarenati gahitesu va yena kenaci aggahitesu va
mittamaccabyasanadisu yena kenaci. Samannagatassati samanubandhassa aparimuccamanassa.
Annatarannatarena dukkhadhammenati yena kenaci sokadukkhassa uppattihetuna.
Sokoti socanavasena 2- soko. Idam etehi karanehi uppajjanakasokassa
sabhavapaccattam. Socanati socanakaro. Socitattanti socitabhavo. Antosokoti
abbhantare soko. Dutiyapadam upasaggena vaddhitam. So hi abbhantaram sukkhapento
parisukkhapento 3- uppajjatiti "antosoko antoparisoko"ti vuccati.
     Cetaso parijjhayanati cittassa jhayanakaro. Soko hi uppajjamano
ativiya 4- cittam jhapeti dahati, 5- "cittam me jhamam, na me kinci patibhati"ti
vadapeti. Dukkhito mano dummano, tassa bhavo domanassam. Anupavitthatthena
sokova sallanti sokasallam. Ayam vuccati sokoti ayam soko nama kathiyati. So
panayam kincapi atthato domanassavedanava hoti, evam santepi anto
nijjhayanalakkhano, cetaso parinijjhayanaraso, anusocanapaccupatthano.
@Footnote: 1 cha.Ma. purimani ca  2 cha.Ma. socanakavasena
@3 cha.Ma. abbhantare sukkhapento viya parisukkhapento viya  4 cha.Ma. aggi viya
@5 cha.Ma. paridahati
     Sokassa dukkhattho veditabboti ettha pana ayam sabhavadukkhatta ceva
dukkhassa ca vatthubhavena dukkhoti vutto. Kataradukkhassa 1-? kayadukkhassa ceva
javanakkhane ca domanassadukkhassa. Sokavegena hi hadaye va mahagando
utthahitva paripaccitva bhijjati, mukhato va kalalohitam nikkhamati, balavakayadukkham
uppajjati. "ettaka me natayo khayam gata, ettaka me bhoga"ti cintentassa
ca balavadomanassam uppajjati. Iti imesam dvinnam dukkhanam vatthubhavenapesa
dukkhoti veditabbo. Apica:-
            sattanam hadayam soko        sallam viya vitujjati
            aggitattova naraco       bhusanca uhate 2- puna.
            Samavahati ca byadhi-        jaramaranabhedanam
            dukkhampi vividham yasma        tasma dukkhoti vuccatiti.
                           Paridevaniddesa
     [195] Paridevaniddese "mayham dhita mayham putto"ti evam adissa
adissa devanti rodanti etenati adevo. Tam tam vannam parikittetva 3-
devanti etenati paridevo. Tato parani dve dve padani purimadvayasseva
akarabhavaniddesavasena vuttani. Vacati vacanam. Palapoti tucchaniratthakavacanam.
Upaddhabhanitaannabhanitadivasena virupo palapoti 4- vippalaPo. Lalapoti punappunam
lapanam. Lalappanakaro lalappana. Lalappitassa bhavo lalappitattam. Ayam vuccati
paridevoti ayam paridevo nama kathiyati. So lalappanalakkhano, gunadosaparikittanaraso,
sambhamapaccupatthano.
@Footnote: 1 cha.Ma. kataradukkhassati          2 cha.Ma. dahate
@3 parikittetva parikittetva      4 cha.Ma. iti-saddo na dissati
     Paridevassa dukkhattho veditabboti ettha pana ayampi sayam na dukkho,
kayadukkhadomanassadukkhanam pana vatthubhavena dukkhoti vutto. Paridevanto hi
attano khandham mutthihi potheti, ubhohi hatthehi uram paharati pimsati, 1- sisena
bhittiya saddhim yujjhati. Tenassa balavakayadukkham uppajjati, "ettaka me natayo
khayam vayam abbhattham gata"tiadini cinteti, tenassa balavadomanassam uppajjati.
Iti imesam dvinnampi dukkhanam vatthubhavena dukkhoti veditabbo. Apica:-
                 yam sokasallavihato paridevamano
                 kanthotthatalutalasosajamappasayham 2-
                 bhiyyodhimattamadhigacchatiyeva dukkham
                 dukkhoti tena bhagava paridevamahati.
                         Dukkhadomanassaniddesa
     [196-7] Dukkhadomanassaniddesa hettha dhammasangahatthakathayam 3-
vannitatta pakataeva. Lakkhanadini pana nesam tattha vuttaneva.
     "dukkhassa dukkhattho veditabbo, domanassassa dukkhattho veditabbo"ti
ettha pana ubhayampetam sayanca dukkhatta kayikacetasikadukkhananca vatthubhavena
dukkhanti vuttam. Hatthapadanam hi kannanasikananca chedanadukkhena dukkhitassa
anathasalayam ucchitthakapalam purato katva nipannassa vanamukhehi puluvesu 4-
nikkhamantesu balavakayadukkham uppajjati. Nanarangarattavattham manunnalankaram
nakkhattam kilantam mahajanam disva balavadomanassam uppajjati. Evam tava dukkhassa
dvinnampi dukkhanam vatthubhavo veditabbo. Apica:-
@Footnote: 1 cha.Ma. pisati               2 Si.....talugalasosajamappasayham
@3 sangani. A. 1/413/314     4 cha.Ma. puluvakesu
            Pileti kayikamidam         dukkham dukkhanca manasam
            bhiyyo janayati yasma      tasma dukkhanti visesatoti. 1-
     Cetodukkhasamappita pana kese pakiriya urani patipimsenti 2- avattanti
vivattanti, chinnapapatam papatanti, sattham aharanti, visam khadanti, rajjuya
ubbandhanti, aggim pavisanti. Tam tam viparitam vatthum tatha tatha vippatisarino
paridayhamanacitta cintenti. Evam domanassassa ubhinnam dukkhanam vatthubhavo
veditabbo. Apica:-
            pileti yato cittam        kayassa ca pilanam samavahati
            dukkhanti domanassampi      domanassam tato ahuti.
