ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ENGLISH letter  
Atthakatha Book 7 : PALI ROMAN Ma.A. (papa–ca.1)

                        4. Bhayabheravasuttavaṇṇanā
     [34] Evamme sutanti bhayabheravasuttaṃ. Tatrāyaṃ anupubbapadavaṇṇanā:-
athāti avicchedanatthe nipāto. Khoti avadhāraṇatthe, bhagavato sāvatthiyaṃ vihāre
avicchinneyevāti vuttaṃ hoti. Jāṇussoṇīti netaṃ tassa mātāpitūhi katanāmaṃ,
apica kho ṭhānantarapaṭilābhaladdhaṃ. Jāṇusasoṇiṭṭhānaṃ kiretaṃ purohitaṭṭhānaṃ, taṃ
tassa raññā dinnaṃ, tasmā "jāṇussoṇī"ti vuccati. Brahmaṃ aṇatīti brāhmaṇo,
mante sajjhāyatīti attho, idameva hi jātibrāhmaṇānaṃ niruttivacanaṃ. Ariyā
pana bāhitapāpattā brāhmaṇāti vuccanti.
     Yena bhagavā tenūpasaṅkamīti yenāti bhummatthe karaṇavacanaṃ, tasmā yattha
bhagavā, upasaṅkamīti evamettha attho daṭṭhabbo. Yena vā kāraṇena bhagavā
devamanussehi upasaṅkamitabbo, tena kāraṇena upasaṅkamīti evamettha attho
daṭṭhabbo. Kena ca kāraṇena bhagavā upasaṅkamitabboti? nānappakāraguṇavisesā-
dhigamādhippāyena sāduphalūpabhogādhippāyena dijagaṇehi niccaphalitamahārukkho viya.
     Upasaṅkamīti ca gatoti vuttaṃ hoti. Upasaṅkamitvāti upasaṅkamanapariyosānadīpanaṃ.
Athavā evaṃ gato tato āsannataraṃ ṭhānaṃ bhagavato samīpasaṅkhātaṃ
gantvātipi vuttaṃ hoti. Bhagavatā saddhiṃ sammodīti yathā khamanīyādīni pucchanto
bhagavā tena, evaṃ sopi bhagavatā saddhiṃ samappavattamodo ahosi, sītodakaṃ viya
uṇhodakena sammoditaṃ ekībhāvaṃ agamāsi. Yāya ca "kacci bhoto gotamassa
khamanīyaṃ kacci yāpanīyaṃ kacci bhoto gotamassa gotamasāvakānaṃ ca appābādhaṃ
appātaṅkaṃ lahuṭṭhānaṃ balaṃ phāsuvihāro"ti ādikāya kathāya sammodi, taṃ
pītipāmojjasaṅkhātasammodajananato sammodituṃ yuttabhāvato ca sammodanīyaṃ kathaṃ,
atthabyañjanamadhuratāya sucirampi kālaṃ sāretuṃ nirantaraṃ pavattetuṃ araharūpato
saritabbabhāvato ca sārāṇīyaṃ. Suyyamānasukhato ca sammodanīyaṃ, anussariyamānasukhato
sārāṇīyaṃ. Tathā byañjanaparisuddhatāya sammodanīyaṃ, atthaparisuddhatāya sārāṇīyanti evaṃ
Anekehi pariyāyehi sammodanīyaṃ kathaṃ sārāṇīyaṃ vītisāretvā pariyosāpetvā
niṭṭhapetvā yenatthena āgato, taṃ pucchitukāmo ekamantaṃ nisīdi.
     Ekamantanti bhāvanapuṃsakaniddeso "visamaṃ candimasuriyā parivattantī"ti
ādīsu 1- viya. Tasmā yathā nisinno ekamante nisinno hoti, tathā nisīdīti
evamettha attho daṭṭhabbo. Bhummatthe vā etaṃ upayogavacanaṃ. Nisīdīti upāvisi.
Paṇḍitā hi purisā garuṭṭhānīyaṃ upasaṅkamitvā āsanakusalatāya ekamantaṃ nisīdanti,
ayañca nesaṃ aññataro, tasmā ekamantaṃ nisīdi.
     Kathampana nisinano ekamantaṃ nisinno hotīti. Cha nisajjadose vajjetvā.
Seyyathīdaṃ, atidūramaccāsannaṃ uparivātamunnatappadesaṃ atisammukhamatipacchāti. Atidūre
nisinno hi sace kathetukāmo hoti, uccāsaddena kathetabbaṃ hoti. Accāsanne
nisinno saṅghaṭṭanaṃ karoti. Uparivāte nisinno sarīragandhena bādhati. Unnatappadese
nisinno agāravaṃ pakāseti. Sammukhā 2- nisinno sace daṭṭhukāmo hoti,
cakkhunā cakkhuṃ āhacca daṭṭhabbaṃ hoti. Atipacchā nisinno sace daṭṭhukāmo
hoti, gīvaṃ pasāretvā daṭṭhabbaṃ hoti. Tasmā ayaṃpi ete cha nisajjadose
vajjetvā nisīdi, tena vuttaṃ "ekamantaṃ nisīdī"ti.
     Yemeti ye ime. Kulaputtāti duvidhā kulaputtā jātikulaputtā ācārakulaputtā
ca. Tattha "tena kho pana samayena raṭṭhapālo nāma kulaputto tasmiṃyeva
thullakoṭṭhite aggakulikassa 3- putto hotī"ti 4- evaṃ āgatā uccākulappasutā
jātikulaputtā nāma. "ye te kulaputtā saddhā agārasmā anagāriyaṃ pabbajitā"ti 5-
evaṃ āgatā pana yattha katthaci kule pasutāpi ācārasampannā ācārakulaputtā
nāma. Idha pana dvīhipi kāraṇehi kulaputtāyeva.
     Saddhāti saddhāya. Agārasmāti agārato. Anagāriyanti pabbajjaṃ
bhikkhubhāvañca. Pabbajjāpi hi natthettha agāriyanti anagāriyā, agārassa hitaṃ
kasigorakkhādikammaṃ ettha natthīti attho. Bhikkhupi natthetassa agāranti anagāro,
@Footnote: 1 aṅ. catukka. 21/70/85 adhammikasutta  2 cha.Ma., i. atisammukhā
@3 cha.Ma. aggakulassa   4 Ma.Ma. 13/294/269 raṭṭhapālasutta
@5 Ma. upari. 14/78/58 gaṇakamoggallānasutta.
Anagārassa bhāvo anagāriyaṃ. Pabbajitāti upagatā, evaṃ sabbathāpi anagāriyasaṅkhātaṃ
pabbajjaṃ bhikkhubhāvañca upagatāti vuttaṃ hoti. Pubbaṅgamoti pūrato gāmī
nāyako. Bahukāroti hitakiriyāya bahūpakāro. Bhavantesaṃ gotamo samādapetāti te
kulaputte bhavaṃ gotamo adhisīlādīni gāhetā sikkhāpetā. Sā janatāti so
janasamūho. Diṭṭhānugatiṃ āpajjīti dassanānugatiṃ paṭipajjati, yandiṭṭhiko bhavaṃ
gotamo yaṃkhantiko yaṃruciko, tepi tandiṭṭhikā honti taṃkhantikā taṃrucikāti attho.
     Kasmā panāyaṃ evamāhāti, esa kira pubbe aneke kulaputte
agāramajjhe vasante devaputte viya pañcahi kāmaguṇehi paricāriyamāne anto ca
bahi ca susaṃvihitārakkhe disvā te aparena samayena bhagavato madhurasaddhammadesanaṃ 1-
sutvā saddhāya gharā nikkhamma pabbajitvā ghāsacchādanaparamatāya santuṭṭhe
āraññakesu senāsanesu kenaci arakkhiyamānepi anusaṅkitaparisaṅkite haṭṭhapahaṭṭhe
udaggūdagge addasa, disvā ca imesaṃ kulaputtānaṃ "ayaṃ phāsuvihāro kiṃ nissāya
uppanno"ti cintento "samaṇaṃ gotaman"ti bhagavati pasādaṃ alattha. So taṃ
pasādaṃ nivedetuṃ bhagavato santikaṃ āgato, tasmā evamāha.
     Athassa bhagavā taṃ vacanaṃ sampaṭicchanto abbhanumodanto ca evametaṃ
brāhmaṇāti ādimāha. Vacanasampaṭichannānumodanatthoyeva hi ettha ayaṃ evanti
nipāto. Mamaṃ uddissāti mamaṃ uddissa. Saddhāti saddhāyeva. Na iṇattā
na bhayattāti ādīni sandhāyāha. Īdisānaṃyeva hi bhagavā pubbaṅgamo na
itaresaṃ. Dūrabhisambhavāni hīti sambhavituṃ dukkhāni dussahāni, na sakkā appesakkhehi
ajjhogāhitunti vuttaṃ hoti. Araññavanapatthānīti araññāni ca vanapatthāni ca.
Tattha kiñcāpi abhidhamme nippariyāyena "nikkhamitvā bahi indakhīlā, sabbametaṃ
araññan"ti 2- vuttaṃ, tathāpi yantaṃ "pañcadhanusatikaṃ pacchiman"ti
āraññikaṅganipphādakaṃ senāsanaṃ vuttaṃ, tadeva adhippetanti veditabbaṃ.
     Vanapatthanti gāmantaṃ atikkamitvā manussānaṃ anupacāraṭṭhānaṃ, yattha na
kasiyyati na vapiyyati. Vuttañcetaṃ "vanapatthanti dūrānametaṃ senāsanānaṃ adhivacanaṃ,
@Footnote: 1 Sī. madhurarasaṃ dhammadesanaṃ, cha.Ma. madhurarasaṃ dhammadesanaṃ
@2 abhi. vibhaṅga. 35/529/302 jhānavibhaṅga
Vanapatthanti vanasaṇḍānametaṃ senāsanānaṃ, vanapatthanti bhiṃsanakānametaṃ, vanapatthanti
salomahaṃsānametaṃ, vanapatthanti pariyantānametaṃ, vanapatthanti na manussūpacārānametaṃ
senāsanānaṃ adhivacanan"ti. 1- Ettha ca pariyantānanti imamekaṃ pariyāyaṃ ṭhapetvā
sesapariyāyehi vanapatthāni veditabbāni. Pantānīti pariyantāni atidūrāni.
Dukkaraṃ pavivekanti kāyavivekaṃ dukkaraṃ. Dūrabhiramanti abhiramituṃ na sukhaṃ. Ekatteti
ekībhāve. Kiṃ dasseti? kāyaviveke katepi tattha cittaṃ abhiramāpetuṃ dukkaraṃ.
Dvayadvayārāmo 2- hi ayaṃ lokoti. Haranti maññeti haranti viya ghaṅsanti 3- viya.
Manoti manaṃ. Samādhiṃ alabhamānassāti upacārasamādhiṃ vā appanāsamādhiṃ vā
alabhantassa. Kiṃ dasseti? īdisassa bhikkhuno tiṇapaṇṇamigādisaddehi vividhehi ca
bhiṃsanakehi vanāni cittaṃ vikkhipanti maññeti, sabbaṃ brāhmaṇo saddhāpabbajitānaṃ
kulaputtānaṃ araññavāsena 4- vimhito āha.
