ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter  
Atthakatha Book 7 : PALI ROMAN Ma.A. (papa–ca.1)

                       2. Mahasihanadasuttavannana
                          vesalinagaravannana
     [146] Evamme sutanti mahasihanadasuttam. Tattha vesaliyanti evamnamake
nagare. Tam kira aparaparam visalibhutataya "vesali"ti sankham 3- gatam. Tatrayam
anupubbikatha 3-:- baranasiranno kira aggamahesiya kucchimhi gabbho santhasi,
sa natva ranno nivedeti. 4- Raja gabbhapariharam adasi. Sa sammaparihariyamana
gabbhaparipakakale vijayanagharam pavisi. Punnavantinam paccusasamaye gabbhavutthanam
hoti, sa ca tasam annatara, tena paccusasamaye alattakapatalabandhujivapupphasadisam 5-
mamsapesim vijayi. Tato "anna deviyo suvannabimbasadise putte vijayanti,
aggamahesi mamsapesinti ranno purato mama avanno uppajjeyya"ti cintetva
tena avannabhayena tam mamsapesim ekasmim bhajane pakkhipitva patikujjitva
@Footnote: 1 cha.Ma. iti-saddo na dissati   2 cha.Ma. tam    3 cha.Ma. sankhayam evamuparipi
@4 cha.Ma. anupubbakatha       5 cha.Ma. nivedesi   6 cha.Ma. bandhujivakapupphasadisam
Rajamuddikaya lancetva 1- gangaya sote pakkhipapesi. Manussehi chadditamatte
devata arakkham 2- samvidahimsu. Suvannapattakam cettha jatihingulakena "baranasiranno
aggamahesiya paja"ti likhitva bandhimsu. Tato tam bhajanam umibhayadihi anupaddutam
gangasotena payasi.
     Tena ca samayena annataro tapaso gopakulam 3- nissaya gangatire viharati.
So patova gangamotinno tam bhajanam agacchantam disva pamsukulasannaya aggahesi.
Athettha tam akkharapattakam 4- rajamuddikalancanam 5- ca disva muncitva tam mamsapesim
addasa, disvanassa etadahosi "siya gabbho, tathahissa duggandhaputikabhavo
natthi"ti assamam anetva 6- suddhe okase thapasi. Atha addhamasaccayena 7- dve
mamsapesiyo ahesum. Tapaso disva sadhutaram thapesi. Tato puna addhamasaccayena
ekamekissa mamsapesiya hatthapadasisanamatthaya panca panca pilaka utthahimsu.
Atha tato addhamasaccayena eka mamsapesi suvannabimbasadiso darako, eka
darika ahosi.
     Tesu tapasassa puttasineho uppajji, angutthakatopassa 8- khiram nibbatti,
tato pabhuti ca khirabhattam alabhittha, so bhattam bhunjitva khiram darakanam mukhe
asincati. Tesam udaram yam yam pavisati, tam tam sabbam manibhajanagatam viya dissati,
evam nicchavi ahesum. Apare ahu "sibbetva thapita viya nesam annamannam
linacchavi ahesun"9- ti. Evam te nicchavitaya va linacchavitaya va licchaviti
pannayimsu.
     Tapaso darake posento ussure gamam bhikkhaya 10- pavisati, atidiva
patikkamati. Tassa tam byaparam natva gopalaka ahamsu "bhante pabbajitanam
darakaposanam palibodho, amhakam darake detha, mayam posissama, 11- tumhe attano
kammam karotha"ti. Tapaso sadhuti patissuni. Gopalaka dutiyadivase maggam samam
@Footnote: 1 cha.Ma. lanchetva  2 ka. rakkham   3 cha.Ma. gopalakakulam, Si. gopakakulam
@4 cha.Ma. akkharapattikam   5 cha.Ma.....lanchanam  6 cha.Ma. netva  7 cha.Ma. addha....,
@evamuparipi  8 angutthakato cassa  9 cha.Ma. lina chavi ahositi   10 Si. pindaya
@11 cha.Ma. posessama
Katva pupphehi okiritva dhajapataka ussapetva turiyehi vajjamanehi assamam
agata. Tapaso "mahapunna daraka appamadena vaddhetha, vaddhetva ca
annamananam avahavivaham karotha, pancagorasena rajanam tosetva bhumibhagam
gahetva nagaram mapetha, tattha kumaram abhisincatha"ti vatva darake adasi. Te
sadhuti patissunitva darake netva posesum.
     Daraka vuddhimanvaya kilanta vivadatthanesu anne gopalakadarake
hatthenapi padenapi paharanti. Te rodanta 1- "kissa rodatha"ti ca matapituhi
vutta "ime nimmatapitika tapasaposita amhe atipaharanti"ti vadanti.
Tato tesam matapitaro "ime daraka anne darake vinasenti dukkhapenti,
na ime sangahetabba, vajjetabba ime"ti ahamsu. Tato pabhuti kira so padeso
vajjiti vuccati yojanasatiko parimanena. Atha tam padesam gopalaka rajanam
tosetva aggahesum. Tattha ca nagaram mapetva solasavassuddesikam kumaram
abhisincitva rajanam akamsu. Tayapassa 2- darikaya saddhim vivaham katva katikam
akamsu "na bahirato darika anetabba, ito darika na kassaci databba"ti.
Tesam pathamasamvasena dve daraka jata dhita ca putto ca. Evam solasakkhattum
dve dve jata. Tato tesam darakanam yathakkamam vaddhantanam aramuyyana-
nivasatthanaparivarasampattim gahetum appahontam 3- nagaram tikkhattum gavutantarena
gavutantarena parikkhipimsu. Tassa punappunam visalikatatta vesalitveva namam jatam.
Tena vuttam "vesaliyanti evamnamake nagare"ti.
     Bahinagareti nagarassa bahi, na ambapalivanam viya antonagarasmim. Ayam
pana jivakambavanam viya nagarassa bahiddha vanasando. Tena vuttam "bahinagare"ti.
