ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
previous bookdispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter  
Atthakatha Book 7 : PALI ROMAN Ma.A. (papa–ca.1)

                   Papancasudani nama majjhimanikayatthakatha
                  mulapannasakavannanaya pathmo bhago
               namo tassa bhagavato arahato sammasambuddhassa
                         gantharambhakatha
              karunasitalahadayam            pannapajotavihatamohatamam
              sanaramaralokagarum           vande sugatam gativimuttam.
              Buddhopi buddhabhavam          bhavetva ceva sacchikatva ca
              yam upagato vigatamalam         vande tamanuttaram dhammam.
              Sugatassa orasanam          puttanam marasenamathananam
              atthannampi ca samuham          sirasa vande ariyasamgham.
     Iti me pasannamatino ratanattayavandanamayam punnam, yam suvihatantarayo
hutva tassanubhavena majjhimappamanasuttankitassa idha majjhimagamavarassa
buddhanubuddhasamvannitassa paravadamathanassa atthappakasanattham atthakatha adito vasisatehi
pancahi ya sangita anusangita ca pacchapi sihaladipampana 1- abhatatha vasina
mahamahindena thapita sihalabhasaya dipavasinamatthaya apanetvana tatoham
sihalabhasam manoramam bhasam tantinayanucchavikam aropento vigatadosam samayam
avilomento theranam theravamsappadipanam sunipunavinicchayanam mahaviharavasinam hitva
punappunagatamattham attham pakasayissami sujanassa ca tutthattham ciratthitatthanca
dhammassa. Silakatha dhutadhamma kammatthani ceva sabbani cariyavidhanasahito
jhanasamapattivittharo sabba ca abhinnayo pannasakalanicchayo ceva
khandhadhatayatanindriyani ariyani ceva cattari saccani paccayakaradesana
suparisuddhanipunanaya adhimuttatantimatta 2- vipassanabhavana ceva iti pana
sabbam yasma visuddhimagge
@Footnote: 1 ka. sihala.....  2 katthaci potthake avimuttatantimaggatipi dissati.
@upari patho pana patisambhidadisu agatanayam avisajjetvava
@vicaritatta adhimuttanti mattati tikasameto.
Maya suparisuddham vuttam, tasma hi bhiyyo netam vicarayissami "majjhe
visuddhimaggo esa catunnampi agamananhi thatva pakasayissati tattha yathabhasitam attham
iccevam kato tasma tampi gahetvana saddhimetaya atthakathaya vijanatha majjhimasangitiya
atthan"ti.
                        Nidanakatha
     tattha majjhimasangiti nama pannasato mulapannasa majjhimapannasa
uparipannasati pannasattayasangaha. Vaggo ekekapannasaya panca panca
vagge vagge katva pannarasavaggasamayoga. Suttato diyaddhasuttasatam dve
ca suttanta. Padato tevisuttarapancasatadhikani asitipadasahassani. Tenahu
porana:-
         "asiti padasahassani            bhiyyo pancasatani ca
          puna tevisati vutta           padamevam vavatthitan"ti.
     Akkharato pana satta akkharasatasahassani cattalisanca sahassani
tepannasanca akkharani. Bhanavarato asiti bhanavara tevisapadadhiko ca
upaddhabhanavaro, anusandhito pucchanusandhiajjhasayanusandhiyathanusandhivasena sankhepato
tividha 1- anusandhi. Vittharato panettha tini anusandhisahassani nava ca satani
honti. Tenahu porana:-
         "tini sandhisahassani          tatha nava satani ca
          anusandhinaya ete         majjhimassa pakasita"ti
     tassa pannasasu mulapannasa adi, vaggesu mulapariyayavaggo, suttesu
mulapariyayasuttam. Tassapi "evamme sutan"tiadikam ayasmata anandena
pathamamahasangitikale vuttam nidanamadi. Sa panesa pathamamahasangiti sumangalavilasiniya
dighanikayatthakathaya adimhi vittharita. Tasma sa tattha vittharitanayeneva
veditabba.
@Footnote: 1 cha.Ma. tividho
                        1. Mulapariyayavagga
                       1. Mulapariyayasuttavannana
     [1] Yam panetam "evamme suttan"tiadikam nidanam. Tattha evanti
nipatapadam. Meti adini namapadani. Ukkatthayam viharatiti ettha viti upasaggapadam.
Haratiti akhyatapadanti imina tava nayena padavibhago veditabbo.
     Atthato pana evamsaddo tava upamupadesasampahamsanagarahanavacana-
sampatiggahakaranidassanavadharanadianekatthappabhedo. Tathahesa "evam jatena maccena
kattabbam kusalam bahun"ti evamadisu 1- upamayam agato. "evante abhikkamitabbam,
evam patikkamitabban"tiadisu 2- upadese. "evametam bhagava evametam sugata"ti
adisu 3- sampahamsane. "evamevam panayam vasali yasmim va tasmim va tassa
mundakassa samanassa vannam bhasati"tiadisu 4- garahane. "evam bhanteti kho te
bhikkhu bhagavato paccassosun"tiadisu 5- vacanasampatiggahe. "evam byakho aham
bhante bhagavata dhammam desitam ajanami"tiadisu 6- akare. "ehi tvam manava,
yena samano anando, tenupasankama, upasankamitva mama vacanena samanam anandam
appabadham appatankam lahutthanam balam phasuviharam puccha `subho manavo
todeyyaputto bhavantam anandam appabadham .pe. Phasuviharam pucchati"ti, evanca
vadehi `sadhu kira bhavam anando, yena subhassa manavassa todeyyaputtassa nivesanam,
tenupasankamatu anukampam upadaya"tiadisu 7- nidassane. "tam kim mannatha kalama,
ime dhamma kusala va akusala vati? akusala bhante, savajja va anavajja
vati? savajja bhante, vinnugarahita va vinnuppasattha vati? vinnugarahita
bhante, samatta samadinna ahitaya dukkhaya samvattanti no va, katham va
ettha hotiti? samatta bhante samadinna ahitaya dukkhaya samvattanti evam
no ettha hotitiadisu 8- avadharane. Svayamidha akaranidassanavadharanesu
datthabbo.
@Footnote: 1 khu. dhamMa. 25/53/26 visakhavatthu     2 an. catukka. 21/122/140 umibhayasutta
@3 an. tika. 20/66/188/ kesaputtisutta  4 sam. saga. 15/187/192 dhananjanisutta
@5 Ma. mu. 12/1/1 mulapariyayasutta       6 Ma. mu. 12/398/356 mahatanhasankhayasutta
@7 di. Si. 9/445/197/ subhasutta        8 an. tika. 20/66/185 kesaputtisutta
     Tattha akaratthena evamsaddena etamattham dipeti nananayanipuna-
manekajjhasayasamutthanam atthabyanjanasampannam vividhapatihariyam dhammatthadesana-
pativedhagambhiram sabbasattanam sakasakabhasanurupato sotapathamagacchantam tassa bhagavato vacanam
sabbappakarena ko samattho vinnatum, sabbathamena pana sotukamatam janetvapi
evamme sutam, mayapi ekenakarena sutanti.
     Nidassanatthena "naham sayambhu, na maya idam sacchikatan"ti attanam
parimocento evamme sutam. Mayapi evam sutanti idani vattabbam sakalasuttam
nidasseti.
     Avadharanatthena "etadaggam bhikkhave mama savakanam bhikkhunam bahussutanam
yadidam anando gatimantanam satimantanam dhitimantanam upatthakanam yadidam
anando"ti 1- evam bhagavata "ayasma anando atthakusalo dhammakusalo
byanjanakusalo niruttikusalo pubbaparakusalo"ti 2- evam dhammasenapatina ca
pasatthabhavanurupam attano dharanabalam dassento sattanam sotukamyatam janeti
"evamme sutam, tanca kho atthato va byanjanato va anunamanadhikam, evameva
na annatha datthabban"ti.
     Mesaddo tisu atthesu dissati tathahissa "gathabhigitamme
abhojaneyyan"tiadisu 3- mayati attho. "sadhu me bhante bhagava sankhittena dhammam
desetu"tiadisu 4- mayhanti attho. "dhammadayada me bhikkhave bhavatha"tiadisu 5-
mamati attho. Idha pana "maya sutan"ti ca "mama sutan"ti ca atthadvaye
yujjati.
     Sutanti ayam sutasaddo saupasaggo anupasaggo ca gamanavissuta-
kilinnupacitanuyogasotavinneyyasotadvaranusaravinnatadianekatthappabhedo.
Tathahissa "senaya pasuto"tiadisu gacchantoti attho. "sutadhammassa
passato"tiadisu 6- vissutadhammassati
@Footnote: 1 an. ekaka. 20/219-23/25   2 an. panacaka. 22/169/225 khippanisantisutta
@(saya) 3 khu. su 25/81/351 kasibharadvajasutta  4 sam. sala. 18/112/75 channavagga
@(saya) 5 Ma. mu. 12/29/17 dhammadayadasutta   6 khu.u. 25/11/105 muccalindasutta
Attho. "avassuta avassutassa"tiadisu 1- kilinna kilinnassati attho.
"tumhehi punnam pasutam anappakan"tiadisu 2- upacitanti attho. "ye jhanapasuta
dhira"tiadisu 3- jhananuyuttati attho. "dittham sutam mutan"ti adisu 4-
sotavinneyyanti attho. "sutadharo sutasanniccayo"tiadisu 5-
sotadvaranusaravinnatadharoti attho. Idha panassa sotadvaranusarena "upadharitan"ti
va "upadharanan"ti va attho. Mesaddassa hi mayati atthe sati "evam maya sutam
sotadvaranusarena upadharitan"ti yujjati. Mamati atthe sati "evam mama sutam
sotadvaranusarena upadharananti "yujjati.
     Evametesu tisu padesu evanti sotavinnanadivinnanakiccanidassanam. Meti
vuttavinnanasamangipuggalanidassanam. Sutanti assavanabhavapatikkhepato
anunanadhikaviparitagahananidassanam. Tatha evanti tassa sotadvaranusarena pavattaya
vinnanavithiya nanappakarena arammane pavattibhavappakasanam. Meti attappakasanam.
Sutanti dhammappakasanam. Ayam hettha sankhepo "nanappakarena arammane pavattaya
vinnanavithiya maya na annam katam, idam pana katam, ayam dhammo suto"ti.
     Tatha evanti niddisitabbappakasanam. Meti puggalappakasanam. Sutanti
puggalakiccappakasanam. Idam vuttam hoti:- yam suttam niddisissami, tam maya evam
sutanti.
     Tatha evanti yassa cittasantanassa nanappakarappavattiya
nanatthabyanjanagahanam hoti, tassa nanakaraniddeso. Evanti hi ayam
akarappannatti. Meti kattuniddeso. Sutanti visayaniddeso. Ettavata
nanappakarappavattena cittasantanena tamsamangino kattuvisayagahanasannitthanam katam hoti.
@Footnote: 1 vinaYu. bhikkhunivi. 3/657/4 parajikakanda   2 khu. khu. 25/12/11 tirokuddasutta
@3 khu. dhamMa. 25/181/49 yamakappatihariyavatthu   4 Ma. mu. 12/241/203
@alagaddupamasutta   5 Ma. mu. 12/333,339/298,301 mahagosingasutta
     Athava evanti puggalakiccaniddeso. Sutanti vinnanakiccaniddeso.
Meti ubhayakiccayuttapuggalaniddeso, ayam panettha sankhepo:- maya
savanakiccavinnanasamangina puggalena vinnanavasena laddhasavanakiccavoharena sutanti.
     Tattha evanti ca meti ca sacchikatthaparamatthavasena avijjamanapannatti.
Kincettha tam paramatthato atthi, yam evanti va meti va niddesam labhetha.
Sutanti vijjamanapannatti. Yanhetam ettha sotena upaladdham, tam paramatthato
vijjamananti.
     Tatha evanti ca meti ca tam tam upadaya vattabbato upadapannatti.
Sutanti ditthadini upanidhaya vattabbato upanidhapannatti. Ettha ca evanti
vacanena asammoham dipeti. Na hi sammulho nanappakarapativedhasamattho hoti.
Sutanti vacanena sutassa asammosam dipeti. Yassa hi sutam pammuttham 1- hoti, na
so kalantarena maya sutanti patijanati. Iccassa asammohena pannasiddhi,
asammosena pana satisiddhi. Tattha pannapubbangamaya satiya
byanjanavadharanasamatthata, satipubbangamaya pannaya atthapativedhasamatthata.
Tadubhayasamatthatayogena atthabyanjanasampannassa dhammakosassa anupalanasamatthato
dhammabhandagarikattasiddhi.
     Aparo nayo:- evanti vacanena yoniso manasikaram dipeti, ayoniso
manasikaroto 2- nanappakarapativedhabhavato. Sutanti vacanena avikkhepam dipeti
vikkhittacittassa savanabhavato. Tathahi vikkhittacitto puggalo sabbasampattiya
vuccamanopi "na maya sutam, puna bhanatha"ti bhanati. Yoniso manasikarena cettha
attasammapanidhim pubbe ce katapunnatam sadheti, sammaappanihitattassa pubbe
akatapunnassa va tadabhavato. Avikkhepena pana saddhammassavanam sappurisupanissayanca
sadheti. Na hi vikkhittacitto sotum sakkoti, na ca sappurise anupassayamanassa
savanam atthiti.
@Footnote: 1 cha.Ma. sammuttham.           2 cha.Ma. manasikaroto hi.
     Aparo nayo:-  yasma evanti yassa cittasantanassa nanappakarappavattiya
nanatthabyanjanagahanam hoti, tassa nanakaraniddesoti vuttam. So ca evam bhaddako
akaro na sammaappanihitattano pubbe akatapunnassa va hoti, tasma evanti
imina bhaddakenakarena pacchimacakkadvayasampattimattano dipeti. Sutanti savanayogena
purimacakkadvayasampattimattano dipeti. Na hi appatirupadese vasato
sappurisupanissayavirahitassa va savanam atthi. Iccassa pacchimacakkadvayasiddhiya
asayasuddhi siddha hoti. Purimacakkadvayasiddhiya payogasuddhi. Taya ca asayasuddhiya
adhigamabyattisiddhi, payogasuddhiya agamabyattisiddhi. Iti payogasayasuddhassa
agamadhigamasampannassa vacanam arunuggam 1- viya suriyassa udayato yoniso manasikaro viya
ca kusalakammassa arahati bhagavato vacanassa pubbangamam bhavitunti thane nidanam
thapento evamme sutantiadimaha.
     Aparo nayo:- evanti imina nanappakarapativedhadipakena vacanena
attano atthapatibhanapatisambhidasampattisabhavam dipeti, sutanti imina
sotabbappabhedapativedhadipakena vacanena dhammaniruttipatisambhidasampattisabhavam evanti ca
idam yoniso manasikaradipakam vacanam bhasamano "ete maya dhamma manasanupekkhita
ditthiya supatividdha"ti dipeti. Sutanti idam savananuyogadipakam vacanam bhasamano
"bahu maya dhamma suta dhata 2- vacasa paricita"ti dipeti. Tadubhayenapi
atthabyanajanaparipurim dipento savane adaram janeti. Atthabyanjanaparipunnam hi
dhammam adarena asunanto mahata hita paribahiro hotiti adaram janetva
sakkaccam dhammo sotabbo.
     "evamme sutan"ti imina pana sakalena vacanena ayasma anando
tathagatappaveditam dhammam attato 3- adahanto asappurisabhumim atikkamati, savakattam
patijananto sappurisabhumim okkamati. Tatha assaddhamma cittam vutthapeti,
saddhamme cittam patitthapeti. "kevalam sutameva cetam maya tasseva 4- bhagavato
@Footnote: 1 Si. arunaggam   2 cha.Ma., Si. dhata.  3 cha.Ma. attano  4 cha.Ma. tasseva pana.
Vacanan"ti dipento attanam parimoceti, sattharam apadisati, jinavacanam appeti,
dhammanettim patitthapeti.
     Apica "evamme sutan"ti attana uppaditabhavam appatijananto
purimasavanam 1- vivaranto "sammukha patiggahitamidam maya tassa bhagavato
catuvesarajjavisaradassa dasabaladharassa asabhatthanatthayino sihanadanadino
sabbasattuttamassa dhammissarassa dhammarajassa dhammadhipatino dhammappadipassa dhammasaranassa
saddhammavaracakkavattino sammasambuddhassa 2- na ettha atthe va dhamme va pade
va byanjane va kankha va vimati va kattabba"ti sabbesam devamanussanam
imasmim dhamme assaddhiyam vinaseti, saddhasampadam uppadetiti. Tenetam vuccati:-
         "vinasayati assaddham           saddham vaddheti sasane
          evamme sutamiccevam         vadam gotamasavako"ti.
     Ekanti gananaparicchedaniddeso. Samayanti paricchinnaniddeso. Ekam samayanti
aniyamitaparidipanam. Tattha samayasaddo:-
          samavaye khane kale        samuhe hetuditthisu
          patilabhe pahane ca         pativedhe ca dissati.
     Tathahissa "appeva nama svepi upasankameyyama kalam ca samayam ca
upadaya"ti evamadisu 3- samavayo attho. "eko ca 4- kho bhikkhave khano ca
samayo ca brahmacariyavasaya"tiadisu 5- khano. "unhasamayo parilahasamayo"tiadisu 6-
kalo. "mahasamayo pavanasmin"tiadisu 7- samuho. "samayopi kho te
bhaddali appatividdho ahosi, bhagava kho savatthiyam viharati, bhagavapi mam janissati
`bhaddali nama bhikkhu satthusasane sikkhaya aparipurakari'ti, ayampi kho te bhaddali
@Footnote: 1 cha.Ma. purimavacanam.  2 cha.Ma. sammasambuddhassa vacanam,  3 di. Si. 9/447/198
@subhasutta  4 cha.Ma. eko va   5 an. atthaka. 23/119/230 (sya)
@6 vinaYu. mahavi. 2/358-9/282-3 pacittiyakanda
@7 di. maha. 10/332/216 mahasamayasutta
Samayo appatividdho ahosi"tiadisu 1- hetu. "tena kho pana samaye uggahamano
paribbajako samanamundikaputto samayappavadake tindukacire 2- ekasalake
mallikaya arame pativasati"adisu 3- ditthi.
         "ditthe dhamme ca yo attho           yo cattho samparayiko
          atthabhisamaya dhiro                 panditoti pavuccati"tiadisu 3-
patilabho. "samma manabhisamaya antamakasi dukkhassa"tiadisu 4- pahanam.
