AtthaPali Vol.7

page66.

2. Sabbāsavasuttavaṇṇanā [14] Evamme sutaṃ .pe. Sāvatthiyanti sabbāsavasuttaṃ. ^1- Tatrāyaṃ anupubbapadavaṇṇanā ^2-:- sāvatthīti sāvatthassa isino nivāsanaṭṭhānabhūtā nagarī yathā kākandī mākandīti evaṃ tāva akkharacintakā. Aṭṭhakathācariyā pana bhaṇanti "yaṃ kiñci manussānaṃ upabhogaparibhogaṃ sabbamettha atthīti sāvatthī. Satthasamāyoge ca kiṃ bhaṇḍaṃ atthīti pucchite sabbamatthīti vacanamupādāya sāvatthī. Sabbadā sabbūpakaraṇaṃ sāvatthiyaṃ samohitaṃ tasmā sabbamupādāya sāvatthīti pavuccati. Kosalānaṃ puraṃ rammaṃ dassaneyyaṃ manoramaṃ dasahi saddehi avivittaṃ annapānasamāyutaṃ. Vuḍḍhiṃ vepullataṃ pattaṃ iddhaṃ phītaṃ manoramaṃ ālakamandāva devānaṃ sāvatthīpuramuttaman"ti. Tassaṃ sāvatthiyaṃ. Jetavaneti ettha attano paccatthikaṃ janaṃ jinātīti raññā vā attano paccatthikajane jite jātoti jeto. Maṅgalakamyatāya vā tassa evannāmameva katanti jeto. Jetassa vanaṃ jetavanaṃ. Tañhi jetena rājakumārena ropitaṃ saṃvaḍḍhitaṃ paripālitaṃ, so ca tassa sāmī ahosi. Tasmā jetavananti vuccati, tasmiṃ jetavane. Anāthapiṇḍikassa ārāmeti ettha sudatto nāma so gahapati mātāpitūhi katanāmavasena sabbakāmavasena sabbakāmasamiddhitāya pana vigatamaccheratāya karuṇādiguṇasamaṅgitāya ca niccakālaṃ anāthānaṃ piṇḍamadāsi, tena anāthapiṇḍikoti saṅkhyaṃ gato. Āramanti ettha pāṇino visesena vā pabbajitāti ārāmo, tassa pupphaphalādisobhanāya nātidūranāccāsannatādipañcavidhasenāsanaṅgasampattiyā tato tato āgamma ramanti abhiramanti anukkaṇṭhitā hutvā nivasantīti attho. Vuttappakārāya vā sampattiyā tattha tattha gatepi attano abbhantaraṃyeva @Footnote: ¹ sabbāsavasaṃvarasuttaṃ iti pāli (sayā) ² cha.Ma. apubbapadavaṇṇanā evamuparipi

--------------------------------------------------------------------------------------------- page67.

Ānetvā rametīti ārāmo. So hi anāthapiṇḍikena gahapatinā jetassa rājakumārassa hatthato aṭṭhārasahi hiraññakoṭīhi santhārena kīṇitvā aṭṭhārasahi hiraññakoṭīhi senāsanāni kārāpetvā aṭṭhārasahi hiraññakoṭīhi vihāramahaṃ niṭṭhapetvā evaṃ catupaññāsahiraññakoṭi pariccāgena buddhappamukhassa saṃghassa niyyādito. Tasmā "anāthapiṇḍikassa ārāmo"ti vuccati, tasmiṃ anāthapiṇḍikassa ārāme. Ettha ca "jetavane"ti vacanaṃ purimasāmiparikittanaṃ. "anāthapiṇḍikassa ārāme"ti pacchimasāmiparikittanaṃ. Kimetesaṃ parikittane payojananti. Puññakāmānaṃ diṭṭhānugatiṃ āpajjanaṃ. Tatra hi davārakoṭṭhakapāsādamāpane bhūmivikkayaladdhā aṭṭhārasahiraññakoṭiyo anekakoṭiagghanakā rukkhā ca jetssa pariccāgo, catupaññāsakoṭiyo anāthapiṇḍikassa. Iti tesaṃ parikittanena eva ^1- puññakāmā paññāni karontīti dassento āyasmā ānando aññepi puññakāme tesaṃ diṭṭhānugatiṃ āpajjane niyojeti. Sabbāsavasaṃvarapariyāyaṃ vo bhikkhaveti kasmā idaṃ suttamabhāsi. Tesaṃ bhikkhūnaṃ upakkilesavisodhanaṃ ādiṃ katvā āsavakkhayāya paṭipattidassanatthaṃ. Tattha sabbāsavasaṃvarapariyāyanti sabbesaṃ āsavānaṃ saṃvarakāraṇaṃ saṃvarabhūtaṃ kāraṇaṃ, yena kāraṇena te saṃvaritā pidahitā hutvā anuppādanirodhasaṅkhātaṃ khayaṃ gacchanti pahīyanti nappavattanti, taṃ kāraṇanti attho. Tattha āsavantīti āsavā, cakkhutopi .pe. Manatopi sandanti pavattantīti vuttaṃ hoti. Dhammato yāva gotrabhuṃ okāsato yāva bhavaggaṃ savantīti vā āsavā, ete dhamme etañca okāsaṃ anto karitvā pavattantīti attho. Antokaraṇattho hi ayaṃ ākāro. Cirapparivāsiyaṭṭhena madirādayo āsavā viyātipi āsavā. Lokasmiṃñhi cirapparivāsikā madirādayo āsavāti vuccanti. Yadi ca cirapparivāsikaṭṭhena āsavā, eteyeva bhavitumarahanti. Vuttañhetaṃ "purimā bhikkhave koṭi na paññāyati avijjāya ito pubbe avijjā @Footnote: ¹ cha.Ma., i. evaṃ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- page68.

Nāhosī"ti ādi. ^1- Āyatiṃ vā saṃsāradukkhaṃ savanti pasavantītipi āsavā. Purimāni cettha nibbacanāni yattha kilesā āsavāti āgacchanti, tattha yujjanti, pacchimaṃ kammepi. Na kevalañca kammakilesāyeva āsavā, apica kho nānappakārakā upaddavāpi. Suttesu hi "nāhaṃ cunda diṭṭhadhammikānaṃyeva āsavānaṃ saṃvarāya dhammaṃ desemī"ti ^2- ettha vivādamūlabhūtā kilesā āsavāti āgatā. "yena devūpapatyassa gandhabbo vā vihaṅgamo yakkhattaṃ yena gaccheyyaṃ manussattañca abbhaje ^3- te mayhaṃ āsavā khīṇā viddhastā vinaḷīkatā"ti ^4- ettha tebhūmikañca kammaṃ avasesā ca akusalā dhammā. "diṭṭhadhammikānaṃ āsavānaṃ saṃvarāya samparāyikānaṃ āsavānaṃ paṭighātāyā"ti ^5- ettha parūpavādavippaṭisāravadhabandhādayo ceva apāyadukkhabhūtā ca nānappakārā upaddavā. Te te panete āsavā yattha yathā āgatā, tattha tathā veditabbā. Ete hi vinaye tāva "diṭṭhadhammikānaṃ āsavānaṃ saṃvarāya samparāyikānaṃ āsavānaṃ paṭighātāyā"ti dvidhā āgatā. Saḷāyatane "tayome āvuso āsavā, kāmāsavo bhavāsavo avijjāsavo"ti ^6- tidhā āgatā. Aññesu ca suttantesu abhidhammesu ca te eva diṭṭhāsavena saha catudhā āgatā. Nibbedhikapariyāyena "atthi bhikkhave āsavā nirayagāminiyā, ^*- atthi āsavā tiracchānayonigāminiyā, atthi āsavā pittivisayagāminiyā, atthi āsavā manussalokagāminiyā, atthi āsavā devalokagāminiyā"ti ^7- pañcadhā āgatā. Chakkanipāte "atthi bhikkhave āsavā saṃvarā pahātabbā"ti ādinā nayena chadhā āgatā. Imasmiṃ pana sutte teyeva dassanapahātabbehi saddhiṃ sattadhā āgatā. Ayaṃ tāva āsavapade vacanattho ceva pabhedo ca. @Footnote: ¹ aṅ. dasaka. 24/61/90 avijjāsutta. ² dī. pāṭi. 11/182/112 pāsādikasutta @³ ka. aṇḍajaṃ, cha.Ma. abbaje ⁴ aṅ. catukka. 21/36/43-4 doṇasutta @⁵ vinaYu. mahāvi. 1/39/26 pārājikakaṇḍa ⁶ aṅ. chakka. 22/334/463 nibbedhikasutta @^* pāli....gamaniyā evamuparipi (sayā) ⁷ aṅ. chakka. 22/334/463 (sayā)

--------------------------------------------------------------------------------------------- page69.

Saṃvarapade pana saṃvariyatīti ^1- saṃvaro pidahati nivāreti pavattituṃ na detīti attho. Tathāhi "anujānāmi bhikkhave divā paṭisallīyantena davāraṃ saṃvaritvā paṭisallīyitun"ti, ^2- "sotānaṃ saṃvaraṃ brūmi paññāyete pithiyyare"ti ^3- ādīsu pidhānaṭṭhena saṃvaramāha. Svāyaṃ saṃvaro pañcavidho hoti sīlasaṃvaro satiñāṇakhantiviriyasaṃvaroti. Tattha "iminā pāṭimokkhasaṃvarena upeto"ti ^4- ayaṃ sīlasaṃvaro. Pāṭimokkhasīlañhi ettha saṃvaroti vuttaṃ. "cakkhundriye saṃvaramāpajjatī"ti ^5- ādīsu satisaṃvaro. Sati hettha saṃvaroti vuttā. "sotānaṃ saṃvaraṃ brūmi paññāyete pithiyyare"ti ayaṃ ñāṇasaṃvaro. Ñāṇañhettha pithiyyareti iminā pidhānaṭṭhena saṃvaroti vuttaṃ. "khamo hoti sītassa .pe. Uppannaṃ kāmavitakkaṃ nādhivāsetī"ti ^6- ādinā nayena idheva khantiviriyasaṃvarā āgatā. Tesañca "sabbāsavasaṃvarapariyāyan"ti iminā uddesena saṅgahitattā saṃvarabhāvo veditabbo. Apica pañcavidhopi ayaṃ saṃvaro idha āgatoyeva, tattha khantiviriyasaṃvarā tāva vuttāyeva. "so tañca anāsanaṃ tañca agocaran"ti ^7- ayampanettha sīlasaṃvaro. "paṭisaṅkhā yoniso cakkhundriyasaṃvarasaṃvuto"ti ^8- ayaṃ satisaṃvaro. Sabbattha paṭisaṅkhā ñāṇasaṃvaro. Agahitagahaṇena pana dassanaṃ paṭisevanā bhāvanā ca ñāṇasaṃvaro. Pariyāyanti etena dhammāti pariyāyo, uppattiṃ nirodhaṃ vā gacchantīti vuttaṃ hoti. Ettāvatā "sabbāsavasaṃvarapariyāyan"ti ettha yaṃ vattabbaṃ, taṃ vuttaṃ hoti. [15] Idāni jānato ahanti ādīsu jānatoti jānantassa. Passatoti passantassa. Dvepi padāni ekatthāni, byañjanameva nānaṃ. Evaṃ santepi jānatoti ñāṇalakkhaṇaṃ upādāya puggalaṃ niddisati, jānanalakkhaṇañhi ñāṇaṃ. Passatoti ñāṇappabhāvaṃ upādāya, passanappabhāvañhi ñāṇaṃ. Ñāṇasamaṅgī puggalo cakkhumā viya cakkhunā rūpāni ñāṇeneva vivaṭe dhamme passati. Apica yoniso manasikāraṃ uppādetuṃ jānato, ayoniso manasikāro yathā na uppajjati, evaṃ @Footnote: ¹ cha.Ma. saṃvarayatīti ² vinaYu. mahā. vi. 1/77/52 paṭhamapārājika: vinitavatthu. @³ khu.su. 25/1042/532 ajitamāṇavakapañhā. ⁴ abhi. vibhaṅga. 35/511/296 jhānavibhaṅga @⁵ dī.Sī. 9/213/70 indriyasaṃvara ⁶ Ma.mū. 12/24,26/14,15 mūlapariyāyavagga @⁷ Ma. mū. 12/25/15 sabbāsavasutta ⁸ Ma. mū. 12/22/13 "-".