Aparapureti purassa apare, pacchimadisayanti attho. Vanasandeti so kira vanasando
nagarassa pacchimadisayam gavutamatte thane. Tattha manussa bhagavato gandhakutim
katva tam parivaretva bhikkhunam rattitthanadivatthanacankamalenakutimandapadini
patitthapesum, bhagava tattha viharati. Tena vuttam "aparapure vanasande"ti. Sunakkhattoti
@Footnote: 1 cha.Ma. rodanti     2 cha.Ma. taya cassa      3 cha.Ma. appahonta
Tassa namam. Licchavinam pana puttatta licchaviputtoti vutto. Acirapakkantoti
vibbhamitva gihibhavupagamanena adhuna pakkanto. Parisatiti parisamajjhe.
Uttarimanussadhammati ettha manussadhammo 1- nama dasa kusalakammapatha. Te patisedhetum na
sakkoti. Kasma? uparambhabhaya. Vesaliyam hi bahu manussa ratanattaye pasanna
buddhamamaka dhammamamaka samghamamaka. Te dasa kusalakammapathamattampi natthi samanassa
gotamassati vutte tvam kattha bhagavantam panam hanantam addasa, kattha adinnam
adiyantantiadini vatva attano pamanam na janasi, kim danta me atthiti
2- pasanasakkharani khadi, 2- ahinangutthe ganhitum vayamasi, kakacadantesu pupphavalikam
kilitum icchasi, mukhato te dante patessamati vadeyyum. So tasma 3- uparambhabhaya
evam vattum na sakkoti.
                       Uttarimanussadhammadivannana
     tato uttarim pana visesadhigamam patisedhento uttarimanussadhamma
alamariyananadassanavisesoti aha.
     Tattha alamariyam natunti alamariyo, ariyabhavaya samatthoti vuttam hoti.
Nanadassanameva nanadassanaviseso. Alamariyo ca so nanadassanaviseso cati
alamariyananadassanaviseso. Nanadassananti dibbacakkhupi vipassanapi maggopi phalampi
paccavekakhanananampi sabbannutananampi vuccati. "appamatto samano nanadassanam
aradheti"ti 4- hi ettha dibbacakkhu nanadassanam nama. "nanadassanaya cittam
abhiniharati abhininnameti"ti 5- ettha hi 6- vipassanananam. "abhabba te nanadassanaya
anuttaraya sambodhaya"ti. 7- Ettha maggo. "ayam manne *- uttarimanussadhamma
alamariyananadassanaviseso adhigato phasuviharo"ti 8- ettha phalananam. "nananca
pana me dassanam udapadi, `akuppa me vimutti, ayamantima jati, natthidani
@Footnote: 1 pali., cha.Ma. manussadhamma, Ma.mu. 12/146/105 samsandetabbam
@2-2 pasanasakkhara khadasi  3 cha.Ma. tesam   4 Ma.mu. 12/311/279 mahasaropamasutta
@5 di.Si. 9/234/77 samannaphalasutta    6 cha.Ma. hi-saddo na dissati
@7 an catukka. 21/196/225 salhasutta  *8 pali. ayamanno,
@Ma.mu. 12/328/291 culagosingasutta
Punabbhavo"ti 1- ettha paccavekkhanananam. "nananca pana me dassanam udapadi
sattahakalakato alaro kalamo"ti 2- ettha sabbannutananam. Idha pana
lokuttaramaggo adhippeto. Tampi 3- hi so bhagavato patisedheti.
     Takkapariyahatanti imina acariyam patibahati. Evam kirassa ahosi:-
samanena gotamena acariye upasankamitva sukhumam dhammantaram gahitam nama natthi,
takkapariyahatam pana takketva vitakketva 4- evam bhavissati evam bhavissatiti
takkapariyahatam dhammam deseti. 5- Vimamsanucaritanti iminassa 6- lokiyapannam
anujanata. Samano gotamo pannava, so tam pannasankhatam indavajirupamam vimamsam evam
vattissati. Ito cito ca anucarapetva vimamsaya anucaritam dhammam deseti.
Sayampatibhananti iminassa dhammesu paccakkhabhavam patibahati. Evam hissa ahosi:-
samanassa gotamassa sukhumam dhammantaram vipassana va maggo va phalam va
paccavekkhana va 7- natthi, ayam pana laddhapariso, rajanam cakkavattim viya nam
cattaro vanna parivarenti, suphussitam panassa dantavaranam, muduka jivha,
madhuro saro, anelagala vaca, so yam yam devassa 8- upatthati, tam tam gahetva
sayampatibhanam katham 9- kathento mahajanam ranjeti. 10-
     Yassa ca khvassatthaya dhammo desitoti yassa ca kho atthaya ayam 11-
desito. Seyyathidam? ragapatighatatthaya asubhakammatthanam, dosapatighatatthaya
mettabhavana, mohapatighatatthaya panca dhamma, vitakkupacchedaya anapanassati.
     So niyyati takkarassa sammadukkhakkhayayati so dhammo yo tam yathadesitam
karoti, tassa takkarassa samma hetuna nayena karanena vattadukkhakkhayaya
niyyati gacchati tam attham sadhetiti dipeti. Idam panetam 12- na attano ajjhasayena
vadati. Buddhanam hi dhammo aniyyanikoti evamevam vadeyya, 13- na pana sakkoti
@Footnote: 1 vinaYu. maha. 4/16/15 pancavaggiyakatha  2 Ma.Ma. 13/341/322 bodhirajakumarasutta
@3 cha.Ma. pi-saddo na dissati   4 cha.Ma. ayam patho na dissati  5 cha.Ma. desetiti
@6 cha.Ma. imina cassa   7 ka. paccakkham nama   8 cha.Ma. so yam yadevassa
@9 cha.Ma. ayam patho na dissati   10 cha.Ma. ranjetiti   11 cha.Ma. assa dhammo
@12 cha.Ma. panesa  13 cha.Ma. pavedeyya
Vattum. Kasma? uparambhabhaya. Vesaliyam hi bahu sotapannasakadagamianagamiupasaka.
Te evam vadeyyum "sunakkhatta tvam bhagavata desito dhammo aniyyanikoti
vadasi, yadi ayam dhammo aniyyaniko, imasmim nagare ime kasma ettaka
sotapanna jata, ettaka sakadagami, ettaka anagamiti pubbe vuttanayena
uparambham kareyyun"ti. So imina uparambhabhayena aniyyanikoti vattum
asakkonto ajjhanena 1- vissatthakandam viya assa dhammo amogho niyyati,
abbhantare panassa kinci natthiti vadati.