                           Upayasaniddesa
     [198] Upayasaniddese ayasanatthena ayaso. Samsidanavisidanakarappavattassa
cittakilamathassetam namam. Balavaayaso upayaso. Ayasitassa bhavo
ayasitattam. Upayasitassa bhavo upayasitattam. Ayam vuccati upayasoti ayam
upayaso nama kathiyati. So panesa byasattilakkhano, nitthunanaraso,
visadapaccupatthano.
     Upayasassa dukkhattho veditabboti ettha pana ayampi sayam na dukkho,
ubhinnampi pana 3- dukkhanam vatthubhavena dukkhoti vutto. Kupitena hi ranna
issariyam acchinditva hataputtabhatikanam anattavadhanam bhayena atavim pavisitva
nilinanam mahavisadappattanam dukkhatthanena dukkhaseyyaya dukkhanisajjaya
balavakayadukkham uppajjati, "ettaka no nataka ettaka bhoga nattha"ti
cintentanam balavadomanassam uppajjati. Iti imesam dvinnampi dukkhanam
vatthubhavena dukkhoti veditabbo. 4- Apica:-
@Footnote: 1 cha.Ma. visesato vuttanti           2 cha.Ma. patipisanti
@3 cha.Ma. ayam saddo na dissati        4 cha.Ma. veditabboti
             Cittassa paridahana        kayassa ca visadana
             adhimattam yam dukkhamupayaso  janeti dukkho tato vuttoti.
     Ettha ca mandaggina antobhajaneyeva teladinam pako viya soko,
tikkhaggina paccamanassa bhajanato bahi nikkhamanam viya paridevo, bahi
nikkhantavasesassa nikkhamitumpi appahontassa antobhajaneyeva yava parikkhaya
pako viya upayaso datthabbo.
                         Appiyasampayoganiddesa
     [199] Appiyasampayoganiddese yassati ye assa. Anitthati apariyesita.
Pariyesita va hontu apariyesita va, apariyesitabbanam 1- namam cetam 2-
amanaparammananam. Manasmim na kamanti na pavisantiti akanta. Manasmim na
appiyanti, na va manam vaddhentiti amanapa. Rupatiadi tesam sabhavanidassanam.
Anattham kamenti icchantiti anatthakama. Ahitam kamenti icchantiti
ahitakama. Aphasum dukkhaviharam kamenti icchantiti aphasukakama. Catuhi yogehi
khemam nibbhayam vivattam na icchanti, sabhayam vattameva nesam kamenti icchantiti
ayogakkhemakama.
     Apica saddhadinam vuddhisankhatassa atthassa akamanato tesamyeva hanisankhatassa
anatthassa ca kamanato anatthakama. Saddhadinamyeva upayabhutassa
hitassa akamanato saddhahaniadinam upayabhutassa ahitassa ca kamanato ahitakama.
Phasuviharassa 3- akamanato aphasuviharassa ca kamanato aphasukakama. Yassa
kassaci nibbhayassa akamanato bhayassa ca kamanato ayogakkhemakamati evamettha 4-
attho datthabbo.
@Footnote: 1 cha.Ma. ayam patho na dissati        2 cha.Ma. namevetam
@3 cha.Ma. phasukaviharassa            4 cha.Ma. evampettha
     Sangatiti gantva samyogo. Samagamoti agatehi samyogo. Samodhananti
thananisajjadisu sahabhavo. Missibhavoti sabbakiccanam sahakaranam. Ayam sattavasena
yojana. Sankharavasena pana yam labbhati, tam gahetabbam. Ayam vuccatiti ayam
appiyasampayogo nama kathiyati. So anitthasamodhanalakkhano, cittavighatakaranaraso,
anatthabhavapaccupatthano.
     So atthato eko dhammo nama natthi, kevalam appiyasampayuttanam
duvidhassapi dukkhassa vatthubhavato dukkhoti vutto. Anitthani hi vatthuni
samodhanagatani vijjhanachedanaphalanadihi kayikampi dukkham uppadenti,
ubbegajananato manasampi. Tenetam vuccati:-
           disvava appiye dukkham       pathamam hoti cetasi
           tadupakkamasambhuta-           matha kaye yato idha.
           Tato dukkhadvayassapi        vatthuto so mahesina
           dukkho vuttoti vinneyyo    appiyehi samagamoti.
                          Piyavippayoganiddesa
     [200] Piyavippayoganiddeso vuttapatipakkhanayeneva veditabbo. Mata
vatiadi panettha atthakame sarupena dassetum vuttam. Tattha mamayatiti mata.
Piyayatiti pita. Bhajatiti bhata. Tatha bhagini. Mettayantiti mitta. Minantiti
va mitta, sabbaguyhesu anto pakkhipantiti attho. Kiccakaraniyesu sahabhavatthena
ama hontiti amacca. Ayam amhakam ajjhattikoti evam jananti, nayanti
vati nati. Lohitena sambandhati salohita. Evametani padani atthato
veditabbani. Ayam vuccatiti ayam piyehi vippayogo nama kathiyati. So
itthavatthuviyogalakkhano, sokuppadanaraso, byasanapaccupatthano. 1-
@Footnote: 1 cha.Ma. byasana....