--------------------------------------------------------------------------------------------- page70.

Passatoti ayamettha sāro. Keci panācariyā bahū papañcetvā bhaṇanti. Te imasmiṃ atthe na yujjanti. Āsavānaṃ khayanti āsavappahānaṃ āsavānaṃ accantakhayasamuppādaṃ khīṇākāraṃ natthibhāvanti ayameva imasmiñca sutte "āsavānaṃ khayā anāsavañcetovimuttin"ti ^1- ādīsu ca āsavakkhayattho. Aññatra pana maggaphalanibbānānipi āsavakkhayoti vuccanti. Tathāhi:- "sekkhassa sikkhamānassa ujumaggānusārino khayasmiṃ paṭhamaṃ ñāṇaṃ tato aññā anantarā"ti ^2- ādīsu maggo āsavakkhayoti vutto. "āsavānaṃ khayā samaṇo hotī"ti ādīsu ^3- phalaṃ. "paravajjānupassissa niccaṃ ujjhānasaññino āsavā tassa vaḍḍhanti ārā so āsavakkhayā"ti ^4- ādīsu nibbānaṃ "āsavakkhayo"ti vuttaṃ. No ajānato no apassatoti yo pana na jānāti na passati, tassa no vadāmīti attho. Etena ye ajānato apassatopi saṃvarādīhiyeva suddhiṃ vadanti, te paṭikkhittā honti. Purimena vā padadvayena upāyo vutto, iminā anupāyapaṭisedhoti. Saṅkhepena cettha ñāṇaṃ āsavānaṃ saṃvarapariyāyoti dassitaṃ hoti. Idāni yaṃ jānato āsavānaṃ khayo hoti, taṃ dassetukāmo kiñca bhikkhave jānatoti pucchaṃ ārabhi. Tattha jānanā bahuvidhā. Dabbajātiko eva hi koci bhikkhu chattaṃ kātuṃ jānāti koci cīvarādīnaṃ aññataraṃ, tassa īdisāni kammāni vattasīse ṭhatvā karontassa sā jānanā maggaphalānaṃ padaṭṭhānaṃ na hotīti na vattabbā. Yo pana sāsane pabbajitvā vejjakammādīni kātuṃ jānāti, tassevaṃ @Footnote: ¹ Ma. mū. 12/438/386 cūḷaassapurasutta ² khu. iti. 25/62/279 indriyasutta @³ Ma. mū 12/438/386 ⁴ khu. dhamMa. 25/253/60 ujjhānasaññittheravatthu

--------------------------------------------------------------------------------------------- page71.

Jānato āsavā vaḍḍhantiyeva, tasmā yaṃ jānato passato āsavānaṃ khayo hoti, tadeva dassento āha yoniso ca manasikāraṃ ayoniso ca manasikāranti. Tattha yoniso manasikāro nāma upāyamanasikāro pathamanasikāro, aniccādīsu aniccanti ādinā nayena saccānulomikena vā cittassa āvajjanā anvāvajjanā ābhogo samannāhāro manasikāro, ayaṃ vuccati yoniso manasikāro. Ayoniso manasikāroti anupāyamanasikāro uppathamanasikāro anicce niccanti dukkhe sukhanti anattani attāti asubhe subhanti ayoniso manasikāro uppathamanasikāro saccapaṭikkūlena vā cittassa āvajjanā anvāvajjanā ābhogo samannāhāro manasikāro ayaṃ vuccati ayoniso manasikāroti. Evaṃ yoniso manasikāraṃ uppādetuṃ jānato ayoniso manasikāro ca yathā na uppajjati, evaṃ passato āsavānaṃ khayo hoti. Idāni imassevatthassa yuttiṃ dassento āha ayoniso bhikkhave .pe. Pahiyyantīti. Tena kiṃ vuttaṃ hoti. Yasmā ayoniso manasikaroto āsavā uppajjanti yoniso manasikaroto pahiyyanti tasmā jānitabbaṃ. Yoniso manasikāraṃ uppādetuṃ jānato ayoniso manasikāro ca yathā na uppajjati evaṃ passato āsavānaṃ khayo hotīti. Ayaṃ tāvettha saṅkhepavaṇṇanā. Ayampana vitthāro:- tattha "yoniso ayoniso"ti imehi tāva dvīhi padehi ābaddhaṃ hoti upari sakalasuttaṃ. Vaṭṭavivaṭṭavasena hi upari sakalasuttaṃ vuttaṃ. Ayoniso manasikāramūlakañca vaṭṭaṃ, yoniso manasikāramūlakaṃ vivaṭṭaṃ. Kathaṃ? ayoniso manasikāro hi vaḍḍhamāno dve dhamme paripūreti avijjañca bhavataṇhañca. Avijjāya ca sati "avijjāpaccayā saṅkhārā .pe. Dukkhakkhandhassa samudayo hoti, taṇhāya sati taṇhāpaccayā upādānaṃ .pe. Samudayo hotī"ti evaṃ ayoniso manasikārabahulo puggalo vātavegābhighātena vippannaṭṭhanāvā viya gaṅgāvaṭṭe patitagokulaṃ viya cakkayante yuttabalibaddo viya punappunaṃ bhavayonigativiññāṇaṭṭhitisattāvāsesu āvaṭṭaṃ parivaṭṭaṃ karoti, evaṃ tāva ayoniso manasikāramūlakaṃ vaṭṭaṃ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- page72.

Yoniso manasikāro pana vaḍḍhamāno "yoniso manasikārasampannassetaṃ bhikkhave bhikkhuno pāṭikaṅkhaṃ, `ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāvessati, ariyaṃ aṭṭhaṅgakaṃ maggaṃ bahulīkarissatī"ti ^1- vacanato sammādiṭṭhippamukhaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ paripūreti. Yā ca sammādiṭṭhi sā vijjāti tassa vijjuppādā ^2- "avijjānirodhā saṅkhāranirodho .pe. Evametassa kevalassa dukkhakkhandhassa nirodho hotī"ti ^3- evaṃ yoniso manasikāramūlakaṃ vivaṭṭaṃ veditabbaṃ. Evaṃ imehi dvīhi padehi ābaddhaṃ hoti upari sakalasuttaṃ. Evaṃ ābaddhe cettha yasmā pubbe āsavappahānaṃ dassetvā pacchā uppatti vuccamānā na yujjati. Na hi pahīnā puna uppajjanti. Uppannānampana pahānaṃ yujjati, tasmā uddesapaṭilomatopi "ayoniso bhikkhave manasikarototi ādimāha. Tattha ayoniso manasikarototi vuttappakāraṃ ayoniso manasikāraṃ uppādayato. Anuppannā ceva āsavā uppajjantīti ettha ye pubbe appaṭiladdhapubbaṃ cīvarādiṃ vā paccayaṃ upaṭṭhākasaddhivihārikaantevāsīnaṃ vā aññataraṃ manuññaṃ vatthuṃ paṭilabhitvā taṃ subhaṃ sukhanti ayoniso manasikaroto aññataraññataraṃ vā pana ananubhūtapubbaṃ ārammaṇaṃ yathā tathā vā ayoniso manasikaroto āsavā uppajjanti, te anuppannā uppajjantīti veditabbā, aññathā hi anamatagge saṃsāre anuppannā nāma āsavā na santi. Ananubhūtapubbepi vatthumhi ārammaṇe vā yassa pakatisuddhiyā vā uddesaparipucchāpariyattinavakammayonisomanasikārānaṃ vā aññataravasena pubbe anuppajjitvā pacchā tādisena paccayena sahasā uppajjanti, imepi anuppannā uppajjantīti veditabbā. Tesuyeva pana vatthārammaṇesu punappunaṃ uppajjamānā uppannā pavaḍḍhantīti vuccanti. Ito aññathā ^4- paṭhamuppannānaṃ vaḍḍhi nāma natthi. @Footnote: ¹ saṃ. mahā. 19/55/24 yonisomanasikārasampadāsutta ² cha.Ma. vijjuppādā @avijjānirodho, "avijjānirodhā... ³ vinaYu. mahā. 4/1/1-2 bodhikathā. @⁴ cha.Ma., i. aññathā hi.

--------------------------------------------------------------------------------------------- page73.

Yoniso ca kho bhikkhaveti ettha pana yassa pakatisuddhiyā vā seyyathāpi āyasmato mahākassapassa bhaddāya ca kāpilāniyā uddesaparipucchādīhi vā kāraṇehi āsavā nuppajjanti, so pajānāti "na kho me āsavā maggena samugghātaṃ gatā, handa nesaṃ samūhatāya paṭipajjāmī"ti. Tato maggabhāvanāya sabbe samugghāteti. Tassa te āsavā `anuppannā na uppajjantīti vuccanti. Yassa pana ārakasseva sato satisammosena sahasā āsavā uppajjanti, tato saṃvegamāpajjitvā yoniso padahanto te āsave samucchindati, tassa uppannā pahīyantīti vuccanti maṇḍalārāmavāsīmahātissaguttattherassa viya. So kira tasmiṃyeva vihāre uddesaṃ gaṇhati, athassa gāme piṇḍāya carato visabhāgārammaṇe kileso uppajji, so taṃ vipassanāya vikkhambhetvā vihāraṃ agamāsi. Tassa supinantepi taṃ ārammaṇaṃ upaṭṭhāsi. So "ayaṃ kileso vaḍḍhitvā apāyasaṃvattaniko hotī"ti saṃvegaṃ janetvā ācariyaṃ āpucchitvā vihārā nikkhamma mahāsaṅgharakkhitattherassa santike rāgapaṭipakkhaṃ asubhakammaṭṭhānaṃ gahetvā gumbantaraṃ pavisitvā paṃsukūlacīvaraṃ pattharitvā ^1- nisajja anāgāmimaggena pañcakāmaguṇikarāgaṃ chinditvā uṭṭhāya ācariyaṃ vanditvā punadivase uddesamaggaṃ pāpuṇi. Ye pana vattamānānuppannā, tesaṃ paṭipattiyā pahānaṃ nāma natthi. [16] Idāni "uppannā ca āsavā pahiyyantī"ti idameva padaṃ gahetvā ye te āsavā pahiyyanti, tesaṃ nānappakārato aññaṃpi pahānakāraṇaṃ āvīkātuṃ desanaṃ vitthārento atthi bhikkhave āsavā dassanā pahātabbāti ādimāha yathātaṃ ^2- desanāppabhedakusalo dhammarājā. Tattha dassanā pahātabbāti dassanena pahātabbā. Esa nayo sabbattha. Dassanāpahātabbaāsavavaṇṇanā [17] Idāni tāni padāni anupubbato byākātukāmo "katame ca bhikkhave āsavā dassanā pahātabbā"ti pucchaṃ katvā mūlapariyāyavaṇṇanāya @Footnote: ¹ cha.Ma. santharitvā. ² cha.Ma. yathā taṃ evamuparipi

--------------------------------------------------------------------------------------------- page74.