                         Kāyakammantavārakathā
     [35] Athassa bhagavā purimanayeneva "evametaṃ brāhmaṇā"ti ādīhi
taṃ taṃ vacanaṃ sampaṭicchitvā abbhanumoditvā ca yasmā soḷasasu ṭhānesu
ārammaṇapariggahitānaṃyeva 5- tādisāni senāsanāni dūrabhisambhavāni. Na tesu
ārammaṇapariggahayuttānaṃ, attanā ca bodhisatto samāno tādiso ahosi, tasmā
attano tādisānaṃ senāsanānaṃ dūrabhisambhavataṃ dassetuṃ mayhampi khoti ādimāha.
     Tattha pubbeva sambodhāti sambodhato pubbeva, ariyamagguppattito
aparabhāgeyevāti vuttaṃ hoti. Anabhisambuddhassāti appaṭividdhacatusaccassa.
Bodhisattasseva satoti bujjhanakasattasseva sammāsambodhiṃ adhigantuṃ arahasattasseva
sato, bodhiyā vā sattasseva laggasseva sato. Dīpaṅkarassa hi bhagavato pādamūle
aṭṭhadhammasamodhānena abhinīhārasamiddhito pabhūti tathāgato bodhisatto 6- laggo 6-
"pattabbā mayā esā"ti vā tadadhigamāya parakkamaṃ amuñcantoyeva āgato, tasmā
@Footnote: 1 abhi. vibhaṅga. 35/531/303 jhānavibhaṅga  2 cha.Ma. dvayaṃdvayārāmo  3 cha.Ma. ghasanti
@4 cha.Ma. araññavāse   5 cha.Ma. ārammaṇapariggaharahitānaṃyeva  6-6 cha.Ma.
@bodhiyā satto laggo
Bodhisattoti vuccati. Tassa mayhanti tassa evaṃ bodhisattasseva sato mayhaṃ.
Ye kho keci samaṇā vā brāhmaṇā vāti ye keci pabbajjūpagatā vā
bhovādino vā.
     Aparisuddhakāyakammantāti aparisuddhena pāṇātipātādinā kāyakammantena
samannāgatā. Aparisuddhakāyakammantasandosahetūti aparisuddhakāyakammantasaṅkhātassa
attano dosassa hetu aparisuddhakāyakammantakāraṇāti vuttaṃ hoti. Haveti ekaṃsavacane
nipāto. Akusalanti sāvajjaṃ akkhemañca. Bhayabheravanti bhayañca bheravañca.
Cittutrāsassa ca bhayānakārammaṇassa cetaṃ adhivacanaṃ. Tatra bhayaṃ sāvajjaṭṭhena akusalaṃ,
bheravaṃ akkhemaṭṭhenāti veditabbaṃ. Avhāyantīti pakkosanti. Kathaṃ? te hi
pāṇātipātādīni katvā "mayaṃ ayuttamakarimhā, sace no te jāneyyuṃ, yesaṃ
aparajjhimhā, idāni anubandhitvā anayabyasanaṃ āpādeyyun"ti araññaṃ pavisitvā
gacchantare vā gumbantare vā nisīdanti. Te "appamattakampi tiṇasaddaṃ vā
paṇṇasaddaṃ vā sutvā idānimhā naṭṭhā"ti tasanti vitasanti, āgantvā
parehi parivāritā viya bandhā vadhitā viya ca honti. Evantaṃ bhayabheravaṃ attani
samāropanaṭṭhena avhāyanti pakkosanti.
     Na kho panāhaṃ .pe. Paṭisevāmīti ahaṃ kho aparisuddhakāyakammanto
hutvā araññavanapatthāni pantāni senāsanāni nappaṭisevāmi. Ye hi voti
ettha voti nipātamattaṃ. Ariyā vuccanti buddhā ca buddhasāvakā ca.
Parisuddhakāyakammantāti īdisā hutvā. Ahaṃ tesaṃ aññataroti tesaṃ ahampi eko
aññataro. Bodhisatto hi gahaṭṭhopi pabbajitopi parisuddhakāyakammantova hoti. Bhiyyoti
atirekatthe nipāto. Pallomanti pannalomataṃ, khemaṃ sotthibhāvanti attho.
Āpādinti āpajjiṃ, atirekaṃ sotthibhāvaṃ atirekena vā sotthibhāvamāpajjinti
vuttaṃ hoti. Araññe vihārāyāti araññe vihāratthāya.
                      Kāyakammantavārakathā niṭṭhitā
                        Vacīkammantavārādivaṇṇanā
     [36] Esa nayo sabbattha. Ayampana viseso, vacīkammantavāre tāva
aparisuddhavacīkammantāti aparisuddhena musāvādādinā vacīkammantena samannāgatā.
Te kathaṃ bhayabheravaṃ avhāyanti? te musāvādena parassa atthaṃ bhañjitvā
Pisuṇavācāya mittabhedaṃ katvā pharusavācāya paresaṃ parisamajjhe mammāni tuditvā 1-
niratthakavācāya parasattānaṃ 2- kammante nāsetvā "mayaṃ ayuttamakarimhā, sace
no te jāneyyuṃ, yesaṃ aparajjhimhā, idāni anubandhitvā anayabyasanaṃ
pāpuṇeyyun"ti araññaṃ pavisitvā gacchantare vā gumbantare vā nisīdanti. Te
"appamattakampi tiṇasaddaṃ vā paṇṇasaddaṃ vā sutvā idānimhā naṭṭhā"ti
tasanti vitasanti, āgantvā parehi parivāritā viya bandhā vadhitā viya ca
honti. Evantaṃ bhayabheravaṃ attani samāropanaṭṭhena avhayanti pakkosanti.
     Manokammantavāre aparisuddhamanokammantāti aparisuddhena abhijjhādinā
manokammantena samannāgatā. Te kathaṃ bhayabheravaṃ avhayanti? te paresaṃ
rakkhitagopitesu bhaṇḍesu abhijjhāvisamalobhaṃ uppādetvā parassa kujjhitvā
parasatte 3- micchādassanaṃ gāhāpetvā mayaṃ ayuttamakarimhā .pe. Attani
samāropanaṭṭhena avhayanti pakkosanti.
     Ājīvavāre aparisuddhājīvāti aparisuddhena vejjakammadūtakammavaḍḍhipayogādinā
ekavīsatianesanābhedena ājīvena samannāgatā. Te kathaṃ bhayabheravaṃ
avhayanti? te evaṃ jīvikaṃ kappetvā suṇanti "sāsanasodhakā kira tepiṭakā bhikkhū
sāsanaṃ sodhetuṃ nikkhantā, ajja vā sve vā idhāgamissantī"ti araññaṃ pavisitvā
gacchantare vā .pe. Tasanti vitasanti. Tehi 4- āgantvā parivāretvā gahitā
viya odātavatthanivāsitā viya ca hontīti. Sesaṃ tādisameva.
     [37] Ito paraṃ abhijjhālūti ādīsu kiñcāpi abhijjhābyāpādā manokammanta-
saṅgahitā, tathāpi nīvaraṇavasena puna vuttāti veditabbā. Tattha abhijjhālūti
@Footnote: 1 Sī. mammāni bhinditvā tuditvā   2 Ma. i. paraputtānaṃ  3 Ma. i. paraputte
@4 cha.Ma. te hi
Parabhaṇḍāni abhijjhāyanasīlā. Kāmesu tibbasārāgāti vatthukāmesu bahalakilesarāgā.
Te kathaṃ bhayabheravaṃ avhayanti? te avavatthitārammaṇā honti, tesaṃ avavatthitārammaṇānaṃ
Araññe viharantānaṃ divā diṭṭhaṃ rattiṃ bhayabheravaṃ hutvā upaṭṭhāti
"te akusalacittā appamattakenapi tasanti vitasanti, rajjuṃ vā lataṃ vā disvā
sappasaññino honti, khāṇuṃ disvā yakkhasaññino, thalaṃ vā pabbataṃ vā disvā
hatthisaññino sappādīhi anayabyasanaṃ āpāditā viya hontī"ti. Sesaṃ tādisameva.
     [38] Byāpannacittāti pakatibhāvavijahanena vipannacittā. Kilesānugatañhi
cittaṃ pakatibhāvaṃ vijahati, purāṇabhattabyañjanaṃ viya pūtikaṃ hoti. Paduṭṭhamanasaṅkappāti
paduṭṭhacittasaṅkappā, abhaddakena paresaṃ anatthajanakena cittasaṅkappena
samannāgatāti vuttaṃ hoti. Te kathaṃ bhayabheravaṃ avhāyanti? bhayabheravāvhāyanaṃ ito
pabhūti abhijjhāluvāre vuttanayeneva veditabbaṃ. Yattha pana viseso bhavissati,
tattha pavakkhāma. Na kho panāhaṃ byāpannacittoti ettha pana mettacitto ahaṃ
hitacittoti dasseti, īdisā hi bodhisattā honti. Evaṃ sabbattha
vuttadosapaṭipakkhavasena bodhisattaguṇā vaṇṇetabbā.
     [39] Thīnamiddhapariyuṭṭhitāti cittagelaññabhūtena thīnena sesanāmakāyagelaññabhūtena
middhena ca pariyuṭṭhitā, abhibhūtā gahitāti vuttaṃ hoti. Te
niddābahulā honti.
     [40] Uddhatāti uddhaccapakatikā vipphandamānacittā, uddhaccena hi
ekārammaṇe cittaṃ vipphandati dhajayaṭṭhiyaṃ vātena paṭākā viya. Avūpasantacittāti
anibbutacittā, idha kukkuccaṃ gahetuṃ vaṭṭati.
     [41] Kaṅkhī vicikicchīti ettha ekamevidaṃ pañcamaṃ nīvaraṇaṃ. Kinnukho
idanti ārammaṇaṃ kaṅkhanato kaṅkhā, idamevidanti nicchetuṃ asasatthabhāvato
vicikicchāti vuccati, tena samannāgatā samaṇabrāhmaṇā "kaṅkhī vicikicchī"ti vuttā.
     [42] Attukkaṃsakā paravambhīti ye attānaṃ ukkaṃsanti ukkhipanti, ucce
ṭhāne ṭhapenti, parañca vambhenti garahanti nindanti, nīce ṭhāne ṭhapenti,
tesametaṃ adhivacanaṃ. Te kathaṃ bhayabheravaṃ avhāyanti? te parehi "asuko ca kira
Asuko ca attānaṃ ukkaṃsanti, amhe garahanti, dāse viya karonti, gaṇhatha
ne"ti anubandhā palāyitvā araññaṃ pavisitvā gacchantare vāti
kāyakammantasadisaṃ vitthāretabbaṃ.
     [43] Chambhīti kāyachambhanalomahaṃsanakarena chambhena samannāgatā.
Bhīrukajātikāti bhīrukapakatikā, gāmadārakā viya bhayabahulā asurakatarāti 1- vuttaṃ hoti.