     So atthato eko dhammo nama natthi, kevalam piyavippayuttanam duvidhassapi
dukkhassa vatthubhavato dukkhoti vutto. Itthani hi vatthuni viyujjamanani
sarirassa sosanamilapanadibhavena kayikampi dukkham uppadenti, yampi no ahosi,
tampi no natthiti anusocanapanato manasampi. Tenetam vuccati:-
           natidhanadiviyoga        sokasarasamappita vitujjanti
           bala yato tato yam      dukkhoti mato piyavippayogoti. 1-
                            Icchaniddesa
     [201] Icchaniddese jatidhammananti jatisabhavanam jatipakatikanam.
Iccha uppajjatiti tanha uppajjati. Aho vatati patthana. Na kho panetam
icchaya pattabbanti yam etam "aho vata mayam na jatidhamma assama, na ca
vata no cati agaccheyya"ti evam pahinasamudayesu sadhusu vijjamanam ajatidhammattam
parinibbutesu ca vijjamanam jatiya anagamanam icchitam, tam icchantassapi
maggabhavanaya vina apattabbato anicchantassapi 2- ca maggabhavanaya pattabbato
na icchaya pattabbam nama hoti. Idampiti etampi. Upari visesani 3- upadaya
pikaro. Yampicchanti yenapi dhammena alabbhaneyyavatthum icchanto na labhati, tam
alabbhaneyyavatthumhi icchanam dukkhanti veditabbam. Jaradhammanantiadisupi eseva
nayo. Evamettha alabbhaneyyavatthusu icchava "yampiccham na labhati, tampi dukakhan"ti
vutta. Sa alabbhaneyyavatthuicchanalakkhana, tappariyesanarasa, tesam
appattipaccupatthana.
     Dvinnampi pana dukkhanam vatthubhavato dukkhati vutta. Ekacco hi raja
bhavissatiti sambhavito hoti. So chinnabhinnaganena parivarito pabbatavisamam va
vanagahanam va pavisati. Atha raja tam pavattim natva balakayam pesesi. 4- So
@Footnote: 1 cha.Ma. piyaviyogoti         2 cha.Ma. anicchantassa     3 cha.Ma. sesani
@4 cha.Ma. peseti
Rajapurisehi nihataparivaro sayampi laddhappaharo palayamano rukkhantaram va
pasanantaram va pavisati. Tasmim samaye mahamegho utthahati, tibbandhakara
kalavaddalika hoti. Atha nam samantato kalakipillikadayo pana parivaretva
ganhanti. Tenassa balavakayadukkham uppajjati. Mam ekam nissaya ettaka nati
ca bhoga ca vinatthati cintentassa balavadomanassam uppajjati. Iti ayam iccha
imesam dvinnampi dukkhanam vatthubhavena dukkhati veditabba. Apica:-
            tam tam patthayamananam        tassa tassa alabhato
            yam vighatamayam dukkham         sattanam idha jayati.
            Alabbhaneyyavatthunam         patthana tassa karanam
            yasma tasma jino dukkham    icchitalabhamabraviti.
                         Upadanakkhandhaniddesa
     [202] Upadanakkhandhassa niddese sankhittenati desanam sandhaya vuttam.
Dukkham hi ettakani dukkhasataniti va ettakani dukkhasahassaniti va ettakani
dukkhasatasahassaniti va sankhipitum na sakka, desana pana sakka. Tasma "dukkham
nama annam kinci natthi, sankhittena pancupadanakkhandha dukkha"ti desanam
sankhipanto 1- evamaha. Seyyathidanti nipato. Tassa te katame iti ceti attho.
Rupupadanakkhandhotiadinam attho khandhavibhange vannitoyeva.
     Khandhanam dukkhattho veditabboti ettha pana:-
            jatippabhutikam dukkham         yam vuttam idha tadina
            avuttam yanca tam sabbam       vina ete na vijjati.
            Yasma tasma upadanak-   khandha sankhepato ime
            dukkhati vutta dukkhanta-    desakena mahesina.
@Footnote: 1 cha.Ma. sankhipento
     Tatha hi indanamiva pavako, lakkhamiva paharanani, gorupamiva damsamakasadayo,
khettamiva lavaka, gamam viya gamaghataka, upadanakkhandhapancakameva jatiadayo
nanappakarehi badhayamana tinalatadini viya bhumiyam, pupphaphalapallavadini viya
rukkhesu, upadanakkhandhesuyeva nibbattanti. Upadanakkhandhananca adidukkham
jati, majjhe dukkham jara, pariyosanadukkham maranam, maranantikadukkhabhighatena
paridayhanadukkham soko tadasahanato lalappanadukkham paridevo, tato
dhatukkhobhasankhataanitthaphotthabbasamayogato kayassa abadhanadukkham dukkham, tena
badhiyamananam puthujjananam tattha patighuppattito cetobadhanadukkham domanassam,
sokadivuddhiya janitavisadanam anutthunanadukkham upayaso, manorathavighatappattanam
icchavighatadukkham icchitalabhoti evam nanappakarato upaparikkhiyamana
upadanakkhandhava dukkhati yadetam ekamekam dassetva vuccamanam anekehi kappehi na
sakka asesato vattum, tam sabbampi dukkham ekajalabindumhi sakalasamuddajalarasam
viya yesu kesuci pancasu upadanakkhandhesu sankhipitva dassetum "sankhittena
pancupadanakkhandha dukkha"ti bhagava avocati.