Vuttanayeneva "idha bhikkhave assutavā puthujjano"ti puggalādhiṭṭhānaṃ desanaṃ ārabhi. Tattha manasikaraṇīye dhamme nappajānātīti āvajjitabbe samannāharitabbe dhamme nappajānāti. Amanasikaraṇīyeti tabbiparīte. Esa nayo sesesu padesu. Yasmā pana ime dhammā manasikaraṇīyā, ime amanasikāraṇīyāti dhammato niyamo natthi, ākārato pana atthi. Yenākārena manasikariyamānā akusaluppattipadaṭṭhānā honati, tenākārena na manasikātabbā. Yena kusaluppattipadaṭṭhānā honti, tenākārena manasikātabbā. Tasmā "yassa bhikkhave dhamme manasikaroto anuppanno vā kāmāsavo"ti ādimāha. Tattha yassāti ye assa assutavato puthujjanassa. Manasikarototi āvajjayato samannāharantassa. Anuppanno vā kāmāsavoti ettha samuccayattho vāsaddo na vikappattho. Tasmā yathā "yāvatā bhikkhave sattā apadā vā .pe. Tathāgato tesaṃ aggamakkhāyatī"ti ^1- vutte apadā ca dvipadā cāti attho, yathā ca "bhūtānaṃ vā sattānaṃ ṭhitiyā sambhavesīnaṃ vā anuggahāyā"ti ^2- vutte bhūtānañca sambhavesīnañcāti attho, yathā ca "aggito vā udakato vā mithubhedato vā"ti ^3- vutte aggito ca udakato ca mithubhedato cāti attho, evamidhāpi anuppanno ca kāmāsavo uppajjati, uppanno ca kāmāsavo pavaḍḍhatīti attho daṭṭhabbo. Evaṃ sesesu. Ettha ca kāmāsavoti pañcakāmaguṇiko rāgo. Bhavāsavoti rūpārūpabhave chandarāgo jhānanikanti ca sassatucchedadiṭṭhisahagatā. Evaṃ diṭṭhāsavopi bhavāsaveeva samodhānaṃ gacchati. Avijjāsavoti catūsu saccesu aññāṇaṃ. Tattha kāmaguṇe assādato manasikaroto anuppanno ca kāmāsavo uppajjati, uppanno ca pavaḍḍhati. Mahaggatadhamme assādato manasikaroto anuppanno ca bhavāsavo uppajti, uppanno ca pavaḍḍhati. Tīsu bhūmīsu dhammesu catuvipallāsapadaṭṭhānabhāvena manasikaroto anuppanno ca avijjāsavo uppajjati, uppanno ca pavaḍḍhatīti veditabbo. Vuttanayapaccanīkato sukkapakkho vitthāretabbo. @Footnote: ¹ khu. iti. 25/90/308 aggappasādasutta ² Ma.mū. 12/402/359 mahātaṇhāsaṅkhayasutta @³ khu.u. 25/76/223 pāṭaligāmiyasutta

--------------------------------------------------------------------------------------------- page75.

Kasmā pana tayo eva āsavā idha vuttāti. Vimokkhapaṭipakkhato. Appaṇihitavimokkhapaṭipakkho hi kāmāsavo, animittasuññatapaṭipakkhā itare. Tasmā ime tayo āsave uppādentā tiṇṇaṃ vimokkhānaṃ abhāgino honti, anuppādentā bhāginoti etamatthaṃ dassentena tayo eva vuttāti veditabbā. Diṭṭhāsavopi vā ettha vuttoyevāti vaṇṇitametaṃ. Tassa amanasikaraṇīyānaṃ dhammānaṃ manasikārāti manasikārahetu, yasmā te dhamme manasikaroti, tasmāti vuttaṃ hoti. Esa nayo dutiyapadesu. "anuppannā ceva āsavā uppajjanti, uppannā ca āsavā pavaḍḍhantī"ti heṭṭhā vuttaāsavānaṃyeva abhedato nigamanametaṃ. [18] Ettāvatā yo ayaṃ puggalādhiṭṭhānāya desanāya dassanāya pahātabbe āsave niddisituṃ assutavā puthujjano vutto, so yasmā "ayoniso bhikkhave manasikaroto anuppannā ceva āsavā uppajjantī"ti evaṃ sāmaññato vuttānaṃ ayoniso manasikārapaccayānaṃ kāmāsavādīnaṃpi adhiṭṭhānaṃ, tasmā tepi āsave teneva puggalena dassetvā idāni dassanāya pahātabbe āsave dassento so evaṃ ayoniso manasikaroti, ahosiṃ nu kho ahanti ādimāha. Vicikicchāsīsena cettha diṭṭhāsavaṃpi dassetuṃ imaṃ desanaṃ ārabhi. Tassattho yassete iminā vuttanayena āsavā uppajjanti, so puthujjano yo cāyaṃ "assutavā"ti ādinā nayena vutto, so puthujjano evaṃ ayoniso anupāyena uppathena manasikaroti. Kathaṃ? ahosiṃ nu kho .p. So kuhiṃ gāmī bhavissatīti. Kiṃ vuttaṃ hoti, so evaṃ ayoniso manasikaroti, yathāssa "ahaṃ ahosiṃ nu kho"ti ādinā nayena vuttā soḷasavidhāpi vicikicchā uppajjati. ^1- Tattha ahosiṃ nu kho na nu khoti sassatākārañca adhiccasamuppattiākārañca nissāya atītena attano vijjamānatañca avijjamānatañca kaṅkhati. Kiṃ kāraṇanti na vattabbaṃ. Ummattako viya bālaputhujjano yathā vā tathā vā pavattati. Apica @Footnote: ¹ cha.Ma. uppajjatīti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page76.

Ayoniso manasikāroyevettha kāraṇaṃ. Evaṃ ayoniso manasikārassa pana kiṃ kāraṇanti. Sveva puthujjanabhāvo ariyānaṃ adassanādīni vā. Nanu ca puthujjanopi yoniso manasikarotīti. Kova evamāha manasikarotīti. Na pana tattha puthujjanabhāvo kāraṇaṃ, saddhammassavanakalyāṇamittatādīni tattha kāraṇāni. Na hi macchamaṃsādīni attano pakatiyā sugandhāni, abhisaṅkhārapaccayā pana sugandhānipi honti. Kiṃ nu kho ahosinti. Jātiliṅgūpapattiyo nissāya khattiyo nu kho ahosiṃ, brāhmaṇavessasuddagahaṭṭhapabbajitadevamanussānaṃ aññataroti kaṅkhati. Kathaṃ nu khoti saṇṭhānākāraṃ nissāya dīgho nu kho ahosiṃ, rassaodātakaṇhappamāṇikaappamāṇikādīnaṃ aññataroti kaṅkhati. Keci pana issaranimmānādīni ^1- nissāya kena nu kho kāraṇena ahosinti hetuto kaṅkhatīti vadanti. Kiṃ hutvā kiṃ ahosinti jātiādīni nissāya khattiyo hutvā nu kho brāhmaṇo ahosiṃ .pe. Devo hutvā manussoti attano paramparaṃ kaṅkhati. Sabbattheva pana addhānanti kālādhivacanametaṃ. Bhavissāmi nu kho na nu khoti sassatākārañca ucchedākārañca nissāya anāgate attano vijjamānatañca avijjamānatañca kaṅkhati. Sesamettha vuttanayameva. Etarahi vā paccuppannaṃ addhānanti idāni vā paṭisandhimādiṃ katvā cutipariyantaṃ sabbampi vattamānakālaṃ gahetvā. Ajjhattaṃ kathaṃkathī hotīti attano khandhesu vicikicchī ^2- hoti. Ahannu khosmīti attano atthibhāvaṃ kaṅkhati. Yuttampanetanti? yuttaṃ ayuttanti kā ettha cintā. Apicettha idaṃ vatthumpi udāharanti. Cūḷamātāya kira putto muṇḍo mahāmātāya putto amuṇḍo, taṃ puttaṃ muṇḍesuṃ. So uṭṭhāya ahaṃ nu kho cūḷamātāya puttoti cintesi. Evaṃ ahaṃ nu khosmīti kaṅkhā hoti. @Footnote: ¹ cha.Ma., i. issaranimmānādiṃ ² cha.Ma. vicikiccho

--------------------------------------------------------------------------------------------- page77.

No nu khosmīti attano natthibhāvaṃ kaṅkhati. Tatrāpi idaṃ vatthu:- eko kira macche gaṇhanto udake ciraṭṭhānena sītibhūtaṃ attano ūruṃ macchoti cintetvā pahari. Aparo susānapasse khettaṃ rakkhanto bhīto saṅkuṭito sayi. So pabujjhitvā attano jaṇṇukāni dve yakkhāti cintetvā pahari. Evaṃ no nu khosmīti kaṅkhati. Kiṃ nu khoti khattiyova samāno attano khattiyabhāvaṃ kaṅkhati. Esa nayo sesesu. ^1- Devo pana samāno devabhāvaṃ ajānanto nāma natthi sopi tampana "ahaṃ rūpī nu kho arūpī nu kho"ti ādinā nayena kaṅkhati. Khattiyādayo kasmā na jānantīti ce. Appaccakkhā tesaṃ tattha tattha kule uppatti. Gahaṭṭhāpi poṭṭhalikādayo ^2- pabbajitasaññino. Pabbajitāpi "kuppannu kho kamman"ti ādinā nayena gahaṭṭhasaññino. Manussāpi ca rājāno viya attani devasaññino honti. Kathaṃ nu khosmīti vuttanayameva. Kevalañhettha abbhantare jīvo nāma atthīti gahetvā tassa saṇṭhānākāraṃ nissāya dīgho nu khosmi. Rassa caturaṃsachaḷaṃsa aṭṭhaṃsasoḷasaṃsādīnaṃ aññatarappakāroti kaṅkhanto kathaṃ nu khosmīti ^3- veditabbo. Sarīrasaṇṭhānaṃ paccuppannaṃ ajānanto nāma natthi. Kuto āgato, so kuhiṃ gāmī bhavissatīti attabhāvassa āgatagataṭṭhānaṃ ^4- kaṅkhati. [19] Evaṃ soḷasappabhedaṃ vicikicchaṃ dassetvā idāni yaṃ iminā vicikicchāsīsena diṭṭhāsavaṃ dassetuṃ ayaṃ desanā āraddhā, taṃ dassento tassa evaṃ ayoniso manasikaroto channaṃ diṭṭhīnanti ādimāha. Tassa puggalassa yathā ayaṃ vicikicchā uppajjati, evaṃ ayoniso manasikaroto tasseva savicikicchassa ayoniso manasikārassa thāmagatattā channaṃ diṭṭhīnaṃ aññatarā diṭṭhi uppajjatīti vuttaṃ hoti. Tattha sabbapadesu vāsaddo vikappattho. Evaṃ vā evaṃ vā diṭṭhi uppajjatīti vuttaṃ hoti. Atthi me attāti cettha sassatadiṭṭhi sabbakālesu @Footnote: ¹ i. sesesupi ² porāṇe potalikā iti likhiyati @³ cha.Ma., i. kathaṃ nu khosmīti kaṅkhatīti veditabbo ⁴ cha.Ma. āgatigatiṭṭhānaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page78.