     [44] Lābhasakkāsilokoti ettha labbhatīti lābho, catunnaṃ paccayānametaṃ
adhivacanaṃ. Sakkāroti sundarasakkāro, paccayā eva hi paṇītapaṇītā sundarasundarā
ca abhisaṅkharitvā katā sakkārāti vuccanti. Yā ca parehi attano gāravakiriyā
pupphādīhi vā pūjā. Silokoti vaṇṇabhaṇanaṃ etaṃ, lābhañca sakkārañca silokañca
lābhasakkārasilokaṃ. Nikāmayamānāti patthayamānā. Bhayabheravāvhāyanaṃ
abhijjhāluvārasadisameva. Tadatthadīpakaṃ panettha piyagāmikavatthuṃ kathenti:-
     eko kira piyagāmiko nāma bhikkhu samādinnadhutaṅgānaṃ bhikkhūnaṃ lābhaṃ
disvā "ahampi dhutaṅgaṃ samādayitvā lābhaṃ uppādemī"ti cintetvā sosānikaṅgaṃ
samādāya susāne vasati. Athekadivasaṃ eko kammamutto jaragavo divā gocare
caritvā rattiṃ tasmiṃ susāne pupphagumbe sīsaṃ katvā romatthamāno 2- aṭṭhāsi.
Piyagāmiko rattiṃ caṅkamanā nikkhanto tassa hanusaddaṃ sutvā cintesi "addhā
maṃ lābhagiddho esa susāne vasatīti ñatvā devarājā viheṭhetumāgato"ti, so
jaragavassa pūrato añjaliṃ paggahetvā "sappurisa devarāja ajja me ekarattiṃ
khama, sve paṭṭhāya na evaṃ karissāmī"ti namassamāno sabbarattiṃ yācanto
aṭṭhāsi. Tato suriye uṭṭhite taṃ disvā katarayaṭṭhiyā paharitvā palāpesi
"sabbarattiṃ maṃ bhiṃsāpesī"ti.
     [45] Kusītāti kosajjānugatā. Hīnaviriyāti hīnā viriyena rahitā viyuttā
nīviriyāti vuttaṃ hoti. Tattha kusītā kāyikaviriyārambhavirahitā honti, hīnaviriyā
@Footnote: 1 cha.Ma. asurā kātarāti     2 cha.Ma., i. romanthayamāno
Cetasikaviriyārambhavirahitā. Te ārammaṇavavatthānamattaṃpi kātuṃ na sakkonti. Tesaṃ
avavatthitārammaṇānanti sabbaṃ pubbasadisameva.
     [46] Muṭṭhassatīti vissaṭṭhasatī. 1- Asampajānāti paññāvirahitā, imassa
ca paṭipakkhe "upaṭṭhitasatīhamasmī"ti vacanato satibhājanīyamevetaṃ. Paññā panettha
satidubbaladīpanatthaṃ vuttā. Duvidhā hi sati paññāsampayuttā paññāvippayuttā
ca. Tattha paññāsampayuttā balavatī, vippayuttā dubbalā, tasmā yadāpi tesaṃ
sati hoti, tadāpi asampajānattā muṭṭhassatīyeva te, dubbalāya satiyā
satikiccābhāvatoti etamatthaṃ dīpetuṃ "asampajānā"ti vuttaṃ. Te evaṃ muṭṭhassatī
asampajānā ārammaṇavavatthānamattaṃpi kātuṃ na sakkontīti sabbaṃ pubbasadisameva.
     [47] Asamāhitāti upacārappanāsamādhivirahitā. Vibbhantacittāti ubbhantacittā.
Samādhivirahena laddhokāsena uddhaccena tesaṃ samādhivirahā cittaṃ
nānārammaṇesu paribbhamati, vanamakkaṭo viya vanasākhāsu uddhaccena ekārammaṇepi
vipphandati. Pubbe vuttanayena evaṃ te asamāhitāvibbhantacittā
ārammaṇavavatthānamattaṃpi kātuṃ na sakkontīti sabbaṃ pubbasadisameva.
     [48] Duppaññāti nippaññānametaṃ adhivacanaṃ. Paññā pana duṭṭhā nāma
natthi. Elamūgāti elamukhā, khakārassa gakāro kato. Lālāmukhāti vuttaṃ hoti.
Duppaññānañhi kathentānaṃ lālā mukhato galati, lālā ca elāti vuccati.
Yathāha "passelamūgaṃ uragaṃ dvijivhan"ti. Tasmā te "elamūgā"ti vuccanti.
"elamukhā"tipi pāṭho. "elamukā"tipi keci paṭhanti, apare "elamukā"tipi,
sabbattha "elamukhā"ti attho. Te kathaṃ bhayabheravaṃ avhāyanti? te duppaññā
elamūgā ārammaṇavavatthānamattaṃpi kātuṃ na sakkonti. Tesaṃ avavatthitārammaṇānaṃ
araññe viharantānaṃ divā diṭṭhaṃ rattiṃ bhayabheravaṃ hutvā upaṭṭhāti "te ākulacittā
appamattakenapi tasanti vitasanti, rajjuṃ vā lataṃ vā disvā sappasaññino
honti, khāṇuṃ disvā yakkhasaññino, thalaṃ vā pabbataṃ vā disvā hatthisaññino
@Footnote: 1 cha.Ma., i. naṭṭhassatī
Sappādīhi anayabyasanaṃ āpāditā viya honti. Evaṃ taṃ bhayabheravaṃ attani
samāropanaṭṭhena avhāyanti pakkosanti. Paññāsampannohamasmīti ettha paññāya
sampanno samannāgato, no ca kho vipassanāpaññāya, na maggapaññāya, apica
kho pana imesu soḷasasu ṭhānesu ārammaṇavavatthānapaññāyāti attho. Sesaṃ
sabbattha vuttanayamevāti.
                   Soḷasaṭṭhānārammaṇapariggaho niṭṭhito.
                          ------------
                       Bhayabheravasenāsanādivaṇṇanā
     [49] Tassa mayhanti ko anusandhi? bodhisatto kira imāni
soḷasārammaṇāni pariggaṇhanto ca 1- bhayabheravaṃ adisvā bhayabheravannāma evarūpāsu
rattīsu evarūpe senāsane ca paññāyati, handa naṃ tatthāpi gavesāmīti 2-
bhayabheravagavesanaṃ akāsi, etamatthaṃ bhagavā idāni brāhmaṇassa dassento tassa
mayhanti ādimāha.
     Tattha yā tāti ubhayametaṃ rattīnaṃyeva uddesavacanaṃ. 3- Abhiññātāti ettha
abhīti lakkhaṇatthe upasaggo. Tasmā abhiññātāti candapāripūriyā candaparikkhayenāti
evamādīhi lakkhaṇehi ñātāti veditabbā. Abhilakkhitāti ettha upasaggamattameva,
tasmā abhilakkhitā 4- lakkhaṇīyā icceva attho, uposathasamādānadhammassavanapūjā-
sakkārādikaraṇatthaṃ lakkhetabbā sallakkhetabbā upalakkhetabbāti vuttaṃ hoti.
     Cātuddasīti pakkhassa paṭhamadivasato pabhūti 5- catuddasannaṃ pūraṇī ekā
ratti. Evaṃ pañcaddasī aṭṭhamī ca. Pakkhassāti sukkapakkhassa kaṇhapakkhassa ca.
Etā tisso tisso katvā cha rattiyo, tasmā sabbattha pakkhavacanaṃ yojetabbaṃ
"pakkhassa cātuddasī pakkhassa pañcaddasī pakkhassa aṭṭhamī"ti. Atha pañcamī kasmā
@Footnote: 1 i. ca saddo na dissati   2 cha.Ma. gavesissāmīti   3 cha.Ma., i.
@uddesaniddesavacanaṃ  4 cha.Ma. abhilakkhitāti   5 cha.Ma., i. pabhuti evamuparipi
Na gahitāti asabbakālikattā. Pubbe kira bhagavati anuppannepi uppajjitvā
aparinibbutepi pañcamī anabhilakkhitāyeva, parinibbute pana dhammasaṅgāhakā therā 1-
cintesuṃ "dhammassavanaṃ cirena hotī"ti. Tato sammannitvā pañcamīti dhammassavanadivasaṃ
ṭhapesuṃ, tato pabhūti sā abhilakkhitā jātā, evaṃ asabbakālikattā
ettha na gahitāti.
     Tathārūpāsūti tathāvidhāsu. Ārāmacetiyānīti pupphārāmaphalārāmādayo ārāmā
eva ārāmacetiyāni. Cittikataṭṭhāne hi te cetiyānīti vuccanti, pūjanīyaṭṭhenāti
vuttaṃ hoti. Vanacetiyānīti baliharaṇavanasaṇḍasubhagavanadevasālavanādīni vanāniyeva
vanacetiyāni. Rukkhacetiyānīti gāmanigamādidvāresu pūjanīyarukkhāyeva rukkhacetiyāni.
Lokiyā hi dibbādhivuṭṭhāti vā maññamānā tesuyeva vā dibbasaññino hutvā
ārāmavanarukkhe cittiṃ karonti pūjenti, tena te sabbepi cetiyānīti vuccanti.
Bhiṃsanakānīti bhayajanakāni, passatopi suṇatopi bhayaṃ janenti. Salomahaṃsānīti saheva
lomahaṃsena vattanti pavisamānasseva lomahaṃsajananato. Appeva nāma passeyyanti
api nāma taṃ bhayabheravaṃ passeyyameva. Aparena samayenāti "etadahosi
yannūnāhan"ti evaṃ cintitakālato paṭṭhāya aññena kālena.