     Assosi khoti vesaliyam brahmanakulasetthikuladisu tattha tattha parisamajjhe
evam bhasamanassa tam vacanam suni, na pana patisedhesi. Kasma? karunnataya.
Evam kirassa ahosi ayam kuddho jhayamanam veluvanam viya pakkhittalonam uddhanam
viya ca kodhavasena tatatatayati, 2- maya patibahito pana mayipi aghatam bandhissati,
evamassa tathagate ca mayi cati dvisu janesu aghato atibhariyo bhavissatiti
karunnataya na patisedhesi. Apicassa evam ahosi, buddhanam avannakathanannama
punnacande dosaropanasadisam, ko imassa katham ganhissati, sayameva khele
pacchinne mukhe sukkhe oramissatiti imina karanena na patisedheti. 3-
Pindapatapatikkantoti pindapatapariyesanato apagato.
     [147] Kodhanoti cando pharuso. Moghapurisoti tucchapuriso. Yassa hi
tasmim attabhave maggaphalanam upanissayo natthi, tam buddha "moghapuriso"ti
vadanti. Upanissaye satipi tasmim khane magge va phale va asati "moghapuriso"ti
vadantiyeva. Imassa pana tasmim attabhave maggaphalanam upanissayo samucchinnoyeva,
tena tam "moghapuriso"ti aha. Kodha ca panassa esa vaca bhasitati esa
ca panassa vaca kodhena bhasita
     kasma panesa bhagavato kuddhoti. Ayam hi pubbe bhagavantam upasankamitva
dibbacakkhuparikammam pucchi. Athassa bhagava kathesi. So dibbacakkhum nibbattetva
@Footnote: 1 cha.Ma. ajjunena    2 cha.Ma. patapatayati    3 cha.Ma. patisedhesi
Alokam vaddhetva devaloke olokento nandanavanacittalatavanaparusakavanamis-
sakavanesu 1- dibbasampattim anubhavamane devaputte ca devadhitaro ca disva etesam
evarupaya attabhavasampattiya thitanam kim madhuro 2- nu kho saddo bhavissatiti saddam
sotukamo hutva dasabalam upasankamitva dibbasotadhatuparikammam pucchi. Bhagava
panassa dibbasotadhatuya upanissayo natthiti natva parikammam na kathesi. Na hi
buddha upanissayavirahitassa parikammam kathenti. So bhagavati aghatam bandhitva
cintesi "aham samanam gotamam pathamam dibbacakkhuparikammam pucchim, so `mayham tam
sampajjatu va ma va sampajjatu'ti kathesi. Aham pana paccattapurisakarena
tam nibbattetva dibbasotadhatuparikammam pucchim, tam me na kathesi. Addhassa evam
hoti `ayam rajapabbajito dibbacakkhunanam nibbattetva dibbasotadhatunanam
nibbattetva cetopariyananam nibbattetva asavanam khayananam nibbattetva
maya samasamo bhavissati'ti issamacchariyavasena mayham na katheti"ti. Bhiyyoso
mattaya 3- aghatam bandhitva kasayani chaddetva gihibhavam patvapi na
tunhibhutova 4- vicarati. Dasabalam pana asata tucchena abbhacikkhanto vicarati.
Tenaha bhagava "kodha ca panassa esa vaca bhasita"ti.
     Vanno heso sariputtati saripatta tathagatena satasahassakappadhikani
cattari asankheyyani paramiyo purentena etadatthameva vayamo kato "desanadhammo
me niyyaniko bhavissati"ti. Tasma yo evam vadeyya, so vannamyeva
tathagatassa bhasati. Vanno 5- heso sariputta guno so tathagatassa gunoti 5-
dasseti.
     Ayampi hi nama sariputtatiadina kim dasseti? sunakkhattena patisedhitassa 6-
Uttarimanussadhammassa attani atthitam dasseti. Bhagava kira ayam 7- sariputta
sunakkhatto moghapuriso natthi gathagatassa uttarimanussadhammo vadati. Mayham ca
sabbannutananam nama atthi, iddhividhananam nama atthi, dibbasotadhatunanam
@Footnote: 1 cha.Ma......pharusakavana.....   2 cha.Ma. kivamadhuro    3 cha.Ma. ayam saddo na dissati
@4 cha.Ma. tunhibhuto    5-5 cha.Ma. vanno heso sariputta tathagatassa, guno eso
@tathagatassa, na agunoti   6 cha.Ma. patisiddhassa    7 Si. passa
Nama atthi, cetopariyananam nama atthi, dasabalananam nama atthi,
catuvesarajjananannama atthi, atthasu parisasu akampanananannama atthi,
catuyoniparicchedakananannama atthi, pancagatiparicchedakananam nama atthi, sabbepi cete
uttarimanussadhammayeva. Evarupesu uttarimanussadhammesu ekassapi hi 1-
jananasamattham 2- dhammanvayamattampi nama etassa moghapurisassa na bhavissatiti etamattham
dassetum ayampi hi nama sariputtatiadina nayena imam desanam arabhi. Tattha
anvetiti anvayo, janati anubujjhatiti attho. Dhammassa anvayo dhammanvayo, tam tam
sabbannutananadidhammajananapannayetam adhivacanam. "itipi so bhagava"tiadihi
evarupampi nama mayham sabbannutananasankhatam uttarimanussadhammam vijjamanameva
atthiti janitum tassa moghapurisassa dhammanvayopi na bhavissatiti dasseti.
Iddhividhananadisupi evam yojana veditabba.
                         Dasabalananadivannana
     [148] Ettha ca kincapi cetopariyanananantaram tisso vijja vattabba
siyum, yasma pana tasu vuttasu upari dasabalananam nama 3- paripurati, tasma ta
avatva tathagatassa dasabalananam paripuram katva dassento dasa kho panimani
sariputtatiadimaha. Tattha tathagatabalaniti annehi asadharanani tathagatasseva
balani. Yatha va pubbabuddhanam balani punnissariyasampattiya 4- agatani, tatha
agatabalanitipi attho. Tattha duvidham tathagatassa balam kayabalanca nanabalanca.
Tesu kayabalam hatthikulanusarena veditabbam. Vuttam hetam poranehi:-
         "kalavakanca gangeyyam             pandaram tambapingalam
          gandhamangalahemanca                uposatham chaddantime dasa"ti.