Attano attano atthitaṃ gaṇhāti. Saccato thetatoti bhūtato ca thirato ca, evaṃ ^1- saccanti bhūtato suṭṭhu daḷhabhāvenāti vuttaṃ hoti. Natthi me attāti ayampana ucchedadiṭṭhi sato sattassa tattha tattha vibhavagahaṇato. Athavā purimāpi tīsu kālesu atthīti gahaṇato sassatadiṭṭhi, paccuppannameva atthīti gaṇhantī ucchedadiṭṭhi. Pacchimāpi atītānāgatesu natthīti gahaṇato `bhasmantā āhutiyoti gahitadiṭṭhikānaṃ viya ucchedadiṭṭhi. Atīte eva natthīti gaṇhantī adhiccasamuppattikasseva sassatadiṭṭhi. Attanāva attānaṃ sañjānāmīti saññākkhandhasīsena khandhe attāti gahetvā saññāya avasesakkhandhe sañjānato iminā attanā imaṃ attānaṃ sañjānāmīti hoti. Attanāva anattānanti saññākkhandhaṃyeva attāti gahetvā itare ca cattāro anattāti gahetvā saññāya te sañjānato evaṃ hoti. Anattanāva attānanti saññākkhandhaṃ anattāti itare ca cattāro attāti gahetvā saññāya te sañjānato evaṃ hoti, sabbāpi sassatucachedadiṭṭhiyoyeva. Vado vedeyyoti ādayo pana sassatadiṭṭhiyā eva abhinivesākāRā. Tattha vadatīti vado, vacīkammassa kārakoti vuttaṃ hoti. Vedayatīti vedeyyo, jānāti anubhavati cāti vuttaṃ hoti. Kiṃ vedetīti. Tatra tatra kalyāṇapāpakānaṃ kammānaṃ vipākaṃ paṭisaṃvedeti. Tatra tatrāti tesu tesu yonigatiṭhitinivāsanikāyesu ārammaṇesu vā. Niccoti uppādavayarahito. Dhuvoti thiro sārabhūto. Sassatoti sabbakāliko. Avipariṇāmadhammoti attano pakatibhavaṃ avijahanadhammo, kakaṇṭako ^2- viya nānāppakārataṃ nāpajjati. Sassatisamanti candasuriyasamuddamahāpaṭhavīpabbatā lokavohārena sassatiyoti vuccanti. Sassatīhi samaṃ sassatisamaṃ. Yāva sassatiyo tiṭṭhanti, tāva tatheva ṭhassatīti gaṇhato evaṃ diṭṭhi hoti. Idaṃ vuccati bhikkhave diṭṭhigatanti ādīsu idanti idāni vattabbassa paccakkhanidassanaṃ. Diṭṭhigatasambandhena ca idanti vuttaṃ na diṭṭhisambandhena, ettha ca diṭṭhiyeva diṭṭhigataṃ gūthagataṃ viya. Diṭṭhīsu vā gataṃ idaṃ dassanaṃ @Footnote: ⁶ cha.Ma., i. idaṃ ² porāṇe kakaṇṭhakoti likhiyati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page79.

Dvāsaṭṭhidiṭṭhiantogadhattātipi diṭṭhigataṃ. Diṭṭhiyā vā gataṃ diṭṭhigataṃ. Idañhi atthi me attāti ādi diṭṭhiyā gamanamattameva, natthettha attā vā nicco vā kocīti vuttaṃ hoti. Sā cāyaṃ diṭṭhi dunniggamanaṭṭhena gahanaṃ. Dūratikkamanaṭṭhena sappaṭibhayaṭṭhena ca kantāro dubbhikkhakantāravāḷakantārādayo viya. Sammādiṭṭhiyā vinivijjhanaṭṭhena vā vilomanaṭṭhena vā visūkaṃ. Kadāci sassatassa kadāci ucchedassa gahaṇato virūpaṃ phanditanti vipphanditaṃ. Bandhanaṭṭhena saṃyojanaṃ. Tenāha "diṭṭhigahanaṃ ^*- .pe. Diṭṭhisaṃyojanan"ti. ^1- Idānissa tameva bandhanatthaṃ dassento diṭṭhiyojanasaṃyuttoti ādimāha. Tatthāyaṃ saṅkhepattho, iminā diṭṭhisaṃyojanena saṃyutato puthujjano etehi jātiādīhi na parimuccati. Kiṃ vā bahunā, sakalavaṭṭadukkhatopi na muccatīti. [20] Evaṃ chappabhedaṃ diṭṭhāsavaṃ dassetvā yasmā sīlabbataparāmāso kāmāsavādivaseneva dassito hoti. Kāmasukhatthañhi bhavasukhabhavavisuddhiatthañca avijjāya abhibhūtā ito bahiddhā samaṇabrāhmaṇā sīlabbatāni parāmasanti, tasmā taṃ adassetvā diṭṭhigahaṇena vā tassa gahitattāpi taṃ adassetvāva idāni yo puggalo dassanāpahātabbe āsave pajahati, taṃ dassetvā tesaṃ āsavānaṃ pahānaṃ dassetuṃ pubbe vā ayoniso manasikaroto puthujjanassa tesaṃ uppattiṃ dassetvā idāni tabbiparītassa pahānaṃ dassetuṃ sutavā ca kho bhikkhaveti ādimāha. Tassattho, yāva so idaṃ dukkhanti āgacchati tāva heṭṭhā vuttanayena ca vuttapaccanīkato veditabbo. Paccanīkanayena pana sabbākārena ariyadhammassa akovidaavinītapaccanīkato ayaṃ "sutavā ariyasāvako ariyadhammassa kovido ariyadhamme suvinīto"ti veditabbo. Apica kho sikkhāppattavipassanato pabhūti tāva gotrabhū, tāva tadanurūpena atthena ayaṃ ariyasāvakoti veditabbo. [21] "so idaṃ dukkhanti yoniyo manasikarotī"ti ādīsu ayampana atthavibhāvanā, so catusaccakammaṭṭhāniko ariyāsāvako taṇhāvajjā tebhūmikā @Footnote: ¹ abhi. saṅgaṇi. 34/381/107 cittuppādakaṇḍa ^* pāli... gahaṇaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page80.

Khandhā dukkhaṃ, taṇhā dukkhasamudayo, ubhinnaṃ appavatti nirodho, nirodhasampāpako maggoti evaṃ pubbeva ācariyasantike uggahitacatusaccakammaṭṭhāno aparena samayena vipassanāmaggaṃ samāruḷho samāno te tebhūmike khandhe idaṃ dukkhanti yoniso manasikaroti, upāyena pathena samannāharati ceva vipassati ca. Ettha hi yāva sotāpattimaggo, tāva manasikārasīseneva vipassanā vuttā. Yā panāyaṃ tasseva dukkhassa samuṭṭhāpikā ca bhavikā taṇhā, ayaṃ samudayoti yoniso manasikaroti yasmā pana idaṃ dukkhañca samudayo ca idaṃ ṭhānaṃ patvā nirujjhanti nappavattanti, tasmā yadidaṃ nibbānaṃ nāma, ayaṃ dukkhanirodhoti yoniso manasikaroti. Nirodhasampāpakaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadāti yoniso manasikaroti, upāyena pathena samannāharati ceva vipassati ca. Tatrāyaṃ upāyo, abhiniveso nāma vaṭṭe hoti, vivaṭṭe natthi. Tasmā "ayaṃ atthi imasmiṃ kāye paṭhavīdhātu āpodhātū"ti ādinā nayena sakasantatiyaṃ cattāri bhūtāni tadanusārena upādārūpāni ca pariggahetvā ayaṃ rūpakkhandhoti vavatthapeti, taṃ vavatthāpayato uppanne tadārammaṇe cittacetasike dhamme ime cattāro arūpakkhandhāti vavatthapeti, tato ime pañcakkhandhā dukkhanti vavatthapeti, te pana saṅkhepato nāmañca rūpañcāti dve bhāgā eva honti. Idañca nāmarūpaṃ sahetu sapaccayaṃ uppajjati. Tassa ayaṃ hetu ayaṃ paccayoti avijjābhavataṇhākammāhārādike hetupaccayeva vavatthāpeti. Tato tesaṃ paccayānañca paccayuppannadhammānañca yāthāvasarasalakkhaṇaṃ vavatthapetvā ime dhammā ahutvā hontīti aniccalakkhaṇaṃ āropeti, udayavayapīḷitattā dukkhāti dukkhalakkhaṇaṃ āropeti, avasavattanato anattāti anattalakkhaṇaṃ āropeti. Evaṃ tīṇi lakkhaṇāni āropetvā paṭipāṭiyā vipassanaṃ pavattento sotāpattimaggaṃ pāpuṇāti. Tasmiṃ khaṇe cattāri saccāni ekapaṭivedheneva paṭivijjhati, ekābhisamayena abhisameti. Dukakhaṃ pariññāpaṭivedhena paṭivijjhati, samudayaṃ pahānapaṭivedhena, nirodhaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page81.