"dukkhassa pilanattho sankhatattho santapattho viparinamattho abhisamayattho"tiadisu 5-
pativedho. Idha panassa kalo attho. Tena samvaccharautumasaddhamasarattidiva-
pubbanhamajjhantikasayanhapathamamajjhimapacchimayamamuhuttadisu kalappabhedabhutesu
samayesu ekam samayanti dipeti.
     Tattha kincapi etesu samvaccharadisu samayesu yam yam suttam yamhi yamhi
samvacchare utumhi mase pakkhe rattibhage divasabhage va vuttam. Sabbantam therassa
suviditam suvavatthapitam pannaya. Yasma pana "evamme sutam asukasamvacchare asukautumha
asukamase asukapakkhe asukarattibhage asukadivasabhage va"ti evam vutte na
sakka sukhena dharetum va uddisitum va uddisapetum va, bahunca vattabbam
hoti, tasma ekeneva padena tamattham samodhanetva ekam samayan"ti aha.
     Ye va ime gabbhokkantikasamayo jatisamayo samvegasamayo abhinikkhamanasamayo
dukkarakarikasamayo maravijayasamayo abhisambodhisamayo ditthadhammasukhaviharasamayo
desanasamayo parinibbanasamayoti evamadayo bhagavato devamanussesu ativiya
supakasa 6- anekakalappabheda eva samaya, tesu samayesu desanasamayasankhatam
ekam samayanti dipeti. Yo cayam nanakarunakiccasamayesu karunakiccasamayo,
attahitaparahitapatipattisamayesu parahitapatipattisamayo, sannipatitanam karaniyadvayasamayesu
dhammikathasamayo, desanapatipattisamayesu desanasamayo, tesupi samayesu annataram
sandhaya "ekam samayan"ti aha.
@Footnote: 1 Ma.Ma. 13/135/111 bhaddalisutta  2 cha.Ma. tindukacire, Ma.Ma. 13/260/234
@samanamundikasutta  3 sam. saga. 15/129/160 kosalasamyutta
@4 Ma. mu. 12/28/16 sabbasavasutta  5 khu. pati. 31/549/454 (sya)  6 Si. pakasa.
     Kasma panettha yatha abhidhamme "yasmim samaye kamavacaran"ti ca ito
annesu suttapadesu "yasmim samaye bhikkhave bhikkhu vivicceva kamehi"ti ca
bhummavacanena niddeso kato, vinaye ca "tena samayena buddho bhagava"ti
karanavacanena, tatha akatva "ekam samayan"ti upayogavacananiddeso katoti. Tattha
tatha idha ca annatha atthasambhavato. Tattha hi abhidhamme ito annesu
suttapadesu ca adhikaranattho bhavena bhavalakkhanattho ca sambhavati. Adhikaranam hi
kalattho samuhattho ca samayo, tattha tattha vuttanam phassadidhammanam
khanasamavayahetusankhatassa ca samayassa bhavena tesam bhavo lakkhiyati, 1- tasma
tadatthajotanattham tattha bhummavacananiddeso kato.
     Vinaye ca hetuattho karanattho ca sambhavati. Yo hi so
sikkhapadapannattisamayo sariputtadihipi duvinneyyo, 2- tena samayena hetubhutena
karanabhutena ca sikkhapadani pannapayanto sikkhapadapannattihetum ca apekkhamano bhagava
tattha tattha vihasi, tasma tadatthajotanattham tattha karanavacananiddeso kato.
     Idha pana annasmim ca evamjatike accantasamyogattho sambhavati. Yam hi
samayam bhagava imam annam va suttantam desesi, accantameva tam samayam
karunaviharena vihasi, tasma tadatthajotanattham idha upayogavacananiddeso katoti.
     Tenetam vuccati:-
         "tam tam atthamapekkhitva             bhummena karanena ca
          annatra samayo vutto             upayogena so idha"ti.
     Porana pana vannayanti "tasmim samaye"ti va "tena samayena"ti
va "tam samayan"ti 3- va abhilapamattabhedo esa, sabbattha bhummamevatthoti. Tasma
"ekam samayan"ti vuttepi "ekasmim samaye"ti attho veditabbo.
     Bhagavati garuvacanam. 4- Garum hi loke "bhagava"ti vadanti. Ayam ca
sabbagunavisitthataya sabbasattanam garu, tasma "bhagava"ti veditabbo. Poranehipi
vuttam:-
@Footnote: 1 cha.Ma. lakkhiyati, evamuparipi     2 cha.Ma. dubbinneyyo
@3 cha.Ma. ekam samayanti           4 cha.Ma. garu
         "bhagavati vacanam settham          bhagavati vacanamuttamam
          garugaravayutto so           bhagava tena vuccati"ti
     apica
         "bhagyava bhaggava yutto       bhaggehi ca vibhattava
          bhattava vantagamano           bhavesu bhagava tato"ti.
     Imissa gathaya vasenassa padassa vittharato attho veditabbo. So
hi 1- visuddhimagge buddhanussatiniddese vuttoyeva.
     Ettavata cettha evamme sutanti vacanena yathasutam dhammam desento 2-
bhagavato dhammasariram paccakkham karoti. Tena "nayidam atikkantasatthukam pavacanam, ayam
vo sattha"ti satthu adassanena ukkanthitam janam samassaseti.
     Ekam samayam bhagavati vacanena tasmim samaye bhagavato avijjamanabhavam
dassento rupakayaparinibbanam sareti. Tena "evamvidhassa nama ariyadhammassa
desako dasabaladharo vajirasanghatasamanakayo sopi bhagava parinibbuto, kenannena
jivite asa janetabba"ti jivitamadamattam janam samvejeti, saddhamme cassa
ussaham janeti.
     Evanti ca bhananto desanasampattim niddisati. Me sutanti savakasampattim.
Ekam samayanti kalasampattim. Bhagavati desakasampattim.
     Ukkatthayam viharatiti ettha ukkati padipika, tanca nagaram "mangaladivaso
sukhano sunakkhattam ma atikkami"ti rattim hi 3- ukasu ukkhipitasu 4- mapitatta
ukkatthati vuccati. Dandadipikasu jaletva dhariyamanasu mapitattati vuttam
hoti, tassam ukkatthayam. Samipatthe bhummavacanam. Viharatiti avisesena iriyapathadibba-
barahmaariyaviharesu annataraviharasamangiparidipanametam. Idha pana thanagamanasanasayanappabhedesu
iriyapathesu annatarairiyapathasamayogaparidipanam, tena thitopi gacchantopi
nisinnopi samanopi bhagava viharaticceva veditabbo. So hi 5- ekam iriyapathabadhanam
annena iriyapathena vicchinditva aparipatantamattabhavam harati pavatteti, tasma
viharatiti vuccati.
@Footnote: 1 cha.Ma. so ca.   2 cha.Ma. dassento.   3 cha.Ma. rattimhipi
@4 thitasuti sundarataram. tathahi tikayam ukasu thitati ukkattha ukasu
@vijjotarantisu thita patitthitati vuttam. teneva ukkhipitasuti
@pamadalikhitam manne. 5 cha.Ma. so hi bhagava.
     Subhagavaneti ettha subhagatta subhagam, sundarasirikatta sundarakamatta
cati vuttam hoti. Tassa hi vanassa sirisampattiya manussa annapanadini
adaya divasam 1- tattheva chanasamajjaussave karonta bhogasukham anubhonti, sundarasundare
cettha kame patthenti "puttam labhama dhitaram labhama"ti, tesam tam tatheva
hoti, evam tam sundarasirikatta sundarakamatta ca subhagam. Apica bahujanakantatayapi
subhagam. Vanayatiti 2- vanam, attasampadaya sattanam bhattim karoti, attani sineham
uppadetiti attho. Vanute iti va vanam, nanavidhakusumagandhasammodamatta-
kokiladivihangavirutehi mandamarutacalitarukkhasakhavitapapallavapalasehi ca "ettha mam
paribhunjatha"ti sabbapanino yacati viyati attho. Subhaganca tam vanancati
subhagavanam. Tasmim subhagavane. Vananca nama ropimam sayanjatanti duvidham, tattha
veluvanajetavanadini ropimani. Andhavanamahavanaanjanavanadini sayanjatani.
Idampi sayanjatanti veditabbam.
     Salarajamuleti ettha salarukkhopi saloti vuccati. Yathaha "seyyathapi
bhikkhave gamassa va nigamassa va avidure mahantam salavanam, tancassa
erandehi 3- sanchannan"ti 4- "antarena yamakasalanan"ti 5- ca. Vanappati
jetthakarukkhopi. Yathaha:-
         "taveva deva vijite           tavevuyyanabhumiya
          ujuvamsa mahasala           nilobhasa manorama"ti. 6-
     Yokoci rukkhopi. Yathaha:- "atha kho tam bhikkhave maluvavijam annatarasmim
salamule nipateyya"ti. 7- Idha pana vanappati jetthakarukkho adhippeto. Rajasaddo
panassa tameva jetthakabhavam sadheti. Yatha annatthapi "supatitthitassa kho pana
brahmana dhammika nigrodharajassa"ti. 8- Tattha dvedha samaso, salanam rajatipi
salaraja, salo ca so jetthakatthena raja ca itipi salaraja. Mulanti
@Footnote: 1 Si. ratatindivam  2 Ma. vanatiti  3 cha.Ma. elandehi
@4 Ma. mu. 12/225/189 kakacupamasutta  5 di. maha. 10/195/118 mahaparinibbanasutta
@6 khu. ja. satthi. 28/68/31 sonakajataka (sya)  7 Ma. mu. 12/469/418
@culadhammasamadanasutta   8 an. chakka 22/335/412 dhammikasutta (sya)
Samipam. Ayam hi mulasaddo "mulani uddhareyya antamaso usiranalimattanipi"ti
adisu 1- mulamule dissati. "lobho akusalamulan"ti adisu 2- asadharanahetumhi.
"ya ca 3- majjhanhike kale chaya pharati, nivate pannani patanti, ettavata
rukkhamulantiadisu samipe. Idha pana samipe adhippeto, tasmim salarajassa samipeti
evamettha attho datthabbo.
     Tattha siya:- yadi tava bhagava ukkatthayam viharati, "subhagavane
salarajamule"ti na vattabbam, yadi tattha viharati, "ukkatthayan"ti na vattabbam,
na hi sakka ubhayattha ekam samayam viharitunti. Na kho panetam evam datthabbam.
     Nanu avocumha "samipatthe bhummavacanan"ti. Tasma yatha gangayamunadinam
samipe goyuthani carantani "gangaya caranti, yamunaya caranti"ti vuccanti,
evamidhapi yadidam ukkatthaya samipe subhagavanam 4- salarajassa mulam, tattha viharanto
vuccati "ukkatthayam viharati subhagavane salarajamule"ti. Gocaragamanidassanatthanhissa
ukkatthavacanam, pabbajitanurupanivasanatthananidassanattham subhagavanavacanam. 5-
     Tattha ukkatthabhikittanena ayasma anando bhagavato gahatthanuggahakaranam
dasseti. Subhagavanabhikittanena pabbajitanuggahakaranam. Tatha purimena paccayagahanato
attakilamathanuyogavivajjanam, pacchimena vatthukamappahanato kamasukhallikanuyogavivajjanam.
6- Purimena ca dhammadesanabhiyogam, pacchimena vivekadhimuttim. Purimena karunaya
upagamanam, pacchimena pannaya upagamanam. Purimena sattanam hitasukhanipphadanadhimuttitam,
pacchimena parahitasukhakarane nirupalepanatam. 7- Purimena dhammikasukhapariccaganimittam
phasuviharam, pacchimena uttarimanussadhammanuyoganimittam. Purimena
manussanam upakarabahulatam, pacchimena devatanam. 8- Purimena loke jatassa loke
samvaddhabhavam, pacchimena lokena anupalittatam. 9- Purimena "ekapuggalo bhikkhave
loke uppajjamano uppajjati bahujanahitaya bahujanasukhaya lokanukampaya
@Footnote: 1 an. catukka. 21/195/223 vappasutta  2 di. pati. 11/205/193 sangitisutta
@3 cha.Ma., i. va.   4 Ma. subhagavana.    5 cha.Ma., i. sesavacanam.
@6 cha.Ma., i. kamasukhallikanuyogavivajjanupayadassanam. 7 cha.Ma., i. nirupalepanatam.
@8 cha.Ma., i. devanam.  9 cha.Ma., i. anupalittatam.
Atthaya hitaya sukhaya devamanussanam, katamo ekapuggalo? tathagato araham
sammasambuddho"ti 1- vacanato yadattham bhagava uppanno, tadatthaparinipphadanam,
pacchimena yattha uppanno, tadanurupaviharam. Bhagava hi pathamam lumbinivane, dutiyam
bodhimandeti lokiyalokuttaraya uppattiya vaneyeva uppanno, tenassa vaneyeva
viharam dassetiti evamadina nayenettha atthayojana veditabba.
     Tatrati desakalaparidipanam. Tanhi yam samayam viharati, tatra samaye.
Yasminca salarajamule viharati, tatra salarajamuleti dipeti. Bhasitabbayutte va
desakale dipeti, na hi bhagava ayutte dese va kale va dhammam bhasati.
"akalo kho tava bahiya"ti 2- adi cettha sadhakam. Khoti padapuranamatte
avadharane adikalatthe va nipato. Bhagavati lokagarudipanam. Bhikkhuti
kathasavanayuttapuggalavacanam. Apicettha `bhikkhakoti bhikkhu bhikkhacariyam ajjhupagatoti
bhikkhu"ti adina 3- nayena vacanattho veditabbo. Amantesiti alapi abhasi
sambodhesiti ayamettha attho. Annatra pana napanepi hoti. Yathaha "amantayami vo
bhikkhave, pativedayami vo bhikkhave"ti. Pakkosanepi. Yathaha "ehi tvam bhikkhu
mama vacanena sariputtam amantehi"ti. 4-
     Bhikkhavoti amantanakaradipanam. Tanca bhikkhanasilatagunayogasiddhatta 5- vuttam.
Bhikkhanasilatagunayuttopi hi bhikkhu bhikkhanadhammatadigunayuttopi 6- bhikkhu bhikkhane
sadhukaritagunayuttopi bhikkhuti 7- saddavidu mannanti. Tena ca nesam bhikkhanasilata-
digunayogasiddhena vacanena hinadhikajanasevitam vuttim pakasento uddhatalinabhavaniggaham 8-
karoti bhikkhavoti imina ca karunavippharasomahadayanayananipatapubbangamena vacanena
te attano mukhabhimukhe 9- karonto 10- teneva ca kathetukamatadipakena vacanena 11-
@Footnote: 1 an. ekaka. 20/170/21-2 ekapuggalavagga  2 khu. u. 25/10/102 bahiyasutta.
@3 vinaYu. mahavi. 1/45/30 parajikakanda   4 an. navaka. 23/215/387 (sya)
@5 cha.Ma., i. bhikkhanasilatadigunayogasiddhatta. 6 cha.Ma., i. bhikkhanadhammatagunayuttopi
@7 cha.Ma., i. ayam saddo na dissati.  8 cha.Ma., i. uddhatadinabhavaniggaham.
@9 Ma. abhimukhe  10 cha.Ma. karoti.   11 i. nesam vacanena
Nesam sotukamyatam janeti. Teneva ca sambodhanatthena sadhukasavanamanasikarepi te
niyojeti. Sadhukasavanamanasikarayatta hi sasanasampatti.
     Aparesupi devamanussesu vijjamanesu kasma bhikkhuyeva amantesiti ce.
Jetthasetthasannasadasannihitabhavato. Sabbaparisasadharana hi bhagavato dhammadesana.
Parisayanca jettha bhikkhu pathamuppannatta settha anagariyabhavam adim katva
satthucariyanuvidhayakatta sakalasasanapatiggahakatta ca. Asanna 1- tattha nisinnesu
satthusantikatta. Sadasannihita, satthusantikavacarattati. Apica te dhammadesanaya
bhajanam, yathanusittham patipattisambhavato ca. Visesato ca ekacce bhikkhuyeva sandhaya
ayam desanatipi te evam amantesi.
     Tattha siya:- kimattham pana bhagava desento pathamam bhikkhu amanteti, na
dhammameva desatiti. Satijananattham, bhikkhu hi annam cintentapi vikkhittacittapi
dhammam paccavekkhantapi kammatthanam manasikarontapi nisinna honti, te
anamantetva dhamme desiyamane "ayam desana kinnidana kimpaccaya katamaya
atthuppattiya desita"ti sallakkhetum asakkonta duggahitam va ganheyyum na
va ganheyyum tena tesam satijananattham bhagava pathamam amantetva paccha dhammam
deseti.
     Bhadanteti garavavacanametam, satthuno pativacanadanam va, apicettha bhikkhavoti
vadamano bhagava te bhikkhu alapati. Bhadanteti vadamana te bhagavantam paccalapanti.
Tatha bhikkhavoti abhasati bhadanteti te paccabhasanti. Bhikkhavoti pativacanam
dapeti, bhadanteti pativacanam denti. Te bhikkhuti ye ca 2- bhagava amantesi te.
Bhagavato paccassosunti bhagavato amantanam patiassosum, abhimukha hutva sunimsu
sampaticchimsu patiggahesunti attho. Bhagava etadavocati bhagava etam idani
vattabbam sakalasuttam avoca.
@Footnote: 1 i. asanna te           2 cha.Ma., i. ayam saddo na dissati.
     Ettavata ca yam ayasmata anandena  kamalakuvalayujjalavimalasadhu-
rasasalilaya pokkharaniya sukhavataranattham nimmalasilatalaracanavilasasopanam
vippakinnamuttajalasadisavalikapunnapandarabhumibhagam 1- tittham viya
suvibhattabhittivicitravedikaparikkhittassa nakkhattapatham phusitukamataya viya ca 2-
vijambhitasamussayassa 3- pasadavarassa sukharohanattham
dantamayasanhamuduphalakakancanalatavinaddhamaniganappabhasamudayujjalasobhasopanam
viya suvannavalayanupuradisanghattanasaddasammissakathitahasitamadhuras 4-
saragehajanavicaritassa ularaissariyavibhavasobhitassa mahasayanassa sukhappavesanattham
suvannarajatamanimuttapavaladijutivijotitasupatitthitavisaladvaravaham mahadvaram viya
atthabyanjanasampannassa buddhanam desanananagambhirabhavassa sucakassa 5- imassa
suttassa sukhavagahanattham kaladesadesakavatthuparisapadesapatimanditam nidanam bhasitam,
tassa atthavannana samatta.
                          Suttanikkhepavannana
     idani "sabbadhammamulapariyayan"ti adina nayena bhagavata nikkhittassa
suttassa vannanaya okaso anuppatto. Sa panesa suttavannana yasma
suttanikkhepam vicaretva vuccamana pakata hoti, tasma suttanikkhepam tava
vicarayissama. Cattaro hi suttanikkhepa attajjhasayo parajjhasayo pucchavasiko
atthuppattikoti.