     Imani hi dasa hatthikulani. Tattha kalavakanti pakatihatthikulam datthabbam.
Yam dasannam purisanam kayabalam, tam ekassa kalavakahatthino. Yam dasannam kalavakanam
balam, tam ekassa gangeyyassa. Yam dasannam gangeyyanam, tam ekassa pandarassa.
@Footnote: 1 cha.Ma. hi-saddo na dassati          2 cha.Ma. vijananasamattham
@3 cha.Ma. na                        4 cha.Ma. punnussayasampattiya
Yam dasannam pandaranam, tam ekassa tambassa. Yam dasannam tambanam, tam ekassa
pingalassa. Yam dasannam pingalanam, tam ekassa gandhahatthino. Yam dasannam gandhahatthinam,
tam ekassa mangalassa. Yam dasannam mangalanam, tam ekassa hemavatassa. Yam dasannam
hemavatanam, tam ekassa uposathassa. Yam dasannam uposathanam, tam ekassa
chaddantassa. Yam dasannam chaddantanam, tam ekassa tathagatassa. Narayanasanghatabalantipi
idameva vuccati. Tadetam pakatihatthigananaya hatthinam kotisahassanam purisagananaya
dasannam purisakotisahassanam balam hoti. Idam tava tathagatassa kayabalam.
     Nanabalam pana paliyam tava agatameva. Dasabalananam, catuvesarajjananam,
atthasu parisasu akampanananam, catuyoniparicchedakananam, pancagatiparicchedakananam.
Samyuttake 1- agatani tesattati nanani sattasattati nananiti evam annanipi
anekani nanasahassani, etam nanabalam nama. Idhapi nanabalameva adhippetam.
Nananhi akampiyatthena upatthambhanatthena ca balanti vuttam.
     Yehi balehi samannagatoti yehi dasahi nanabalehi upeto samupeto.
Asabham thananti setthatthanam uttamatthanam. Asabha va pubbabuddha, tesam
thananti attho. Apica gavasatajetthako usabho, gavasahassajetthako vasabho.
Gavajasatajetthako 2- va usabho, gavajasahassajetthako 3- vasabho, sabbagavasettho
sabbaparissayasaho seto pasadiko mahabharavaho asanisatasaddehipi akampaniyo nisabho,
so idha usabhoti adhippeto. Idampi hi tassa pariyayavacanam. Usabhassa idanti
asabham. Thananti catuhi padehi pathavim uppiletva acalatthanam. Idam pana asabham
viyati asabham. Yatheva hi nisabhasankhato usabho usabhabalena samannagato catuhi
padehi pathavim uppiletva acalatthanena titthati, evam tathagatopi dasahi
tathagatabalehi samannagato catuhi vesarajjapadehi atthaparisapathavim uppiletva
sadevake loke kenaci paccatthikena paccamittena akampiyo acalatthanena titthati.
Evam titthamano ca 4- tam asabham thanam patijanati upagacchati na paccakkhati attani
aropeti. Tena vuttam "asabham thanam patijanati"ti.
@Footnote: 1 sam. nidana 16/34/58 dutiyananavatthusutta    2 cha.Ma. vajasatajetthako
@3 cha.Ma. vajasahassajetthako                4 cha.Ma. va
     Parisasuti atthasu parisasu. Sihanadam nadatiti setthanadam abhitanadam nadati,
sihanadasadisam va nadam nadati. Ayamattho sihanadasuttena dipetabbo. Yatha va
siho sahanato ca hananato ca sihoti vuccati, evam tathagato lokadhammanam sahanato
parappavadananca hananato sihoti vuccati. Evam vuttassa sihassa nadam sihanadam.
Tattha yatha siho sihabalena samannagato sabbattha visarado vigatalomahamso
sihanadam nadati, evam tathagatasihopi tathagatabalehi samannagato atthasu parisasu
visarado vigatalomahamso iti rupantiadina nayena nanavidhadesanavilasasampannam
sihanadam nadati. Tena vuttam "parisasu sihanadam nadati"ti.
     Brahmacakkam pavattetiti ettha brahmanti settham uttamam visittham. Cakkasaddo
panayam:-
         sampattiyam ca lakkhane             rathange iriyapathe
         dane ratane dhamma-             cakkadisu ca dissati 1-
         dhamme idha adhippeto            tanca dvedha vibhavaye. 2-
     "cattarimani bhikkhave cakkani, yehi samannagatanam devamanussasanan"tiadisu 3-
hi ayam sampattiyam dissati. "padatalesu cakkani jatani"ti 4- ettha
lakkhane. "cakkamva vahato padan"ti 5- ettha rathange. "catucakkam navadvaran"ti 6-
ettha iriyapathe. "dadam 7- bhunja ca 8- ma ca pamado, cakkam pavattaya sabbapaninan"ti
9- ettha dane. "dibbam cakkaratanam paturahosi"ti 10- ettha ratanacakke.
"maya pavattitam cakkan"ti 11- ettha dhammacakke. "icchahatassa posassa, cakkam
bhamati matthake"ti 12- ettha khuracakke. 13- "khurapariyantena cepi cakkena"ti 14-
ettha paharacakke. 15- "asanivicakkan"ti 16- ettha asanimandale. Idha panayam
dhammacakke adhippeto.
@Footnote: 1 cha.Ma. dane ratanadhammura, cakkadisu ca dissati  2 cha.Ma. dhammacakke idha mato tam
@ca dvedha vibhavaye    3 an catukka. 21/31/37 cakkasutta
@4 di. maha. 10/35/15 mahapadanasutta  5 khu. dhamMa. 25/1/15 cakakhupalattheravatthu
@6 sam. saga. 15/29/18 catucakkasutta  7 Si., i. dada   8 cha.Ma. ayam patho na dissati
@9 khu. ja. sattaka. 27/1110/234  kummasapindajataka (sya)  10 di. maha.
@10/243/150 mahasudassanasutta      11 khu. sutta. 25/563/448 selasutta
@12 khu. ja. ekaka. 27/104,796/34,180 mittavindukajataka (sya)  13 cha.Ma. uracakke
@14 di.Si. 9/166/52 samannaphalasutta     15 cha.Ma. paharana....