Sacchikiriyāpaṭivedhena, maggaṃ bhāvanāpaṭivedhena. Dukkhañca pariññābhisamayenābhisameti .pe. Maggaṃ bhāvanābhisamayena abhisameti, no ca kho aññamaññena ñāṇena. Ekañāṇeneva hi esa nirodhaṃ ārammaṇato sesāni kiccato paṭivijjhati ceva abhisameti ca. Na hi tassa tasmiṃ samaye evaṃ hoti "ahaṃ dukkhaṃ parijānāmī"ti vā .pe. "maggaṃ bhāvemī"ti vāti, apica khvāssa ārammaṇaṃ katvā paṭivedhavasena nirodhaṃ sacchikarotoyeva taṃ ñāṇaṃ dukkhapariññākiccampi samudayapahānakiccampi maggabhāvanākiccampi karotiyeva. Tassa evaṃ upāyena yoniso manasikaroto tīṇi saṃyojanāni pahīyanti. Vīsativatthukā sakkāyadiṭṭhi, aṭṭhavatthukā vicikicchā, "sīlena suddhi vatena suddhī"ti sīlabbatānaṃ parāmasanato sīlabbataparāmāsoti. Tattha catūsu āsavesu sakkāyadiṭṭhisīlabbataparāmāsā diṭṭhāsavena saṅgahitā āsavā ceva saṃyojanā ca. Vicikicchā saṃyojanameva, na āsavo. "dassanā pahātabbā āsavā"ti ettha pariyāpannattā pana āsavāti. "ime vuccanti .pe. Pahātabbā"ti ime sakkāyadiṭṭhiādayo dassanā pahātabbā nāma āsavāti dassento āha. Athavā yā ayaṃ channaṃ diṭṭhīnaṃ aññatarā diṭṭhi uppajjatīti evaṃ sarūpeneva sakkāyadiṭṭhi vibhattā. Taṃ sandhāyāha "ime vuccanti bhikkhave"ti. Sā ca yasmā sahajātapahānekaṭṭhehi saddhiṃ pahīyati. Diṭṭhāsave hi pahīyamāne taṃsahajāto catūsu diṭṭhisampayuttacittesu kāmāsavopi avijjāsavopi pahīyati. Pahānekaṭṭho pana catūsu diṭṭhivippayuttesu nāgasupaṇṇādisamiddhipatthanāvasena uppajjamāno bhavāsavo. Teneva sampayutto avijjāsavopi. Davīsu domanassacittesu pāṇātipātādinibbattako avijjāsavopi, tathā vicikicchācittasampayutto avijjāsavopīti evaṃ sabbatthāpi avasesā tayopi āsavā pahīyanti. Tasmā bahuvacananiddeso katoti evamettha attho veditabbo. Esa porāṇānaṃ adhippāyo. Dassanā pahātabbāti dassanaṃ nāma sotāpattimaggo, tena pahātabbāti attho. Kasmā sotāpattimaggo dassanaṃ? paṭhamaṃ nibbānadassanato. Nanu gotrabhū paṭhamataraṃ passatīti. No na passati. Disvā kattabbakiccampana na karoti saṃyojanānaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page82.

Appahānato. Tasmā passatīti na vattabbo. Yattha katthaci rājānaṃ disvāpi paṇṇākāraṃ datvā kiccanipphattiyā adiṭṭhattā "ajjāpi rājānaṃ na passāmī"ti vadanto gāmavāsī puriso cettha nidassanaṃ. Saṃvarāpahātabbaāsavavaṇṇanā [22] Evaṃ dassanena pahātabbe āsave dassetvā idāni tadanantaraṃ niddiṭṭhe saṃvarā pahātabbe dassetuṃ katame ca bhikkhave āsavā saṃvarā pahātabbāti āha. Evaṃ sabbattha sambandho veditabbo. Ito parañhi atthamattameva vaṇṇayissāma. Nanu ca dassanena bhāvanāyāti imehi dvīhi apahātabbo āsavo nāma natthi, atha kasmā visuṃ saṃvarādīhi pahātabbe dassetīti. Saṃvarādīhi pubbabhāge vikkhambhitā āsavā catūhi maggehi samugghātaṃ gacchanti, tasmā tesaṃ maggānaṃ pbbabhāge ime pañcahākārehi vikkhambhanappahānaṃ dassento evamāha. Tasmā yo cāyaṃ vutto paṭhamo dassanamaggoyeva, idāni bhāvanānāmena vuccissanti ^1- tayo maggā, tesaṃ sabbesampi ayaṃ pubbabhāgapaṭipadāti veditabbā. Tatthe idhāti imasmiṃ sāsane. Paṭisaṅkhāti paṭisaṅkhāya. Tatrāyaṃ saṅkhāsaddo ñāṇakoṭṭhāsapaññattigaṇanāsu dissati. "saṅkhāyekaṃ paṭisevatī"ti ^2- ādīsu hi ñāṇe dissati. "papañcasaññāsaṅkhā samudācarantī"ti ^3- ādīsu koṭṭhāse. "tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ saṅkhā samaññā"ti ^4- ādīsu paññattiyaṃ. "na ^*- sukaraṃ saṅkhātun"ti ^5- ādīsu gaṇanāyaṃ. Idha pana ñāṇe daṭṭhabbo. Paṭisaṅkhā yonisoti hi upāyena pathena paṭisaṅkhāya ñatvā paccavekkhitvāti attho. Ettha ca asaṃvare ādīnavapaṭisaṅkhā yoniso paṭisaṅkhāti veditabbā. Sā cāyaṃ "varaṃ bhikkhave tattāya ayosalākāya ādittāya sampajjalitāya sañjotibhūtāya @Footnote: ¹ Ma. bujjhissanti ² Ma.Ma. 13/168/139 naḷakasutta @³ Ma.mū. 12/201/169 madhupiṇḍikasutta @⁴ abhi. saṅgaṇi. 34/1313-15/297 nikkhepakaṇḍa @^*-5 pāli. sukaro, saṃ. nidāna. 16/128/175 pabbatasutta

--------------------------------------------------------------------------------------------- page83.

Cakkhundriyaṃ sampalimaṭṭhaṃ, na tveva cakkhuviññeyyesu rūpesu anubyañjanaso nimittaggāho"ti ^1- ādinā ādittapariyāyanayena veditabbā. Cakkhundriyasaṃvarasaṃvuto viharatīti ettha cakkhumeva indriyaṃ cakkhundriyaṃ, saṃvaraṇato saṃvaro, pidahanato thakanatoti vuttaṃ hoti. Satiyā etaṃ adhivacanaṃ. Cakkhundriye saṃvaro cakkhundriyasaṃvaro. Titthakāko āvāṭakacchapo vanamahisoti ādayo viya. Tattha kiñcāpi cakkhundriye saṃvaro vā asaṃvaro vā natthi. Na hi cakkhupasādaṃ nissāya sati vā muṭṭhasaccaṃ vā uppajjati. Apica yadā rūpārammaṇaṃ cakkhussa āpāthaṃ āgacchati, tadā bhavaṅge dvikkhattuṃ uppajjitvā niruddhe kiriyamanodhātu āvajjanakiccaṃ sādhayamānā uppajjitvā nirujjhati, tato cakkhuviññāṇaṃ dassanakiccaṃ, tato vipākamanodhātu sampaṭicchannakiccaṃ, tato vipākāhetukamanoviññāṇadhātu santīraṇakiccaṃ, tato kiriyāhetukamanoviññāṇadhātu voṭṭhabbanakiccaṃ ^2- sādhayamānā uppajjitvā nirujjhati. Tadanantaraṃ javati. Tatthāpi neva bhavaṅgasamaye, na āvajjanādīnaṃ aññatarasamaye saṃvaro vā asaṃvaro vā atthi. Javanakkhaṇe pana sace dussīlyaṃ vā muṭṭhasaccaṃ vā aññāṇaṃ vā akkhanti vā kosajjaṃ vā uppajjati, ayaṃ asaṃvaro hoti, evaṃ hontopi so cakkhundriye asaṃvaroti vuccati. Kasmā? yasmā tasmiṃ sati dvārampi aguttaṃ hoti, bhavaṅgampi āvajjanādīni vīthicittānipi, yathā kiṃ, yathā nagare catūsu dvāresu asaṃvutesu kiñcāpi antogharadvārakoṭṭhakagabbhādayo susaṃvutā, tathāpi antonagare sabbaṃ bhaṇḍaṃ arakkhitaṃ agopitameva hoti. Nagaradavārena hi pavisitvā corā yadicchanti, taṃ hareyyuṃ, ^3- evameva javane dussīlyādīsu uppannesu tasmiṃ asaṃvare sati dvārampi aguttaṃ hoti, bhavaṅgampi āvajjanādīni vīthicittānipi. ^4- Tasmimpana sīlādīsu uppannesu dvārampi guttaṃ hoti, bhavaṅgampi āvajjanādīni vīthicittānipi. Yathā kiṃ, yathā nagaradvāresu saṃvutesu kiñcāpi antogharādayo asaṃvutā, tathāpi antonagare sabbaṃ bhaṇḍaṃ surakkhitaṃ sugopitameva hoti. @Footnote: ¹ saṃ. saḷā. 18/303/210 samuddavagga: ādittapariyāyasutta. @² Sī., i. voṭṭhapanakiccaṃ ³ cha.Ma., i. kareyyuṃ ⁴ cha.Ma., i. vīthicittānipīti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page84.

Nagaradvāresu hi pidahitesu corānaṃ paveso natthi, evameva javane sīlādīsu uppannesu dvārampi suguttaṃ hoti, bhavaṅgampi āvajjanādīni vīthicittānipi. Tasmā javanakkhaṇe uppajjamānopi cakkhundriyasaṃvaroti vutto. Idha cāyaṃ satisaṃvaro adhippetoti veditabbo. Cakkhundriyasaṃvarena saṃvuto cakkhundriyasaṃvarasaṃvuto upetoti vuttaṃ hoti. Tathāhi pāṭimokkhasaṃvarasaṃvutoti imassa vibhaṅge "iminā pāṭimokkhasaṃvarena upepo hoti .pe. Samannāgato"ti ^1- vuttaṃ taṃ ekajjhaṃ katvā cakkhundriyasaṃvarena saṃvutoti evamatthato veditabbaṃ. ^2- Athavā saṃvarīti saṃvuto, thakesi pidahīti vuttaṃ hoti. Cakkhundriye saṃvarasaṃvuto cakkhundriyasaṃvarasaṃvuto, cakkhundriyasaṃvarasaññitaṃ satikavāṭaṃ cakkhudvāre gharadvāre kavāṭaṃ viya saṃvari thakesi pidahīti vuttaṃ hoti. Ayameva cettha attho sundarataro. Tathāhi "cakkhundriyasaṃvaraṃ asaṃvutassa viharato saṃvutassa viharato"ti ettha dvīsu padesu ayameva attho dissatīti. Viharatīti evaṃ cakkhundriyasaṃvarasaṃvuto yena kenaci iriyāpathavihārena viharati. Yañhissāti ādimhi yaṃ cakkhundriyasaṃvaraṃ assa bhikkhuno asaṃvutassa athaketvā apidahitvā viharantassāti evamattho veditabbo. Athavā yekārassa yanti ādeso, hikāro ca padapūraṇo, ye assāti attho. Uppajjeyyunti nibbatteyyuṃ. Āsavā vighāṭapariḷāhāti ^3- cattāro āsavā ca aññe ca vighāṭakarā kilesapariḷāhā vipākapariḷāhā vā. ^4- Cakkhudvāre hi iṭṭhārammaṇaṃ āpāthagataṃ kāmassādavasena assādayato abhinandato kāmāsavo uppajjati, īdisaṃ aññasmimpi sugatibhave labhissāmīti bhavapatthanāya assādayato bhavāsavo uppajjati, sattoti vā sattassāti vā gaṇhantassa diṭṭhāsavo uppajjati, sabbeheva sahajātaṃ aññāṇaṃ avijjāsavoti cattāro āsavā uppajjanti. Tehi sampayuttā apare kilesā vighāṭapariḷāhā, āyatiṃ vā tesaṃ vipākā. Tepi hi asaṃvutasseva viharato uppajjeyyunti vuccanti. @Footnote: ¹ abhi. vibhaṅga. 35/511/296 jhānavibhaṅga. ² cha.Ma., i. veditabbo @³ cha.Ma. vighātapariḷāhā evamuparipi ⁴ cha.Ma. ca

--------------------------------------------------------------------------------------------- page85.