     Tattha yani suttani bhagava parehi anajjhittho kevalam attano
ajjhasayeneva katheti. 6-  Seyyathidam:- akankheyyasuttam vatthasuttam
mahasatipatthanasuttam mahasalayatanavibhangasuttam ariyavamsasuttam sammappadhanasuttantaharako
iddhipadaindriyabalabojjhangamaggangasuttantaharakoti evamadini. Tesam attajjhasayo
nikkhePo.
@Footnote: 1 cha.Ma., i. valikakinna...  2 cha.Ma., i. ayam saddo na dissati.
@3 cha.Ma., i. pavijambhita...  4 cha.Ma. suvannavalayanupuradi...
@saddasammissitakathitahasita.... 5 cha.Ma. samsucakassa  6 cha.Ma., i. kathesi
     Yani pana "paripakka kho rahulassa vimutti paripacaniya dhamma,
yannunaham rahulam uttarim asavanam khaye vineyyan"ti 1- evam paresam ajjhasayam
khantim manam abhiniharam bujjhanabhavanca apekkhitva parajjhasayavasena kathitani.
Seyyathidam:- cullarahulovadasuttam maharahulovadasuttam dhammacakkappavattanam
dhatuvibhangasuttanti evamadini. Tesam parajjhasayo nikkhePo.
     Bhagavantam pana upasankamitva catasso parisa cattaro vanna nagasupanna
gandhabba asura yakkha maharajano tavatimsadayo deva mahabrahmati
evamadayo "bojjhanga bojjhanga"ti bhante vuccanti. "nivarana nivarana"ti
bhante vuccanti. Ime nu kho bhante pancupadanakkhandha. "kim sudha vittam
purisassa setthan"ti adina 2- nayena panham pucchanti. Evam putthena bhagavata
yani kathitani bojjhangasamyuttadini 3- yani vapanannani 4-
devatasamyuttamarasamyuttabrahmasamyuttasakkapanhacullavedallamahavedallasamannaphala-
alavakasucilomakharalomasuttadini. Tesam pucchavasiko nikkhePo.
     Yani pana tani uppannam karanam paticca kathitani. Seyyathidam;-
dhammadayadam cullasihanadam candupamam puttamamsupamam darukkhandhupamam aggikkhandhupamam
phenapindupamam parichattakupamanti evamadini. Tesam atthuppattiko nikkhePo.
     Evamimesu catusu nikkhepesu imassa suttassa atthuppattiko nikkhePo.
Atthuppattiyam hi idam bhagavata nikkhittam. Kataraya atthuppattiya pariyattim nissaya
uppanne mane. Pancasata kira brahmana tinnam vedanam paragu 5- aparabhage
bhagavato dhammadesanam sutva kamesu adinavam nekkhamme ca anisamsam passamana
bhagavato santike pabbajitva na cirasseva sabbam buddhavacanam ugganhitva
pariyattim nissaya manam uppadesum "yam yam bhagava katheti, tantam mayam khippameva
janama, bhagava hi tini lingani cattari padani satta vibhattiyo muncitva
na kinci katheti, evam kathite ca amhakam ganthipadam nama natthi"ti. Te 6-
@Footnote: 1 sam. sala. 18/187/132 lokakamagunavagga (sya)  2 khu. su. 25/183/369 alavakasutta
@3 i. bojjhangasuttadini  4 cha.Ma., i. vapanannanipi   5 i. paraga
@6 Si., i. tena
Bhagavati agarava hutva tato patthaya bhagavato upatthanampi dhammassavanampi
abhinham na gacchanti. Bhagava tesantam cittavaram 1- natva "abhabba ime imam
manakhilam anupahacca maggam va phalam va sacchikatun"ti tesam sutapariyattim nissaya
uppannam manam atthuppattim katva desanakusalo bhagava manabhanjanattham
sabbadhammamulapariyayanti desanam arabhi.
     Tattha sabbadhammamulapariyayanti sabbesam dhammanam mulapariyayam. Sabbesanti
anavasesanam. Anavasesavacako hi ayam sabbasaddo. So yena yena sambandham
gacchati, tassa tassa anavasesatam dipeti. Yatha "sabbam rupam aniccam sabba
vedana anicca sabbasakkayapariyapannesu dhammesu"ti. Dhammasaddo panayam
pariyattisaccasamadhipannapakatisabhavasunnatapunnapattineyyadisu dissati. "idha
bhikkhu dhammam pariyapunati suttam geyyan"ti adisu 2- hi dhammasaddo pariyattiyam
dissati. 3- "ditthadhammo viditadhammo"ti adisu 4- saccesu. "evamdhamma te
bhagavanto"ti adisu samadhimhi.
         "yassete caturo dhamma           vanarinda yatha tava
          saccam dhammo dhiti cago           dittham so ativattati"ti.
Adisu 5- pannaya.
     "jatidhamma jaradhamma"ti adisu pakatiyam. "kusala dhamma"ti adisu 6-
sabhave. "tasmim kho pana samaye dhamma honti"ti adisu 7- sunnatayam. "dhammo
sucinno sukhamavahati"ti adisu 8- punne. "dve aniyata dhamma"ti adisu 9-
apattiyam. "sabbe dhamma sabbakarena buddhassa bhagavato nanamukhe
apathamagacchanti"ti adisu neyye. Idha panayam sabhave vattati. Tatrayam vacanattho:-
attano lakkhanam dharentiti dhamma. Mulasaddo vittharito eva. Idha panayam
asadharanahetumhi datthabbo.
@Footnote: 1 cha.Ma., i. cittacaram  2 an. pancaka. 22/73/98 yodhajivavagga (saya)
@3 cha.Ma., i. vattati    4 di.Si. 9/299/108 ambatthasutta
@5 khu. ja. 27/57/18 vanarindajataka    6 abhi. san. 34/1/1
@7 abhi. san. 34/121/41 sunnatavara     8 khu. ja. dasaka. 27/1420/290 (saya)
@9 vinaYu. mahavi. 1/443/332 aniyatakanda
     Pariyayasaddo "madhupindikapariyayoti nam dharehi"ti adisu 1-
desanayampi vattati. "atthi khvesa brahmana pariyayo, yena mam pariyayena samma
vadamano vadeyya `akiriyavado samano gotamo"ti adisu 2- karane. "kassa
nu kho ananda ajja pariyayo bhikkhuniyo ovaditun"ti adisu 3- vare. Idha
pana karanepi desanayampi vattati. Tasma "sabbadhammamulapariyayan"ti ettha
sabbesam dhammanam asadharanahetusannitam karananti va sabbesam dhammanam
karanadesananti va evam datthabbo. Neyyatthatta cassa suttassa na catubhumikapi
sabhavadhamma sabbadhammati veditabba. Sakkayapariyapanna pana tebhumikadhammava
anavasesato veditabba, ayamettha adhippayoti.
     Voti ayam vosaddo paccattaupayogakaranasampadanasamivacanapadapuranesu
dissati. "kacci pana vo anuruddha samagga sammodamana"tiadisu 4- hi paccatte
dissati. "gacchatha bhikkhave, panamemi vo"tiadisu 5- upayoge. "na vo mama santike
vatthabban"tiadisu 6- karane. "vanapatthapariyayam vo bhikkhave desissami"tiadisu 7-
sampadane. "sabbesam vo sariputta subhasitan"tiadisu 8- samivacane. "ye hi vo
ariya parisuddhakayakammanta"tiadisu 9- padapuranamatte. Idha panayam sampadane
datthabbo.
     Bhikkhaveti patissavena abhimukhibhutanam puna alapanam. Desissamiti
desanapatijananam. Idam vuttam hoti, bhikkhave sabbadhammanam mulakaranam tumhakam
desissami, dutiyena nayena karanadesanam tumhakam desissamiti. Tam sunathati tam
attham tam karanam tam desanam maya vuccamanam sunatha. Sadhukam manasikarothati ettha pana
sadhukam sadhuti ekatthametam. Ayanca sadhusaddo ayacanasampaticchanasampahamsanasundara-
dalhikammadisu dissati. "sadhu me bhante bhagava sankhittena dhammam
@Footnote: 1 Ma. mu. 12/205/175 madhupindikasutta       2 vinaYu. mahavi. 1/5/3 veranjakanda
@3 Ma. upari. 14/398/344 nandakovadasutta  4 Ma. mu. 12/326/290 culagosingasutta
@5 Ma.Ma. 13/157/131 catumasutta          6 Ma.Ma. 13/157/131 catumasutta
@7 Ma.mu. 12/190/162 vanapatthasutta        8 Ma.mu. 12/345/305 mahagosingasutta
@9 Ma.mu. 12/35/23 bhayabheravasutta
Desatu"tiadisu 1- hi ayacane dissati. "sadhu bhanteti kho so bhikkhu bhagavato bhasitam
abhinanditva anumoditva"tiadisu 2- sampaticchane. "sadhu sadhu
sariputta"tiadisu 3- sampahamsane.
         "sadhu dhammaruci raja           sadhu pannanava naro
          sadhu mittanamaddubbho          papassakaranam sukhan"ti
     adisu 4- sundare. "tenahi brahmana sadhukam sunahi"tiadisu 5-
sadhukasaddoyeva dalhikamme anattiyantipi vuccati. Idhapi ayam ettheva
dalhikamme ca anattiyanca attho veditabbo. Sundaratthepi vattati. Dalhikaranatthena
hi dalhamimam dhammam sunatha sugahitam ganhanta anattiatthena mama anattiya
sunatha sundaratthena sundaramimam bhaddakam dhammam sunathati etampi dipitam hoti.
     Manasikarothati avajjetha, samannaharathati attho, avikakhittacitta hutva
nisametha, citte karothati adhippayo. Idanettha tam sunathati
sotindriyavikkhepavaranametam sadhukam manasikarothati manasikare dalhikammaniyojanena
manindriyavikkhepavaranam. Purimancettha byanjanavipallasagahavaranam, pacchimam
atthavipallasagahavaranam. Purimena dhammassavanam niyojeti, pacchimena sutanam dhammanam
dharanupaparikkhadisu. Purimena ca sabyanjano ayam dhammo tasma savaniyoti
dipeti. Pacchimena sattho tasma manasikatabboti. Sadhukapadam va ubhayapadehi
yojetva yasma ayam dhammo dhammagambhiro ca desanagambhiro ca tasma sunatha
sadhukam. Yasma atthagambhiro pativedhagambhiro ca tasma sadhukam manasikarothati
evam yojana veditabba.
     Bhasissamiti desissami. "tam sunatha"ti ettha patinnatam desanam na
sankhittatova desissami, apica kho vittharatopi nam bhasissamiti vuttam hoti.
Sankhepavittharavacakani hi etani padani. Yathaha vangisatthero:-
@Footnote: 1 sam.sala. 18/131/89 chalavagga (sya)  2 Ma. upari. 14/85/67 mahapunnamasutta
@3 di. pati. 11/349/240 sangitisutta     4 khu.ja. pannasa. 28/50/20
@ummadantijataka (sya)    5 an. dasaka. 24/167/204
         "sankhittenapi deseti          vittharenapi bhasati
          salikayeva nigghoso         patibhanam udirayi"ti, 1-
     evam vutte ussahajata hutva evam bhanteti kho te bhikkhu bhagavato
paccassosum satthu vacanam sampaticchimsu, patiggahesunti vuttam hoti. Atha nesam
bhagava etadavoca etam idani vattabbam idha bhikkhavetiadikam sakalasuttam avoca.
Tattha idhati desapadese nipato. Svayam katthaci lokam upadaya vuccati.
Yathaha:- "idha tathagato loke uppajjati"ti. 2- Katthaci sasanam. Yathaha:-
"idheva bhikkhave samano, idha dutiyo samano"ti. 3- Katthaci okasam. Yathaha:-
         "idheva titthamanassa            devabhutassa me sato
          punevayu 4- ca me laddho      evam janahi marisa"ti. 5-
     Katthaci padapuranamattameva. Yathaha:- "idhaham bhikkhave bhuttavi assam
pavarito"ti. 6- Idha pana lokam upadaya vuttoti veditabbo.
     [2] Idha bhikkhaveti yathapatinnatam desanam desetum puna bhikkhu alapati.
Ubhayenapi bhikkhave imasmim loketi vuttam hoti. Assutava puthujjanoti ettha
pana agamadhigamabhava neyyo assutava iti. Yassa hi khandhadhatuayatanasacca-
paccayakarasatipatthanadisu uggahaparipucchavinicchayavirahitatta anatatta 7-
ananapatisedhako 8- neva agamo  patipattiya adhigantabbassa anadhigatatta neva
adhigamo atthi. So agamadhigamabhava neyyo assutava iti. Svayam:-
         puthunam jananadihi           karanehi puthujjano
         puthujjanantogadhatta        puthu vayam jano iti.
@Footnote: 1 sam. saga. 15/214/229 sariputtasutta   2 di.Si. 9/190/63 samannaphalasutta
@3 an. catukka. 21/241/265 samanasutta    4 cha.Ma., i., ka. punarayu
@5 di. maha. 10/369/244             6 Ma. mu. 12/30/17
@7 cha.Ma. ayam saddo na dissati.           8 cha.Ma. mannanapatisedhako.
     So hi puthunam nanappakaranam kilesadinam jananadihipi karanehi
puthujjano. Yathaha:- puthu kilese janentiti puthujjana, iti puthu
vihatasakkayaditthikati puthujjana, puthu sattharanam mukhullokikati puthujjana, puthu
sabbagatihi avutthitati puthujjana, puthu nanabhisankhare abhisankharontiti puthujjana,
puthu nanaoghehi vuyhantiti puthujjana, puthu nanasantapehi santappantiti
puthujjana, puthu nanaparilahehi paridayhantiti puthujjana, puthu pancasu kamagunesu
ratta giddha gadhita mucchita ajjhopanna. Lagga laggita palibuddhati puthujjana,
puthu pancanivaranehi avuta nivuta ophuta pihita paticchanna patikujjitati
puthujjanati. 1- Puthunam va gananapathamatitanam ariyadhammaparammukhanam nicadhammasamacaranam
jananam antogadhattati puthujjana. Puthu va ayam visumyeva sankham gato visamsattho
silasuttadigunayuttehi ariyehi janotipi puthujjano. Evametehi "assutava
puthujjano"ti dvihi padehi ye te:-
         duve puthujjana vutta          buddhenadiccabandhuna.
         Andho puthujjano eko         kalyaneko puthujjanoti
     dve ye puthujjana, 2- tesu andhaputhujjano vutto hotiti veditabbo,
     ariyanam adassaviti adisu ariyati arakatta kilesehi, anaye na
iriyanato, aye iriyanato, sadevakena ca lokena araniyato buddha ca paccekabuddha
ca buddhasavaka ca vuccanti, buddha eva va idha ariya. Yathaha "sadevake
bhikkhave loke .pe. Tathagato ariyoti vuccati"ti. 3- Sappurisati ettha ca
paccekabuddha tathagatasavaka ca "sappurisa"ti veditabba. Te hi lokuttaragunayogena
sobhana purisati sappurisa. Sabbeva va ete dvedhapi vutta. Buddhapi hi
ariya ca sappurisa ca paccekabuddhasavakapi. Yathaha:-
@Footnote: 1 cha.Ma., khu. maha. 29/239/179 tissametteyyasuttaniddesa  2 cha.Ma. dve
@puthujjana vutta.   3 sam. maha. 19/1098/380 lokasutta
              Yo ye katannu katavedi dhiro
              kalyanamitto dalhabhatti ca hoti
              dukkhitassa sakkacca karoti kiccam
              tathavidham sappurisam vadantiti 1-
     kalyanamitto dabhabhatti ca hotiti ettavata hi buddhasavako vutto,
katannutadihi paccekabuddhabuddhati. Idani yo tesam ariyanam adassanasilo, na
ca dassane sadhukari, so ariyanam adassaviti veditabbo. So ca cakkhuna
adassavi nanena adassaviti duvidho, tesu nanena adassavi idha adhippeto
mamsacakkhuna hi dibbacakkhuna va ariya ditthapi aditthava honti, tesam cakkhunam
vannamattagahanato, na ariyabhavagocarato. Sonasigaladayopi ca cakkhuna ariye
passanti, na ca te ariyanam dassavino.
     Tatridam vatthu:- cittalatapabbatavasino kira khinasavattherassa upatthako
vuddhapabbajito ekadivasam therena saddhim pindaya caritva therassa pattacivaram
gahetva pitthito agacchanto theram pucchi "ariya nama bhante kidisa"ti.
Thero aha "idhekacco mahallako ariyanam pattacivaram gahetva vattapativattam 2-
katva saha carantopi neva ariye janati. Evam dujjana avuso ariya"ti.
Evam vuttepi so neva annasi. Tasma na cakkhuna dassanam dassanam, nanena
dassanameva dassanam. Yathaha "kinte vakkali imina putikayena ditthena, yo kho vakkali
dhammam passati, so mam passati"ti. 3- Tasma cakkhuna passantopi nanena
ariyehi dittham aniccadilakkhanam apassanto ariyadhigatanca dhammam anadhigacchanto
ariyakaranadhammanam ariyabhavassa ca aditthatta "ariyanam adassavi"ti veditabbo.
     Ariyadhammassa akovidoti satipatthanadibhede ariyadhamme akusalo. Ariyadhamme
avinitoti ettha pana:-
@Footnote: 1 khu.ja. cattalisa. 27/2466/541 sarabhangajataka (sya)  2 cha.Ma. vattapativattim.
@3 sam. khandha. 17/87/96 vakkalisutta.
              Duvidho vinayo nama            ekamekettha pancadha
              abhavato tassa ayam            "avinito"ti vuccati.
     Ayam hi samvaravinayo pahanavinayoti duvidho vinayo. Ettha ca duvidhepi
vinaye ekameko 1- vinayo pancadha bhijjati. Samvaravinayopi hi silasamvaro satisamvaro
nanasamvaro khantisamvaro viriyasamvaroti pancavidho. Pahanavinayopi tadangappahanam
vikkhambhanappahanam samucchedappahanam patipassaddhippahanam nissaranappahananti
pancavidho.
     Tattha "imina patimokkhasamvarena upeto hoti samupeto"ti 2- ayam
vuccati silasamvaro. "rakkhati cakkhundriyam cakkhundriye samvaram apajjati"ti 3- ayam
satisamvaro.
              "yani sotani lokasmim (ajitati bhagava)
               sati tesam nivaranam
               sotanam samvaram brumi
               pannayete pithiyyare"ti 4-
     ayam nanasamvaro. "khamo hoti sitassa unhassa"ti 5- ayam khantisamvaro.