                     Dukkhasaccaniddesavannana nitthita.
                          -------------
                      2. Samudayasaccaniddesavannana
     [203] Samudayasaccaniddese yayam tanhati ya ayam tanha. Ponobbhavikati 1-
punabbhavakaranam punobbhavo, punobbhavo silamassati ponobbhavika. Apica
punabbhavam deti, punabbhavaya samvattati, punappunam bhave nibbattetiti ponobbhavika.
Sa panesa punabbhavassa dayikapi atthi adayikapi, punabbhavaya samvattanikapi
atthi asamvattanikapi. Dinnaya patisandhiya upadhivepakkamattapi. Sa punabbhavam
@Footnote: 1 Si. ponobhavika
Dadamanapi adadamanapi punabbhavaya samvattamanapi asamvattamanapi dinnaya
patisandhiya upadhivepakkapi 1- ponobbhavikaevati namam labhati. Abhinandanasankhatena
nandiragena saha gatati nandiragasahagata. Nandiragena saddhim atthato ekattameva gatati
vuttam hoti. Tatratatrabhinandiniti yatra yatra attabhavo, tatratatrabhinandini.
Rupadisu va arammanesu tatratatrabhinandini, rupabhinandini
saddagandharasaphotthabbadhammabhinandiniti attho. Seyyathidanti nipato. Tassa sa katamati
ceti attho. Kamatanhati kame tanha kamatanha. Pancakamagunikaragassetam
namam. 2- Bhave tanha bhavatanha. Bhavapatthanavasena uppannassa sassataditthisahagatassa
ruparupabhavaragassa ca jhananikantiya cetam adhivacanam. Vibhave tanha vibhavatanha.
Ucchedaditthisahagataragassetam adhivacanam.
     Idani tassa tanhaya vatthum vittharato dassetum sa kho panesatiadimaha.
Tattha uppajjatiti jayati. Nivisatiti punappunam pavattivasena patitthahati.
Yam loke piyarupam satarupanti yam lokasmim piyasabhavanceva madhurasabhavanca. Cakkhum
loketiadisu lokasmim hi cakkhvadisu mamattena abhinivittha satta sampattiyam
patitthita attano cakkhum adasadisu nimittaggahananusarena vippasannapancapasadam
suvannavimane ugghatitamanisihapanjaram viya mannanti, sotam rajatapanalikam viya
pamangasuttakam viya ca mannanti, tunganasati laddhavoharam ghanam vattetva
thapitaharitalavattim viya mannanti, jivham rattakambalapatalam viya mudusiniddhamadhurarasadam
mannanti, kayam salayatthim viya suvannatoranam viya ca mannanti, manam annesam
manena asadisam ularam mannanti, rupam suvannakannikarapupphadivannam viya, saddam
mattakaravikakokilamandadhamitamanivamsanigghosam viya, attana patiladdhani
catusamutthanikagandharammanadini "kassa annassa evarupani atthi"ti mannanti, tesam
evam mannamananam tani cakkhvadini piyarupani ceva satarupani ca honti. Atha nesam
@Footnote: 1 cha.Ma. upadhivepakkamattapi          2 cha.Ma. adhivacanam
Tattha anuppanna ceva tanha uppajjati, uppanna ca punappunam pavattivasena
nivisati. Tasma bhagava "cakkhum loke piyarupam satarupam, etthesa tanha uppajjamana
uppajjati"tiadimaha. Tattha uppajjamanati yada uppajjati, tada ettha
uppajjatiti attho. Esa nayo sabbatthapiti.
                    Samudayasaccaniddesavannana nitthita.
                         ---------------
                      3. Nirodhasaccaniddesavannana
     [204] Nirodhasaccaniddese yo tassayeva tanhayati ettha "yo
tasseva dukkhassa"ti vattabbe yasma samudayanirodheneva dukkham nirujjhati, no
annatha. Yathaha:-
                   "yathapi mule anupaddave dalhe
                    chinnopi rukkho punareva ruhati
                    evampi tanhanusaye anuhate
                    nibbattate 1- dukkhamidam punappunan"ti. 2-
     Tasma tam dukkhanirodham dassento samudayanirodhena dassetum evamaha.
Sihasamanavuttino hi tathagata, te dukkham nirodhenta dukkhanirodhanca dassenta
hetumhi patipajjanti na phale. Suvanavuttino pana annatitthiya, te dukkham
nirodhenta dukkhanirodhanca dassenta attakilamathanuyogena ceva tasseva ca
desanaya phale patipajjanti na hetumhiti sihasamanavuttitaya sattha hetumhi
patipajjamano yo tassayevatiadimaha.
     Tattha tassayevati ya sa uppattinivesavasena hettha pakasita, tassayeva.
Asesaviraganirodhotiadini sabbani nibbanavevacananeva. Nibbanam hi agamma
@Footnote: 1 cha.Ma. nibbattati     2 khu.dha. 25/338/75
Tanha asesa virajjati nirujjhati, tasma tam "tassayeva tanhaya asesaviraganirodho"ti
vuccati. Nibbananca agamma tanha cajiyati patinissajjiyati muccati
na alliyati, tasma nibbanam "cago patinissaggo mutti analayo"ti vuccati.