Evaṃsa teti evaṃ assa te eva, etena upāyena na honti, no aññathāti vuttaṃ hoti. Esa nayo paṭisaṅkhā yoniso sotindriyasaṃvarasaṃvutoti ādīsu. Ime vuccanti āsavā saṃvarā pahātabbāti ime chasu dvāresu cattāro ^1- katvā catuvīsati āsavā saṃvarena pahātabbāti vuccanti. Sabbattheva cettha satisaṃvaro eva saṃvaroti veditabbo. Paṭisevanāpahātabbaāsavavaṇṇanā [23] Paṭisaṅkhā yoniso cīvaranti ādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ sabbaṃ visuddhimagge sīlakathāyaṃ vuttameva. Yañhissāti yaṃ cīvarapiṇḍapātādīsu vā aññataraṃ assa. Apaṭisevatoti evaṃ yoniso apaṭisevanatassa. Sesaṃ vuttanayameva. Kevalaṃ panidha aladdhaṃ cīvarādiṃ patthayato laddhaṃ vā assādayato kāmāsavassa uppatti veditabbā. Īdisaṃ aññasmimpi sampattibhave sugatibhave labhissāmīti bhavapatthanāya assādayato bhavāsavassa ahaṃ labhāmīti vā mayhaṃ vā idanti attasaññaṃ adhiṭṭhahato ^2- diṭṭhāsavassa uppatti veditabbā. Sabbeheva pana sahajāto avijjāsavoti evaṃ catunnaṃ āsavānaṃ uppatti vipākapariḷāhā pana ^3- navavedanuppādanatopi veditabbā. Ime vuccanti bhikkhave āsavā paṭisevanā pahātabbāti ime ekamekasmiṃ paccaye cattāro cattāro katvā soḷasa āsavā iminā ñāṇasaṃvarasaṅkhātena paccavekkhaṇapaṭisevanena pahātabbāti vuccantīti. ^4- Adhivāsanāpahātabbaāsavavaṇṇanā [24] Paṭisaṅkhā yoniso khamo hoti sītassāti upāyena pathena paccavekkhitvā khamo ^5- hoti sītassa sītaṃ khamati sahati, na avīrapuriso viya @Footnote: ¹ cha.Ma., i. cattāro cattāro ² Sī., i. avijahato ³ cha.Ma., i. ca @⁴ cha.Ma., i. vuccanti ⁵ i. khantā

--------------------------------------------------------------------------------------------- page86.

Appamattakenāpi sītena calati kampati kammaṭṭhānaṃ vijahati. Apica kho lomasanāgatthero viya anappakenāpi sītena phuṭṭho na calati na kampati kammaṭṭhānameva manasikaroti. Thero kira cetiyapabbate piyaṅguguhāyaṃ padhānaghare viharanto antaraṭṭhake himapātasamaye lokantariyaniraye paccavekkhitvā kammaṭṭhānaṃ avijahantova abbhokāse vītināmesi. Evaṃ uṇhādīsupi atthayojanā veditabbā. Kevalañhi yo bhikkhu adhimattampi uṇhaṃ sahati sveva thero viya, ayaṃ "khamo uṇhassā"ti veditabbo. Thero kira gimahasamaye pacchābhattaṃ bahicaṅkame nisīdi. Kammaṭṭhānaṃ manasikaroto ^1- sedāpissa kacchehi muccanti. Atha naṃ antevāsiko āha "idha bhante nisīdatha, sītalo okāso"ti. Thero "uṇhabhayena nevamhi āvuso idha nisinno"ti avīcimahānirayaṃ paccavekkhitvā nisīdiyeva. Uṇhanti cettha aggisantāpo ca veditabbo. Suriyasantāpavasena panetaṃ vatthu vuttaṃ. Yo ca dve tayo vāre bhattaṃ vā pānīyaṃ vā alabhamānopi anamatagge saṃsāre attano pittivisayūpapattiṃ paccavekkhitvā avedhento kammaṭṭhānaṃ na vijahatiyeva. Adhimattehi ḍaṃsamakasavātātapasamphassehi phuṭṭho cāpi tiracchānūpapattiṃ paccavekkhitvā avedhento kammaṭṭhānaṃ na vijahatiyeva. Siriṃsapasamphassena phuṭṭho cāpi anamatagge saṃsāre sīhabyagghādimukhesu anekavāraṃ parivattitaṃ pubbattabhāvaṃ paccavekkhitvā avedhento kammaṭṭhānaṃ na vijahatiyeva padhāniyatthero viya. Ayaṃ "khamo jighacchāya .pe. Siriṃsapasamphassānan"ti veditabbo. Theraṃ kira khaṇḍavelamahāvihāre ^2- kaṇṇikārapadhāniyaghare ^3- ariyavaṃsaṃ suṇantaṃ ghoraviso sappo ḍaṃsi. Thero jānitvāpi pasannacitto nisinno dhammaṃyeva suṇāti. Visavego thaddho ahosi. Thero upasampannamaṇḍalaṃ ādiṃ katvā sīlaṃ paccavekkhitvā parisuddhasīlomhīti pītiṃ uppādesi. Saha pītuppādā ^4- visaṃ nivattitvā paṭhaviṃ pāvisi. Thero tattheva cittekaggataṃ labhitvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇi. @Footnote: ¹ cha.Ma., i. manasikaronto ² cha.Ma. khaṇḍacelavihāre, Ma. khaṇḍe cetiyavihāre @³ cha.Ma. kaṇikārapadhāniyaghare ⁴ purāṇapotthake cittuppādāti dissati. taṃ pamādalekhaṃ @bhaveyYu. ṭīkāyañhi pharaṇapītiyā uppādena sahevāti vuttaṃ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- page87.

Yo pana akkosanavasena dūrutte dūruttattāyeva ca dūrāgate api antimavatthusahite vacanapathe sutvā khantiguṇaṃyeva paccavekkhitvā na vedhati dīghabhāṇakaabhayatthero viya. Ayaṃ "khamo dūruttānaṃ dūrāgatānaṃ vacanapathānan"ti veditabbo. Thero kira paccayasantosabhāvanārāmatāya mahāariyavaṃsapaṭipadaṃ kathesi, sabbo mahāgāmo āgacchati. Therassa mahāsakkāro uppajji. ^1- Taṃ aññataro mahāthero adhivāsetuṃ asakkonto dīghabhāṇako ariyavaṃsaṃ kathemīti sabbarattiṃ kolāhalaṃ karotīti ādīhi akkosi, ubhopi ca attano attano vihāraṃ gacchantā gāvutamattaṃ ekapathena agamaṃsu. Sakalagāvutampi so taṃ akkosiyeva. Tato yattha dvinnaṃ vihārānaṃ maggo bhijjati, tattha ṭhatvā dīghabhāṇakatthere taṃ vanditvā "esa bhante tumhākaṃ maggo"ti āha. So asuṇanto viya agamāsi, theropi vihāraṃ gantvā pāde pakkhāletvā nisīdi. Tamenaṃ antevāsiko "kiṃ bhante sakalagāvutaṃ paribhāsantaṃ na kiñci avocutthā"ti. Thero "khantiyeva āvuso mayhaṃ bhāro na akkhanti, ekapaduddhārepi kammaṭṭhānaviyogaṃ na passāmī"ti āha. Ettha ca vacanameva vacanapathoti veditabbo. Yo pana uppannā sārīrikā vedanā dukkhāpanaṭṭhena ^2- dukkhā, dukkhāvahanaṭṭhena ^3- tippā, pharusaṭṭhena kharā, tikhiṇaṭṭhena kaṭukā, assādavirahitato ^4- asātā, manassa ^5- avaḍḍhanato amanāpā, pāṇaharaṇasamatthatāya pāṇaharā adhivāsetiyeva, na vedhati. Evaṃsabhāvo hoti cittalatāpabbate padhāniyatthero viya. Ayaṃ "uppannānaṃ .pe. Adhivāsanajātiko"ti veditabbo. Therassa kira rattiṃ padhānena vītināmetvā ṭhitassa udaravāto uppajji. So taṃ adhivāsetuṃ asakkonto āvattati parivattati. Tamenaṃ caṅkamapasse ṭhito piṇḍapātiyatthero āha "āvuso pabbajito nāma adhivāsanasīlo hotī"ti. So @Footnote: ¹ cha.Ma. uppajjati ² cha.Ma., i. dukkhamanaṭṭhena ³ cha.Ma., i. bahalaṭṭhena @⁴ cha.Ma. assādavirahato ⁵ cha.Ma. manaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page88.

"sādhu bhante"ti adhivāsetvā niccalova sayi. Vāto nābhito yāva hadayaṃ phālesi. Thero vedanaṃ vikkhambhetvā vipassanto muhuttena anāgāmī hutvā parinibbāyīti. Yañhissāti sītādīsu yaṃ kiñci ekadhammaṃpi assa. Anadhivāsayatoti anadhivāsentassa akhamantassa. Sesaṃ vuttanayameva. Āsavuppatti panettha evaṃ veditabbā. Sītena phuṭṭhassa uṇhaṃ patthayato kāmāsavo uppajjati, evaṃ sabbattha. Natthi no sampattibhave sugatibhave sītaṃ vā uṇhaṃ vāti bhavaṃ patthentassa bhavāsavo. Mayhaṃ sītaṃ uṇhanti gāho diṭṭhāsavo. Sabbeheva sampayutto avijjāsavoti. "ime vuccanti .pe. Adhivāsanā pahātabbā"ti ime sītādīsu ekamekassa vasena cattāro ^1- katvā aneke āsavā imāya khantisaṃvarasaṅkhātāya adhivāsanāya pahātabbāti vuccantīti attho. Ettha ca yasmā ayaṃ khantī sītādayo dhamme adhivāseti, attano upari āropetvā vāsetiyeva. Na asahamānā hutvā nirassati, ^2- tasmā adhivāsanāti vuccatīti veditabbā. Parivajjanāpahātabbaāsavavaṇṇanā [25] Paṭisaṅkhā yoniso caṇḍaṃ hatthiṃ parivajjetīti ahaṃ samaṇoti caṇḍassa hatthissa āsanne na ṭhātabbaṃ. Tatonidānaṃ hi maraṇampi siyā maraṇamattampi dukkhanti evaṃ upāyena pathena paccavekkhitvā caṇḍaṃ hatthiṃ parivajjeti paṭikkamati. Esa nayo sabbattha. Caṇḍanti paduṭṭhaṃ bāḷanti vuttaṃ hoti. Khāṇunti khadirakhāṇuādiṃ. Kaṇṭakaṭṭhānanti kaṇṭakānaṃ ṭhānaṃ, yattha kaṇṭakā vijjanti, taṃ okāsanti vuttaṃ hoti. Sobbhanti sabbato chinnataṭaṃ. Papātanti ekato chinnataṭaṃ. Candanikanti ucchiṭṭhodakamalādīnaṃ chaḍḍanaṭṭhānaṃ. Oḷigallanti tesaṃyeva sakaddamādīnaṃ sandanokāsaṃ. Taṃ jaṇṇumattampi asucibharitaṃ hoti, dvepi cetāni ṭhānāni amanussaduṭṭhāni honti, tasmā tāni vajjetabbāni. Anāsaneti ettha pana ayuttaṃ āsanaṃ anāsanaṃ, taṃ atthato aniyatavatthukaṃ raho paṭicchannāsananti veditabbaṃ. Agocareti etthāpi ca ayutto gocaro agocaro, so vesiyādibhedato @Footnote: ¹ cha.Ma., i. cattāro cattāro ² Ma. nidassati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page89.