     Tattha ca me brāhmaṇa viharatoti tathārūpesu senāsanesu yaṃ yaṃ manussānaṃ
āyācanūpahārakaraṇārahaṃ yakkhaṭṭhānaṃ pupphadhūpamaṃsaruhiravasāmedapihakapapphāsasurāmerayādīhi
okiṇṇakilinnadharaṇitalaṃ ekanipātaṃ viya yakkharakkhasapisācānaṃ, yaṃ divāpi
passantānaṃ hadayaṃ maññe phalati, taṇṭhānaṃ sandhāyāha "tattha ca me brāhmaṇa
viharato"ti. Migo 2- vā āgacchatīti siṅgāni vā khurāni vā koṭṭento
gokaṇṇakhaggadīpivarāhādibhedo migo vā āgacchati, sabbacatuppadānañhi idha migoti
nāmaṃ. Katthaci pana kāṇasiṅgālopi 3- vuccati. Yathāha:-
         "usabhasseva te khandho            sīhasseva vijambhati 4-
          migarāja namo tayatthu             api kiñci labhāmase"ti 5-
@Footnote: 1 cha.Ma., i. dhammasaṅgāhakattherā   2 cha.Ma., i. mago    3 cha.Ma. kāḷasiṅagālopi
@4 cha.Ma. pāli. vijambhitaṃ         5 khu.jā.tika. 27/484/123 antajātaka
     Moro vā kaṭṭhaṃ pātetīti moro vā sukkhakaṭṭhaṃ rukkhato cāletvā
pāteti. Moragahaṇena ca idha sabbapakkhigahaṇaṃ adhippetaṃ, tena yo koci pakkhīti
vuttaṃ hoti. Athavā moro vāti vāsaddena añño vā koci pakkhīti. Esa nayo
purime migagahaṇepi, vāto vā paṇṇakasaṭaṃ eretīti vāto vā paṇṇakacavaraṃ
ghaṭṭeti. Etaṃ nūna taṃ bhayabheravaṃ āgacchatīti yaṃ etaṃ āgacchati, taṃ bhayabheravaṃ nūna 1-
ito pabhūti ca ārammaṇameva bhayabheravanti veditabbaṃ. Parittassa ca adhimattassa ca
bhayassa ārammaṇattā sukhārammaṇaṃ rūpaṃ sukhamiva. Kinnu kho ahaṃ aññadatthu
bhayapāṭikaṅkhī viharāmīti ahaṃ kho kiṃ kāraṇaṃ ekaṃseneva bhayaṃ ākaṅkhamāno
icchamāno hutvā viharāmi,
     yathābhūtassa 2- yathābhūtassāti yena yena iriyāpathena bhūtassa bhavitassa sato
vattamānassa samaṅgībhūtassa vā. Meti mama santike. Tathābhūto tathābhūto vāti
tena teneva iriyāpathena bhūto bhavito santo vattamāno samaṅgībhūto vāti
attho. So kho ahaṃ .pe. Paṭivinemīti bodhisattassa kira caṅkamantassa tasmiṃ
migasiṅgakhurasaddādibhede bhayabheravārammaṇe āgate neva mahāsatto tiṭṭhati, na
nisīdati na sayati, athakho caṅkamantova parivīmaṃsanto parivicinanto bhayabheravaṃ na
passati, migasiṅgakhurasaddādimattameva taṃ hoti, so taṃ ñatvā idaṃ nāmetaṃ, na
bhayabhevaranti tato tiṭṭhati vā nisīdati vā sayati vā. Etamatthaṃ dassento "so
kho ahan"ti ādimāha. Esa nayo sabbapeyyālesu. Ito parañca iriyāpathapaṭipāṭiyā
avatvā āsannapaṭipāṭiyā iriyāpathā vuttāti veditabbā, caṅkamantassa hi
bhayabherave āgate na ṭhito na nisinno na nipanno ṭhitassāpi āgate na
caṅkamāmīti evaṃ tassa tassa āsannapaṭipāṭiyā vuttāti.
                         Asammohavihāravaṇṇanā
     [50] Evaṃ bhiṃsanakesupi ṭhānesu attano bhayabheravābhāvaṃ dassetvā
idāni jhāyīnaṃ sammohaṭṭhānesu attano asammohavihāraṃ dassetuṃ santi kho
pana brāhmaṇāti ādimāha.
@Footnote: 1 cha.Ma. nūnāti         2 cha.Ma., i. yathābhūtaṃ
     Tattha santīti atthi saṃvijjanti upalabbhanti. Rattiṃyeva samānanti rattiṃyeva
santaṃ. Divāti sañjānantīti "divaso ayan"ti sañjānanti. Divāyeva samānanti
divasaṃyeva santaṃ. Rattīti sañjānantīti "ratti ayan"ti sañjānanti. Kasmā
panete evaṃ saññino hontīti. Vuṭṭhānakosallābhāvato vā sakuṇarutato vā.
Kathaṃ? idhekacco odātakasiṇalābhī divā parikammaṃ katvā divā samāpanno divāyeva
Vuṭṭhahāmīti manasikāraṃ uppādeti, no ca kho addhānaparicchede kusalo hoti.
So divasaṃ atikkamitvā rattibhāge vuṭṭhāti. Odātakasiṇapharaṇavasena cassa visadaṃ
hoti vibhūtaṃ suvibhūtaṃ. So divā vuṭṭhahāmīti uppāditamanasikāratāya
odātakasiṇapharaṇavisadavibhūtatāya ca rattiṃyeva samānaṃ divāti sañjānāti. Idha panekacco
nīlakasiṇalābhī rattiṃ parikammaṃ katvā rattiṃ samāpanno rattiṃyeva vuṭṭhahāmīti
manasikāraṃ uppādeti, no ca kho addhānaparicchede kusalo hoti. So rattiṃ
atikkamitvā divasabhāge vuṭṭhāti. Nīlakasiṇapharaṇavasena cassa avisadaṃ hoti avibhūtaṃ.
So rattiṃ vuṭṭhahāmīti uppāditamanasikāratāya nīlakasiṇapharaṇāvisadāvibhūtatāya ca
divāyeva samānaṃ rattīti sañjānāti. Evaṃ tāva vuṭṭhānakosallābhāvato evaṃ
saññino honti.
     Sakuṇarutato pana idhekacco anto senāsane nisinno hoti. Atha divā
ravanakasakuṇakākādayo candālokena divāti maññamānā rattiṃ ravanti aññehi
vā kāraṇehi. So tesaṃ saddaṃ sutvā rattiṃyeva samānaṃ divāti sañjānāti. Idha
panekacco pabbatantare gambhīrāya ghanavanapaṭicchannāya giriguhāya
sattāhavaddalikāya vattamānāya antarahitasuriyāloke kāle nisinno hoti. Atha rattiṃ
ravanakasakuṇaulūkādayo majjhantikasamayepi tattha tattha samandhakāre nisinnā
rattisaññāya vā aññehi vā kāraṇehi ravanti. So tesaṃ saddaṃ sutvā divāyeva
samānaṃ rattīti sañjānāti. Evaṃ sakuṇarutato evaṃsaññino hontīti. Idamahanti
idaṃ ahaṃ evaṃ sañjānanaṃ. Sammohavihārasmiṃ vadāmīti sammohavihārapariyāpannaṃ
antogadhaṃ, sammohavihāraññataraṃ vadāmīti vuttaṃ hoti.
     Ahaṃ kho pana brāhmaṇa .pe. Sañjānāmīti pākaṭo bodhisattassa
rattindivaparicchedo. Sattāhavaddalikakālepi candimasuriyesu adissamānesupi
jānātiyeva "ettakaṃ pūrebhattakālo gato, ettakaṃ pacchābhattakālo, ettakaṃ
paṭhamayāmo, ettakaṃ majjhimayāmoti, tasmā evamāha. Anacchariyaṃ cetaṃ, yaṃ pūritapāramī
bodhisatto evaṃ jānāti. Padesaññāṇe ṭhitānaṃ sāvakānaṃpi rattindivaparicchedo
pākaṭo hoti.
     Kalyāṇimahāvihāre 1- kira godattatthero dvaṅgulakāle bhattaṃ gahetvā
dvaṅgulakāle bhuñjati. Suriye adissamānepi pātoyeva senāsanaṃ pavisitvā tāya
velāya nikkhamati. Ekadivasaṃ ārāmikā "sve therassa nikkhamanakāle passāmā"ti
bhattaṃ sampādetvā kālatthambhamūle nisīdiṃsu. Thero dvaṅgulakāleyeva nikkhamati. 2-
Tato pabhūti kira suriye adissamānepi therassa nikkhamanasaññāya eva bheriṃ ākoṭenti.
     Dhajāgaravihārepi 3- kālidevatthero 4- antovasse yāmagaṇḍikaṃ paharati,
āciṇṇametaṃ therassa. Na ca yāmayantanāḷikaṃ payojeti, aññe bhikkhū payojenti.
Atha nikkhante paṭhame yāme there muggaraṃ gahetvā ṭhitamatteyeva ekadveāraṃ 5-
paharanteyeva vā yāmayantaṃ patati, evaṃ tīsu yāmesu samaṇadhammaṃ katvā thero
pātoyeva gāmaṃ pavisitvā piṇḍapātaṃ ādāya vihāraṃ āgantvā bhojanavelāya 6-
pattaṃ gahetvā divāvihāraṭṭhānaṃ gantvā samaṇadhammaṃ karoti. Bhikkhū kālatthambhaṃ
disvā therassa āgamanaṭṭhāya pesenti. So bhikkhu theraṃ divā vihāraṭṭhānā
nikkhamantameva vā antarā magge vā passati. Evaṃ padesaññāṇe ṭhitānaṃ
sāvakānaṃpi rattindivaparicchedo pākaṭo hoti, kimaṅgampana bodhisattānanti.
     Yaṃ kho taṃ .pe. Vadeyyāti ettha pana "yaṃ kho taṃ brāhmaṇa asammohadhammo
satto loke uppanno .pe. Sukhāya devamanussānan"ti vacanaṃ vadamāno
koci sammāvadeyya sammāvadamāno siyā, na vitathavādī assa. Mameva taṃ vacanaṃ
vadamāno sammāvadeyya sammāvadamāno siyā, na vitathavādī assāti evaṃ
padasambandho veditabbo.
@Footnote: 1 cha.Ma. kalyāṇiyamahāvihāre  2 Sī. nikkhami  3 katthaci:- vajagaragirivihāre
@cha.Ma. ajagaravihārepi  4 katthaci:- kāladevatthero cha.Ma. kāḷadevatthero
@5 cha.Ma. ekaṃ dve vāre  6 Sī. bhojanasālāya
     Tattha asammohadhammoti asammohasabhāvo. Loketi manussaloke. Bahujanahitāyāti
bahujanassa hitatthāya, paññāsampattiyā diṭṭhadhammikasamparāyikahitūpadesakoti.
Bahujanasukhāyāti bahujanassa sukhatthāya, cāgasampattiyā upakaraṇasukhasampattidāyakoti. 1-
Lokānukampāyāti lokassa anukampatthāya, mettākaruṇāsampattiyā mātāpitaro
viya lokassa rakkhitā gopāyitāti. 2- Atthāya hitāya sukhāya devamanussānanti idha
devamanussagahaṇena ca bhabbapuggalaveneyyasatteyeva gahetvā tesaṃ nibbānamagga-
phalādhigamāya attano uppattiṃ dassetīti veditabbo, atthāyāti hi vutte
paramatthatthāya nibbānāyāti vuttaṃ hoti. Hitāyāti vutte taṃsampāpakamaggatthāyāti
vuttaṃ hoti. Nibbānasampāpakamaggato hi uttariṃ hitaṃ nāma natthi. Sukhāyāti
vutte phalasamāpatti sukhatthāyāti vuttaṃ hoti, tato uttariṃ sukhābhāvato. Vuttaṃ
cetaṃ "ayaṃ samādhi paccuppannasukho ceva āyatiñca sukhavipāko"ti. 3-
                        Pubbabhāgapaṭipadādivaṇṇanā
     [51] Evaṃ bhagavā buddhaguṇapaṭilābhāvasānaṃ attano asammohavihāraṃ
brāhmaṇassa dassetvā idāni yāya paṭipadāya taṃ koṭippattaṃ asammohavihāraṃ
adhigato, taṃ pubbabhāgato pabhūti dassetuṃ āraddhaṃ kho pana me brāhmaṇāti
ādimāha.
     Keci panāhu "imaṃ asammohavihāraṃ sutvā brāhmaṇassa cittamevaṃ uppannaṃ
hoti `kāya nu kho paṭipadāya imaṃ patto'ti, tassa cittamaññāya imāyāhaṃ
paṭipadāya imaṃ uttamaṃ asammohavihāraṃ pattoti dassento evamāhā"ti.