"uppannam kamavitakkam nadhivaseti"ti 6- ayam viriyasamvaro. Sabbopi cayam samvaro
yathasakam samvaritabbanam vinetabbananca kayavaciduccaritadinam samvaranato "samvaro"ti,
vinayanato "vinayo"ti vuccati. Evam tava samvaravinayo pancadha bhijjatiti veditabbo.
     Tathayam namarupaparicchedadisu vipassanananesu patipakkhabhavato dipalokeneva
tamassa tena tena vipassanananena tassa tassa angassa 7- pahanam. Seyyathidam?
namarupavavatthanena sakkayaditthiya, paccayapariggahena ahetuvisamahetuditthinam,
@Footnote: 1 ekekoti padam sundarataram    2 abhi. vibhanga 35/511/296 jhanavibhanga
@3 di. Si. 9/213/70, Ma. mu. 12/349/360, sam. sala. 18/317/220 (sya.), an. tika.
@20/16/108 apannakasutta     4. khu. su. 25/1042/532
@5 Ma.mu. 12/24/14, an. catukka. 21/114/134, an. pancaka. 22/140/183 (sya)
@6. Ma.mu. 12/26/15, an. catukka. 21/114/133, an. pancaka. 22/140/182 rajavagga.
@7. cha.Ma. anatthassa
Tasseva aparabhagena kankhavitaranena kathamkathibhavassa, kalapasammasanena "aham
mama"ti gahassa, maggamaggavavatthanena amagge maggasannaya, udayadassanena
ucchedaditthiya, vayadassanena sassataditthiya, bhayadassanena sabhaye abhayasanna,
adinavadassanena assadasannaya, nibbidanupassanaya abhiratisannaya,
muncitukamatananena amuncitukamataya, upekkhananena anupekkhaya, anulomena
dhammatthitiyam nibbane ca patilomabhavassa, gotrabhuna sankharanimittagahassa pahanam,
etam tadangappahanam nama.
     Yampana upacarasamadhibhedena samadhina pavattibhavanivaranato
ghatappahareneva udakapitthe sevalassa tesam tesam nivaranadidhammanam pahanam, etam
vikkhambhanappahanam nama.
     Yam pana catunnam ariyamagganam bhavitatta tamtammaggabhavato attano santane
"ditthigatanam pahanaya"ti adina 1- nayena vuttassa samudayapakkhittassa
kilesaganassa accantam appavattibhavena pahanam, idam samucchedappahanam nama.
     Yam pana phalakkhane patipassaddhattam kilesanam, etam patipassaddhippahanam
nama.
     Yam sabbasankhatanissattatta pahinasabbasankhatam nibbanam, etam nissaranappahanam
nama
     sabbampi cetam pahanam yasma cagatthena pahanam, vinayatthena vinayo,
tasma pahanavinayoti vuccati. Tamtampahanato va tassa tassa vinayassa sambhavanato
cetam "pahanavinayo"ti vuccati. Evam pahanavinayopi pancadha bhijjatiti veditabbo.
     Evamayam sankhepato duvidho bhedato ca dasavidho vinayo bhinnasamvaratta
pahatabbassa ca appahinatta yasma etassa assutavato puthujjanassa natthi,
tasma abhavato tassa ayam "avinito"ti vuccatiti. Esa nayo sappurisanam adassavi
sappurisadhammassa akovido sappurisadhamme avinitoti etthapi. Nanakarananhi 2-
@Footnote: 1 abhi. sangani. 34/277/84 lokuttarakusala   2 cha.Ma., i. ninnanakarananhi
Ekam atthato. Yathaha "yeva te ariya teva te sappurisa, yeva te sappurisa,
teva te ariya, yo eva so ariyanam dhammo, so eva so sappurisanam
dhammo, yo eva so sappurisanam dhammo, so eva so ariyanam dhammo, yeva
te ariyanam vinaya, teva te sappurisanam vinaya, yeva te sappurisanam vinaya,
teva te ariyanam vinaya, ariyeti va sappuriseti va ariyadhammeti va
sappurisadhammeti va ariyavinayeti va sappurisavinayeti va esese eke ekatthe same
samabhage tajjate tanneva"ti.
     Kasma pana bhagava "sabbadhammamulapariyayam vo bhikkhave desissami"ti
vatva tam adesetva va "idha bhikkhave assutava puthujjano ariyanam adassavi"ti
evam puthujjanam niddisiti. Puggaladhitthanaya dhammadesanaya tam attham avikatum.
Bhagavato hi dhammadhitthana dhammadesana, dhammadhitthana puggaladesana,
puggaladhitthana puggaladesana, puggaladhitthana dhammadesanati dhammapuggalavaseneva
tava catubbidha desana.
     Tattha "tisso ima bhikkhave vedana. Katama tisso?  sukha vedana
Dukkha vedana adukkhamasukha vedana, ima kho bhikkhave tisso vedana"ti 1-
evarupi dhammadhitthana dhammadesana veditabba. "../../bdpicture/chadhaturo 2- puriso chaphassayatano
attharasamanopavicaro caturadhitthano"ti 3- evarupi dhammadhitthana puggaladesana.
"tayome bhikkhave puggala santo samvijjamana lokasmim. Katame tayo? andho
Ekacakkhu dvicakkhu. Katamo ca bhikkhave puggalo andho"ti 4- evarupi puggaladhitthana
puggaladesana. "katamanca bhikkhave duggatibhayam? idha bhikkhave ekacco iti
patisancikkhati "kayaduccaritassa kho papako vipako abhisamparayam .pe. Suddhamattanam
pariharati. Idam vuccati bhikkhave duggatibhayan"ti 5- evarupi puggaladhitthana
dhammadesana.
@Footnote: 1 sam. sala. 18/349 adi/255 vedanasamyutta (sya)  2 Ma. chadhatuyo.
@3 Ma. upari. 14/343/306 dhatuvibhangasutta   4 an. tika. 20/29/123 andhasutta
@5 an. catukka. 21/121/139 attanuvadasutta
     Svayam idha yasma puthujjano aparinnatabbatthuko 1- aparinnatamulika ca
idhadhippetanam sabbadhammanam mulabhuta mannana hoti, tasma puthjjanam dassetva
puggaladhitthanaya desanaya attham 2- avikatum "idha bhikkhave assutava puthujjano
ariyanam adassavi"ti evam puthujjanam niddisiti veditabbo.
                           Pathavivaravannana
     evam puthujjanam dassetva 3- idani tassa pathaviadisu vatthusu
sabbasakkayadhammajanikam mannanam dassento pathavim pathavitotiadimaha.
     Tattha lakkhanapathavi sasambharapathavi arammanapathavi sammatipathaviti catubbidha
pathavi.
     Tasu "katama ca avuso ajjhattika pathavidhatu? yam ajjhattam paccattam
Kakkhalam kharigatan"ti adisu 4- vutta lakkhanapathavi. "pathavim khaneyya va khanapeyya
va"ti adisu 5- vutta sasambharapathavi. Ye ca kesadayo visatikotthasa ayolohadayo
ca bahira, sa hi vannadihi sambharehi saddhim pathaviti sasambharapathavi.
"pathavikasinameko sanjanati"ti adisu 6- agata pana arammanapathavi nimittapathavitipi
vuccati. Pathavikasinajjhanalabhi devaloke nibbatto agamanavasena pathavidevatati
namam labhati ayam sammatipathaviti veditabba. Sa sabbapi idha labbhati.
     Tasu yankinci pathavim ayam puthujjano pathavito sanjanati, pathaviti
sanjanati, pathavibhavena sanjanati, lokavoharam gahetva sannavipallasena
sanjanati pathaviti. Evam pathavibhavam amuncantoyeva va evam 7- "sattoti va
sattassa"ti va adina nayena sanjanati. Kasma evam sanjanatiti na
vattabbam. Ummattako viya hi puthujjano. So yankinci yena kenaci akarena
ganhati. Ariyanam adassavitadibhedameva va ettha karanam. Yam va parato
"aparinnatam tassa"ti vadantena bhagavata va vuttam.
@Footnote: 1 cha.Ma. aparinnatavatthuko  2 cha.Ma., i. tam attham.  3 cha.Ma., i. niddisitva.
@4 abhi. vibhanga. 35/173/96 dhatuvibhanga.   5 vinaYu. mahavi. 2/28/158 pacittiyakanda.
@6 di. pati. 11/346/237 sangitisutta      7 cha.Ma., i etam.
     Pathavim pathavito sannatvati so tam pathavim evam viparitasannaya sanjanitva,
"sannanidana hi papancasankha"ti 1- vacanato aparabhage thamappattehi
tanhamanaditthipapancehi idha mannananamena vuttehi mannati kappeti vikappeti,
nanappakarato annatha ganhati. Tena vuttam "pathavim mannati"ti. Evam mannanato
cassa ta mannana olarikena nayena dassetum "ya ayam kesa loma"ti
adina nayena visatibheda ajjhattika pathavi vutta, ya cayam vibhange `tattha
katama bahira pathavidhatu,?  yam bahiram kakkhalam kharigatam kakkhalattam kakkhalabhavo
bahiddha anupadinnam, seyyathidam? ayo loham tipu sisam sajjhu mutta mani
veluriyam *- sankho sila pabalam rajatam jatarupam lohitanko masaragallam
tinam kattham sakkhara valika *- kathalam bhumi pasano pabbato"ti 2- evam
bahira pathavi vutta, ya ca ajjhattarammanattike nimittapathavi tam gahetva
ayam atthayojana vuccati.
     Pathavim mannatiti tihi mannanahi aham pathaviti mannati, mama pathaviti
mannati, paro pathaviti mannati, parassa pathaviti mannati, athava ajjhattikam
pathavim tanhamannanaya mannati, manamannanaya mannati, ditthimannanaya
mannati. Katham?  ayanhi kesadisu chandaragam janeti kese assadeti abhinandati
abhivadati ajjhosaya titthati. Lome nakhe dante tacam annataram va pana rajaniyam
vatthum. Evam ajjhattikam pathavim tanhamannanaya mannati. Iti me kesa siyum
anagatamaddhanam. Iti lomati adina va pana nayena tattha nandim samannaneti.
"iminaham silena va .pe. Brahmacariyena va evam siniddhamudusukhumanilakeso
bhavissami"ti adina va pana nayena appatiladdhanam patilabhaya cittam panidahati.
Evampi ajjhattikam pathavim tanhamannanaya mannati.
     Tatha attano kesadinam sampattim va vipattim va nissaya manam
janeti, "seyyohamasmiti va sadisohamasmiti va hinohamasmiti va"ti evam
@Footnote: 1 khu. su. 25/881/506 kalahavivadasutta  * pali. veluriyo * paliyam ayam patho na
@dissati   2 abhi. vibhanga. 35/173/96 dhatuvibhanga.
Ajjhattikam pathavim manamannanaya mannati. "tam jivam tam sariran"ti 1- agatanayena
pana tesam "jivo"ti abhinivisati, esa nayo lomadisu. Evam ajjhattikam pathavim
ditthimannanaya mannati.
     Athava "ya ceva kho panavuso ajjhattika pathavidhatu, ya ca bahira
pathavidhatu, pathavidhatu cevesa, 2- tam netam mama"ti 3- imissa pavattiya paccanikanayena
kesadibhedam pathavim etam mama esohamasmi eso me attati abhinivisati. Evampi
ajjhattikam pathavim ditthimannanaya mannati. Evam tava ajjhattikam pathavim tihi
mannanahi mannati.
     Yatha ca ajjhattikam, evam bahirampi. Katham?  ayanhi ayalohadisu chandaragam
Janeti. Ayalohadini assadeti abhinandati abhivadati ajjhosaya titthati. Mama
ayo mama lohanti adina nayena ayadini mamayati rakkhati gopayati, evam
bahiram pathavim tanhamannanaya mannati. Iti me ayalohadayo siyum
anagatamaddhananti va panettha nandim samannaneti, "iminaham silena va vatena va
tapena va brahmacariyena va evam sampannaayalohadiupakarano bhavissami"ti va
appatiladdhassa patilabhaya cittam panidahati. Evampi bahiram pathavim tanhamannanaya
mannati.
     Tatha attano ayalohadinam sampattim va vipattim va nissaya manam
janeti "iminaham seyyohamasmiti va sadisohamasmiti va hinohamasmiti va"ti 4-
evam bahiram pathavim manamannanaya mannati. Aye jivasanni hutva pana ayam
"jivo"ti abhinivisati. Esa nayo lohadisu. Evam bahiram pathavim ditthimannanaya
mannati.
     Athava "idhekacco pathavikasinam attato samanupassati. Yam pathavikasinam, so
aham. Yo aham, tam pathavikasinanti pathavikasinanca attanca advayam samanupassati"ti 5-
@Footnote: 1 Ma.Ma. 13/187/163,165 aggivacchagottasutta.  2 cha.Ma. pathavidhaturevesa
@3 Ma.mu. 12/302/263 mahahatthipadopamasutta  4 abhi. vibhanga. 35/832/421
@khuddakavatthuvibhanga   5 khu. pati. 31/313/207 attanuditthiniddesa
Patisambhidayam vuttanayeneva nimittapathavim "atta"ti abhinivisati. Evam bahiram
pathavim ditthimannanaya mannati. Evam bahirampi pathavim tihi mannanahi mannati.
Evam tava "pathavim mannati"ti ettha tisso mannana veditabba. Ito param
sankhepeneva kathayissama.
     Pathaviya mannatiti ettha pathaviyati bhummavacanametam. Tasma aham pathaviyati
mannati, mayham kincanam palibodho va pathaviyati mannati, paro pathaviyati
mannati, parassa kincanam palibodho va pathaviyati mannatiti ayamettha attho.
     Athava yvayam "katham rupasmim attanam samanupassati, idhekacco vedanam
sannam sankhare vinnanam attato samanupassati, tassa evam hoti, ayam kho me
atta, so kho pana me ayam atta imasmim rupeti evam rupasmim va attanam
samanupassati"ti 1- etassa atthanayo vutto, eteneva nayena vedanadidhamme
attato gahetva tato ajjhattikabahirasu pathavisu yankinci pathavim
tassokasabhavena parikappetva so kho pana me ayam atta imissa pathaviyati
mannanto pathaviya mannati, ayamassa ditthimannana. Tasmimyeva panassa attasineham
tabbatthukanca manam uppadayato tanha manamannana veditabba. Yada pana
teneva nayena so kho panassa atta pathaviyati mannati, tada ditthimannana
eva yujjati. Itarayopi pana icchanti.
     Pathavito mannatiti ettha pana pathavitoti nissakkavacanam. Tasma saupakaranassa
attano va parassa va yathavuttappabhedato pathavito uppattim va nigamanam va
pathavito va anno attati mannamano pathavito mannatiti veditabbo, ayamassa
ditthimannana. Tasmimyeva panassa ditthimannanaya mannite vatthusmim sineham
mananca uppadayato tanhamanamannanapi veditabba. Apare ahu "pathavikasinam
parittam bhavetva tato ca annam appamanam attanam gahetva pathavito bahiddhapi
me attati mannamano pathavito mannati"ti.
@Footnote: 1 khu. pati. 31/316/210 attanuditthiniddesa (sya)
     Pathavimmeti mannatiti etatha pana kevalamhi mahapathavim tanhavasena
mamayatiti imina nayena pavatta eka tanhamannana eva labbhatiti veditabba.
Sacayam mama kesa mama loma mama ayoti evam yathavuttappabhedaya sabbayapi
ajjhattikabahiraya pathaviya yojetabbati.
     Pathavim abhinandatiti vuttappakarameva pathavim tanhaditthihi abhinandati,
assadeti, paramasati cati vuttam hoti. "pathavim mannati"ti eteneva etasmim atthe
siddhe kasma evam vuttanti ce. Avicaritametam poranehi. Ayampana me attano
mati, desanavilasato va adinavadassanato va. Yassa hi dhammadhatuya supatividdhatta
nananayavicitradesanavilasasampanno, ayam 1- sa bhagavata supatividdha. Tasma pubbe
mannanavasena kilesuppattim dassetva idani abhinandanadivasena 2- dassento
desanavilasato va idamaha. Yo va pathavim mannati, pathaviya mannati, pathavito
mannati, pathavi meti mannati, so yasma na sakkoti pathavinissitam tanham va
ditthim va pahatum, tasma pathavim abhinandati. Yo ca pathavim abhinandati, dukkham
so abhinandati, dukkhanca adinavoti adinavadassanatopi idamaha. Vuttam cetam
bhagavata "yo bhikkhave pathavidhatum abhinandati, dukkham so abhinandati, yo dukkham
abhinandati, aparimutto so dukkhasmati vadami"ti.
     Evam pathavivatthukam mannananca abhinandananca vatva idani yena karanena
so mannati abhinandati, tam karanam avikaronto aha "tam kissa hetu,
aparinnatam tassati vadami"ti. Tassattho, so puthujjano tam pathavim kissa hetu
mannati, kena karanena mannati, abhinandatiti ce. Aparinnatam tassati vadamiti,
yasma tam vatthu tassa aparinnatam, tasmati vuttam hoti. Yo hi pathavim
parijanati, so tihi parinnahi parijanati nataparinnaya tiranaparinnaya
pahanaparinnayati.
     Tattha katama nataparinna?  pathavidhatum janati, ayam pathavidhatu ajjhattika
Ayam bahira, idamassalakkhanam, imani rasapaccupatthanapadatthananiti, ayam
@Footnote: 1 Si. assa.          2 cha.Ma. abhinandanavasena
Nataparinna. Katama tiranaparinna? evam natam katva pathavidhatum tireti
aniccato dukkhato rogatoti cattalisaya akarehi, ayam tiranaparinna. Katama
pahanaparinna? evam tirayitva aggamaggena pathavidhatuya chandaragam pajahati, ayam
pahanaparinna.
     Namarupavavatthanam va nataparinna. Kalapasammasanadianulomapariyosana
tiranaparinna. Ariyamagge nanam pahanaparinnati. Yo pathavim parijanati, so
imahi tihi parinnahi parijanati, assa ca puthujjanassa ta parinnayo natthi,
tasma aparinnatatta pathavim mannati ca abhinandati cati. Tenaha bhagava
"idha bhikkhave assutava puthujjano .pe. Pathavim mannati, pathaviya mannati,
pathavito mannati, pathavi meti mannati, pathavim abhinandati, tam kissa hetu?
aparinnatam tassati vadamiti.
                         Pathavivaro nitthito.