@16 di. pati 11/61/36 udumbarikasutta, sam. nidana 16/162/219 asanisutta
     Tam pana dhammacakkam duvidham hoti pativedhanananca desananananca. Tattha
pannapabhavitam attano ariyaphalavaham 1- pativedhananam. Karunapabhavitam savakanam
ariyaphalavaham desanananam. Tattha pativedhananam uppajjamanam uppannanti duvidham.
Tanhi abhinikkhamanato yava arahattamagga uppajjamanam, phalakkhane uppannam
nama. Tusitabhavanato va yava mahabodhipallanke arahattamagga uppajjamanam,
phalakkhane uppannam nama. Dipankarato 2- patthaya va yava arahattamagga
uppajjamanam, phalakkhane uppannam nama. Desanananampi pavattamanam pavattanti duvidham.
Tanhi yava annakondannassa 3- sotapattimagga pavattamanam, phalakkhane
pavattannama. Tesu pativedhananam lokuttaram, desanananam lokiyam. Ubhayampi panetam
annehi asadharanam, buddhanamyeva orasannanam.
     Idani yehi balehi samannagato tathagato asabhanthanam patijanati,
yani adito ca 4- "dasa kho panimani sariputta tathagatassa tathagatabalani"ti
nikkhittani, tani vittharato dassetum katamani dasa, idha sariputta tathagato
thananca thanatotiadimaha. Tattha thananca thanatoti karananca karanato.
Karananhi yasma tattha phalam titthati tadayattavuttitaya 5- uppajjati ceva pavattati
ca, tasma thananti vuccati. Tam bhagava "ye ye dhamma yesam yesam dhammanam
hetupaccaya upadaya, tam tam thanam. Ye ye dhamma yesam yesam dhammanam na
hetupaccaya 6- upadaya, tam tam atthanan"ti pajananto thananca thanato
atthananca atthanato yathabhutam pajanati. Abhidhamme panetam "tattha katamam
tathagatassa thananca thanato atthananca atthanato yathabhutam nanan"tiadina 7-
nayena vittharitameva. Yampiti yena nanena. Idampi sariputta tathagatassati idampi
thanathananca nanam 8- tathagatassa balannama hotiti attho. Evam sabbapadesu
yojana veditabba.
    Kammasamadanananti samadiyitva katanam kusalasusalakammanam, kammameva
va kammasamadanam. Thanaso hetusoti paccayato ceva hetuto ca. Tattha
@Footnote: 1 cha.Ma. ariyabalavaham, evamuparipi  2 cha.Ma. dipankaradasabalato
@3 cha.Ma. annatakondanna...evamuparipi    4 cha.Ma. va
@5 cha.Ma. tadayattavuttiyaya 6 cha.Ma. na hetu na paccaya  7 abhi. vibhanga 35/809/409
@nanavibhanga. dasakaniddesa       8 cha.Ma. thanatthanananam
Gatiupadhikalapayoga vipakassa thanam. Kammam hetu. Imassa pana nanassa vittharakatha
"atthekaccani papakani kammasamadanani gatisampattipatibalhani na
vipaccanti"tiadina 1- nayena abhidhamme agatayeva.
     Sabbattha gamininti sabbattha gatigamininca 2- agatigamininca. Patipadanti
maggam. Yathabhutam pajanatiti bahusupi manussesu ekameva panam ghatentesu imassa
cetana nirayagamini bhavissati, imassa cetana tiracchanayonigaminiti imina nayena
ekavatthusmimpi kusalakusalacetanasankhatanam patipattinam aviparitato sabhavam janatiti. 3-
Imassapi ca 4- nanassa vittharakatha "tattha katamam tathagatassa sabbatthagaminim
patipadam yathabhutam nanam? idha tathagato `ayam maggo ayam patipada nirayagamini'ti
pajanati"tiadina 5- nayena abhidhamme agatayeva.
     Anekadhatunti cakkhudhatuadihi kamadhatuadihi va dhatuhi bahudhatum.
Nanadhatunti tasamyeva dhatunam vilakkhanatta 6- nanappakaradhatum. Lokanti
khandhayatanadhatulokam. Yathabhutam pajanatiti tasam tasamyeva 7- dhatunam aviparitato sabhavam
pativijjhati. Idampi nanam "tattha katamam tathagatassa anekadhatunanadhatulokam
yathabhutam nanam? idha tathagato khandhananattam pajanati"tiadina 8- nayena
abhidhamme vittharitameva.
     Nanadhimuttikatanti hinadihi adhimutihi nanadhimuttikabhavam. Idampi nanam
"tattha katamam tathagatassa sattanam nanadhimuttikatam yathabhutam nanam? idha tathagato
pajanati `santi satta hinadhimuttika"tiadina 9- nayena abhidhamme vittharitameva.
     Parasattananti padhanasattanam. Parapuggalananti tato paresam hinasattanam.
Ekatthameva va etam padadvayam. Veneyyavasena pana dvedha vuttam.
Indriyaparopariyattanti saddhadinam indriyanam parabhavanca aparabhavanca, vuddhinca
10- hanincati attho. Imassapi nanassa vittharakatha "tattha katamam tathagatassa parasattanam
@Footnote: 1 abhi. vibhanga. 35/810/412 nanavibhanga: dasakaniddesa  2 cha.Ma. sabbagatigaminim
@3 cha.Ma. janati      4 cha.Ma. imassa ca      5 abhi. vibhanga 35/811/413 dasakaniddesa
@6 cha.Ma. vilakkhanataya   7 cha.Ma. tasam tasam     8 abhi. vibhanga. 35/812/414 dasakaniddesa
@9 abhi. vibhanga. 35/813/414 dasakaniddesa    10  cha.Ma. vuddhinca
Parapuggalanam indriyaparopariyattam yathabhutam nanam? idha tathagato sattanam asayam
pajanati anusayam pajanati"tiadina 1- nayena abhidhamme agatayeva.