Ekameva hi nibbanam, namani panassa sabbasankhatanam namapatipakkhavasena
anekani nibbanavevacananeva honti. Seyyathidam? asesato virago nirodho 1-
cago patinissaggo mutti analayo ragakkhayo dosakkhayo mohakkhayo tanhakkhayo
anuppado appavattam animittam appanihitam anayuhanam appatisandhi appativatti 2-
agati ajatam ajaram abyadhi amatam asokam aparidevam anupayasam asankilitthantiadini.
     Idani maggena chinnaya nibbanam agamma appavattim pattayapi ca
tanhaya yesu vatthusu tassa uppatti dassita, tattheva abhavam dassetum sa
kho panesatiadimaha. Tattha yatha puriso khette jatam tittam alabuvallim disva
aggato patthaya mulam pariyesitva chindeyya, sa anupubbena milayitva apannattim
gaccheyya. Tato tasmim khette tittaalabu niruddha pahinati vucceyya, evameva
khette tittaalabu viya cakkhvadisu tanha. Sa ariyamaggena mule chinna
nibbanam agamma appavattim gacchati. 3- Evam gata pana tesu vatthusu khette
tittaalabu viya na pannayati. Yatha ca atavito core anetva nagarassa
dakkhinadvare ghateyyum, tato ataviyam cora matati va maritati va vucceyyum,
evameva ataviyam cora viya ya cakkhvadisu tanha, sa dakkhinadvare cora
viya nibbanam agamma niruddhatta nibbane niruddha. Evam niruddha pana tesu
vatthusu ataviyam cora viya na pannayati. Tenassa tattheva nirodham 4- dassento
"cakkhum loke piyarupam satarupam, etthesa tanha pahiyamana pahiyati. Ettha
nirujjhamana nirujjhati"tiadimaha. Sesamettha uttanatthamevati.
                    Nirodhasaccaniddesavannana nitthita.
@Footnote: 1 cha.Ma. asesaviraganirodho       2 cha.Ma. anupapatti
@4 cha.Ma. niruddham                3 Ma. gaccheyya
                       4. Maggasaccaniddesavannana
     [205] Maggasaccaniddese ayamevati annamaggapatikkhepanattham niyamanam.
Ariyoti tamtammaggavajjhehi kilesehi arakatta ariyabhavakaratta ariyaphalapatilabhakaratta
ca ariyo. Attha angani assati atthangiko. Svayam caturangika viya sena
pancangikam viya turiyam angamattameva hoti, angavinimutto natthi. Nibbanatthikehi
maggiyati, nibbanam va maggati, kilese va marento gacchatiti maggo. Seyyathidanti
so katamoti ceti attho.
     Idani angamattameva maggo hoti, angavinimutto natthiti dassento
sammaditthi .pe. Sammasamadhiti aha. Tattha samma dassanalakkhana sammaditthi.
Samma abhiniropanalakkhano sammasankapPo. Samma pariggahalakkhana sammavaca.
Samma samutthapanalakkhano sammakammanto. Samma vodanalakkhano 1- sammaajivo.
Samma paggahalakkhano sammavayamo. Samma upatthanalakkhana sammasati. Samma
samadhanalakkhano sammasamadhi.
     Tesu ca ekekassa tini tini kiccani honti. Seyyathidam? sammaditthi
Tava annehipi attano paccanikakilesehi saddhim micchaditthim pajahati, nirodham
arammanam karoti. Sampayuttadhamme ca passati tappaticchadakamohavidhamanavasena
asammohato. Sammasankappadayopi tatheva micchasankappadini ca pajahanti,
nirodhanca arammanam karonti. Visesato panettha sammasankappo sahajatadhamme
abhiniropeti, sammavaca samma parigganhati, sammakammanto samma samutthapeti,
sammaajivo samma vodapeti, sammavayamo samma pagganhati, sammasati
samma upatthati, sammasamadhi samma padahati.
     Apicesa sammaditthi nama pubbabhage nanakkhana nanarammana hoti,
maggakale ekakkhana ekarammana. Kiccato pana dukkhe nanantiadini cattari
@Footnote: 1 Ma. vodapanalakkhano
Namani labhati. Sammasankappadayopi pubbabhage nanakkhana nanarammana
honti, maggakale ekakkhana ekarammana. Tesu sammasankappo kiccato
nekkhammasankappotiadini tini namani labhati. Sammavacadayo tayo pubbabhage
nanakkhana nanarammana viratiyopi honti cetanayopi, maggakkhane pana viratiyova.
Sammavayamo sammasatiti idampi dvayam kiccato sammappadhanasatipatthanavasena
cattari namani labhati. Sammasamadhi pana pubbabhagepi maggakkhanepi
sammasamadhiyeva.
     Iti imesu atthasu dhammesu bhagavata nibbanadhigamaya patipannassa
yogino bahuppakaratta pathamam sammaditthi desita. Ayanhi "pannapajoto
pannasatthan"ti 1- pavutta. Tasma etaya pubbabhage vipassanananasankhataya
sammaditthiya avijjandhakaram vidhametva 2- kilesacore ghatento khemena yogavacaro
nibbanam papunati. Tena vuttam "nibbanadhigamaya patipannassa yogino
bahuppakaratta pathamam sammaditthi desita"ti.