                         Apovaradivannana
     apam apatoti etthapi lakkhanasasambhararammanasammativasena catubbidho
aPo. Tesu "tattha katama ajjhattika apodhatu, yam ajjhattam paccattam apo
apogatam sneho snehagatam bandhanattam rupassa ajjhattam upadinnan"tiadisu 1-
vutto lakkhanaaPo. "apokasinam ugganhanto apasmim nimittam ganhati"ti
adisu vutto sasambharaaPo. Sesam sabbam pathaviyam vuttasadisameva. Kevalam
yojananayena 2- pana "pittam semhan"ti adina nayena vutta dvadasabheda
ajjhattika apodhatu, "tattha katama bahira apodhatu, yam bahiram apo
apogatam sneho snehagatam bandhanattam rupassa bahiddha anupadinnam, seyyathidam?
mularaso khandharaso tacaraso pattaraso pupphararo phalaraso khiram dadhi sappi navanitam
telam madhu phanitam bhummani va udakani antalikkhani va"ti 1- evam vutta ca
bahira apodhatu veditabba. So ca ajjhattarammanattike nimittaaPo.
@Footnote: 1-1 abhi. vibhanga. 35/174/97 dhatuvibhanga.  2 cha.Ma. yojananaye.
     Tejam tejatoti imasmim tejovarepi vuttanayeneva vittharo veditabbo.
Yojananayena panettha "yena ca santappati, yena ca jiriyyati, yena ca paridayhati,
yena ca asitapitakhayitasayitam sammaparinamam gacchati"ti 1- evam vutta catuppabheda
ajjhattika tejodhatu, "tattha katama bahira tejodhatu?  yam bahiram tejo
tejogatam usma usmagatam usumam usumagatam bahiddha anupadinnam. Seyyathidam?
katthaggi sakalikaggi palalaggi tinaggi gomayaggi thusaggi sankaraggi indaggi
aggisantapo suriyasantapo katthasannicayasantapo tinasannicayasantapo
dhannasannicayasantapo bhandasannicayasantapo"ti 2- evam vutta ca bahira tejodhatu
veditabba.
     Vayam vayatoti imassa vayavarassapi yojananaye pana "uddhangama
vata, adhogama vata, kucchisaya vata, kotthasaya vata, angamanganusarino
vata, satthaka vata, khuraka vata, uppalaka vata, assaso passaso"ti 3-
evam vutta ajjhattika vayodhatu, "tattha katama bahira vayodhatu? yam
bahiram vayo vayogatam thambhitattam rupassa bahiddha anupadinnam, seyyathidam?
puratthima vata, pacchima vata, uttara vata, dakkhina vata, saraja
vata, araja vata, sita vata, unha vata, paritta vata, adhimatta
vata, kalavata, verambhavata, pakkhavata, supannavata, talavantavata,
vidhupanavata"ti 3- evam vutta ca bahira vayodhatu veditabba. Sesam vuttanayameva. 4-
Ettavata ca yvayam:-
         "vuttam hi ekadhamme, ye dhamma ekalakkhana tena.
          Vutta bhavanti sabbe, iti vutto lakkhano haro"ti.
     Evam nettiyam lakkhano nama haro vutto, tassa vasena yasma catusu
bhutesu gahitesu upadarupampi gahitameva bhavati, rupalakkhanam anatitatta. Yam ca
@Footnote: 1 abhi. vibhanga. 35/175/97 dhatuvibhanga *2 pali. bhasmasannicayasantapo, abhi.
@vibhanga. 35/175/98  3 abhi. vibhanga. 35/176/98 suttantabhajaniya
@4 cha.Ma. vuttanayamevati
Bhutopadarupam, so rupakkhandho. Tasma "assutava puthujjano pathavim apam tejam
vayam mannati"ti vadantena attato rupam samanupassatitipi vuttam hoti. "pathaviya
apasmim tejasmim vayasmim mannati"ti vadantena rupasmim attanam samanupassatiti
vuttam hoti. "pathavito apato tejato vayato mannati"ti vadantena rupato
anno attati siddhatta rupavantam ca attanam attani ca rupam samanupassatiti
vuttam hoti. Evameta catasso rupavatthuka sakkayaditthimannana veditabba.
Tattha eka ucchedaditthi tisso sassataditthiyoti dve ditthiyo hontiti ayampi
ettha viseso veditabbo.
                          Bhutavaradivannana
     [3] Evam rupamukhena sankharavatthukam mannanam vatva idani ye sankhare
upadaya satta pannapiyanti, tesu sattesupi yasma puthujjano mannanam
karoti, tasma te satte niddisanto bhute bhutato sanjanatiti adimaha.
     Tatrayam bhutasaddo pancakkhandha amanussa dhatu vijjamana khinasavasattarukkhadisu
dissati. "bhutamidanti bhikkhave samanupassatha"tiadisu *1- hi ayam pancasu khandhesu
dissati. "yanidha bhutani samagatani"ti 2- ettha amanussesu. "cattaro kho
bhikkhu mahabhuta hetu"ti 3- ettha catusu dhatusu. "bhutasmim pacittiyan"tiadisu 4-
vijjamanesu. "yo ca kalaghaso bhuto"ti 5- ettha khinasave. "sabbeva nikkhipissanti
bhuta loke samussayan"ti 6- ettha sattesu. "bhutagamapatabyataya"ti 7- ettha
rukkhadisu. Idha panayam sattesu vattati no ca kho avisesena. Catummaharajikanam
hi hettha satta idha bhutati adhippeta.
     Tattha bhute bhutato sanjanatiti adi vuttanayameva. Bhute mannatiti
adisu pana tissopi mannana yojetabba. Katham? ayam hi "so passati gahapatim
@Footnote: *1 pali. passathati, Ma.mu. 12/401/358 mahatanhasankhayasutta  2 khu. su. 25/224/376
@ratanasutta  3 Ma. upari. 14/86/68 mahapunnamasutta. 4 vinaYu. mahavi. 2/69/143
@bhutarocanasikkhapada   5 kh. ja. duka. 27/340/95 mulapariyayajataka (sya)
@6 di. maha. 10/220/137 parinibbutakatha   7 vinaYu. mahavi. 2/90/160
Va gahapatiputtam va pancahi kamagunehi samappitam samangibhutan"ti 1- vuttanayena
bhute subha sukhitati gahetva rajjati, disvapi ne rajjati, sutvapi ghayitvapi
sayitvapi phusitvapi natvapi evam bhutesu tanhamannanaya mannati. "aho
vataham khattiyamahasalanam va sahabyatam upapajjeyyan"tiadina 2- va pana nayena
appatiladdhassa patilabhaya cittam panidahati, evampi bhutesu tanhamannanaya
mannati. Attano pana bhutananca sampattivipattim nissaya attanam va seyyam
dahati. Bhutesu yankinci bhutam hinam attanam va hinam, yankinci bhutam seyyam.
Attanam va bhutanca 3- attana sadisam 3- dahati. Yathaha "idhekacco jatiya
va .pe. Annatarannatarena vatthuna pubbakalam parehi sadisam attanam dahati,
aparakalam attanam seyyam dahati, pare hine dahati, yo evarupo mano .pe.
Ayam vuccati manatimano"ti. 4- Evam bhutesu manamannanaya mannati.
     Bhute pana "nicca dhuva sassata aviparinamadhamma"ti va "sabbe
satta sabbe pana sabbe bhuta sabbe jiva avasa abala aviriya
niyatisangatibhavaparinata chasvevabhijatisu sukhadukkham patisamvedenti"ti va 5- mannamano
ditthimannanaya mannati. Evam bhute tihi mannanahi mannati.
     Katham bhutesu mannati?  tesu tesu bhutesu attano uppattim sukhuppattim
Va akankhati. Evam tava tanhamannanaya bhutesu mannati. Bhutesu va uppattim
akankhamano danam deti, silam samadiyati, uposathakammam karoti. Evampi bhutesu
tanhamannanaya mannati. Bhute pana samuhagahena gahetva tattha ekacce bhute
seyyato dahati, ekacce sadisato va hinato vati. Evam bhutesu manamannanaya
mannati. Tatha ekacce bhute nicca dhuvati mannati. Ekacce anicca adhuvati,
ahampi bhutesu annatarosmiti mannati. Evam bhutesu ditthimannanaya mannatiti.
@Footnote: 1 an. sattaka. 23/47/57 mahayannavagga (sya)
@2 di. pati. 11/377/227 sangitisutta
@3-3 cha.Ma. bhutena, bhutam va attana sadisam
@4 abhi. vibhanga. 35/880/434 khuddakavatthuvibhanga.
@5 di.Si. 9/168/54 makkhaligosalavada
     Bhutato mannatiti ettha pana saupakaranassa attano va parassa va
yato kutoci bhutato uppattim mannamano bhutato mannatiti veditabbo, ayamassa
ditthimannana. Tasmimyeva panassa ditthimannanaya mannite vatthusmim sineham
mananca uppadayato tanhamanamannanapi veditabba. Bhute meti mannatiti
ettha pana eka tanhamannanava labbhati. Sa cayam "mama putta mama dhita
mama ajelaka kukkutasukara hatthigavassavalava"ti evamadina nayena mamayato
pavattatiti veditabba. Bhute abhinandatiti etam vuttanayameva. Aparinnatam tassati
ettha pana ye sankhare upadaya bhutanam pannatti, tesam aparinnatatta
bhuta aparinnata hontiti veditabba. Yojana pana vuttanayeneva katabba.
     Evam sankhepato sankharavasena ca sattavasena ca mannanavatthum dassetva
idani bhumivisesadina bhedena vittharatopi tam dassento deve devatoti
adimaha. Tattha dibbanti pancahi kamagunehi attano va iddhiyati deva,
kilanti jotanti cati attho. Te tividha sammatideva upapattideva visuddhidevati.
Sammatideva nama rajano deviyo kumaRa. Upapattideva nama catummaharajike
deve upadaya tatuttarideva. Visuddhideva nama arahanto khinasava, idha
pana upapattideva datthabba no ca kho avisesena. Parinimmitavasavattidevaloke
maram saparisam thapetva sesa cha kamavacara idha devati adhippeta. Tattha
sabba atthavannana bhutavare vuttanayeneva veditabba.
     Pajapatinti ettha pana maro pajapatiti veditabbo. Keci pana "tesam tesam
devanam adhipatinam maharajadinam etam adhivacananti vadanti. Tam devagahaneneva
tesam gahitatta ayuttanti mahaatthakathayam patikkhittam, maroyeva pana
sattasankhataya pajaya adhipatibhavena idha pajapatiti adhippeto. So kuhim
vasatiti? paranimmitavasavattidevaloke. Tatra hi vasavattiraja rajjam kareti. Maro
ekasmim padese attano parisaya issariyam vattento rajjapaccante damarikarajaputto
viya vasatiti vadanti. Maragahaneneva cettha maraparisayapi gahanam veditabbam.
Yojananaye cettha pajapatim vannavantam dighayukam sukhabahulam disva va sutva va
Rajjato tanhamannanaya mannati. "aho vataham pajapatino sahabyatam
upapajjeyyan"ti adina va pana nayena appatiladdhassa patilabhaya cittam panidahantopi
pajapatim tanhamannanaya mannati. Pajapatibhavam pana patto samano ahamasmi
pajanam issaro adhipatiti manam janento pajapatim manamannanaya mannati.
"pajapati nicco dhuvo"ti va "ucchijjissati vinassissati"ti va avaso abalo
aviriyo niyatisangatibhavaparinato chasvevabhijatisu sukhadukkham patisamvetiti va mannamano
pana pajapatim ditthimannanaya mannatiti veditabbo.
     Pajapatisminti ettha paneka ditthimannanava yujjati. Tassa evam
pavatti veditabba. Idhekacco "pajapatismim ye dhamma samvijjanti, sabbe te
nicca dhuva sassata aviparinamadhamma"ti mannati. Athava pajapatismim natthi
papam, na tasmim papakani kammani upalabbhanti"ti 1- mannati.
     Pajapatitoti ettha tissopi mannana labbhanti. Katham? idhekacco
Saupakaranassa attano va parassa va pajapatito uppattim va niggamanam va
mannati, ayamassa ditthimannana. Tasmimyeva panassa ditthimannanaya mannite
vatthusmim sineham manam ca uppadayato tanhamanamannanapi veditabba. Pajapatim
meti pana eka tanhamannanava labbhati. Sa cayam "pajapati mama sattha mama
sami"tiadina nayena mamayato pavattatiti veditabba. Sesam vuttanayameva.
     Brahmam brahmatoti ettha bruhito tehi tehi gunavisesehiti brahma.
Apica brahmati mahabrahmapi vuccati, tathagatopi brahmanopi matapitaropi
setthampi. "sahasso brahma dvisahasso brahma"ti adisu 2- hi mahabrahmati
brahmati vuccati. "brahmati kho bhikkhave tathagatassevetam adhivacanan"ti ettha
tathagato.
@Footnote: 1 Si. upalippantiti       2 Ma. upari. 14/165-6/149 sankharupapattisutta
              "tamonudo buddho samantacakkhu
               lokantagu sabbabhavativatto
               anasavo sabbadukkhappahino
               saccavhayo brahmuna upasito me"ti 1- ettha brahmano.
     "brahmati matapitaro pubbacariyati vuccare"ti 2- ettha matapitaro.
"brahmacakkam pavatteti"ti 3- ettha settham. Idha pana pathamabhinibbatto kappayuko
brahma adhippeto. Taggahaneneva ca brahmapurohitabrahmaparisajjapi gahitati
veditabba. Atthavannana panettha pajapativare vuttanayeneva veditabba.
     Abhassaravare dandadipikaya acci viya etesam sarirato abha chijjitva
chijjitva patanti viya sarati visaratiti abhassaRa. Tesam gahanena sabbapi
dutiyajjhanabhumi gahita, ekatalavasino eva cete sabbepi parittabha appamanabha
abhassarati veditabba.
     Subhakinhavare subhena okinna vikinna subhena sarirappabhavannena
ekaghanasuvannamanjusaya thapitasampajjalitakancanapindasassirikati subhakinha. Tesam
gahanena sabbapi tatiyajjhanabhumi gahita, ekatalavasino eva cetepi sabbe
parittasubha appamanasubha subhakinhati veditabba.
     Vehapphalavare vipulaphalati vehapphala. Catutthajjhanabhumibrahmano vuccanti.
Atthanayayojana pana imesu tisupi varesu bhutavare vuttanayeneva veditabba.
     Abhibhuvare abhibhaviti abhibhu. Kim abhibhavi? cattaro khandhe arupino.
Asannibhavassetam adhivacanam. Asannisatta deva vehapphalehi saddhim ekatalayeva
ekasmim okase yena iriyapathena nibbatta, teneva yavatayukam titthanti
@Footnote: 1 khu. cula. 30/580,584/286 (sya)
@2 khu. iti. 25/106/325, khu. ja. sattati. 28/162/66 sonanandajataka (sya)
@3 Ma. mu. 12/148/107, an. pancaka. 22/11/0 balavagga (sya)
Cittakammarupasadisa hutva. Te idha sabbepi abhibhuvacanena gahita. Keci abhibhu
nama sahasso brahmati evamadina nayena tattha tattha adhipatibrahmanam
vannayanti. Brahmagahaneneva pana tassa gahitatta ayuttametanti veditabbam.
Yojananayo cettha abhibhu vannava dighayukoti sutva tattha chandaragam
uppadento abhibhum tanhamannanaya mannati. "aho vataham abhibhuno sahabyatam
upapajjeyyan"ti adina va pana nayena appatiladdhassa patilabhaya cittam
panidahantopi abhibhum tanhamannanaya mannati. Attanam hinato va abhibhum
seyyato dahanto pana abhibhum manamannanaya mannati. "abhibhu nicco dhuvo"ti
adina nayena paramasanto abhibhum ditthimannanaya mannatiti veditabbo. Sesam
pajapativare vuttanayameva.
                     Akasanancayatanavaradivannana
     [4] Evam bhagava patipatiya devalokam dassentopi abhibhuvacanena
asannibhavam dassetva idani yasma ayam vattakatha, suddhavasa ca vivattapakkhe
thita, anagamikhinasava eva hi deva. Yasma va katipayakappasahassayuka te
deva. Buddhuppadakaleyeva honti. Buddha pana asankheyyepi kappe na uppajjanti,
tada sunna sa bhumi hoti. Ranno khandhavaratthanam viya buddhanam suddhavasabhavo.
Teneva ca karanena vinananatthitivasenapi sattavasavasenapi na gahita, sabbakalika
pana ima mannana. Tasma tasam sada vijjamanam bhumim dassento suddhavase
atikkamitva akasanancayatananti adimaha. Tattha akasanancayatananti
tambhumika cattaro kusalavipakakiriya khandha. Te ca tatrupapannayeva datthabba
bhavaparicchedakatha ayanti katva. Esa nayo vinnanancayatanadisu. Atthayojana
pana catusupi etesu varesu abhibhuvare vuttanayeneva veditabba. Manamannana
cettha pajapativare vuttanayenapi yujjati.
                         Ditthsutavaradivannana
     [5] Evam bhumivisesadina bhedeneva vittharatopi mannanavatthum dassetva
idani sabbam mannanavatthubhutam sakkayapariyapannam tebhumikadhammabhedam ditthadihi
catuhi sanganhitva dassento dittham ditthatoti adimaha.
     Tattha ditthanti mamsacakkhunapi dittham. Dibbacakkhunapi dittham. Rupayatanassetam
adhivacanam. Tattha dittham mannatiti tihi mannanahi mannati. Katham? rupayatanam
subhasannaya sukhasannaya ca passanto tattha chandaragam janeti, tam assadeti
abhinandati. Vuttampi cetam bhagavata "itthirupe bhikkhave satta ratta giddha
gadhita mucchita ajjhopanna, te digharattam socanti itthirupavasanuga"ti. 1-
Evam dittham tanhamannanaya mannati. "iti me rupam siya anagatamaddhananti
va panettha nandim samannaneti, rupasampadam va akankhamano danam deti"ti
vittharo. Evampi dittham tanhamannanaya mannati. Attano pana parassa ca
rupasampattivipattim nissaya manam janeti. "iminaham seyyosmi"ti va
"sadisosmi"ti va "hinosmi"ti va 2- evam dittham manamannanaya mannati. Rupayatanam pana
niccam dhuvam sassatanti mannati, atta attaniyanti mannati, mangale amangalanti
mananti, evam dittham ditthimannanaya mannati. Evam dittham tihi mannanahi
mannati. Katham ditthasmim mannati? rupasmim attanam samanupassananayena mannanto
ditthasmim mannati. Yatha va thane thannam. 3- Evam rupasmim ragadayoti mannantopi
ditthasmim mannati. Ayamassa ditthimannana. Tasmimyeva panassa ditthimannanaya
mannite vatthusmim sineham mananca uppadayato tanhamanamannanapi veditabba.
Evam ditthasmim mannati. Sesam pathavivare vuttanayeneva veditabbam.