     Jhanavimokkhasamadhisamapattinanti pathamadinam catunnam jhananam rupi rupani
passatiti adinam atthannam vimokkhanam savitakkasavicaradinam tinnam samadhinam
pathamajjhanasamapattiadinanca navannam anupubbasamapattinam. Sankilesanti
hanabhagiyadhammam. Vodananti visesabhagiyadhammam. Vutthananti "vodanampi vutthanam,
tamha tamha samadhimha vutthanampi vutthanan"ti 2- evam vuttam pagunajjhananceva
bhavangaphalasamapattiyo ca. Hetthimam hetthimanhi pagunajjhanam uparimassa uparimassa
padatthanam hoti. Tasma "vodanampi vutthanan"ti vuttam. Bhavangena sabbajjhanehi
vutthanam hoti. Phalasamapattiya nirodhasamapattito vutthanam hoti. Tam sandhaya
"tamha tamha samadhimha vutthanampi vutthanan"ti vuttam. Idampi nanam "tattha
katamam tathagatassa jhanavimokkhasamadhisamapattinam sankilesam vodanam vutthanam yathabhutam
nanam? jhayiti cattaro jhayi, atthekacco jhayi sampattimyeva samanam vipattiti
pacceti"tiadina 3- nayena abhidhamme vittharitam. Sabbannutanananca 4- vittharakathaya
vinicchayo 4- sammohavinodaniyam vibhangatthakathayam vutto. Pubbenivasanussatidibba-
cakkhunanakatha visuddhimagge 5- vittharita. Asavakkhayakatha bhayabherave.
     [149] Imani kho sariputtati yani pubbe "dasa kho sariputta
tathagatassa tathagatabalani"ti avocam, imani taniti appanam karoti. Tattha
paravadikatha hoti:- dasabalananam nama patiyekkam natthi, sabbannutananassevayam
pabhedoti. Tam na tatha datthabbam. Annameva, hi dasabalananam, annam
sabbannutananam. Dasabalanananhi sakasakakiccameva janati. Sabbannutananam tampi tato
avasesampi janati. 6- Dasabalananesupi hi 7- pathamam karanakaranameva janati. Dutiyam
kammantaravipakantarameva. Tatiyam kammaparicchedameva. Catuttham dhatunanattakaranameva.
Pancamam sattanam ajjhasayadhimuttimeva. Chattham indriyanam tikkhamudubhavameva. Sattamam
@Footnote: 1 abhi. vibhanga. 35/814/414 nanavibhanga: dasakaniddesa
@2 abhi. vibhanga 35/828/419 dasakaniddesa  3 abhi. vibhanga. 35/828/417 dasakaniddesa
@4-4 cha.Ma. sattannam nananam vittharakathavinicchayo  5 visuddhi. 2/251-2
@abhinnaniddesa  6 cha.Ma. pajanati  7 cha.Ma. dasabalananesu hi
Jhanadihi saddhim tesam sankilesadimeva. Atthamam pubbenivutthakhandhasantatimeva. Navamam
sattanam cutipatisandhimeva. Dasamam saccaparicchedameva. Sabbannutananam pana etehi
janitabbam ca tato uttarinca pajanati. Etesam pana kiccam na sabbam karoti.
Tanhi jhanam hutva appetum na sakkoti, iddhi hutva vikubbitum na sakkoti,
maggo hutva kilese khepetum na sakkoti. Apica paravadi evam pucchitabbo
"dasabalananam nama etam savitakkasavicaram avitakkavicaramattam avitakkaavicaram
kamavacaram rupavacaram arupavacaram lokiyam lokuttaran"ti. Jananto patipatiya satta
nanani savitakkasavicaraniti vakkhati. Tato parani dve avitakkaavicaraniti vakkhati.
Asavakkhayananam siya savitakkasavicaram, siya avitakkavicaramattam, siya
avitakkaavicaranti vakkhati. Tatha patipatiya satta kamavacarani, tato dve 1-
rupavacarani, avasane ekam lokuttaranti vakkhati, sabbannutananam pana savitakkasavicarameva
kamavacarameva lokiyamevati vakkhati.
     Evamettha anupadavannanam natva 2- idani yasma tathagato pathamamyeva
thanatthanananena veneyyasattanam asavakkhayadhigamanassa ceva anadhigamassa ca
thanatthanabhutam kilesavaranabhavam passati, lokiyasammaditthitthanadassanato
niyatamicchaditthitthanabhavadassanato ca. Atha nesam kammavipakananena vipakavaranabhavam
passati, tihetukapatisandhidassanato. Sabbatthagaminipatipadananena kammavaranabhavam
passati, anantariyakammabhavadassanato. Evam anavarananam anekadhatunanadhatunanena
anukuladhammadesanattham cariyavisesam passati, dhatuvemattadassanato. Atha nesam
nanadhimuttikatananena adhimuttim passati, payogam anadiyitvapi adhimuttivasena
dhammadesanattham. Athevam ditthadhimuttinam yathasatti yathabalam dhammam desetum
indriyaparopariyattinanena 3- indriyaparopariyattam passati, saddhadinam
tikkhamudubhavadassanato. Evam parinnatindriyaparopariyatta pana tesam 4-
ce 4- dure honti, pathamajjhanadisu  vasibhutta iddhiviseseneva 5-
te khippam upagacchati, upagantva ca nesam pubbenivasanussati nanena
pubbajatibhavanam, dibbacakkhunananubhavato pattabbena cetopariyananena
@Footnote: 1 cha.Ma. tato parani dve    2 cha.Ma. katva    3 cha.Ma.....pariyattananena
@4-4 cha.Ma. te sace        5 cha.Ma. iddhivisesena
Sampati cittavisesam passanto asavakkhayanananubhavena asavakkhayagaminiya patipadaya
vigatasammohatta asavakkhayaya dhammam deseti. Tasma imina anukkamena imani
basabalani vuttaniti veditabbani.
     Tam sariputta vacam appahayatiadisu puna evarupam 1- vacam na vakkhamiti
vadanto tam vacam pajahati nama. Puna evarupam cittam na uppadessamiti cintento
cittam pajahati nama. Puna evarupam ditthim na ganhissamiti pajahanto ditthim
patinissajjati nama, tatha akaronto neva pajahati na patinissajjati. So
yathabhatam nikkhitto evam nirayeti yatha nirayapalehi aharitva niraye thapito,
evam niraye thapitoyevati. Veditabbo.
     Idanissa atthasadhakam upamam dassento seyyathapitiadimaha. Tattha
silasampannotiadisu lokiyalokuttarasilasamadhipanna veditabba. Lokuttaravaseneva
vinivattetumpi vattati. Ayanhi sammavacakammanatajivehi silasampanno,
sammavayamasatisamadhihi samadhisampanno, sammaditthisankappehi pannasampanno, so
evam siladisampanno bhikkhu yatha dittheva dhamme imasmimyeva attabhave annam
aradheti arahattam papunati, evam sampadamidam sariputta vadami imampi karanam
evarupameva, yatha hi magganantaram avirajjhitvava phalam nibbattati, evameva
imassapi puggalassa cutianantaram avirajjhitvava niraye patisandhi hotiti dasseti.