     Sammasankappo pana tassa bahuppakaro. Tasma tadanantaram vutto. Yatha hi
heranniko hatthena parivattetva parivattetva cakkhuna kahapanam olokento "ayam
kuto ayam cheko"ti janati, evam yogavacaropi pubbabhage vitakkena vitakketva
vitakketva vipassanapannaya olokayamano "ime dhamma kamavacara ime
dhamma rupavacaradayo"ti janati. Yatha va pana purisena kotiyam gahetva
parivattetva parivattetva dinnam maharukkham tacchako vasiya tacchetva kamme
upaneti, evam vitakkena vitakketva vitakketva dinne dhamme yogavacaro
pannaya "ime dhamma kamavacara ime dhamma rupavacara"tiadina nayena
paricchinditva kamme upaneti. Tena vuttam "sammasankappo pana tassa
bahuppakaro. Tasma tadanantaram vutto"ti.
@Footnote: 1 abhi. 34/20,29/24,26     2 cha.Ma. viddhamsetva
     Svayam yatha sammaditthiya, evam sammavacayapi upakarako. Yathaha "pubbe
kho gahapati vitakketva vicaretva paccha vacam bhindati"ti. 1- Tasma tadanantaram
sammavaca vutta.
     Yasma pana idancidanca karissamati pathamam vacaya samvidahitva loke
kammante payojenti, tasma vaca kayakammassa upakarikati sammavacaya
anantaram sammakammanto vutto.
     Catubbidham pana vaciduccaritam tividham kayaduccaritam pahaya ubhayam sucaritam
purentasseva yasma ajivatthamakam silam purati, na itarassa. Tasma tadubhayanantaram
sammaajivo vutto.
     Evam suddhajivena "parisuddho me ajivo"ti ettavata paritosam katva 2-
suttapamattena viharitum na yuttam, athakho sabbairiyapathesu idam viriyamarabhitabbanti
dassetum tadanantaram sammavayamo vutto.
     Tato araddhaviriyenapi kayadisu catusu vatthusu sati suppatitthita katabbati
dassanattham tadanantaram sammasati desita.
     Yasma pana evam suppatitthita sati samadhissa upakaranupakaranam dhammanam
gatiyo samanvesitva pahoti ekattarammane cittam samadhatum, tasma
sammasatianantaram sammasamadhi desitoti veditabbo.
     Sammaditthiniddese "dukkhe nanan"tiadina catusaccakammatthanam dassitam.
Tattha purimani dve saccani vattam, pacchimani vivattam. Tesu bhikkhuno vatte
kammatthanabhiniveso hoti, vivatte natthi abhiniveso. Purimani hi dve saccani
"pancakkhandha dukkham, tanha samudayo"ti evam sankhepena ca "katame pancakkhandha,
rupakkhandho"tiadina nayena vittharena ca acariyasantike ugganhitva vacaya
@Footnote: 1 Ma.mu. 12/463/413       2 cha.Ma. akatva
Punappunam parivattento yogavacaro kammam karoti. Itaresu pana dvisu saccesu
"nirodhasaccam ittham kantam manapam, maggasaccam ittham kantam manapan"ti evam
savaneneva kammam karoti. So evam kammam karonto cattari saccani ekena
pativedhena pativijjhati, ekabhisamayena abhisameti. Dukkham parinnapativedhena pativijjhati,
samudayam pahanapativedhena, nirodham sacchikiriyapativedhena, maggam bhavanapativedhena
pativijjhati. Dukkham parinnabhisamayena .pe. Maggam bhavanabhisamayena abhisameti.
     Evamassa pubbabhage dvisu saccesu uggahaparipucchasavanadharanasammasanapativedho
hoti, dvisu savanapativedhoyeva. Aparabhage tisu kiccato pativedho hoti, nirodhe
arammanapativedho. Tattha sabbampi pativedhananam lokuttaram. Savanadharanasammasanananam
lokiyam kamavacaram. Paccavekkhana pana maggasaccassa 1- hoti. Ayanca adikammiko,
tasma sa idha na vutta. Imassa ca bhikkhuno pubbe pariggahato "dukkham
parijanami, samudayam pajahami, nirodham sacchikaromi, maggam bhavemi"ti
abhogasamannaharamanasikarapaccavekkhana natthi. Pariggahato patthaya hoti. Aparabhage
pana dukkham parinnatameva hoti .pe. Maggo bhavitova hoti.
     Tatthassa 2- dve saccani duddasatta gambhirani. Dve gambhiratta duddasani.
Dukkhasaccanhi uppattito pakatam, khanukantakappaharadisu "aho dukkhan"ti
vattabbatampi apajjati. Samudayampi khaditukamatabhunjitukamatadivasena uppattito
pakatam. Lakkhanapativedhato pana ubhayam tampi gambhiram. Iti tani duddasatta
gambhirani. Itaresam pana dvinnam dassanatthaya payogo bhavaggagahanattham hatthappasaranam
viya aviciphusanattham padappasaranam viya satadhabhinnavalassa kotiya kotipatipadanam
viya ca hoti. Iti tani gambhiratta duddasani. Evam duddasatta gambhiresu
gambhiratta ca duddasesu catusu saccesu uggahadivasena pubbabhagananuppattim
sandhaya idam "dukkhe nanan"tiadi vuttam. Pativedhakkhane pana ekameva tam 3-
nanam hoti.
@Footnote: 1 cha.Ma. pattasaccassa     2 cha.Ma. tattha   3 cha.Ma. ayam patho na dissati
     Sammasankappaniddese kamato nissatoti nekkhammasankapPo. Byapadato
nissatoti abyapadasankapPo. Vihimsato nissatoti avihimsasankapPo. Tattha
nekkhammavitakko kamavitakkassa padaghatam padacchedam karonto uppajjati,
abyapadavitakko byapadavitakkassa, avihimsavitakko vihimsavitakkassa.