@Footnote: 1 an. pancaka. 22/55/77 nivaranavagga (sya)  2 cha.Ma., i. vati.  3 cha.Ma. dhane dhanne.
     Sutanti mamsasotenapi sutam, dibbasotenapi sutam, saddayatanassetam adhivacanam.
     Mutanti mutva munitva ca gahitam, ahacca upagantvati attho. Indriyanam
arammanananca annamannasamsilese vinnatanti vuttam hoti. Gandharasaphotthabbayatananam
etam adhivacanam.
     Vinnatanti manasa vinnatam, sesanam sattannam ayatanananca etam
adhivacanam dhammarammanassa va. Idha pana sakkayapariyapannameva labbhati. Vittharo
panettha ditthavare vuttanayena veditabbo.
                         Ekattavaradivannana
     [6] Evam sabbam sakkayabhedam ditthadihi catuhi dassetva idani tameva
samapannakavarena asamapannakavarena ca dvidha dassento ekattam nanattanti
adimaha.
     Ekattanti. Imina samapannakavaram dasseti. Nanattanti imina
asamapannakavaram. Tesam ayam vacanattho, ekabhavo ekattam. Nanabhavo nanattanti.
Yojana panettha samapannakavaram catuhi khandhehi asamapannakavaranca pancahi
khandhehi bhinditva "rupam attato samanupassati"ti adina sasananayena pathavivaradisu
vuttena ca atthakathanayena yathanurupam vimamsitva veditabba. Keci pana ekattanti
ekattanayam vadanti nanattanti nanattanayam. Apare "ekattasanni atta hoti
arogo parammarana, nanattasanni atta hoti"ti evam ditthabhinivesam. Tam sabbam
idhanadhippetatta 1- ayuttameva hoti.
     Evam sabbam sakkayam dvidha dassetva idani tameva ekadha sampinditva
dassento sabbam sabbatoti adimaha. Yojananayo panettha sabbam assadento
sabbam tanhamannanaya mannati. "maya ete satta nimmita"ti adina
nayena attana nimmitam mannanto sabbam manamannanaya mannati. "sabbam
@Footnote: 1 cha.Ma. idha nadhippetatta
Pubbe katakammahetu, sabbam issaranimmanahetu, sabbam ahetu appaccaya, sabbam
atthi, sabbam natthi"tiadina nayena mannanto sabbam ditthimannanaya mannatiti
veditabbo. Katham sabbasmim mannati?  idhekacco evamditthiko hoti "maha me
atta"ti. So sabbam lokasannivasantassokasabhavena parikappetva so kho
pana me ayam atta sabbasminti mannati, ayamassa ditthimannana. Tasmimyeva
panassa attani sineham tabbatthukanca manam uppadayato tanhamanamannanapi
veditabba. Sesam pathavivare vuttanayeneva veditabbam.
     Evam sabbam sakkayam ekattam dassetva idani aparenapi nayena tam ekadha
dassento nibbanam nibbanatoti adimaha. Tattha nibbananti "yato kho bho
ayam atta pancahi kamagunehi samappito samangibhuto paricareti, ettavata
kho bho ayam atta paramaditthadhammanibbanam patto hoti"tiadina nayena
pancadha agatam paramaditthadhammanibbanam veditabbam. Tattha nibbanam assadento
tanhamannanaya mannatiti veditabbo. Tena nibbanena 1- "ahamasmi
nibbanappatto"ti manam janento manamannanaya mannati. Anibbanamyeva samanam
tam nibbanato 2- nibbanam assadato ca ganhanto 2- ditthimannanaya mannatiti
veditabbo.
     Nibbanato pana annam attanam gahetva so kho pana me ayam atta
imasmim nibbaneti mannanto nibbanasmim mannati, ayamassa ditthimannana.
Tasmimyeva panassa attani sineham tabbatthukanca manam uppadayato
tanhamanamannanapi veditabba. Esa nayo nibbanato mannanayapi. Tatrapi hi
nibbanato annam attanam gahetva "idam nibbanam, ayam atta, so kho pana
me ayam atta ito nibbanato anno"ti mannanto nibbanato mannati,
ayamassa ditthimannana. Tasmimyeva panassa attani sineham tabbatthukanca manam
uppadayato tanhamanamannanapi veditabba. "aho sukham mama nibbanan"ti
mannanto pana nibbanam meti mannatiti veditabbo. Sesam vuttanayameva.
Ayampanettha anusangiti. 3-
@Footnote: 1 ka. manena.   2-2 cha.Ma. nibbanato niccadito ca ganhanto  3 cha.Ma., i. anugiti.
          Yadiso esa sakkayo            tatha nam avijanato
          puthujjanassa sakkaye              jayanti sabbamannana.
          Jeguccho bhiddarupoyam 1-           dukkho aparinayako
          tampaccanikato balo              ganham ganhati mannana.
          Subhato sukhato ceva               sakkayam anupassato
          salabhasseva aggimhi               hoti tanhaya mannana.
          Niccasannam adhitthaya               sampattim tassa passato
          guthani sava guthasmim 2-            hoti manena mannana.
          Atta attaniyoveti 3-           passato nam abuddhino
          adase viya bimbassa 4-          ditthiya hoti mannana.
          Mannanati ca nametam              sukhumam marabandhanam
          sithilam duppamuncanca                yena bandho 5- puthujjano.
          Bahum vipphandamanopi               sakkayannativattati
          samussitam dalhatthambham               sava saddalabandhano. 6-
          Seso sakkayamallino 7-          jatiya ca jaraya ca
          rogadihi ca dukkhehi              niccam hannati baliso. 8-
          Tam vo vadami bhaddam vo 9-         sakkayam anupassatha
          asatato asubhato                bhedatotha 10- anattato.
          Eso sabhavo hetassa 11-        passam evamimam budho
          pahaya mannana sabba             sabbadukkha pamuccatiti.
                Puthujjanavasena catuvisatipabba 12- pathamanayakatha
                             nitthita.
                        -----------------
@Footnote: 1 cha.Ma. bhiduro cayam   2 cha.Ma. guthadi viya guthasmim   3 cha.Ma. attaniyo meti
@4 cha.Ma. bondissa, Si. bandhassa.  5 cha.Ma., i. baddho, evamuparipi
@6 cha.Ma., i. gaddulabandhano.  7 cha.Ma., i. sa'so sakkayamalino  8 cha.Ma. balhaso.
@9 cha.Ma. bhaddante  10 cha.Ma. bhedato ca   11 Ma. so tassa.  12 Ma. catuvisatisabba.
                        Sekkhavaradutiyanayavannana
     [7] Evam bhagava pathaviadisu vatthusu sabbasakkayadhammamulabhutam puthujjanassa
pavattim dassetva idani tesveva vatthusu sekhassa pavattim dassento yopi
so bhikkhave bhikkhu sekhoti adimaha. Tattha yoti uddesavacanam. Soti niddesavacanam.
Pikaro sampindanattho ayampi dhammo aniyatoti adisu viya. Tena ca
arammanasabhagena puggalam sampindeti no puggalasabhagena, hetthato hi puggala
ditthivipanna, idha ditthisampanna, na tesam sabhagata atthi. Arammanam pana
hettha puggalanampi tatheva, imesampi tadevati. Tena vuttam "arammanasabhagena
puggalam sampindeti no puggalasabhagena"ti. Yopi soti imina pana sakalena
vacanena idani vattabbam sekham dassetiti veditabbo. Bhikkhave bhikkhuti idam
vuttanayameva.
     Sekhoti 1- kenatthena sekho? sekhadhammapatilabhato sekho. Vuttanhetam
"kittavata nu kho bhante sekho *- hotiti, idha bhikkhave bhikakhu sekhaya sammaditthiya
samannagato hoti .pe. Sekhena sammasamadhina samannagato hoti, ettavata
kho bhikkhu sekho hoti"ti. 2- Apica sikkhatitipi sekho. Vuttanhetam "sikkhatiti kho
bhikkhu tasma sekhoti vuccati, kinca sikkhati? adhisilampi sikkhati, adhicittampi
sikkhati, adhipannampi sikkhati, sikkhatiti kho bhikkhu tasma sekhoti vuccati"ti 3-
     yopi kalyanaputhujjano anulomapatipadaya paripurikari silasampanno indriyesu
guttadvaro bhojane mattannu jagariyanuyogamanuyutto pubbarattapararattam
bodhipakkhiyanam dhammanam bhavananuyogamanuyutto viharati "ajja va sve va annataram
samannaphalam adhigamissami"ti. Sopi vuccati sikkhatiti sekho. 4- Imasmim panatthe
pativedhappattova sekho adhippeto, no puthujjano.
@Footnote: 1 cha.Ma. sekkho. evamuparipi     *2 pali sekkho evamuparipi, sam.
@maha. 19/13/11 sekkhasutta  3 an. tika. 20/86/225 sekkhasutta   4 cha.Ma. sekkhoti
     Appattam manasam etenati appattamanaso. Manasanti ragopi cittampi
arahattampi. "antalikkhacaro paso, yvayancarati manaso"ti 1- ettha hi rago
manasam. "cittam mano manasan"ti 2- ettha cittam. "appattamanaso sekho, kalam
kayira janesuta"ti 3- ettha arahattam. Idhapi arahattameva adhippetam. Tena
appattarahattoti vuttam hoti.
     Anuttaranti settham, asadisanti attho. Catuhi yogehi khemam anupaddutanti 4-
yogakkhemam. Arahattameva adhippetam. Patthayamanoti dve patthana tanhapatthana
ca chandapatthana ca.
              "patthayamanassa hi jappitani,
               pavedhitam vapi pakappitesu"ti 5-
     ettha tanhapatthana.
         "../../bdpicture/chinnam papimato sotam          viddhastam vinalikatam
          pamujjabahula hotha           khemam patthetha 6- bhikkhavo"ti. 7-
     Ettha kattukamyata kusalacchandapatthana. Ayameva idhadhippeta. Tena
patthayamanoti tam yogakkhemam kattukamo 8- adhigantukamo tanninno tappono
tappabbharoti veditabbo. Viharatiti annam iriyapathadukkham annena iriyapathena
vicchinditva aparipatantam kayam harati. Athava "sabbe sankhara aniccati
adhimuccanto saddhaya viharati"ti adinapi niddesanayenettha attho datthabbo.
     Pathavim pathvito abhijanatiti pathavim pathavibhagena abhijanati, na puthujjano
viya sabbakaraviparitaya sannaya janati. 9- Apica kho abhivisitthena nanena
janati. Evam pathaviti etam pathavibhavam adhimuccantoyeva 10- nam aniccatipi
@Footnote: 1 vinaYu. maha. 4/33/28 marakatha, sam. saga. 15/151/135 manasasutta
@2 abhi. sangani. 34/63,65,68/32-3   3 sam. saga. 15/159/146 godhikasutta
@4 cha.Ma. ananuyuttanti   5 khu.su. 25/909/511 mahaviyuhasutta   6 cha.Ma. Si. pattattha
@7 Ma.mu. 12/352/315 culagopalasutta  8 cha.Ma., i. pattukamo.
@9 cha.Ma., i. sanjanati.  10 ka. pathaviti evam pathavibhagam amuncantoyeva....
Dukkhatipi anattatipi evam abhijanatiti vuttam hoti. Evanca nam abhinatva
pathavim mamanni. 1- Kim vuttam hoti. Mannatiti manni. Ayam pana manni ca na
manni ca na vattabboti. Etasmim hi atthe idam padam nipatetva vuttanti
veditabbam. Ko panettha adhippayoti. Vuccate puthujjano tava sabbamannananam
appahinatta mannatiti vutto. Khinasavo pahinatta na mannati. 2- Sekhassa pana
ditthimannana pahina, itarapi tanubhavam gata, tena so mannatitipi na
vattabbo puthujjano viya, na mannatitipi na vattabbo khinasavo viyati.
     Parinneyyam tassati sekhassa 3- tam mannanavatthu okkantaniyamatta
sambodhiparayanatta ca tihi parinnahi parinaneyyam, aparinneyyam aparinnatabbam
na hoti puthujanassa viya, nopi parinnatam khinasavassa viya. Sesam sabbattha
vuttanayameva.
                     Sekhavasena dutiyanayakatha nitthita.
                           ----------
                      Khinasavavaratatiyadinayavannana
     [8] Evam pathaviadisu vatthusu sekhassa pavattim dassetva idani khinasavassa
dassento yopi so bhikkhave bhikkhu arahanti adimaha.
     Tattha sopiti pisaddo sampindanattho. Tena idha ubhayasabhagatapi labbhati. 4-
Sekho hi khinasavena ariyapuggalatta sabhago, tena puggalasabhagata labbhati,
arammanasabhagata pana vuttanaya eva. Arahanti arakakileso, durakileso
pahinakilesoti attho. Vuttanhetam bhagavata "kathanca bhikkhave bhikkhu *- araham hoti?
arakassa honti papaka akusala dhamma sankilesika ponobbhavika sadara
dukkhavipaka ayatim jatijaramaraniya. Evam kho bhikkhave bhikkhu *- araham hoti"ti. 5-
@Footnote: 1 cha.Ma., i. ma manniti vuttam hoti.   2 cha.Ma. na mannatiti.
@3 cha.Ma. i. tassa sekkhassa.  4 cha.Ma. labbhatiti dasseti.
@5 Ma.mu. 12/434/381 mahaassapurasutta * pali. araha (sya)
Khinasavoti cattaro asava kamasavo bhavasavo ditthasavo avijjasavo,
ime cattaro asava arahato khina pahina samucchinna patippassaddha,
abhabbuppattika nanaggina daddha, tena vuccati khinasavoti.
     Vusitavati garusamvasepi ariyamaggasamvasepi dasasu ariyavasesupi vasi parivasi
vuttho parivuttho, so vutthavaso cinnacaranoti vusitava. Katakaraniyoti
puthujjanakalyanakam upadaya satta sekha catuhi maggehi karaniyam karonti nama,
khinasavassa sabbakaraniyani katani pariyositani, natthi tassa uttarim karaniyam
dukkhakkhayadhigamayati katakaraniyo. Vuttampi hetam:-
         "tassa samma vimuttassa     santacittassa bhikkhuno
          katassa paticayo natthi      karaniyam na vijjati"ti. 1-
     Ohitabharoti tayo bhara khandhabharo kilesabharo abhisankharabharo,
tassime tayo bhara ohita voropita nikkhitta patitati tena vuccati
ohitabharoti. Anuppattasadatthoti anuppatto sadattham, sakatthanti vuttam hoti.
Kakarassayam dakaro kato, sadatthoti ca arahattam veditabbam. Tanhi
attupanibandhanatthena attanam avijjamanatthena attano paramatthatthena ca attano attho
sakatthoti vuccati.
     Parikkhinabhavasamyojanoti bhavasamyojananiti dasa samyojanani kamaragasamyojanam
patighamanaditthivicikicchasilabbataparamasabhavaragaissamacchariyasamyojanam
avijjasamyojanam. Imani hi satte bhavesu samyojenti upanibandhanti, bhavabhavena 2-
samyojanti, tasma "bhavasamyojanani"ti vuccanti. Imani bhavasamyojanani arahato
parikkhinani pahinani nanaggina daddhani, tena vuccati "parikkhinabhavasamyojano"ti.
Sammadanna vimuttoti ettha sammadannati samma anna. Kim vuttam hoti:-
khandhanam khandhattham, ayatananam ayatanattham, dhatunam dhatvattham, dukkhassa pilanattham,
samudayassa pabhavattham, nirodhassa santattham, maggassa dassanattham, sabbe sankhara
@Footnote: 1 khu. thera. terasaka. 26/642/361 sonakolivisa...  2 cha.Ma., i. bhavam va bhavena.
Aniccati evamadibhedam samma yathabhutam annaya janitva tirayitva tulayitva
vibhavetva vibhutam katvati.
     Vimuttoti dve vimuttiyo cittassa ca vimutti nibbananca. Araha
sabbakilesehi vimuttacittatta cittavimuttiyapi vimutto. Nibbanam
adhimuttatta nibbanepi vimutto. Tena vuccati "sammadanna vimutto"ti.
Parinnatantassati arahato tam mannanavatthu tihi parinnahi parinnatam. Tasma so tam
vatthum na mannati, tam va mannanam na mannatiti vuttam hoti. Sesam vuttanayameva.
     Nibbanavare pana khaya ragassatiadayo tayo vara vutta. Te
pathavivaradisupi vittharetabba. Ayanhi parinnatavaro nibbanavarepi
vittharetabbo. Vittharentena ca parinnatantassati sabbapadehi yojetva puna
khaya ragassa vitaragattati yojetabbo. 1- Esa nayo itaresu. Desana pana
ekattha vuttam sabbattha vuttameva hotiti sankhitta.
     [9] Khaya ragassa vitaragattati ettha ca yasma bahirako kamesu
vitarago, na khaya ragassa vitarago. Araha pana khayaeva, tasma vuttam "khaya
ragassa vitaragatta"ti. Esa nayo dosamohesupi. Yatha ca "parinnatam tassati
vadami"ti vuttepi parinnatatta so tam vatthum tam va mannanam na mannatiti attho
hoti, evamidhapi vitaragatta so tam vatthum tam va mannanam na mannatiti datthabbo.
     [10] Ettha ca parinnatam tassati ayam varo maggabhavanaparipuridassanattham
vutto. Itare phalasacchikiriyaparipuridassanatthanti datthabba. Dvihi
va karanehi araha mannati vatthussa ca parinnatatta akusalamulananca
samucchinnatta. Tenassa parinnavarena vatthuparinnam 2- dipeti, itarehi
akusalamulasamucchedanti. Tattha pacchimesu tisu varesu ayam viseso veditabbo. Tisu
hi varesu rage adinavam disva dukkhanupassi viharanto appanihitavimokkhena
vimutto khaya ragassa vitarago hoti. Dose adinavam disva aniccanupassi
@Footnote: 1 cha.Ma. yojetabbam.   2 cha.Ma. tenassa parinnatavarena vatthuno vagthuparinnam dipeti
Viharanto animittavimokkhena vimutto khaya dosassa vitadoso hoti. Mohe
adinavam disva anattanupassi viharanto sunnatavimokkhena vimutto khaya
mohassa vitamoho hoti.
     Evam sante na eko tihi vimokkhehi vimuccatiti dve vara na
vattabba siyunti ce, tam na kasma? aniyamitatta. Aniyamena hi vuttam "yopi
so bhikkhave bhikkhu arahan"ti, na pana vuttam appanihitavimokkhena va vimutto,
itarena vati. Tasma yam arahato yujjati, tam sabbam vattabbamevati.