Sakalasminhi buddhavacane imaya upamaya galhataram katva vuttaupama nama
natthi.
     [150] Vesarajjaniti ettha sarajjapatipakkho vesarajjam, catusu thanesu
sarajjabhavam 2- paccavekkhantassa uppannasomanassamayananassetam namam.
Sammasambuddhassa te patijanatoti aham sammasambuddho, sabbe dhamma maya
abhisambuddhati evam patijanato tava. Anabhisambuddhati ime nama dhamma taya
anabhisambuddha. Tatra vatati tesu vata anabhisambuddhati evam dassitadhammesu.
@Footnote: 1 cha.Ma. evarupim            2 ka. sarajjabhavam
Sahadhammenati sahetuna sakaranena vacanena sunakkhatto viya vippalapanto
appamanam. Nimittametanti ettha puggalopi dhammopi nimittanti adhippeto. Tam
puggalam na passami, yo mam paticodessati, tam dhammam na passami, yam dassetva
ayam nama dhammo taya anabhisambuddhoti mam paticodessatiti ayamettha attho.
Khemappattoti khemam patto, sesapadadvayam imasseva vevacanam. Sabbam hetam
vesarajjananameva sandhaya vuttam. Dasabalassa hi ayam nama dhammo taya
anabhisambuddhoti codakam puggalam va codanakaranam anabhisambuddham dhammam va apassato
sabhavabuddhoyeva va samano aham buddhosmiti vadamiti paccavekkhantassa balavataram
somanassam uppajjati. Tena sampayuttam nanam vesarajjam nama. Tam sandhaya
"khemappatto"tiadimaha. Evam sabbattha attho veditabbo.
     Antarayika dhammati ettha pana antarayam karontiti antarayika, te
atthato sancicca vitikkanta satta apattikkhandha. Sancicca vitikkantanhi
antamaso dukkatadubbhasitampi maggaphalanam antarayam karoti. Idha pana methunadhammo
adhippeto. Methunam sevato hi yassa kassaci nissamsayameva maggaphalanam antarayo
hoti. Yassa kho pana tesu atthayati ragakkhayadisu yassa atthaya. Dhammo
desitoti asubhabhavanadidhammo kathito. Tatra vata manti tasmim niyyanikadhamme 1-
mam. Sesam vuttanayeneva veditabbam.
                           Atthaparisavannana
     [151] "attha kho 2- ima sariputta"ti idam kasma araddham?
vesarajjananassa baladassanattham. Yatha hi byattaparisam ajjhogahetva vinnunam cittam
aradhanasamatthaya kathaya dhammakathikassa chekabhavo pannayati, evam ima 3- attha
parisa patva vesarajjananassa 3- vesarajjabhavo sakka natunti
vesarajjananassa balam dassento attha kho ima sariputtatiadimaha.
@Footnote: 1 cha.Ma. aniyyanikadhamme  2 ka. atha kho
@3-3 ka. imahi atthahi parisahipi vesarajjananassa
     Tattha khattiyaparisati khattiyanam sannipatitva nisinnatthanam, esa nayo
sabbattha. Marakayikanam pana sannipatitva nisinnatthanam maraparisa veditabba,
na maranam. Sabbapi ceta parisa uggatthanadassanavasena gahita. Manussa hi
"ettha raja nisinno"ti pakativacanampi vattum na sakkonti, kacchehi seda
muccanti. Evam ugga khattiyaparisa. Brahmana tisu vedesu kusala honti,
gahapatayo nanavoharesu ceva akkharacintaya ca. Samana sakavadaparavadesu
kusala honti. Tesam majjhe dhammakathakathanam nama ativiya bharo. Amanussapi
ugga honti. Amanussoti hi vuttamattepi manussanam sakalasariram sankampati,
tassa 1- rupam va disva saddam va sutva satta visanninopi 2- honti. Evam
amanussaparisa ugga. Tasupi dhammakathakathanannama ativiya bharo. Iti
uggatthanadassanavaseneta 3- gahitati veditabba.
     Ajjhogahatiti anupavisati. Anekasatam khattiyaparisanti bimbisarasamagamanati-
samagamalicchavisamagamasadisam. Annesupi cakkavalesu labbhatiyeva. Kim pana bhagava
annani cakkavalanipi gacchatiti, ama gacchati. Kidiso hutva? yadisa te,
tadisoyeva. Tenevaha "abhijanami kho panaham ananda anekasatam khattiyaparisam
upasankamitva 4- tattha yadisako tesam vanno hoti, tadisako mayham vanno
hoti. Yadisako tesam saro hoti, tadisako mayham saro hoti. Dhammiya ca kathaya
sandassemi samadapemi samuttejemi sampahamsemi. Bhasamananca mam na jananti
`ko nu kho ayam bhasati devo va manusso va'ti. Dhammiya ca kathaya
sandassetva samadapetva samuttejetva sampahamsetva antaradhayami. Antarahitanca
mam na jananti `ko nu kho ayam antarahito devo va manusso va"ti. 5-
     Khattiya keyurangamalagandhadivibhusita nanaviragavasana
amuttamanikundala 6- molidhara honti. Kim bhagavapi evam attanam mandeti.
Tepi 7- odatapi honti kalapi manguracchavipi. 8- Kim satthapi evarupo
@Footnote: 1 cha.Ma. tesam    2 cha.Ma. pi-saddo na dissati     3 cha.Ma....dassanavasena ta
@4 pali., cha.Ma. upasankamita   5 di. maha. 10/172/98 mahaparinibbanasutta
@6 cha.Ma. amukkamanikundala     7 cha.Ma. te ca    8 cha.Ma. mangulacchavipi
Hoti. 1- Sattha attano pabbajitaveseneva gacchati, tesam pana tadiso hutva
upatthati, gantva rajasane nisinnam attanam dasseti, tesam "ajja amhakam
raja ativiya virocati"ti hoti. Te ca bhinnassarapi 2- honti gambhirassarapi 3-
kakassarapi. Sattha brahmassareneva dhammam katheti. Tadisako mayham saro hotiti
idam pana bhasantaram sandhaya kathitam. Manussanam pana tam sutva "ajja raja
madhurena saddena 4- katheti"ti hoti. Kathetva pakkante ca bhagavati puna rajanam
agatam disva "ko nukho ayan"ti vimamsa uppajjati.