     Tattha āraddhaṃ kho pana me brāhmaṇa viriyaṃ ahosīti brāhmaṇa na
mayā ayaṃ uttamo asammohavihāro kusitena muṭṭhassatinā sāraddhakāyena
vikkhittacittena vā adhigato, apica kho tadadhigamāya āraddhaṃ kho pana me viriyaṃ
@Footnote: 1 Sī. upakaraṇasukhasampadāyakoti, cha.Ma. upakaraṇasukhassa dāyakoti  2 Ma. gopāpayitāti.
@cha.Ma. gopayitāti   3 dī. pāṭi. 11/355/249 dasuttarasutta, aṅ. pañcaka.
@22/27/25 (syā), abhi. vi. 35/804/407-  ñāṇavibhaṅga.
Ahosi, bodhimaṇḍe nisinnena mayā caturaṅgaviriyaṃ āraddhaṃ ahosi, paggahitaṃ
asithilappavattitanti vuttaṃ hoti. Āraddhattāyeva ca me taṃ asallīnaṃ ahosi.
     Upaṭṭhitā sati appamuṭṭhāti na kevalañca viriyameva satipi me
ārammaṇābhimukhībhāvena upaṭṭhitā ahosi. Upaṭṭhitattāyeva ca appamuṭṭhā. Passaddho
kāyoti kāyacittapassaddhisambhavena kāyopi me passaddho ahosi. Tattha yasmā nāmakāye
passaddhe rūpakāyopi passaddhoyeva hoti, tasmā nāmakāyo rūpakāyoti avisesetvāva
passaddho kāyoti vuttaṃ. Asāraddhoti so ca kho passaddhattāyeva asāraddho,
vigatadarathoti vuttaṃ hoti. Samāhitaṃ cittaṃ ekagganti cittaṃpi me sammā āhitaṃ
suṭṭhu ṭhapitaṃ viya 1- ahosi, samāhitattā eva ca ekaggaṃ acalaṃ nipphandananti,
ettāvatā jhānassa pubbabhāgapaṭipadā kathitā hoti.
     Idāni imāya paṭipadāya adhigataṃ paṭhamajhānaṃ ādiṃ katvā vijjāttayapariyosānaṃ
visesaṃ dassenato so kho ahantiādimāha. Tattha vivicceva kāmehi
.p. Catutthaṃ jhānaṃ upasampajja vihāsinti ettha tāva yaṃ vattabbaṃ siyā, taṃ
sabbaṃ visuddhimagge paṭhavīkasiṇakathāyaṃ vuttaṃ. Kevalañhi tattha "upasampajja viharatī"ti
āgataṃ, idha "vihāsin"ti, ayameva viseso. Kiṃ katvā pana bhagavā imāni jhānāni
upasampajja vihāsīti, kammaṭṭhānaṃ bhāvetvā. Kataraṃ? ānāpānassatikammaṭṭhānaṃ.
     Imāni ca pana cattāri jhānāni kesañci cittekaggatthāni honti,
kesañci vipassanāpādakāni, kesañci abhiññāpādakāni, kesañci nirodhapādakāni,
kesañci bhavokkamanatthāni. Tattha khīṇāsavānaṃ cittekaggatthāni honti. Te hi
samāpajjitvā ekaggacittā sukhaṃ divasaṃ viharissāmāti iccevaṃ kasiṇaparikammaṃ
katvā aṭṭha samāpattiyo nibbattenti. Sekhaputhujjanānaṃ samāpattito vuṭṭhāya
samāhitena cittena vipassissāmāti nibbattentānaṃ vipassanāpādakāni honti.
Ye pana aṭṭha samāpattiyo nibbattetvā abhiññāpādakajjhānaṃ samāpajjitvā
samāpattito vuṭṭhāya "ekopi hutvā bahudhā hotī"ti 2- vuttanayā abhiññāyo
@Footnote: 1 cha.Ma., i. ṭhapitaṃ appitaṃ viya   2 dī.Sī. 9/238/87 sāmaññaphalasutta, khu.
@paṭi. 31/253/163-  ñāṇakathā (syā)
Patthentā nibbattenti, tesaṃ abhiññāpādakāni honti. Ye pana aṭṭha
samāpattiyo nibbattetvā nirodhasamāpattiṃ samāpajjitvā sattāhaṃ acittā
hutvā diṭṭheva dhamme nirodhaṃ nibbānaṃ patvā sukhaṃ viharissāmāti nibbattenti,
tesaṃ nirodhapādakāni honti. Ye pana aṭṭha samāpattiyo nibbattetvā
aparihīnajjhānā brahmaloke upapajjissāsāmāti nibbattenti, tesaṃ
bhavokkamanatthāni honti.
     Bhagavatā panidaṃ catutthajjhānaṃ bodhirukkhamūle nibbattitaṃ, taṃ tassa
vipassanāpādakañceva ahosi abhiññāpādakañca sabbakiccasādhakañca,
sabbalokiyalokuttaraguṇadāyakanti veditabbaṃ.
                        Pubbenivāsakathāvaṇṇanā
     [52] Yesañaca guṇānaṃ dāyakaṃ ahosi. Tesaṃ ekadesaṃ dassento so
evaṃ samāhite cittetiādimāha. Tattha dvinnaṃ vijjānaṃ anupadavaṇṇanā ceva
bhāvanānayo ca visuddhimagge vitthārito. Kevalañhi tattha "so evaṃ samāhite
citte .pe. Abhininnāmetī"ti vuttaṃ. Idha "abhininnāmesin"ti. Ayaṃ kho me
brāhmaṇāti ayañca appanāvāro tattha anāgatoti ayamevettha viseso. Tattha
soti so ahaṃ. Abhininnāmesinti abhinīhariṃ. Abhininnāmesinti ca vacanato soti
ettha so ahanti evamattho veditabbo.
     Yasmā cidaṃ bhagavato vasena pubbenivāsānussatiñāṇaṃ āgataṃ, tasmā
"so tato cuto idhūpapanno"ti ettha evaṃ yojanā veditabbā. Ettha hi
so tato cutoti paṭinivattantassa paccavekkhaṇaṃ. Tasmā idhūpapannoti imissā
idhūpapattiyā anantaraṃ, amutra udapādinti tusitabhavanaṃ sandhāyāhāti veditabbo.
Tatrāpāsiṃ evaṃnāmoti tatrāpi tusitabhavane setaketu nāma devaputto ahosiṃ.
Evaṃgottoti tāhi devatāhi saddhiṃ ekagotto. Evaṃvaṇṇoti suvaṇṇavaṇṇo.
Evamāhāroti dibbasudhāhāro. Evaṃ sukhadukkhapaṭisaṃvedīti evaṃ dibbasukhapaṭisaṃvedī.
Dukkhaṃ pana saṅkhāradukkhamattameva. Evamāyupariyantoti evaṃ sattapaññāsavassa-
koṭisaṭṭhīvassasatasahassāyupariyanto. So tato cutoti so ahaṃ tato tusitabhavanato
cuto. Idhūpapannoti idha mahāmāyādeviyā kucchimhi nibbatto.
     Ayaṃ kho me brāhmaṇātiādīsu meti mayā. Vijjāti viditakaraṇaṭṭhena
vijjā. Kiṃ viditaṃ karoti? pubbenivāsaṃ. Avijjāti tasseva pubbenivāsassa
aviditakaraṇaṭṭhena tappaṭicchādako mohoti vuccati. Tamoti sveva moho
paṭicchādakaṭṭhena "tamo"ti vuccati. Ālokoti sāyeva vijjā obhāsakaraṇaṭṭhena
"āloko"ti vuccati. Ettha ca vijjā adhigatāti ayaṃ attho, sesaṃ pasaṃsāvacanaṃ.
Yojanā panettha ayaṃ kho me vijjā adhigatā, tassa me adhigatavijjassa avijjā
vihatā, vinaṭṭhāti attho. Kasmā? yasmā vijjā uppannā. Esa nayo itarasmiṃpi
padadvaye.
     Yathātanti ettha yathāti opamme. Tanti nipāto. Satiyā avippavāsena
appamattassa. Viriyātāpena ātāpino. Kāye ca jīvite ca anapekkhatāya
pahitattassa pesitattassāti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti "yathā appamattassa ātāpino
pahitattassa viharato avijjā vihaññeyya, vijjā uppajjeyya, tamo vihaññeyya,
āloko uppajjeyya. Evameva mama avijjā vihatā, vijjā uppannā. Tamo vihato,
āloko uppanno. Etassa me padhānānuyogassa anurūpameva phalaṃ laddhan"ti.
                       Pubbenivāsakathā niṭṭhitā.
                            ---------
                        Dibbacakkhuñāṇakathāvaṇṇanā
     [53] Cutūpapātakathāyaṃ yasmā pana 1- idha bhagavato vasena pāli āgatā,
tasmā "passāmi pajānāmī"ti vuttaṃ, ayaṃ viseso. Sesaṃ visuddhimagge vuttasadisameva.
@Footnote: 1 cha.Ma. pana-saddo na dissati
     Ettha pana vijjāti dibbacakkhuñāṇavijjā. Avijjāti sattānaṃ
cutipaṭisandhipaṭicchādikā avijjā. Sesaṃ vuttanayamevāti. Yasmā ca pūritapāramīnaṃ
mahāsattānaṃ parikammakiccaṃ nāma natthi. Te hi citte abhininnāmitamatteyeva
anekavihitaṃ pubbenivāsaṃ anussaranti, dibbena cakkhunā satte passanti. Tasmā yo
tattha parikammaṃ ādiṃ katvā bhāvanānayo vutto, na tena idha atathoti.
                           -----------
                       Āsavakkhayañāṇakathāvaṇṇanā
     [54] Tatiyavijjāya so evaṃ samāhite citteti vipassanāpādakaṃ
catutthajjhānacittaṃ veditabbaṃ. Āsavānaṃ khayañāṇāyāti arahattamaggañāṇatthāya,
arahattamaggo hi āsavavināsanato āsavānaṃ khayoti vuccati, tatra cetaṃ ñāṇaṃ tattha
pariyāpannattāti. Cittaṃ abhininnāmesinti vipassanācittaṃ abhinīhariṃ. So idaṃ
dukkhanti evamādīsu "ettakaṃ dukkhaṃ, na ito bhiyyo"ti sabbaṃpi dukkhasaccaṃ
sarasalakkhaṇapaṭivedhena yathābhūtaṃ abbhaññāsiṃ jāniṃ paṭivijjhiṃ. Tassa ca dukakhassa
nibbattikaṃ taṇhaṃ ayaṃ dukkhasamudayoti. Tadubhayampi yaṃ ṭhānaṃ patvā nirujjhati,
tantesaṃ appavattinibbānaṃ ayaṃ dukkhanirodhoti. Tassa ca sampāpakaṃ ariyamaggaṃ
ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadāti saralakkhaṇapaṭivedhena yathābhūtaṃ abbhaññāsiṃ
jāniṃ paṭivijjhinti evamattho veditabbo.