Pañcavidho. Pāpake mitteti lāmake dussīle mittapaṭirūpake amitte vā. Bhajantanti sevamānaṃ. Viññū sabrahmacārīti paṇḍitā buddhisampannā sabrahmacārino, bhikkhūnametaṃ adhivacanaṃ. Te hi ekakammaekuddeso samasikkhātāti ^1- imaṃ brahmasamānaṃ caranti, tasmā sabrahmacārīti vuccanti. Pāpakesu ṭhānesūti lāmakesu ṭhānesu. Okappeyyunti saddaheyyuṃ, adhimucceyyuṃ "addhā ayamāyasmā akāsi vā karissati vā"ti. Yañhissāti hatthiādīsu yaṃ kiñci ekaṃpi assa. Sesaṃ vuttanayameva āsavuppatti panettha evaṃ veditabbā. Hatthiādinidānena dukkhena phuṭṭhassa sukhaṃ patthayato kāmāsavo uppajjati. Natthi no sampattibhave sugatibhave īdisaṃ dukkhanti bhavaṃ patthentassa bhavāsavo. Maṃ hatthī maddati, maṃ assoti gāho diṭṭhāsavo. Sabbeheva sampayutto avijjāsavoti. Ime vuccanti .pe. Paravajjanā pahātabbāti ime hatthiādīsu ekekassa vasena cattāro katvā aneke āsavā iminā sīlasaṃvarasaṅkhātena parivajjanena pahātabbāti vuccantīti veditabbā. Vinodanāpahātabbaāsavavaṇṇanā [26] Paṭisaṅkhā yoniso uppannaṃ kāmavitakkaṃ nādhivāsetīti "itipāyaṃ vitakko akusalo, itipi sāvajjo, itipi dukkhavipāko, so ca kho attabyābādhāyapi saṃvattatī"ti ādinā nayena yoniso kāmavitakke ādīnavaṃ paccavekkhitvā tasmiṃ tasmiṃ ārammaṇe uppannaṃ jātamabhinibbattaṃ kāmavitakkaṃ nādhivāseti, cittaṃ āropetvā na vāseti, abbhantare vā na vāsetītipi attho. Anadhivāsento kiṃ karoti ^2-? pajahati chaḍḍeti. Kiṃ kacavaraṃ viya piṭakenāti? na hi, apica kho naṃ vinodeti tudati Vijjhati nīharati. Kiṃ balibaddaṃ viya patodenāti? na hi, atha kho naṃ byantīkaroti Vigatantaṃ karoti. Yathāssa antopi nāvasissati antamaso bhavaṅgamattampi, tathā naṃ karoti. @Footnote: ¹ cha.Ma. samasikkhatāti ² cha.Ma. karotīti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page90.

Kathampana taṃ tathā karotīti? anabhāvaṅgametīti anu anu abhāvaṅgameti, vikkhambhanappahānena yathā suvikkhambhito hoti, tathā karotīti vuttaṃ hoti. Esa nayo byāpādavihiṃsāvitakkesu. Ettha ca kāmavitakkoti "yo kāmapaṭisaṃyutto takko vitakko micchāsaṅkappo"ti vibhaṅge ^1- vutto. Esa nayo itaresu. Uppannuppanneti uppanne uppanne, uppannamatteyevāti vuttaṃ hoti. Sakiṃ vā uppanne vinodetvā dutiyavāre ajjhupekkhitā na hoti, sattakkhattumpi uppannuppanne vinodetiyeva. Pāpake akusaleti lāmakaṭṭhena pāpake akosallatāya ^2- akusale. Dhammeti teyeva kāmavitakkādayo sabbepi vā nava mahāvitakke. Tattha tayo vuttā eva. Avasesā "ñātivitakko janapadavitakko amaravitakko parānuddayatāpaṭisaṃyutto vitakko lābhasakkārasilokapaṭisaṃyutto vitakko anavaññattipaṭisaṃyutto vitakko"ti ^3- ime cha. Yañhissāti etesu vitakkesu yaṃ kiñci assa. Sesaṃ vuttanayameva hoti. Kāmavitakko panettha kāmāsavo eva. Tabbiseso bhavāsavo. Taṃsamupayutto diṭṭhāsavo. Sabbavitakkesu avijjā avijjāsavoti evaṃ āsavuppattipi veditabbā. Ime vuccanti .pe. Vinodanā pahātabbāti ime kāmavitakkādivasena vuttappakārā āsavā iminā tasmiṃ tasmiṃ vitakke ādīnavapaccavekkhaṇasahitena viriyasaṃvarasaṅkhātena vinodanena pahātabbāti vuccantīti veditabbā. Bhāvanāpahātabbaāsavavaṇṇanā [27] Paṭisaṅkhā yoniso satisambojjhaṅgaṃ bhāvetīti abhāvanāya ādīnavaṃ bhāvanāya ca ānisaṃsaṃ upāyena pathena paccavekkhitvā satisambojjhaṅgaṃ bhāveti. Esa nayo sabbattha. Ettha ca kiñcāpi ime uparimaggattayasamayasambhūtā lokuttarabojjhaṅgā eva adhippetā, tathāpi ādikammikānaṃ bojjhaṅgesu asammohatthaṃ lokiyalokuttaramissakena nesaṃ nayena atthavaṇṇanaṃ karissāmi. Idha pana lokiyanayaṃ @Footnote: ¹ abhi. vibhaṅga. 35/910/443 ² Ma. akosallatāya paṭipakkhatāya @³ khu. mahā. 29/973/618/ sāriputtasuttaniddesa (sayā)

--------------------------------------------------------------------------------------------- page91.

Pahāya lokuttaranayo eva gahetabbo. Tattha satisambojjhaṅganti ādinā nayena vuttānaṃ sattannaṃ ādipadānaṃyeva tāva:- atthato lakkhaṇādīhi kamato ca vinicchayo anūnādhikato ceva viññātabbo vibhāvinā. Tattha satisambojjhaṅge tāva saraṇaṭṭhena sati. Sā panesā upaṭṭhānalakkhaṇā apilāpanalakkhaṇā vā. Vuttampi hetaṃ "yathā mahārāja rañño bhaṇḍāgāriko rañño sāpateyyaṃ apilāpeti, ettakaṃ mahārāja hiraññaṃ, ettakaṃ suvaṇṇaṃ, ettakaṃ sāpateyyanti, evameva kho mahārāja sati uppajjamānā kusalākusalasāvajjānā- vajjahīnapaṇītakaṇhasukkasappaṭibhāge dhamme apilāpeti. Ime cattāro satipaṭṭhānā"ti ^1- vitthāro. Apilāpanarasā. Kiccavaseneva hissa etaṃ lakkhaṇaṃ therena vuttaṃ. Asammosarasā vā. Gocarābhimukhabhāvapaccupaṭṭhānā. Sati eva sambojjhaṅgo satisambojjhaṅgo, tattha bodhiyā bodhissa vā aṅgoti bojjhaṅgo. Kiṃ vuttaṃ hoti, yā hi ayaṃ dhammasāmaggī yāya lokiyalokuttaramaggakkhaṇe uppajjamānāya līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanakāmasukhattakilamathānuyogaucchedasassatābhi- nivesādīnaṃ anekesaṃ upaddavānaṃ paṭipakkhabhūtāya satidhammavicayaviriyapītipassaddhisamādhi- upekkhāsaṅkhātāya dhammasāmaggiyā ariyasāvako bujjhatīti katvā "bodhī"ti vuccati. Bujjhatīti kilesasantānaniddāya uṭṭhahati cattāri vā ariyasaccāni paṭivijjhati nibbānameva vā sacchikarotīti vuttaṃ hoti. Yathāha "satta bojjhaṅge bhāvetvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddho"ti. Tassā dhammasāmaggīsaṅkhātāya bodhiyā aṅgotipi bojjhaṅgo jhānaṅgamaggaṅgādayo viya. Yo cesa yathāvuttappakārāya etāya dhammasāmaggiyā bujjhatīti katvā ariyasāvako "bodhī"ti vuccati, tassa bodhissa aṅgotipi bojjhaṅgo senaṅgarathaṅgādayo viya. Tenāhu aṭṭhakathācariyā "bujjhanakassa puggalassa aṅgāti vā bojjhaṅgā"ti. Apica "bojjhaṅgā"ti kenaṭṭhena bojjhaṅgā. Bodhāya saṃvattantīti bojjhaṅgā, bujjhantīti bojjhaṅgā, anubujjhantīti bojjhaṅgā, paṭibujjhantīti @Footnote: ¹ milindapañha. 13/36 satilakkhaṇapañha.

--------------------------------------------------------------------------------------------- page92.

Bojjhaṅgā, sambujjhantīti bojjhaṅgā"ti ādinā ^1- paṭisambhidānayenāpi attho veditabbo. Pasaṭṭho sundaro vā bojjhaṅgoti sambojjhaṅgo. Evaṃ sati eva sambojjhaṅgo satisambojjhaṅgo. Taṃ satisambojjhaṅgaṃ. Evaṃ tāva ekassa ādipadassa atthato lakkhaṇādīhi ca vinicchayo viññātabbo. Dutiyādīsu pana catusaccadhamme vicinātīti dhammavicayo. So pavicayalakkhaṇo obhāsanaraso asammohapaccupaṭṭhāno. Vīrabhāvato vidhinā iriyatabbato ca viriyaṃ. Taṃ paggahalakkhaṇaṃ upatthambharasaṃ anosīdanapaccupaṭṭhānaṃ pinayatīti piti sā pharaṇalakkhaṇā tuṭṭhilakkhaṇā vā kāyacittānaṃ piṇanarasā tesaṃyeva udagyapaccupaṭṭhānā. Kāyacittadarathapassambhanato passaddhi. Sā upasamalakkhaṇā kāyacittadarathanimmathanarasā kāyacittānaṃ apariphandanabhūtasītibhāvapaccupaṭṭhānā. Samādhānato samādhi. So avikkhepalakkhaṇo avisāralakkhaṇo vā cittacetasikānaṃ sampiṇḍanaraso cittaṭṭhitipaccupaṭṭhāno. Ajjhupekkhanato upekkhā. Sā paṭisaṅkhānalakkhaṇā samavāhitalakkhaṇā vā ūnādhikanivāraṇarasā pakkhapātupacchedanavasā vā majjhattabhāvapaccupaṭṭhānā. Sesaṃ vuttanayameva. Evaṃ sesapadānampi atthato lakkhaṇādīhi ca vinicchayo viññātabbo. Kamatoti ettha ca "satiñca khvāhaṃ bhikkhave sabbatthikaṃ vadāmī"ti ^2- vacanato sabbesaṃ sesabojjhaṅgānaṃ upakārakattā satisambojjhaṅgo paṭhamaṃ vutto. Tato paraṃ "so tathā sato viharanto taṃ dhammaṃ paññāya pavicinatī"ti ^3- ādinā nayena sesabojjhaṅgānaṃ pubbāpariyavacane payojanaṃ sutteyeva vuttaṃ. Evamettha kamatopi vinicchayo viññātabbo. Anūnādhikatoti kasmā pana bhagavatā satteva bojjhaṅgā vuttā anūnā anadhikāti. Līnuddhaccapaṭipakkhato sabbatthikato ca. Ettha hi tayo bojjhaṅgā līnassa paṭipakkhā. Yathāha "yasmiñca kho bhikkhave samaye līnaṃ cittaṃ hoti, kālo tasmiṃ samaye dhammavicayasambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo viriyasambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo pītisambojjhaṅgassa bhāvanāyā"ti. ^4- Tayo uddhaccassa paṭipakkhā. @Footnote: ¹ khu. paṭi. 31/557/463 bojjhaṅgakathā (sayā) ² saṃ. mahā. 19/234/102 aggisutta @³ abhi. vibhaṅga. 35/467/274/ bojjhaṅgavibhaṅga ⁴ saṃ. mahā. 19/234/100 @bojjhaṅgasaṃyutta

--------------------------------------------------------------------------------------------- page93.