     [11] Avisesena va yo koci araha samanepi 1- ragadikhaye
viparinamadukkhassa parinnatatta khaya ragassa vitaragoti vuccati, dukkhadukkhassa
parinnatatta khaya dosassa vitadosoti. Sankharadukkhassa parinnatatta khaya
mohassa vitamohoti. Ittharammanassa va parinnatatta khaya ragassa vitarago.
Anittharammanassa parinnatatta khaya dosassa vitadoso. Majjhattarammanassa
parinnatatta khaya mohassa vitamoho. Sukhaya va vedanaya raganusayassa
samucchinnatta khaya ragassa vitarago. Itarasu patighamohanusayanam samucchinnatta
vitadoso vitamoho cati tasma tam visesam dassento aha "khaya ragassa
vitaragatta .pe. Khaya mohassa vitamohatta"ti.
                  Khinasavavasena tatiyacatutthapancamachatthanayakatha
                             nitthita.
                        ----------------
                       Tathagatavarasattamanayavannana
     [12] Evam pathaviadisu vatthusu khinasavassa pavattim dassetva idani
attano pavattim dassento tathagatopi bhikkhaveti adimaha.
@Footnote: 1 Si. samanopi.
     Tathagatoti atthahi karanehi bhagava tathagato 1- tatha agatoti tathagato,
tatha gatoti tathagato, tathalakkhanam agatoti tathagato, tathadhamme yathavato
abhisambuddhoti tathagato, tathadassitaya tathagato, tathavaditaya tathagato, tathakaritaya
tathagato, abhibhavatthena tathagatoti.
     Katham bhagava tatha agatoti tathagato. Yatha sabbalokahitaya ussukkamapanna
purimaka sammasambuddha agata, yatha hi vipassi bhagava agato, yatha sikhi
bhagava, yatha vessabhu bhagava, yatha kakkusandho 2- bhagava, yatha konagamano
bhagava, yatha kassapo bhagava agatoti. Kim vuttam hoti. Yena abhiniharena ete
bhagavanto agata, teneva amhakampi bhagava agato.
     Athava yatha vipassi bhagava .pe. Yatha kassapo bhagava danaparamim
puretva silanekkhammapannaviriyakhantisaccaadhitthanamettaupekkhaparamim puretva
ima dasa paramiyo dasa upaparamiyo dasa paramatthaparamiyoti samatimsaparamiyo
puretva angapariccagam nayanadhanarajjaputtadarapariccaganti 3- ime panca
mahapariccage pariccajitva pubbayogapubbacariyadhammakkhananatatthacariyadayo puretva
buddhacariyaya kotim patva agato, tatha amhakampi bhagava agato.
     Yatha ca vipassi bhagava .pe. Kassapo bhagava cattaro satipatthane
sammappadhane iddhipade pancindriyani panca balani satta bojjhange ariyam
atthangikam maggam bhavetva bruhetva agato, tatha bhagavapi agato. 4-
              Yatheva lokamhi vipassiadayo
              sabbannubhavam munayo idhagata
              tatha ayam sakyamunipi agato
              tathagato vuccati tena cakkhumati.
@Footnote: 1 cha.Ma. tathagatoti vuccati.   2 cha.Ma. kakusandho   3 pancime mahapariccaga
@katthaci evam  agata angadhanaputtadarajivitapariccagati, tikayampana
@anganayanadhanarajjaputtadarapariccagati. 4 cha.Ma.,i. tatha amhakam bhagavapi
@agatoti tathagato
Evam tatha agatoti tathagato. (1)
     Katham tatha gatoti tathagato. Yatha sampatijato vipassi bhagava gato .pe.
Kassapo bhagava gato. Kathanca so gato, so hi sampatijatova samehi padehi
pathaviyam patitthaya uttarabhimukho sattapadavitiharena gato. Yathaha:- sampatijato
ananda bodhisatto samehi padehi patitthahitva uttarenabhimukho sattapadavitiharena
gacchati setamhi chatte anudhariyamane, sabbava disa anuviloketi,
asabhinca vacam bhasati "aggohamasmi lokassa, jetthohamasmi lokassa, setthohamasmi
lokassa, ayamantima jati, natthidani punabbhavo"ti. 1-
     Tancassa gamanam tatham ahosi avitatham anekesam visesadhigamanam
pubbanimittabhavena. Yanhi so sampatijatova samehi padehi patitthahi, idamassa
caturiddhipadapatilabhassa pubbanimittam. Uttarabhimukhabhavo pana sabbalokuttarabhavassa
pubbanimittam. Sattapadavitiharo sattabojjhangaratanapatilabhassa. "suvannadanda
vitipatanti camara" 2- ettha vuttacamarukkhepo pana sabbatitthiyanimmathanassa.
Setacchattadharanam arahattavimuttivaravimalasetacchattapatilabhassa. Sabbadisasu vilokanam
sabbannutanavaranananapatilabhassa.  asabhivacabhasanam appativattiyavaradhammacakkap-
pavattanassa pubbanimittam. Tatha ayam bhagavapi gato. Tancassa gamanam tatham ahosi
avitatham tesanneva visesadhigamanam pubbanimittabhavena. Tenahu porana:-
              "muhuttajatova gavampati yatha
               samehi padehi phusi vasundharam
               so vikkami satta padani gotamo
               setanca chattam anudharayum maru.
               Gantvana so satta padani gotamo
               disa vilokesi sama samantato
               atthangupetam giramabbhudirayi
               siho yatha pabbatamuddhanitthito"ti.
@Footnote: 1 Ma. upari. 14/207/173 acchariyabbhutadhammasutta  2 khu. su. 25/693/470 nalakasutta
Evam tatha gatoti tathagato.
     Athava "yatha vipassi bhagava .pe. Yatha kassapo bhagava, ayampi bhagava
tatheva nekkhammena kamacchandam pahaya gato. Abyapadena byapadam alokasannaya
thinamiddham avikkhepena uddhaccakukkuccam dhammavavatthanena vicikiccham pahaya gato,
nanena avijjam padaletva gato, pamujjena aratim vinodetva pathamajjhanena
nivaranakavatam ugghatetva dutiyajjhanena vitakkavicaradhumam upasametva tatiyajjhanena
pitim virajetva catutthajjhanena sukhadukkham pahaya akasanancayatanasamapattiya
rupasannapatighasannananattasannayo samatikkamitva vinnanancayatanasamapattiya
akasanancayatanasannam akincannayatanasamapattiya vinnanancayatanasannam
nevasannanasannayatanasamapattiya akincannayatanasannam samatikkamitva gato.
     Aniccanupassanaya niccasannam pahaya, dukkhanupassanaya sukhasannam,
anattanupassanaya attasannam, nibbidanupassanaya nandim, viraganupassanaya
ragam, nirodhanupassanaya samudayam, upasamanupassanaya adanam, khayanupassanaya
ghanasannam, vayanupassanaya ayuhanam, viparinamanupassanaya dhuvasannam,
animittanupassanaya nimittasannam, appanihitanupassanaya panidhim, sunnatanupassanaya
abhinivesam, adhipannadhammavipassanaya saradanabhinivesam, yathabhutananadassanena
sammohabhinivesam, adinavanupassanaya alayabhinivesam, patisankhanupassanaya
appatisankham, vivattanupassanaya samyogabhinivesam, sotapattimaggena ditthekatthe
kilese bhanjitva, sakadagamimaggena olarike kilese pahaya, anagamimaggena
anusahagate kilese samugghatetva, arahattamaggena sabbakilese samucchinditva
gato. Evampi tatha gatoti tathagato. (2)
     Katham tathalakkhanam agatoti tathagato. Pathavidhatuya kakkhalattalakkhanam tatham
avitatham. Apodhatuya paggharanalakkhanam. Tejodhatuya unhalakkhanam. Vayodhatuya
vitthambhanalakkhanam. Akasadhatuya asamphutthalakkhanam, vinnanadhatuya vijananalakkhanam.
     Rupassa ruppanalakkhanam. Vedanaya vedayitalakkhanam. Sannaya sanjananalakkhanam.
Sankharanam abhisankharanalakkhanam. Vinnanassa vijananalakkhanam.
     Vitakkassa abhiniropanalakkhanam. Vicarassa anumajjanalakkhanam. Pitiya pharanalakkhanam.
Sukhassa satalakkhanam. Cittekaggataya avikkhepalakkhanam. Phassassa phusanalakkhanam.
     Saddhindriyassa adhimokkhalakkhanam. Viriyindriyassa paggahalakkhanam.
Satindriyassa upatthanalakkhanam. Samadhindriyassa avikkhepalakkhanam. Pannindriyassa
pajananalakkhanam.
     Saddhabalassa assaddhiye akampiyalakkhanam. Viriyabalassa kosajje. Satibalassa
mutthasacce. Samadhibalassa uddhacce. Pannabalassa avijjaya akampiyalakkhanam.
     Satisambojjhangassa upatthanalakkhanam. Dhammavicayasambojjhangassa
pavicayalakkhanam. Viriyasambojjhangassa paggahalakkhanam. Pitisambojjhangassa pharanalakkhanam.
Passaddhisambojjhangassa upasamalakkhanam. Samadhisambojjhangassa avikkhepalakkhanam.
Upekkhasambojjhangassa patisankhanalakkhanam.
     Sammaditthiya dassanalakkhanam. Sammasankappassa abhiniropanalakkhanam.
Sammavacaya pariggahalakkhanam. Sammakammantassa samutthanalakkhanam. Sammaajivassa
vodanalakkhanam. Sammavayamassa paggahalakkhanam. Sammasatiya upatthanalakkhanam.
Sammasamadhissa avikkhepalakkhanam.
     Avijjaya ananalakkhanam. Sankharanam cetanalakkhanam. Vinnanassa
vijananalakkhanam. Namassa namanalakkhanam. Rupassa ruppanalakkhanam. Salayatanassa
ayatanalakkhanam. Phassassa phusanalakkhanam. Vedanaya vedayitalakkhanam. Tanhaya
hetulakkhanam. Upadanassa gahanalakkhanam. Bhavassa ayuhanalakkhanam. Jatiya
nibbattilakkhanam. Jaraya jiranalakkhanam. Maranassa cutilakkhanam.
     Dhatunam sunnatalakkhanam. Ayatananam ayatanalakkhanam. Satipatthananam
upatthanalakkhanam. Sammappadhananam padahanalakkhanam. Iddhipadanam ijjhanalakkhanam.
Indriyanam adhipatilakkhanam. Balanam akampiyalakkhanam. Bojjhanganam niyyanalakkhanam.
Maggassa hetulakkhanam.
     Saccanam tathalakkhanam. Samathassa avikkhepalakkhanam. Vipassanaya anupassanalakkhanam.
Samathavipassananam ekarasalakkhanam. Yuganandhanam 1- anativattanalakkhanam.
     Silavisuddhiya samvaralakkhanam. Cittavisuddhiya avikkhepalakkhanam. Ditthivisuddhiya
dassanalakkhanam.
     Khaye nanassa samucchedalakkhanam. Anuppade nanassa passaddhilakkhanam.
Chandassa mulalakkhanam. Manasikarassa samutthanalakkhanam. Phassassa samodhanalakkhanam.
Vedanaya samosaranalakkhanam. Samadhissa pamukhalakkhanam satiya adhipateyyalakkhanam.
Pannaya tatuttarilakkhanam. Vimuttiya saralakkhanam. Amatogadhassa nibbanassa
pariyosanalakkhanam tatham avittham. Evam tathalakkhanam nanagatiya agato avirujjhitva
patto anuppattoti tathagato. Evam tathalakkhanam agatoti tathagato. (3)
     Katham tathadhamme yathavato abhisambuddhoti tathagato. Tathadhamma nama
cattari ariyasaccani. Yathaha:- "cattarimani bhikkhave tathani avitathani
anannathani, katamani cattari? `idam dukkhan'ti bhikkhave tathametam avitathametam
anannathametan"ti 2- vittharo. Tani ca bhagava abhisambuddho, tasma tathanam
abhisambuddhatta tathagatoti vuccati. Abhisambodhattho hi ettha gatasaddo. Apica
jaramaranassa jatippaccayasambhutasamudagatattho tatho avitatho anannatho .pe.
Sankharanam avijjapaccayasambhutasamudagatattho tatho avitatho anannatho. Tatha
avijjaya sankharanam paccayattho. Sankharanam vinnanassa paccayattho .pe.
Jatiya jaramaranassa paccayattho tatho avitatho anannatho. Tam sabbam bhagava
abhisambuddho, tasmapi tathanam dhammanam abhisambuddhatta. Tathagatoti vuccati. Evam
tathadhamme yathavato abhisambuddhoti tathagato. (4)
@Footnote: 1 cha.Ma. yuganaddhanam        2 sam. maha. 19/1090/375 tathasutta
     Katham tathadassitaya tathagato. Bhagava yam sadevake loke .p. Sadevamanussaya
aparimanasu lokadhatusu aparimananam sattanam cakkhudvare apatham agacchantam
ruparammanam nama atthi. Tam sabbakarato janati passati. Evam janata ca
passata ca tena tam itthanitthadivasena va ditthasutamutavinnatesu labbhamanakapadavasena
va "katamam tam rupam rupayatanam? yam rupam catunnam mahabhutanam upadaya
vannanibham *- sanidassanam sappatigham nilam pitakan"ti 1- adina nayena anekehi
namehi terasahi varehi dvepannasaya nayehi vibhajjamanam tathameva hoti,
vitatham natthi. Esa nayo sotadvaradisupi apathamagacchantesu saddadisu. Vuttam
hetam bhagavata "yam bhikkhave sadevakassa lokassa .pe. Sadevamanussaya dittham
sutam mutam vinnatam pattam pariyesitam anuvicaritam manasa, tamaham janami, tamaham
abhinnasim, **- tam tathagatassa viditam, tam tathagate 2- na upatthasi"ti. 3- Evam
tathadassitaya tathagato. Tattha tathadassiatthe tathagatoti padasambhavo veditabbo. (5)
     Katham tathavaditaya tathagato. Yam rattim bhagava bodhimande aparajitapallanke
nisinno tinnam maranam matthakam madditva anuttaram sammasambodhim abhisambuddho,
yanca rattim yamakasalanam antare anupadisesaya nibbanadhatuya parinibbayi,
etthantare pancacattalisavassaparimane kale pathamabodhiyapi majjhimabodhiyapi
pacchimabodhiyapi yam bhagavata bhasitam suttam geyyam .pe. Vedallam, tam sabbam atthato ca
byanjanato ca anupavajjam anunamanadhikam sabbakaraparipunnam ragamadanimmadanam
dosamohamadanimmadanam, natthi tattha valaggamattampi avakkhalitam, sabbantam ekamuddikaya
lancitam viya ekanaliya mitam viya ekatulaya tulitam viya ca tathameva hoti avitatam. Tenaha
"yanceva rattim tathagato anuttaram sammasambodhim abhisambujjhati, yanca rattim
anupadisesaya nibbanadhatuya parinibbayati, etasmim antare bhasati lapati
niddisati, sabbantam tatheva hoti na annatha, tasma `tathagato'ti vuccati"ti. 4-
Gadaattho hi ettha gatasaddo. Evam tathavaditaya tathagato. Apica agadanamagado,
@Footnote: 1 abhi. sangani. 34/616 adi/188 rupakanda * pali. vannanibha  2 cha.Ma. i. tathagato
@3 an. catukka. 21/24/29 kalakaramasutta ** pali. abbhannasim
@4 an. catukka. 21/23/28  lokasutta
Vacananti attho. Tatha 1- aviparito agado assati dakarassa takaram katva
tathagatoti evam cetasmim atthe padasiddhi veditabba. (6)
     Katham tathakaritaya tathagato. Bhagavato hi vacaya kayo anulometi
kayassapi vaca. Tasma yathavadi tathakari, yathakari tathavadi ca hoti.
Evambhutassa cassa yatha vaca, kayopi tatha gatoti 2- attho. Yatha ca kayo
vacapi tatha gatati 3- tathagato. Tenaha "yathavadi bhikkhave tathagato tathakari,
yathakari tathavadi, iti yathavadi tathakari, yathakari tathavadi, tasma `tathagato'ti
vuccati"ti. 4- Evam tathakaritaya tathagato. (7)
     Katham abhibhavatthena tathagato. Upari bhavaggam hettha avicipariyantam katva
tiriyam aparimanasu lokadhatusu sabbasatte abhibhavati silenapi samadhinapi pannayapi
vimuttiyapi vimuttinanadassanenapi, na tassa tula va pamanam va atthi,
atulo appameyyo anuttaro rajaraja devadevo sakkanam atisakko brahmanam
atibrahma. Tenaha "sadevake bhikkhave loke .pe. Sadevamanussaya tathagato
abhibhu anabhibhuto annadatthudaso vasavatti, tasma `tathagato'ti vuccati"ti. 5-
     Tatrevam padasiddhi veditabba. Agado viya agado. Ko panesa?
desanavilaso ceva punnamayo 6- ca. Tena hesa mahanubhavo bhisakko dibbagadena
sappe viya sabbaparappavadino sadevakanca lokam abhibhavati. Iti sabbalokabhibhavane
tatho aviparito desanavilasamayo ceva punnamayo 6- ca agado assati dakarassa
takaram katva tathagatoti veditabbo. Evam abhibhavanatthena tathagato. (8)
     Apica tathaya gatotipi tathagato, tatham gatotipi tathagato. Gatoti avagato
atito patto patipannoti attho. Tattha sakalam lokam tiranaparinnaya tathaya
gato avagatoti tathagato. Lokasamudayam pahanaparinnaya tathaya gato atitoti
@Footnote: 1 cha.Ma., i. tatho  2 cha.Ma., i. tatha gato pavattoti   3 cha.Ma., i. tatha gata pavattati.
@4 an. catukka. 21/23/28    5 an. catukka. 21/23/28 lokasutta
@6-6 katthaci punanussayotipi dissati, tam pununamayo yatha danamayam iti tikaya na sameti.
Tathagato. Lokanirodham sacchikiriyaya tathaya gato pattoti tathato. Lokanirodhagaminim
patipadam tatham gato patipannoti tathagato. Tena yam vuttam bhagavata "loko bhikkhave
tathagatena abhisambuddho, lokasma tathagato visamyutto, lokasamudayo bhikkhave
tathagatena abhisambuddho, lokasamudayo tathagatassa pahino, lokanirodho bhikkhave
tathagatena abhisambuddho, lokanirodho tathagatassa sacchikato, lokanirodhagamini
patipada bhikkhave tathagatena abhisambuddha, lokanirodhagamini patipada tathagatassa
bhavita, yam bhikkhave sadevakassa lokassa .pe. Sabbantam tathagatena abhisambuddham,
tasma `tathagato'ti vuccati"ti. 1- Tassa evampi attho veditabbo. Idampi ca
tathagatassa tathagatabhavadipane mukhamattakameva. Sabbakarena pana tathagatova
tathagatassa tathagatabhavam vanneyya.