     Evaṃ sarūpato saccāni dassetvā idāni kilesavasena pariyāyato
dassento ime āsavātiādimāha. Tassa me evaṃ jānato evaṃ passatoti
tassa mayhaṃ evaṃ jānantassa evaṃ passantassa. Saha vipassanāya koṭippattaṃ
maggaṃ katheti. Kāmāsavāti kāmāsavato. Vimuccitthāti iminā phalakkhaṇaṃ dasseti,
maggakkhaṇe hi cittaṃ vimuccati, phalakkhaṇe vimuttaṃ hoti. Vimuttasmiṃ
vimuttamhīti 1- ñāṇanti iminā paccavekkhaṇañāṇaṃ dasseti. Khīṇā jātītiādīhi tassa
bhūmiṃ, tena hi ñāṇena bhagavā paccavekkhanto "khīṇā jātī"ti ādīni abbhaññāsi.
Katamā pana bhagavato jāti khīṇā, kathaṃ ca naṃ abbhaññāsīti. Na tāvassa atītā
@Footnote: 1 pāli. vimuttamīti
Jāti khīṇā pubbeva khīṇattā, na anāgatā anāgate vāyāmābhāvato, na
paccuppannā vijjamānattā. Yā pana maggassa abhāvitattā uppajjeyya
ekacatupañcavokārabhavesu ekacatupañcakkhandhappabhedā jāti, sā maggassa bhāvitattā
anuppādadhammataṃ āpajjanena khīṇā, taṃ so maggabhāvanāya pahīnakilese
paccavekkhitvā "kilesābhāve vijjamānaṃpi kammaṃ āyatiṃ appaṭisandhikaṃ hotī"ti
jānanto aññāsīti.
     Vusitanti vuṭṭhaṃ parivuṭṭhaṃ, kataṃ caritaṃ niṭṭhitanti attho. Brahmacariyanti
maggabrahmacariyaṃ, puthujjanakalyāṇakehi saddhiṃ satta sekhā brahmacariyavāsaṃ vasanti
nāma, khīṇāsavo vuṭṭhavāso. Tasmā bhagavā attano brahmacariyavāsaṃ paccavekkhanto
"vusitaṃ brahmacariyan"ti abbhaññāsi. Kataṃ karaṇīyanti catūsu saccesu catūhi maggehi
pariññāpahānasacchikiriyābhāvanāvasena soḷasavidhaṃpi kiccaṃ niṭṭhāpitanti attho.
Puthujjanakalyāṇakādayo hi taṃ kiccaṃ karonti, khīṇāsavo katakaraṇīyo. Tasmā
bhagavā attano karaṇīyaṃ paccavekkhanto "kataṃ karaṇīyan"ti abbhaññāsi.
     Nāparaṃ itthattāyāti idāni puna itthambhāvāya 1- evaṃ soḷasakiccabhāvāya
vā kilesakkhayāya vā maggabhāvanākiccaṃ me natthīti abbhaññāsi. Athavā itthattāyāti
itthabhāvato imasmā evaṃpakārā idāni vattamānakkhandhasantānā aparaṃ
khandhasantānaṃ mayhaṃ natthi. Ime pana pañcakkhandhā pariññātā tiṭṭhanti
chinnamūlakā rukkhā viya. Te carimakaviññāṇanirodhena anupādāno viya jātavedo
nibbāyissantīti abbhaññāsi.
     Idāni evaṃ paccavekkhaṇañāṇapariggahitaṃ taṃ āsavānaṃ khayañāṇādhigamaṃ
brāhmaṇassa dassento ayaṃ kho me brāhmaṇātiādimāha. Tattha vijjāti
arahattamaggañāṇavijjā. Avijjāti catusaccapaṭicchādikā avijjā. Sesaṃ vuttananayameva.
Ettāvatā ca pubbenivāsañāṇena atītaṃsañāṇaṃ, dibbacakkhunā paccuppannānāgataṃsañāṇaṃ.
Āsavakkhayena sakalalokuttaraguṇanti 2- evaṃ tīhi vijjāhi sabbepi
sabbaññuguṇe saṅgahetvā pakāsento attano asammohavihāraṃ brāhmaṇassa dassesi.
@Footnote: 1 cha.Ma. itthabhāvāya           2 cha.Ma. sakalalokiyalokuttaraguṇanti
                        Araññavāsakāraṇavaṇṇanā
     [55] Evaṃ vutte kira brāhmaṇo cintesi "samaṇo gotamo sabbaññutaṃ
paṭijānāti, ajjāpi ca araññavāsaṃ na vijahati, atthi nu khvassa aññaṃpi
kiñci karaṇīyan"ti. Athassa bhagavā ajjhāsayaṃ viditvā iminā ajjhāsayānusiddhiyā
siyā kho pana tetiādimāha. Tattha siyā kho pana te brāhmaṇa evamassāti
brāhmaṇa kadāci tuyhaṃ evaṃ bhaveyya. Na kho panetaṃ brāhmaṇa evaṃ daṭṭhabbanti
evaṃ kho pana brāhmaṇa tayā mayhaṃ pantasenāsanapaṭisevanaṃ avītarāgāditāyāti
evaṃ na daṭṭhabbaṃ. Evaṃ pantasenāsanaṃ paṭisevane akāraṇaṃ paṭikkhipitvā kāraṇaṃ
dassento dve kho ahantiādimāha. Tattha atthoyeva atthavaso. Tasmā dve
kho ahaṃ brāhmaṇa atthavaseti ahaṃ kho brāhmaṇa dve atthe dve kāraṇāni
sampassamānoti vuttaṃ hoti. Attano ca diṭṭhadhammasukhavihāranti ettha diṭṭhadhammo
nāma ayaṃ paccakkho attabhāvo. Sukhavihāro nāma catunnaṃ iriyāpathavihārānaṃ
phāsutā, ekakassa hi araññe antamaso uccārapassāvakiccaṃ upādāya sabbeva
iriyāpathā phāsukā honti, tasmā diṭṭhadhammassa sukhavihāraṃ diṭṭhadhammasukhavihāranti 1-
ayamattho veditabbo. Pacchimañca janataṃ anukampamānoti kathaṃ araññavāsena pacchimā
janatā anukampitā hoti? saddhā pabbajitā hi kulaputtā bhagavato araññavāsaṃ
disvā bhagavāpi nāma araññasenāsanāni na muñcati, yassa nevatthi pariññātabbaṃ
na pahātabbaṃ na bhāvetabbaṃ na sacchikātabbaṃ, kimaṅgaṃ pana mayanti cintetvā
tattha vasitabbameva maññissanti. Evaṃ khippameva dukkhassantakarā bhavissantīti.
Evaṃ pacchimā janatā anukampitā hoti, etamatthaṃ dassento āha "pacchimañca
janataṃ anukampamāno"ti.
                        Desanānumodanāvaṇṇanā
     [56] Taṃ sutvā attamano brāhmaṇo anukampitarūpātiādimāha. Tattha
anukampitarūpāti anukampitajātikā anukampitasabhāvā. Janatāti janasamūho. Yathātaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma., i. diṭṭhadhammassa sukhavihāranti
Arahatā sammāsambuddhenāti yathā arahaṃ sammāsambuddho anukampeyya, tatheva
anukampitarūpāti.
     Evañca vatvā puna taṃ bhagavato dhammadesanaṃ abbhanumodamāno bhagavantaṃ
etadavoca abhikkantaṃ bho gotama abhikkantaṃ bho gotamāti. Tatthāyaṃ abhikkantasaddo
khayasundarābhirūpaabbhanumodanesu dissati. "abhikkantā bhante ratti, nikkhanto
paṭhamo yāmo, ciranisinno bhikkhusaṃgho"tiādīsu 1- hi khaye dissati. "ayaṃ imesaṃ
catunnaṃ puggalānaṃ abhikkantataro ca paṇītataro cā"tiādīsu 2- sundare.
         "ko me vandati pādāni            iddhiyā yasasā jalaṃ
          abhikkantena vaṇṇena              sabbā obhāsayaṃ disā"ti
ādīsu 3- abhirūpe. "abhikkantaṃ bhante"tiādīsu 4- abbhanumodane. Idhāpi
abbhanumodaneyeva. Yasmā ca abbhanumodane, tasmā sādhu sādhu bho gotamāti vuttaṃ hotīti
veditabbaṃ.
         "bhaye kodhe pasaṃsāyaṃ              turite kotuhalacchare
          hāse soke pasāde ca           kare āmeṇḍitaṃ budho"ti
     iminā ca lakkhaṇena idha pasādavasena pasaṃsāvasena cāyaṃ dvikkhattuṃ
vuttoti veditabbo. Athavā abhikkantanti abhikkantaṃ 5- atiiṭṭhaṃ atimanāpaṃ,
atisundaranti vuttaṃ hoti.
     Tattha ekena abhikkantasaddena desanaṃ thometi, ekena attano pasādaṃ.
Ayañhettha adhippāyo:- abhikkantaṃ bho gotama yadidaṃ bhoto gotamassa dhammadesanā,
abhikkantaṃ yadidaṃ bhoto gotamassa dhammadesanaṃ āgamma mama pasādoti. Bhagavatoyeva
vā vacanaṃ dve dve atthe sandhāya thometi:- bhoto gotamassa vacanaṃ abhikantaṃ
dosanāsanato, abhikkantaṃ guṇādhigamanato, tathā saddhājananato. Paññājananato,
@Footnote: 1 vinaYu. cūḷa. 7/383/204 pātimokkhaṭṭhapanakkhandhaka, aṅ. aṭṭhaka.
@23/110(20)/207 (syā)   2 aṅ catukka. 21/100/114 potaliyasutta
@3 khu. vimāna. 26/857/87 purisavimāna  4 dī.Sī. 9/250/85
@ajātasattuupāsakattapaṭivedanā, vīnaYu. mahāvi. 1/15/7 verañjakaṇḍa.
@5 Sī. atikantaṃ, cha.Ma. abhikantaṃ
Sātthato, sabyañjanato, uttānapadato, gambhīratthato, kaṇṇasukhato, hadayaṅgamato,
anattukkaṃsanato, aparavambhanato, karuṇāsītalato paññāvadātato, āpātharamaṇīyato,
vimaddakkhamato, suyyamānasukhato vīmaṃsiyamānahitatoti evamādīhi yojetabbaṃ.
     Tato paraṃpi catūhi upamāhi desanaṃyeva thometi. Tattha nikujjitanti
adhomukhaṃ ṭhapitaṃ heṭṭhāmukhajātaṃ vā. Ukkujjeyyāti upari mukhaṃ ṭhapeyya.
Paṭicchannanti tiṇapaṇṇādicchāditaṃ. Vivareyyāti ugghāteyya. Muḷhassāti
disāmuḷhassa. Maggaṃ ācikkheyyāti hatthe gahetvā "esa maggo"ti vadeyya.
Andhakāreti kāḷapakkhacātuddasīaḍḍharattaghanavanasaṇḍameghapaṭalehi caturaṅge tame,
ayaṃ tāva anuttānapadattho.
     Ayaṃ pana adhippāyayojanā:- yathā koci nikujjitaṃ ukkujjeyya, evaṃ
saddhammavimukhaṃ asaddhamme patitaṃ maṃ asaddhammā vuṭṭhāpentena yathā paṭicchannaṃ
vivareyya, evaṃ kassapassa bhagavato sāsanantaradhānato pabhūti micchādiṭṭhigahaṇapaṭicchannaṃ
sāsanaṃ vivarantena yathā muḷhassa maggaṃ ācikkheyya, evaṃ kummaggaṃ micchā
maggaṃ paṭipannassa me saggamokkhamaggaṃ ācikkhantena 1- yathā andhakāre telapajjotaṃ
dhāreyya, evaṃ mohandhakāre nimuggassa me buddhādiratanarūpāni apassato
tappaṭicchādakamohandhakāraviddhaṃsakadesanāpajjotadhāraṇena mayhaṃ bhotā gotamena
etehi pariyāyehi pakāsitattā anekapariyāyena dhammo pakāsitoti.