Nekkhammavitakko ca kamavitakkassa paccaniko hutva uppajjati,
abyapadaavihimsavitakka byapadavihimsavitakkanam.
     Tattha yogavacaro kamavitakkassa padaghatanattham kamavitakkam va sammasati
annam va pana 1- kinci sankharam. Athassa vipassanakkhane vipassanasampayutto
sankappo tadangavasena kamavitakkassa padaghatam padacchedam karonto uppajjati,
vipassanam ussukkapetva maggam papeti. Athassa maggakkhane maggasampayutto
sankappo samucchedavasena kamavitakkassa padaghatam padacchedam karonto uppajjati.
Byapadavitakkassapi padaghatanattham byapadavitakkam va annam va sankharam
sammasati. Vihimsavitakkassa padaghatanattham vihimsavitakkam va annam va sankharam
sammasati. Athassa vipassanakkhaneti sabbam purimanayeneva yojetabbam.
     Kamavitakkadinam pana tinnampi paliyam vibhattesu atthatimsarammanesu ekam
kammatthanampi apaccanikam nama natthi. Ekantato pana kamavitakkassa tava
asubhesu pathamajjhanameva paccanikam, byapadavitakkassa mettaya tikacatukkajjhanani,
vihimsavitakkassa karunaya tikacatukkajjhanani. Tasma asubhe parikammam katva jhanam
samapannassa samapattikkhane jhanasampayutto sankappo vikkhambhanavasena kamavitakkassa
paccaniko hutva uppajjati. Jhanam padakam katva vipassanam patthapentassa
vipassanakkhane vipassanasampayutto sankappo tadangavasena kamavitakkassa paccaniko
hutva uppajjati. Vipassanam ussukkapetva maggam papentassa maggakkhane
maggasampayutto sankappo samucchedavasena kamavitakkassa paccaniko hutva
uppajjati. Evam uppanno nekkhammasankappoti vuccatiti veditabbo.
@Footnote: 1 cha.Ma. pana-saddo na dissati
     Mettaya pana parikammam katva, karunaya parikammam katva jhanam samapajjatiti
sabbam purimanayeneva yojetabbam. Evam uppanno abyapadasankappoti vuccati,
avihimsasankappoti vuccatiti veditabbo. Evamete nekkhammasankappadayo
vipassanajhanavasena uppattinam nanatta pubbabhage nana. Maggakkhane pana imesu
tisu thanesu uppannassa akusalasankappassa padacchedato anuppattisadhanavasena
maggangam purayamano ekova kusalasankappo uppajjati. Ayam sammasankappo nama.
     Sammavacaniddesepi yasma anneneva cittena musavada viramati,
annena 1- pisunavacadihi, tasma catassopeta veramaniyo pubbabhage nana.
Maggakkhane pana micchavacasankhataya catubbidhaya akusaladussilyacetanaya padacchedato
anuppattisadhanavasena maggangam purayamana ekava sammavacasankhata kusalaveramani
uppajjati. Ayam sammavaca nama.
     Sammakammantaniddesepi yasma anneneva cittena panatipata viramati,
annena adinnadana, annena kamesu micchacara, tasma tissopeta
veramaniyo pubbabhage nana. Maggakkhane pana micchakammantasankhataya tividhaya
akusaladussilyacetanaya padacchedato anuppattisadhanavasena maggangam purayamana
ekava sammakammantasankhata kusalaveramani uppajjati. Ayam sammakammanto nama.
     Sammaajivaniddese idhati imasmim sasane. Ariyasavakoti ariyassa
buddhassa savako. Micchaajivam pahayati papakam ajivam pajahitva. Sammaajivenati
buddhapasatthena kusalaajivena. Jivikam kappetiti jivitappavattim pavatteti. Idhapi
yasma anneneva cittena kayadvaravitikkama viramati, annena vacidvaravitikkama,
tasma pubbabhage nanakkhanesu uppajjati. Maggakkhane pana dvisu dvaresu
sattannam kammapathanam vasena uppannaya micchaajivadussilyacetanaya padacchedato
anuppattisadhanavasena maggangam purayamana ekava sammaajivasankhata kusalaveramani
uppajjati. Ayam sammaajivo nama.
@Footnote: 1 cha.Ma. annenannena
     Sammavayamaniddeso sammappadhanavibhange anupadavannanavasena
avibhavissati. Ayam pana pubbabhage nanacittesu labbhati. Anneneva hi cittena
anuppannanam papakanam akusalanam dhammanam anuppadaya vayamam karoti, annena
uppannanampahanaya. Anneneva ca anuppannanam kusalanam dhammanam uppadaya,
annena uppannanam thitiya. Maggakkhane pana ekacitteyeva labbhati. Ekameva
hi maggasampayuttam viriyam catukiccasadhanatthena cattari namani labhati.
     Sammasatiniddesopi satipatthanavibhange anupadavannanavasena avibhavissati.
Ayampi ca pubbabhage nanacittesu labbhati. Anneneva hi cittena kayam
parigganhati, annenannena vedanadini. Maggakkhane pana ekacitteyeva
labbhati. Ekayeva hi maggasampayutta sati catukiccasadhanatthena cattari namani
labhati.
     Sammasamadhiniddese cattari jhanani pubbabhagepi nana, maggakkhanepi.