     Araham sammasambuddhoti padadvaye pana arakatta arinam arananca
hatatta paccayadinanca arahatta papakarane rahabhavati imehi tava karanehi
arahanti veditabbo.
     Samma samanca sabbadhammanam buddhatta pana sammasambuddhoti ayamettha
sankhepo, vittharato panetam padadvayam visuddhimagge buddhanussativannanayam
pakasitam.
     Parinnatantam tathagatassati ettha pana etam mannanavatthu parinnatam
tathagatassatipi attho veditabbo. Parinnatantam nama parinnatavaram parinatavasanam
anavasesato parinnatanti vuttam hoti. Buddhananhi savakehi saddhim kincapi
tena tena maggena kilesappahane viseso natthi, parinnaya pana atthi. Savaka
hi catunnam dhatunam ekadesameva sammasitva nibbanam papunanti, buddhanam pana
anuppamanampi sankharagatam nanena aditthamatulitam atiritamasacchikatam natthi.
@Footnote: 1 an. catukka. 21/23/27-8 lokasutta.
                       Tathagatavaraatthamanayavannana
     [13] Yo 1- cayam nibbanavaro nandi dukkhassa mulanti adivaro
vutto pathavivaradisupi vittharetabbo. 1- 2- Ayam parinnatavaro vittharentena ca
parinnatantam tathagatassati sabbapadehi yojetabbo puna nandi dukkhassa
mulanti adi yojetabbam. Desana pana ettha vatthu sabbattha vuttameva hotiti
sankhitta. 2- Nandi 3- dukkhassa mulanti adisu ca nanditi purima tanha.
Dukkhanti pancakkhandha. Mulanti adi. Iti viditvati tam purimabhavanandim "imassa
dukkhassa mulan"ti evam janitva. Bhavati kammabhavato. Jatiti vipakakhandha. Te hi
yasma jayanti, tasma "jati"ti vutta. Jatisisena va ayam desana. Evampi "iti
viditva"ti imina yojetabbam. Ayanhi ettha attho "kammabhavato upapattibhavo
hotiti evanca janitva"ti. Bhutassati sattassa. Jaramarananti jaramarananca.
Evam vuttam hoti:- tena upapattibhavena bhutassa sattassa khandhanam jaramaranam
hotiti evanca janitvati.
     Ettavata yam bodhirukkhamule aparajitapallankena nisinno sammasitva
sabbannutam patto, tassa paticcasamuppadassa pativedha mannananam abhavakaranam
dassento catusankhepantisandhim tiyaddham visatakaram tameva paticcasamuppadam dasseti.
     Katham pana ettavata esa sabbo dassito hotiti. Ettha hi nanditi
ayameko sankhePo. Dukkhassati vacanato dukkham dutiyo, bhava jatiti vacanato
bhavo tatiyo, jatijaramaranam catuttho. Evam ettavata cattaro sankhepa
veditabba, kotthasati attho. Tanhadukkhanam pana antaram eko sandhi,
dukkhassa ca bhavassa ca antaram dutiyo, bhavassa ca jatiya ca antaram tatiyo,
evam catunnam angulinam antarasadisa catusankhepantara tayo sandhi veditabba.
@Footnote: 1-1 cha.Ma., i. yo cayam .pe. vittharetabboti patha na dissanti.
@2-2 cha.Ma., i. ayam parinnatavaro .pe. sankhittati ime patha na dissanti.
@3 cha.Ma. i. nandi
     Tattha nanditi atito addha, jatijaramaranam anagato addha, dukkhanca
bhavo ca paccuppanano addhati evam tayo addha veditabba. Atite pana
pancasu akaresu nandivacanena tanha eka agata, taya anagatayapi
avijjasankharaupadanabhava paccayalakkhanena gahitava honti. Jatijaramaranavacanena
pana yesam khandhanam tam jatijaramaranam, te vutta evati katva ayatim
vinnananamarupasalayatanaphassavedana gahitava honti.
     Evameva tesu 1- "purimakammabhavasmim moho avijja ayuhana sankhara
nikanti tanha upagamanamupadanam cetana bhavo itime panca dhamma purimakammabhavasmim
idha patisandhiya paccaya, idha patisandhivinnanam okkanti namarupam pasado
ayatanam phuttho phasso vedayitam vedana itime panca dhamma idhupapattibhavasmim
purekatassa kammassa paccaya, idha pana paripakkatta ayatananam moho avijja
ayuhana sankhara nikanti tanha upagamanamupadanam cetana bhavo itime
panca idha kammabhavasmim ayatim patisandhiya paccaya, ayatim patisandhivinnanam
okkanti namarupam pasado ayatanam phuttho phasso vedayitam vedana itime
panca dhamma ayatim upapattibhavasmim idha katassa kammassa paccaya"ti evam
nidditthalakkhana visati akara idha veditabba. Evam "nandi dukkhassa mulanti
iti viditva bhava jati, bhutassa jaramaranan"ti ettavata esa sabbopi
catusankhepo tisandhi tiyaddho visatakaro paticcasamuppado dassito hotiti
veditabbo.
     Idani tasma tiha bhikkhave .pe. Abhisambuddhoti vadamiti ettha
anupubbapadavannanam katva padayojanaya atthanigamanam karissama. Tasma tihati
tasma icceva vuttam hoti. Tikarahakara nipata. Sabbasoti anavasesavacanametam.
Tanhananti nanditi evam vuttanam sabbatanhanam. Khayati lokuttaramaggena
accantakkhaya. Viragadini khayavevacananeva. Ya hi tanha khina, virattapi
@Footnote: 1 cha.Ma. evamete.
Ta 1- bhavanti niruddhapi ca cattapi patinissatthapi. Khayati va catumaggakicca-
sadharanametam. Tato pathamamaggena viraga, dutiyena nirodha, tatiyena caga,
catutthena patinissaggati yojetabbam. Yahi va tanhahi pathavim pathavito sanjaneyya,
tasam khaya. Yahi pathavim manneyya, tasam viraga. Yahi pathavim manneyya, tasam
nirodha. Yahi pathavito manneyya, tasam caga. Yahi pathavi meti manneyya,
tasam patinissagga. Yahi va pathavim manneyya, tasam khaya .pe. Yahi pathavim
abhinandeyya, tasam patinissaggati evamettha yojana katabba, na kinci
virujjhati.
     Anuttaranti uttaravirahitam sabbasettham. Sammasambodhinti samma samanca
bodhim. Athava pasattham sundaranca bodhim. Bodhiti rukkhopi maggopi sabbannutananampi
nibbanampi. "bodhirukkhamule pathamabhisambuddho"ti 2- ca "antara ca bodhim antara ca
gayan"ti 3- ca agatatthanesu hi rukkho bodhiti vuccati. "catumaggesu nanan"ti 4-
agatatthane maggo. "pappoti bodhim varabhuri medhaso"ti 5- agatatthane
sabbannutananam. "patvana bodhim amatam asankhatan"ti agatatthane nibbanam.
Idha pana bhagavato arahattamaggananam adhippetam. Apare sabbannutananantipi
vadanti.
     Savakanam arahattamaggo anuttara bodhi hoti na hotiti. Na hoti.
Kasma? asabbagunadayakatta. Tesanhi kassaci arahattamaggo arahattaphalameva
Deti, kassaci tisso vijja, kassaci cha abhinna, kassaci catasso patisambhida,
kassaci savakaparaminanam. Paccekabuddhanampi paccekabodhinanameva deti. Buddhanam
pana sabbagunasampattim deti abhiseko viya ranno sabbalokissariyabhavam. Tasma
annassa kassacipi anuttara bodhi na hoti.
@Footnote: 1 Ma. ta viratta khepita  2 vinaYu. maha. 4/1/1 bodhikatha, khu.u. 24/1/93
@pathamabodhisutta.   3 vinaYu. maha. 4/11/11 pancavaggiyakatha, Ma.mu. 12/285/246
@4 khu. cula. 30/667/321 khaggavisanasuttaniddesa (saya)
@5 di. pati. 11/217/137 lakkhanasutta
     Abhisambuddhoti abhinnasi pativijjhi patto adhigatoti vuttam hoti. Iti
vadamiti iti vadami acikkhami desemi pannapemi patthapemi vivarami vibhajami
uttanikaromiti. Tatrayam yojana:- tathagatopi bhikkhave .pe. Pathavim na
mannati .pe. Pathavim nabhinandati. Tam kissa hetu? nandi dukkhassa mulam, bhava
jati, bhutassa jaramarananti iti viditvati. Tattha iti viditvati itikaro
karanattho. Tena imassa paticcasamuppadassa viditatta patividitattati vuttam
hoti. Kinci bhiyyo:- yasma evamimam paticcasamuppadam viditva tathagatassa sa
nanditi vuttatanha sabbappakarapi pahina, tasanca tathagato sabbaso
tanhanam khaya .pe. Anuttaram sammasambodhim abhisambuddho. Tasma pathavim na
mannati .pe. Pathavim nabhinandatiti vadamiti evam abhisambuddhatta na mannati
nabhinandatiti vadamiti vuttam hoti.
     Athava yasma "nandi dukkhassa mulan"ti adina nayena paticcasamuppadam
viditva sabbaso tanhanam khayam gato, 1- tasma tiha bhikkhave tathagato sabbaso
tanhanam khaya .pe. Abhisambuddhoti vadami. So evam abhisambuddhatta pathavim
na mannati .pe. Nabhinandatiti. Yattha yattha hi yasmati avatva tasmati
vuccati, tattha tattha yasmati anetva yojetabbam, ayam sasanayutti. Esa
nayo sabbattha.
     Idamavoca bhagavati idam nidanavasanato pabhuti yava abhisambuddhoti
vadamiti sakalasuttantam bhagava paresam pannaya alabbhaneyyapatittham paramagambhiram
sabbannutananam dassento ekena puthujjanavarena ekena sekhavarena catuhi
khinasavavarehi dvihi tathagatavarehiti atthahi mahavarehi ekamekasminca 2- vare
pathaviadihi catuvisatiya antaravarehi ca patimandetva dvebhanavaraparimanaya
pariyattiya 3- avoca.
     Evam vicitranayadesanavilasayuttanca panetam suttam karavikarudamanjuna
kannasukhena panditajanahadayanam amatabhisekasadisena brahmassarena bhasamanassapi.
@Footnote: 1 cha.Ma. tanha ayam gata.  2 "ekekasmim"iti padam yuttataram.  3 cha.Ma., i. tantiya.
Na te bhikkhu bhagavato bhasitam abhinandunti te pancasata bhikkhu idam bhagavato
vacanam nanumodimsu. Kasma? annanakena. Te kira imassa suttassa attham na
janimsu, tasma nabhinandimsu. Tesanhi tasmim samaye evam vicitranayadesanavilasayuttampi
etam suttam ghanaputhulena dussapatena mukhe baddham katva purato thapitamanunnabhojanam
viya ahosi.
     Nanu ca bhagava attana desitam dhammam param napetum cattari asankheyyani
paramiyo puretva sabbannutam patto. So kasma yatha te na jananti, tatha
desesiti. Vuttamidam imassa suttassa nikkhepavicaranaya evam manabhanjanattham
sabbadhammamulapariyayanti desanam arabhiti. Tasma nayidha puna vattabbamatthi. Evam
manabhanjanattham desitanca panetam suttam sutva te bhikkhu tamyeva kira pathavim ditthigatiko
sanjanati sekhopi arahapi tathagatopi abhijanati kim nama idam kathannamidanti
cintenta pubbe mayam bhagavata kathitam yankinci khippameva ajanama idani
panimassa mulapariyayassa antam va kotim va na janama na passama, aho
buddha nama appameyya atulati uddhatadatha viya sappa nimmada hutva
buddhupatthananca dhammassavananca sakkaccam agamamsu.
     Tena kho pana samayena bhikkhu dhammasabhayam sannisinna imam katham
samutthapesum "aho buddhanam anubhavo, te nama brahmanapabbajita
tathamanamadamatta bhagavato mulapariyayadesanaya nihatamana kata"ti. Ayanca etarahi
tesam bhikkhunam antarakatha vippakata. Atha bhagava gandhakutiya nikkhamitva tamkhananurupena
patihariyena dhammasabhayam pannattapavarabuddhasane nisiditva te bhikkhu aha "kaya
nuttha bhikkhave antarakathaya 1- sannisinna"ti. Te tamattham bhagavato arocesum. Bhagava
etadavoca "na bhikkhave idaneva pubbepi aham ime evam manapaggahitasire vicarante
nihatamane akasin"ti. Tato imissa atthuppattiya idam atitam anesi.
     Bhutapubbam bhikkhave annataro disapamokkho brahmano baranasiyam pativasati
tinnam vedanam paragu sanighanduketbhanam sakkharappabhedanam itihasappancamanam
@Footnote: 1 cha.Ma. etarahi kathaya (paliya samsandetabbam)
Veyyakaranalokayatamahapurisalakkhanesu anavayo, so pancamattani manavakasatani
mante vacesi. Pandita manavaka bahunca ganhanti lahunca, suttha ca
upadharenti, gahitanca tesam na vinassati. Sopi brahmano acariyamutthim akatva ghate
udakam asincanto viya sabbampi sippam uggahapetva te manavake etadavoca
"ettakamidam sippam ditthadhammasamparayahitan"ti. Te manavaka "yam amhakam
acariyo janati, mayampi tam janama, mayampidani acariya eva"ti manamuppadetva
tato pabhuti acariye agarava nikkhittavatta viharimsu. Acariyo natva "karissami
tesam mananiggahan"ti cintesi. So ekadivasam upatthanamagantva vanditva
nisinne te manavake aha "tata vo panham pucchissami, kaccittha samattha
kathetun"ti. Te "pucchathacariya pucchathacariya"ti sahasa ahamsu, yathatam sutamadamatta.
Acariyo aha:-
              "kalo ghasati bhutani          sabbaneva sahattana
               yo ca kalaghaso bhuto        sa bhutapacanim paci"ti. 1-
Visajjetha tata imam panhanti.
     Te cintetva 2- ajanamana tunhi ahesum. Acariyo aha "alam tata
gacchathajja, sve katheyyatha"ti uyyojesi. Te dasapi visatipi sampindita hutva
na tassa panhassa adim na antamaddasamsu. Agantva ca acariyassa arocesum
"nayimassa panhassa atthamajanama"ti. Acariyo tesam niggahatthaya imam
gathamabhasi:-
              "bahuni narasisani          lomasani brahani ca
               givasu patimukkani        kocidevettha kannava"ti. 3-
     Gathayattho bahuni naranam sisani dissanti sabbani ca tani lomasani
sabbani mahantani givayameva thapitani, na talaphalam viya hatthena gahitani natthi
tesam imehi nanakaranam. Ettha pana kocideva kannavati attanam sandhayaha.
@Footnote: 1 khu.ja. duka. 27/340/95 mulapariyayajataka (saya)   2 cha.Ma. cintenta.
@3 khu. ja. duka. 27/341/95 (saya)
Kannavati pannava. Kannacchiddam pana kassaci natthi, tam sutva te manavaka
mankubhuta pattakkhandha adhomukha anguliya bhumim vilekhenta tunhi ahesum.
     Atha nesam sahirikabhavam passitva acariyo "ugganhatha tata panhan"ti
panham visajjesi. Kaloti purebhattakalopi pacchabhattakalopiti evamadi. Bhutaniti
sattadhivacanametam. Kalo bhutanam na cammamamsadini khadati. Apica kho tesam
ayuvannabalani khepento yobbannam maddanto arogyam vinasento ghasati
khadatiti vuccati. Sabbaneva sahattanati evam ghasanto ca na kinci vajjeti
sabbaneva ghasati na kevalanca bhutaniyeva, apica kho sahattana attanam ghasati.
Purebhattakalo pacchabhattakalam na papunati. Esa nayo pacchabhattakaladisu.
Yo ca kalaghaso bhutoti khinasavassetam adhivacanam. So hi ayatim patisandhikalam
khepetva khaditva thitatta "kalaghaso"ti vuccati. Sabhutapacanim paciti so yayam
tanha apayesu bhute pacati, tam nanaggina paridahi 1- bhasmamakasi, tena "bhutapacanim
paci"ti vuccati. "pajanin"tipi patho. Janikam nibbattikanti 2- attho.
     Atha te manavaka dipasahasasalokena viya rattim samavisamam acariyassa
visajjanena panhassa attham pakatam disva "idani mayam yavajivam garusamvasam
vasissama mahanta ete acariya nama mayanhi bahussutamanam uppadetva
catuppadikagathayapi attham na janama"ti nihatamana pubbasadisameva acariyassa
vattapatipattim katva saggaparayana ahesum.
     Aham 3- bhikkhave tena samayena acariyo ahosim, ime bhikkhu manavaka
evam pubbepaham ime evam manapaggahitasire vicarante nihatamane akasinti.
     Imanca jatakam sutva te bhikkhu pubbepi mayam maneneva pahatati
bhiyyoso mattaya nihatamana hutva attano upakarakammatthanaparayana ahesum.
     Tato bhagava ekam samayam janapadacarikancaranto vesalim patva gotamake
cetiye viharanto imesam pancasatanam bhikkhunam nanaparipakam viditva imam gotamakasuttam
@Footnote: 1 cha.Ma. paci dayhi.   2 Ma. janitam nibbattitanti   3 cha.Ma. aham kho....
Kathesi:- "abhinnayaham bhikkhave dhammam desemi no anabhinnaya, sanidanaham
.pe. Sappatihariyaham bhikkhave dhammam desemi no appatihariyam, tassa mayham
bhikkhave abhinnaya dhammam desayato .pe. No appatihariyam, karaniyo ovado
karaniya anusasani, alancapana vo bhikkhave tutthiya alam attamanataya alam
somanassaya `sammasambuddho bhagava, svakkhato bhagavata dhammo, supatipanno
samgho'ti idamavoca bhagava, imasmim ca pana veyyakaranasmim bhannamane *- dasasahassi
lokadhatu akampittha"ti. 1-
     Idanca suttam sutva te pancasata bhikkhu tasmimyevasane saha patisambhidahi
arahattam papunimsu. Evayam desana etasmim thane nitthamagamasiti.
                    Papancasudaniya majjhimanikayatthakathaya
                     mulapariyayasuttavannana nitthita.
                      ---------------------
@Footnote: * pali sahassi    1 an. tika. 20/126/269-70 gotamakacetiyasutta



             The Pali Atthakatha in Roman Book 7 page 1-65. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=7&A=1&modeTY=2              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=7&A=1&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=1              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=1              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=1              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=1              Contents of The Tipitaka Volume 12 http://84000.org/tipitaka/read/?index_12

previous bookdispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]