                          Pasannākāravaṇṇanā
     evaṃ desanaṃ thometvā imāya desanāya ratanattaye pasannacitto pasannākāraṃ
karonto "esāhan"tiādimāha. Tattha esāhanti eso ahaṃ. Bhavantaṃ gotamaṃ
saraṇaṃ gacchāmīti bhavaṃ me gotamo saraṇaṃ parāyano aghassa hantā 2- hitassa ca
vidhātāti iminā adhippāyena bhavantaṃ gotamaṃ gacchāmi bhajāmi sevāmi payirupāsāmi,
evaṃ vā jānāmi bujjhāmīti. Yesañhi dhātūnaṃ gati attho, buddhipi tesaṃ
@Footnote: 1 Sī. āvikarontena       2 cha.Ma. tātā
Attho. Tasmā gacchāmīti imassa jānāmi bujjhāmīti ayamattho vutto. Dhammañca
bhikkhusaṃghañcāti ettha pana adhigatamagge sacchikatanirodhe yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāneva
catūsu apāyesu apatamāne dhāretīti dhammo, so atthato ariyamaggo ceva
nibbānañca. Vuttaṃ hetaṃ "yāvatā bhikkhave dhammā saṅkhatā, ariyo aṭṭhaṅgiko
maggo tesaṃ aggamakkhāyatī"ti 1- vitthāro. Na kevalañca ariyamaggo ceva nibbānañca,
apica kho ariyaphalehi saddhiṃ pariyattidhammopi. Vuttañhetaṃ chattamāṇavakavimāne:-
                 "rāgavirāgamanejamasokaṃ *-
                  dhammamasaṅkhatamappaṭikūlaṃ
                  madhuramimaṃ paguṇaṃ suvibhattaṃ
                  dhammamimaṃ saraṇatthamupehī"ti. 2-
     Ettha rāgavirāgoti maggo kathito. Anejamasokan *- ti phalaṃ.
Dhammamasaṅkhatanti nibbānaṃ. Appaṭikūlaṃ madhuramimaṃ paguṇaṃ suvibhattanti piṭakattayena
vibhattasabbadhammakkhandhāni. 3- Diṭṭhisīlasaṅghātena saṃhatoti saṃgho, so atthato
aṭṭhaariyapuggalasamūho. Vuttañhetaṃ tasmiṃyeva vimāne:-
                 "yattha ca dinnamahapphalamāhu
                  catūsu sucīsu purisayugesu
                  aṭṭha ca puggaladhammadasā te
                  saṃghamimaṃ saraṇatthamupehī"ti. 4-
Bhikkhūnaṃ saṃgho bhikkhusaṃgho. Ettāvatā brāhmaṇo tīṇi saraṇagamanāni paṭivedesi.
                            Saraṇagamanakathā
     idāni tesu saraṇagamanesu kosallatthaṃ saraṇaṃ, saraṇagamanaṃ, yo ca saraṇaṃ
gacchati, saraṇagamanappabhedo, saraṇagamanaphalaṃ, saṅkileso, bhedoti ayaṃ vidhi veditabbo.
@Footnote: 1 aṅ. catukka. 21/34/39 aggappasādasutta  * pāli. maneñjamasokaṃ,...
@2 khu. vimāna. 26/887/91 chattamāṇavakavimāna  3 cha.Ma., i. vibhattā sabbadhammakkhandhāti
@4 khu. vimāna. 26/888/92 chattamāṇavakavimāna
Seyyathīdaṃ:- padatthato tāva hiṃsatīti saraṇaṃ, saraṇagatānaṃ teneva saraṇagamanena
bhayaṃ santāsaṃ dukkhaṃ duggatiparikilesaṃ hanati vināsetīti attho, ratanattayassetaṃ
adhivacanaṃ.
     Athavā hite pavattanena ahitā ca nivattanena sattānaṃ bhayaṃ hiṃsatīti 1-
buddho. Bhavakantārā uttāraṇena assāsadānena ca dhammo. Appakānaṃpi kārānaṃ
vipulaphalapaṭilābhakaraṇena saṃgho. Tasmā imināpi pariyāyena ratanattayaṃ saraṇaṃ.
Tappasādataggarutāhi vihatakileso tapparāyanatākārappavatto cittuppādo
saraṇagamanaṃ. Taṃsamaṅgī satto saraṇaṃ gacchati, vuttappakārena cittuppādena etāni tīṇi
ratanāni saraṇaṃ, etāni parāyananti evaṃ upetīti attho. Evaṃ tāva saraṇaṃ
saraṇagamanaṃ yo ca saraṇaṃ gacchatīti idattayaṃ veditabbaṃ.
     Saraṇagamanappabhede pana duvidhaṃ saraṇagamanaṃ lokuttaraṃ lokiyañca. Tattha
lokuttaraṃ diṭṭhasaccānaṃ maggakkhaṇe saraṇagamanūpakilesamucchedena ārammaṇato
nibbānārammaṇaṃ hutvā kiccato sakalepi ratanattaye ijjhati. Lokiyaputhujjanānaṃ
saraṇagamanūpakilesavikkhambhanena ārammaṇato buddhādiguṇārammaṇaṃ hutvā ijjhati,
taṃ atthato buddhādīsu vatthūsu saddhāpaṭilābho, saddhāmūlikā ca sammādiṭṭhi dasasu
puññakiriyāvatthūsu diṭṭhujukammanti vuccati.
     Tayidaṃ catudhā pavattati attasanniyātanena tapparāyanatāya
sissabhāvūpagamanena paṇipātenāti. 2- Tattha attasanniyyātanaṃ nāma "ajjādiṃ katvā
ahaṃ attānaṃ buddhassa niyyādemi, dhammassa saṃghassā"ti evaṃ buddhādīnaṃ
attapariccajanaṃ. Tapparāyanatā nāma "ajjādiṃ katvā ahaṃ buddhaparāyano,
dhammaparāyano, saṃghaparāyano iti maṃ dhārethā"ti evaṃ tapparāyanabhāvo. Sissabhāvūpagamanaṃ
nāma "ajjādiṃ katvā ahaṃ buddhassa antevāsiko, dhammassa, saṃghassa iti maṃ
dhārethā"ti evaṃ sissabhāvūpagamo. Paṇipāto nāma "ajjādiṃ katvā ahaṃ abhivādanaṃ
paccuṭṭhānaṃ añjalīkammaṃ sāmīcikammaṃ buddhādīnaṃyeva tiṇṇaṃ vatthūnaṃ karomi, iti
maṃ dhārethā"ti evaṃ buddhādīsu paramanipaccakāro. Imesañhi catunnaṃ ākārānaṃ
aññataraṃpi karontena gahitaṃyeva hoti saraṇagamanaṃ.
@Footnote: 1 cha.Ma. hiṃsati            2 Ma. pāṇipātenāti
     Apica bhagavato attānaṃ pariccajāmi, dhammassa, saṃghassa attānaṃ pariccajāmi.
Jīvitaṃ pariccajāmi, pariccattoyeva me attā, pariccattaṃyeva me jīvitaṃ,
jīvitapariyantikaṃ buddhaṃ saraṇaṃ gacchāmi, buddho me saraṇaṃ leṇaṃ tāṇanti evaṃpi
attasanniyyātanaṃ veditabbaṃ. "satthārañca vatāhaṃ passeyyaṃ bhagavantameva passeyyaṃ,
sugatañca vātāhaṃ passeyyaṃ bhagavantameva passeyyaṃ, sammāsambuddhaṃ ca vatāhaṃ
passeyyaṃ bhagavantameva passeyyan"ti 1- evampi mahākassapassa saraṇagamane 2- viya
sissabhāvūpagamanaṃ daṭṭhabbaṃ.
         "so ahaṃ vicarissāmi         gāmā gāmaṃ purā puraṃ
          namassamāno sambuddhaṃ        dhammassa ca sudhammatan"ti 3-
evampi āḷavakādīnaṃ saraṇagamanaṃ viya tapparāyanatā veditabbā. "atha kho
brahmāyu brāhmaṇo uṭṭhāyāsanā ekaṃsaṃ uttarāsaṅgaṃ karitvā bhagavato pādesu
sirasā nipatitvā bhagavato pādāni mukhena ca paricumbati, pāṇīhi ca parisambāhati,
nāmañca sāveti brahmāyu ahaṃ bho gotama brāhmaṇo, brahmāyu ahaṃ bho
gotama brāhmaṇo"ti 4- evaṃpi paṇipāto daṭṭhabbo.
     So panesa ñātibhayācariyadakkhiṇeyyavasena catubbidho hoti. Tattha
dakkhiṇeyyapaṇipātena saraṇagamanaṃ hoti, na itarehi. Seṭṭhavaseneva hi saraṇaṃ gayhati,
seṭṭhavasena bhijjati, tasmā yo sākiyo vā koliyo vā "buddho amhākaṃ
ñātako"ti vandati, aggahitameva hoti saraṇaṃ. Yo vā "samaṇo gotamo rājapūjito
mahānubhāvo, avandiyamāno anatthaṃpi kareyyā"ti bhayena vandati, aggahitameva
hoti saraṇaṃ. Yopi 5- bodhisattakāle bhagavato santike kiñci uggahitaṃ saramāno
buddhakāle vā:-
         "ekena bhoge 6- bhuñjeyya       dvīhi kammaṃ payojaye
          catutthaṃ ca nidhāpeyya             āpadāsu bhavissatī"ti 7-
evarūpaṃ anusāsaniṃ uggahetvā "ācariyo me"ti vandati, aggahitameva hoti saraṇaṃ.
Yo pana "ayaṃ loke aggadakkhiṇeyyo"ti vandati, teneva gahitaṃ hoti saraṇaṃ.
@Footnote: 1 saṃ. ni. 16/154/210 kassapasaṃyutta: cīvarasutta   2 cha.Ma. saraṇagamanaṃ
@3 khu. su. 25/194/371 āḷavakasutata, saṃ. sagā. 15/246/259 yakkhasaṃyutta.
@4 Ma.Ma. 13/394/377 burahmāyusutta            5 cha.Ma. yo vā
@6 ka. bhāgena       7 dī. pāṭi. 11/265/164 siṅgālakasutta
     Evaṃ gahitasaraṇassa ca upāsakassa vā upāsikāya vā aññatitthiyesu
pabbajitaṃpi ñātiṃ "ñātako me ayan"ti vandato saraṇagamanaṃ na bhijjati, pageva
apabbajitaṃ. Tathā rājānaṃ bhayavasena vandato, so hi raṭṭhapūjitattā avandiyamāno
anatthaṃpi kareyyāti. Tathā yaṃ kiñci sippaṃ sikkhāpakaṃ titthiyaṃpi "ācariyo me
ayan"ti vandatopi na bhijjatīti evaṃ saraṇagamappabhedo veditabbo.