Pubbabhage samapattivasena nana, maggakkhane nanamaggavasena. Ekassa hi
pathamamaggo pathamajjhaniko hoti, dutiyamaggadayopi pathamajjhanika va dutiyadisu
annatarajjhanika va. Ekassa pathamamaggo dutiyadinam annatarajjhaniko hoti,
dutiyadayopi dutiyadinam annatarajjhanika va pathamajjhanika va. Evam cattaropi
magga jhanavasena sadisa va asadisa va ekaccasadisa va honti.
     Ayam panassa viseso padakajjhananiyamena hoti. Padakajjhananiyamena
tava pathamajjhanalabhino pathamajjhana vutthaya vipassantassa uppanno maggo
pathamajjhaniko hoti. Maggangabojjhangani cettha paripunnaneva honti. Dutiyajjhanato
vutthaya vipassantassa uppanno maggo dutiyajjhaniko hoti, maggangani
panettha satta honti. Tatiyajjhanato vutthaya vipassantassa uppanno maggo
tatiyajjhaniko hoti, maggangani panettha satta bojjhangani cha honti. Esa
nayo catutthajjhanato patthaya yava nevasannanasannayatana.
     Aruppe catukkapancakajjhanam uppajjati, tanca kho lokuttaram no lokiyanti
vuttam, ettha kathanti? etthapi pathamajjhanadisu yato vutthaya sotapattimaggam
patilabhitva arupasamapattim bhavetva yo aruppe uppanno, tajjhanikava tassa
tattha tayo magga uppajjanti. Evam padakajjhanameva niyameti. Keci pana thera
"vipassanaya arammanabhuta khandha niyamenti"ti vadanti. Keci "puggalajjhasayo
niyameti"ti vadanti. Keci "vutthanagaminivipassana niyameti"ti vadanti. Tesam
vadavinicchayo hettha cittuppadakande lokuttarapadabhajaniyavannanayam 1- vuttanayeneva
veditabbo. Ayam vuccati sammasamadhiti ya imesu catusu jhanesu ekaggata,
ayam pubbabhage lokiyo, aparabhage lokuttaro sammasamadhi nama vuccatiti. Evam
lokiyalokuttaravasena bhagava maggasaccam desesi.
     Tattha lokiyamagge sabbaneva maggangani yathanurupam chasu arammanesu
annatararammanani honti. Lokuttaramagge pana catusaccapativedhaya pavattassa
ariyasavakassa 2- nibbanarammanam avijjanusayasamugghatakam pannacakkhu sammaditthi,
tatha sampannaditthissa tamsampayuttam tividhamicchasankappasamugghatakam cetaso nibbana-
padabhiniropanam sammasankappo, tatha passantassa vitakkentassa ca tamsampayuttava
catubbidhavaciduccaritasamugghatika micchavacaya virati sammavaca, tatha viramantassa
tamsampayuttava micchakammantasamucchedika tividhakayaduccaritavirati sammakammanto,
tesamyevassa sammavacakammantanam vodanabhuta tamsampayuttava kuhanadisamucchedika
micchaajivavirati sammaajivo. Imissapi sammavacakammantajivasankhataya sila-
bhumiya patitthamanassa tadanurupo tamsampayuttova kosajjasamucchedako anuppannup-
pannanam akusalakusalanam anuppadapahanuppadatthitisadhako ca viriyarambho sammavayamoti
evam vayamantassa tamsampayutto micchasativiniddhunako kayadisu kayanupassanadisadhako
ca cetaso asammoso sammasati, iti anuttaraya satiya suvihitacittarakkhassa
@Footnote: 1 sangani. A. 1/350/285        2 cha.Ma. ariyassa
Tamsampayuttava micchasamadhisamugghatika cittekaggata sammasamadhiti. Esa lokuttaro
ariyo atthangiko maggo, yo saha lokiyena maggena dukkhanirodhagaminipatipadati
sankhyam 1- gato.
     So kho panesa maggo sammaditthisankappanam vijjaya, sesadhammanam
caranena gahitatta 2- vijja ceva carananca. Tatha tesam dvinnam vipassanananena 3-
itaresam samathananena 3- sangahitatta samatho ceva vipassana ca. Tesam va dvinnam
pannakkhandhena tadanantaranam tinnam silakkhandhena avasesanam samadhikkhandhena
adhipannaadhisilaadhicittasikkhahi ca sangahitatta khandhattayanceva sikkhattayanca
hoti, yena samannagato ariyasavako dassanasamatthehi cakkhuhi gamanasamatthehi ca
padehi samannagato addhiko viya vijjacaranasampanno hutva vipassanananena
kamasukhallikanuyogam, samathananena attakilamathanuyoganti antadvayam parivajjetva
majjhimapatipadam patipanno pannakkhandhena mohakkhandham silakkhandhena dosakkhandham
samadhikkhandhena ca lobhakkhandham padalento adhipannasikkhaya pannasampadam,
adhisilasikkhaya silasampadam, adhicittasikkhaya samadhisampadanti tisso sampattiyo
patva amatam nibbanam sacchikaroti, adimajjhapariyosanakalyanam sattatimsabodhipakkhiya-
dhammaratanavicittam sammattaniyamasankhatam ariyabhuminca okkanto hotiti.
                     Suttantabhajaniyavannana nitthita.
                         --------------



             The Pali Atthakatha in Roman Book 54 page 89-130. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=2078&modeTY=2              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=54&A=2078&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=144              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=2637              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=2598              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=2598              Contents of The Tipitaka Volume 35 http://84000.org/tipitaka/read/?index_35

first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]