Yathāha "yasmiñca kho bhikkhave samaye uddhataṃ cittaṃ hoti, kālo tasmiṃ samaye passaddhisambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo samādhisambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo upekkhāsambojjhaṅgassa bhāvanāyā"ti. ^1- Eko panettha sabbatthiko. Yathāha "satiñca khvāhaṃ bhikkhave sabbatthikaṃ vadāmī"ti. ^2- "sabbatthakan"tipi pāṭho, dvinnaṃpi sabbattha icchitabbanti attho. Evaṃ līnuddhaccapaṭipakkhato sabbatthikato ca satteva bojjhaṅgā vuttā anūnā anadhikāti, evamettha anūnādhikatopi vinicchayo viññātabbo. Evaṃ tāva "satisambojjhaṅgan"ti ādinā nayena vuttānaṃ sattannaṃ padānaṃyeva atthavaṇṇanaṃ ñatvā idāni bhāveti vivekanissitanti ādīsu evaṃ ñātabbā. Bhāvetīti vaḍḍheti, attano cittasantāne punappunaṃ janeti abhinibbattetīti attho. Vivekanissitanti vivekaṃ nissitaṃ. Vivekoti vivittatā. Svāyaṃ tadaṅgaviveko vikkhambhanasamucchedapaṭipassaddhinissaraṇavivekoti pañcavidho. Tassa nānattaṃ "ariyadhamme avinīto"ti ettha vuttanayeneva veditabbaṃ ayameva hi tattha vinayoti vutto. Evametasmiṃ pañcavidhe viveke. Vivekanissitanti tadaṅgavivekanissitaṃ samucchedavivekanissitaṃ nissaraṇavivekanissitañca satisambojjhaṅgaṃ bhāvetīti ayamattho veditabbo. Tathāhi ayaṃ bojjhaṅgabhāvanānuyutto yogī vipassasanākkhaṇe kiccato tadaṅgavivekanissitaṃ ajjhāsayatonissaraṇavivekanissitaṃ, maggakāle pana kiccato samucchedavivekanissitaṃ ārammaṇato nissaraṇavivekanissitaṃ satisambojjhaṅgaṃ bhāveti. Pañcavidhavivekanissitantipi eke, te hi na kevalaṃ balavavipassanāmaggaphalakkhaṇesu eva bojjhaṅge uddharanti, vipassanāpādakakasiṇajjhānaānāpānāsubhabrahmavihārajjhānesupi. Na ca paṭisiddhā aṭṭhakathācariyehi. Tasmā tesaṃ matena etesaṃ jhānānaṃ pavattikkhaṇe kiccato evaṃ vikkhambhanavivekanissitaṃ. Yathā ca "vipassanākkhaṇe ajjhāsayato nissaraṇavivekanissitan"ti vuttaṃ, evaṃ paṭipassaddhivivekanissitaṃpi bhāvetīti vattuṃ vaṭṭati. Esa nayo virāganissitādīsu. Vivekatthā eva hi virāgādayo. @Footnote: ¹ saṃ. mahā. 19/234/101 bojajhaṅgasaṃyutata ² saṃ. mahā. 19/234/102

--------------------------------------------------------------------------------------------- page94.

Kevalañhettha vossaggo duvidho pariccāgavossaggo ca pakkhandanavossaggocāti. Tattha pariccāgavossaggoti vipassanākkhaṇe ca tadaṅgavasena maggakkhaṇe ca samucchedavasena kilesappahānaṃ. Pakkhandanavossaggoti vipassanākkhaṇe tanninnabhāvena maggakkhaṇe pana ārammaṇakaraṇavasena nibbānapakkhandanaṃ. Tadubhayampi imasmiṃ lokiyalokuttaramissake atthavaṇṇanānaye vattati. Tathāhi ayaṃ satisambojjhaṅgo yathāvuttena pakārena kilese pariccajati, nibbānañca pakkhandati. Vossaggapariṇāminti iminā pana sakalena vacanena vossaggatthaṃ pariṇāmantaṃ pariṇatañca pariccantaṃ paripakkañcāti idaṃ vuttaṃ hoti. "ayañhi bojjhaṅgabhāvanamanuyutto bhikkhu yathā satisambojjhaṅgo kilesapariccāgavossaggatthaṃ nibbānapakkhandanavossaggatthañca paripaccati yathā ca paripakko hoti tathā naṃ bhāvetī"ti. Esa nayo sesabojjhaṅgesu. Idha pana nibbānaṃyeva sabbasaṅkhatehi vivittattā viveko, sabbesaṃ virāgabhāvato virāgo, nirodhabhāvato nirodhoti vuttaṃ. Maggo eva ca vossaggapariṇāmī, tasmā satisambojjhaṅgaṃ bhāveti vivekaṃ ārammaṇaṃ katvā pavattiyā vivekanissitaṃ. Tathā virāganissitaṃ nirodhanissitañca. Tañca kho ariyamaggakkhaṇuppattiyā kilesānaṃ samucchedato pariccāgabhāvena ca nibbānapakkhandanabhāvena ca pariṇataṃ paripakkanti ayameva attho daṭṭhabbo. Esa nayo sesabojjhaṅgesu. Yañhissāti etesu bojjhaṅgesu yaṃ kiñci assa. Sesaṃ vuttanayameva. Āsavuppattiyaṃ panettha imesaṃ uparimaggattayasampayuttānaṃ bojjhaṅgānaṃ abhāvitattā ye uppajjeyyuṃ kāmāsavo bhavāsavo avijjāsavoti tayo āsavā; bhāvayato evaṃ assa te āsavā na hontīti ayannayo veditabbo. Ime vuccanti .pe. Bhāvanā pahātabbāti ime tayo āsavā imāya maggattayasampayuttāya bojjhaṅgabhāvanāya pahātabbāti vuccantīti veditabbā. [28] Idāni imehi sattahākārehi pahīnāsavaṃ bhikkhuṃ thomento āsavappahāne cassa ānisaṃsaṃ dassento eteheva ca kāraṇehi āsavappahānena sattānaṃ ussukkaṃ janento yato kho bhikkhave .pe. Antamakāsi dukkhassāti āha. Tattha yato khoti sāmivacane tokāro, yassa khoti vuttaṃ hoti. Porāṇā

--------------------------------------------------------------------------------------------- page95.

Pana yamhi kāleti vaṇṇenti. Ye āsavā dassanā pahātabbāti ye āsavā dassanena pahātabbā, te dassaneneva pahīnā honti, na appahīnesuyeva pahīnasaññī hoti. Evaṃ sabbattha vitthāro. Sabbāsavasaṃvarasaṃvutoti sabbehi āsavapidhānehi pihito, sabbesaṃ vā āsavānaṃ pidhānehi pihito. Acchejji taṇhanti sabbampi taṇhaṃ chindi vā samucchindi vā. Vivattayi saṃynonti dasavidhampi saṃyojanaṃ parivattayi nimmalamakāsi. Sammāti hetunā kāraṇena. Mānābhisamayāti mānassa dassanābhisamayā pahānābhisamayā ca. Arahattamaggo hi kiccavasena mānaṃ passati, ayamassa dassanābhisamayo. Tena diṭṭho pana so tāvadeva pahīyati dāṭhavisena daṭṭhasattānaṃ ^1- jīvitaṃ viya. Ayamassa pahānābhisamayo. Antamakāsi dukkhassāti evaṃ arahattamaggena mānassa diṭṭhattā pahīnattā ca ye ime "kāyabandhanassa anto jīrati, ^2- haritantaṃ vā"ti ^3- evaṃ vuttaantimamariyādanto ca, "antamidaṃ bhikkhave jīvikānan"ti ^4- evaṃ vuttalāmakanto ca, "sakkāyo eko anto"ti ^5- evaṃ vuttakoṭṭhāsanto ca, "esevanto dukkhassa sabbapaccayasaṅkhayā"ti ^6- evaṃ vuttakoṭanto cāti evaṃ cattāro antā, tesu sabbasseva vaṭṭadukkhassa aduṃ catutthakoṭisaṅkhātaṃ antamakāsi, paricchedaṃ parivaṭumaṃ akāsi. Antimasamussayamattāvasesaṃ dukkhamakāsīti vuttaṃ hoti. Attamanā te bhikkhūti sakamanā tuṭṭhamanā, pītisomanassehi vā sampayuttamanā hutvā. Bhagavato bhāsitaṃ abhinandunti idaṃ dukkhassa antakiriyāpariyosānaṃ bhagavato bhāsitaṃ sukathitaṃ sulapitaṃ, evametaṃ bhagavā evametaṃ sugatāti matthakena sampaṭicchannā abbhanumodiṃsūti. Sesamettha yanna vuttaṃ, taṃ pubbe vuttattā ca suviññeyyattā ca na vuttaṃ. Tasmā sabbaṃ vuttānusārena anupadaso paccavekkhitabbaṃ. Papañcasūdaniyā majjhimanikāyaṭṭhakathāya sabbāsavasuttavaṇṇanā niṭṭhitā. @Footnote: ¹ cha.Ma., i. diṭṭhavisena diṭṭhasattānaṃ ² vinaYu. cūḷa. 7/278/43 khuddakavatthūni @³ ma mū. 12/304/266 ⁴ khu. iti. 25/91/309 jīvakasutta saṃ. khandha. 17/80/75 @piṇḍolyasutta ⁵ aṅ. chakka. 22/332(61)/448 (sayā) @⁶ saṃ. nidāna. 16/51/82 parivīmaṃsanasutta

The Pali Atthakatha in Roman Book 7 page 66-95. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=7&A=1647&pagebreak=1 อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=7&A=1647&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=10 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=238 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=227 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=227 Contents of The Tipitaka Volume 12 http://84000.org/tipitaka/read/?index_12