     Ettha ca lokuttarassa saraṇagamanassa cattāri sāmaññaphalāni vipākaphalaṃ,
sabbadukkhakkhayo ānisaṃsaphalaṃ. Vuttañhetaṃ:-
         "yo ca buddhañca dhammañca             saṃghañca saraṇaṃ gato
          cattāri ariyasaccāni               sammappaññāya passati
          dukkhaṃ dukkhasamuppādaṃ                dukkhassa ca atikkamaṃ
          ariyañcaṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ               dukkhūpasamagāminaṃ
          etaṃ kho saraṇaṃ khemaṃ               etaṃ saraṇamuttamaṃ
          etaṃ saraṇamāgamma                 sabbadukkhā pamuccatī"ti. 1-
     Apica niccato anupagamanādivasenapetassa ānisaṃsaphalaṃ veditabbaṃ.
Vuttañhetaṃ:- "aṭṭhānametaṃ bhikkhave anavakāso, yaṃ diṭṭhisampanno puggalo kiñci
saṅkhāraṃ niccato upagaccheyya, sukhato upagaccheyya, kiñci dhammaṃ attato
upagaccheyya, mātaraṃ jīvitā voropeyya, pitaraṃ, arahantaṃ jīvitā voropeyya,
duṭṭhacitto tathāgatassa lohitaṃ uppādeyya, saṃghaṃ bhindeyya, aññaṃ satthāraṃ
uddiseyya, netaṃ ṭhānaṃ vijjatī"ti. 2-
     Lokiyassa pana saraṇagamanassa bhavasampadāpi bhogasampadāpi phalameva.
Vuttañhetaṃ:-
              "yekeci buddhaṃ saraṇaṃ gatāse
               na te gamissanti apāyabhūmiṃ.
               Pahāya mānusaṃ dehaṃ
               devakāyaṃ paripūressantī"ti. 3-
@Footnote: 1 khu. dhamMa. 25/190-92/50-1 aggidattapurohitavatthu
@2 Ma. upari. 14/127-8/114 bahudhātukasutta, aṅ. ekaka. 20/268-75/28-9
@3 saṃ. sagā. 15/37/30 samayasutta
     Aparampi vuttaṃ "atha kho sakko devānamindo asītiyā devatāsahassehi
saddhiṃ yenāyasmā mahāmoggallāno, tenupasaṅkami .pe. Ekamantaṃ ṭhitaṃ kho
sakkaṃ devānamindaṃ āyasmā mahāmoggallāno etadavoca `sādhu kho devānaminda
buddhaṃ saraṇagamanaṃ hoti, buddhaṃ saraṇagamanahetu kho devānaminda evamidhekacce
sattā kāyassa bhedā parammaraṇā sugatiṃ saggaṃ lokaṃ upapajjantī'ti te aññe
deve dasahi ṭhānehi adhigaṇhanti dibbena āyunā dibbena vaṇṇena sukhena
yasena ādhipateyyena dibbehi rūpehi saddehi gandhehi rasehi phoṭṭhabbehī"ti. 1-
Esa nayo dhamme saṃghe ca. Apica velāmasuttādivasenāpi 2- saraṇagamanassa phalaviseso
veditabbo. Evaṃ saraṇagamanaphalaṃ veditabbaṃ.
     Tattha lokiyasaraṇagamanaṃ tīsu vatthūsu aññāṇasaṃsayamicchāñāṇādīhi saṅkilissati,
na mahājutikaṃ hoti na mahāvipphāraṃ. Lokuttarassa natthi saṅkileso. Lokiyassa
ca saraṇagamanassa duvidho bhedo sāvajjo anavajjo ca. Tattha sāvajjo
aññasatthārādīsu attasanniyyātanādīhi hoti, so aniṭṭhaphalo. Anavajjo kālakiriyāya,
so avipākattā aphalo. Lokuttarassa pana nevatthi bhedo. Bhavantarepi hi
ariyasāvako aññaṃ satthāraṃ na uddisatīti evaṃ saraṇagamanassa saṅkileso ca bhedo
ca veditabboti. Upāsakaṃ maṃ bhavaṃ gotamo dhāretūti maṃ bhavaṃ gotamo "upāsako
ayan"ti evaṃ dhāretu, jānātūti attho.
                           Upāsakavidhikathā
     upāsakavidhiṃ kosallatthaṃ panettha ko upāsako, kasmā upāsakoti vuccati,
kimassa sīlaṃ, ko ājīvo, kā vipatti, kā sampattīti idaṃ pakiṇṇakaṃ veditabbaṃ.
     Tattha ko upāsakoti yo koci tisaraṇaṃ gato gahaṭṭho, vuttañhetaṃ
"yato kho mahānāma upāsako buddhaṃ saraṇaṃ gato hoti, dhammaṃ saraṇaṃ gato
hoti, saṃghaṃ saraṇaṃ gato hoti. Ettāvatā kho mahānāma upāsako hotī"ti. 3-
     Kasmā upāsakoti ratanattayaupāsanato. So hi buddhaṃ upāsatīti upāsako.
Dhammaṃ, saṃghaṃ upāsatīti upāsako.
@Footnote: 1 saṃ. saḷā. 18/532,535/339/342 moggallānasaṃyutta
@2 aṅ navaka. 23/224/(20)/406 sīhanādavagga (sayā)
@3 saṃ. mahā. 19/1033/343 mahānāmasutta
     Kimassa sīlanti pañca veramaṇiyo. Yathāha "yato kho mahānāma upāsako
pāṇātipātā paṭivirato hoti adinnādānā, kāmesu micchācārā, musāvādā,
surāmerayamajjapamādaṭṭhānā paṭivirato hoti. Ettāvatā kho mahānāma upāsako
sīlavā hotī"ti. 1-
     Ko ājīvoti pañca micchāvaṇijjā pahāya dhammena samena jīvitakappanaṃ.
Vuttañhetaṃ "pañcimā bhikkhave vaṇijjā upāsakena akaraṇīyā. Katamā pañca?
Satthavaṇijjā, sattavaṇijjā, maṃsavaṇijjā, majjavaṇijjā, visavaṇijjā. Imā kho
bhikkhave pañca vaṇijjā upāsakena akaraṇīyā"ti. 2-
     Kā vipattīti yā tasseva sīlassa ca ājīvassa ca vipatti, ayamassa
vipatti. Apica yāya esa caṇḍālo ceva hoti malañca paṭimalañca 3- paṭikiṭṭho 4-
ca. Sāpissa vipattīti veditabbā. Te ca atthato assaddhiyādayo pañca dhammā
honti. Yathāha "pañcahi bhikkhave dhammehi samannāgato upāsako upāsakacaṇḍālo
ca hoti upāsakamalañca upāsakapaṭikiṭṭho ca. 5-  Katamehi pañcahi? assaddho hoti,
dussīlo hoti, kotuhalamaṅgaliko hoti, maṅgalaṃ pacceti, no kammaṃ, ito ca
bahiddhā dakkhiṇeyyaṃ pariyesati, *- tattha ca pubbakāraṃ karotī"ti. 6-
     Kā sampattīti yā cassa sīlasampadā ca ājīvasampadā ca, sā sampatti.
Ye cassa ratanabhāvādikārā saddhādayo pañca dhammā. Yathāha "pañcahi
bhikkhave dhammehi samannāgato upāsako upāsakaratanaṃ ca hoti upāsakapadumañca
upāsakapuṇḍarīkaṃ 7- ca. Katamehi pañcahi? saddho hoti, sīlavā hoti, na
kotuhalamaṅgaliko hoti, kammaṃ pacceti, no maṅgalaṃ, na ito bahiddhā dakkhiṇeyyaṃ
gavesati, idha ca pubbakāraṃ karotī"ti. 8-
@Footnote: 1 saṃ. mahā. 19/1033/343 mahānāmasutta  2 aṅ. pañcaka. 22/177/232 upāsakavagga
@3 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati  4 Sī. patikiṭṭho. cha.Ma. patikuṭṭho
@5 cha.Ma....patikuṭṭho evamuparipi   6 aṅ. pañcaka. 22/175/230 (syā)
@7 ka., Sī., i.,Ma. upāsakapuṇḍarīko   8 aṅ. pañcaka. 22/175/230
@caṇḍālasutta * pāli. gavesati.
    Ajjataggeti ettha ayaṃ aggasaddo ādikoṭikoṭṭhāsaseṭṭhesu dissati.
"ajjatagge samma dovārika āvarāmi dvāraṃ nigaṇṭhānan"ti 1- ādīsu hi
ādimhi dissati. "teneva aṅgulaggena taṃ aṅgulaggaṃ *- parāmaseyya, 2-
ucchuggaṃ 3- veḷaggan"ti ādīsu koṭiyaṃ. "ambilaggaṃ vā madhuraggaṃ vā tittakaggaṃ
vā, 4- anujānāmi bhikkhave vihāraggena vā pariveṇaggena vā *- bhājetun"ti 5-
ādīsu koṭṭhāse. "yāvatā bhikkhave sattā apadā vā .pe. Tathāgato tesaṃ
aggamakkhāyatī"ti 6- ādīsu seṭṭhe. Idha panāyaṃ ādimhi daṭṭhabbo. Tasmā
ajjataggeti ajjataṃ ādiṃ katvāti 7- evamettha attho veditabbo. Ajjatanti
ajjabhāvaṃ. Ajjadaggetipi 8- pāṭho, dakāro padasandhikaro, ajja aggaṃ katvāti
attho.
     Pāṇupetanti pāṇehi upetaṃ, yāva me jīvitaṃ pavattati, tāva upetaṃ.
Anaññasatthukaṃ tīhi saraṇagamanehi saraṇaṃ gataṃ upāsakaṃ kappiyakārakaṃ maṃ bhavaṃ
gotamo dhāretu jānātu. Ahañhi sacepi me tikhiṇena asinā sīsaṃ chindeyyuṃ,
neva buddhaṃ "na buddho"ti vā dhammaṃ "na dhammo"ti vā saṃghaṃ "na saṃgho"ti
vā vadeyyanti. Evaṃ attasanniyyātanena saraṇaṃ gantvā catūhi ca paccayehi
pavāretvā uṭṭhāyāsanā bhagavantaṃ abhivādetvā tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā
pakkāmīti.
                    Papañcasūdanīyā majjhimanikāyaṭṭhakathāya
                      bhayabheravasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
                           -----------
@Footnote: 1 Ma.Ma. 13/70/47 upālivādasutta  2 pāli. *parāmasati, abhi. kathā. 37/441/267
@3 cha.Ma. ucchaggaṃ  4 saṃ. mahā. 19/174/131   5 pāli. *gāhetuṃ.., vinaYu.
@cūḷa. 7/318/89 senāsanakkhandhaka  6 aṅ. catukka. 21/34/39 aggappasādasutta
@7 cha.Ma. katvā, 8 cha.Ma. ajjadaggeti vā



             The Pali Atthakatha in Roman Book 7 page 119-148. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=7&A=3019              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=7&A=3019              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=27              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=517              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=554              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=554              Contents of The Tipitaka Volume 12 http://84000.org/tipitaka/read/?index_12

first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ENGLISH letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]