     Idam vuttam hoti:- ko nukho ayam imasmim thane idaneva magadhabhasaya 5-
sihalabhasaya 6- madhurena sarena kathento antarahito, kim devo udahu manussoti.
Kimattham panevam ajanantanam dhammam desetiti. Vasanatthaya. Evam sutopi hi dhammo
anagate paccayo hotiyevati anagatam paticca deseti. 7-
     Sannisinnapubbanti sangamma nisinnapubbam. Sallapitapubbanti alapasallapo
katapubbo. Sakacchati dhammasakacchapi samapajjitapubba. Anekasatam brahmana-
parisantiadina hi 8- sonadandasamagamadivasena ceva annacakkavalavasena ca
sambhavo veditabbo.
                           Catuyonivannana
     [152] Catasso kho ima sariputta yoniyoti ettha yoniti
khandhakotthasassapi karanassapi passavamaggassapi namam. "catasso nagayoniyo catasso
supannayoniyo"ti 9- ettha hi khandhakotthaso yoni nama. "yoni hesa bhumija
phalassa adhigamaya"ti 10- ettha karanam. "na caham brahmanam brumi, yonijam
mattisambhavan"ti 11- ettha passavamaggo. Idha pana khandhakotthaso yoniti
@Footnote: 1 cha.Ma. hotiti    2 Si. chinnassarapi   3 cha.Ma. gaggarassarapi, Si. baddhassarapi
@4 cha.Ma. sarena    5 cha.Ma. magadha...  6 cha.Ma. sihala... evamuparipi
@7 cha.Ma. desetiti  8 cha.Ma.... adinampi  9 sam. khandha. 17/342/204 nagasamyutta
@10 Ma. upari. 14/226/192 bhumijasutta   11 Ma.Ma. 13/457/449 vasetthasutta,
@khu. dhamMa. 25/396/86 annatarabrahmanavatthu
Adhippeto. Tattha ande jata andaja. Jalabumhi jata jalabuja. Samsede
jata samsedaja. Vina etehi karanehi uppatitva viya nibbatta abhinibbattati
opapatika. Abhinibbhijja jayantiti bhinditva nikkhamanavasena jayanti. Putikunape
vatiadihi anitthatthananeva 1- dassitani. Itthesupi sappitelamadhuphanitadisu
satta jayantieva. Devatiadisu catummaharajikato patthaya uparideva
opapatikava honti. Bhummadeva 2- pana catuyonika. Ekacce ca manussati manussesu
keci deva viya opapatika ca honti. Yebhuyyena panete jalabujava, andajapi
ettha kontaputta 3- dve bhatiyatthera viya, samsedajapi padumagabbhe nibbatta-
pokkharasatibrahmanapadumavatideviadayo viya, evam vinipatikesu, nijjhamatanhikapeta
nerayika viya opapatikayeva, avasesa catuyonikapi honti. Yatha ca 4- te,
evam yakkhapi sabbacatuppadapakkhijatidighajatiadayopi sabbepi catuyonikayeva.
                           Pancagativannana
     [153] Panca kho ima sariputta gatiyoti ettha sukatadukkatakammavasena
gantabbati gatiyo. Apica gatigatinibbattigatiajjhasayagativibhavagatinipphattigatiti
bahuvidha gati nama. Tattha "tam gatim pecca gacchami"ti 5- ca, "yassa gatim na
jananti, deva gandhabbamanusa"ti 6- ca ayam gatigati nama. "imesam kho aham
bhikkhunam silavantanam kalyanadhammanam neva janami gatim va agatim va"ti 7- ayam
nibbattigati nama. "evam 8- kho te aham brahme gatinca pajanami jutinca
pajanami"ti 9- ayam ajjhasayagati nama. "vibhavo gati dhammanam, nibbanam arahato
gati"ti 10- ayam vibhavagati nama. "dveyeva gatiyo bhavanti ananna"ti 11- ayam
nipphattigati nama. Tasu idha gatigati adhippeta.
@Footnote: 1 Si....adini anitthaneva   2 cha.Ma. bhumadeva   3 Ma. kondaputta
@4 cha.Ma. ca saddo na dissati    5 an. catukka. 21/184/199 abhayasutta
@6 khu. dhamMa. 25/420/90 vangisattheravatthu  7 Ma.mu. 12/508/452 maratajjaniyasutta
@8 cha.Ma. evampi   9 Ma.mu. 12/503/445 brahmanimantanikasutta
@10 vinaYu.  pari. 8/339/315 gathasanganika  11 di.Si. 9/58/88 ambatthasutta,
@di. maha. 10/34/14 mahapadanasutta
     Nirayotiadisu niratiatthena nirassadatthena nirayo. Tiriyam anchantiti 1-
tiracchana. Tesam yoni tiracchanayoni. Peccabhavam pattanam visayoti pettivisayo.
Manaso ussannatta manussa. Pancahi kamagunehi attano attano anubhavehi
ca dibbantiti deva. Nirayancaham sariputtatiadisu nirayoti saddhim okasena
khandha. Tiracchanayonim catiadisupi eseva nayo. Maggam patipadanti ubhayenapi
vuttam gatisamvattanikakammameva dasseti. Yatha ca patipannoti yena maggena yaya
patipadaya patipannoti ubhayampi ekato katva niddisati. Apayantiadisu
vuddhisankhata 2- sukhasankhata va aya apetatta apayo. Dukkhassa gati patissarananti
duggati. Dukkatakarino ettha vinipatantiti vinipato. Nibbanancahanti idam pana
na kevalam gatigatimeva, gatinissaranam nibbanampi janamiti dassanattham aha. Idha
maggoti patipadati 3- ubhayenapi ariyamaggova vutto.
                        Nanappavattakaravannana
     [154] Idani yathavuttesu thanesu 4- attano nanappavattakaram dassento
idhaham sariputtatiadimaha.
     Tattha ekantadukkhati niccadukkha nirantaradukkha. Tippati 5- bahala.
Katukati khaRa. Seyyathapitiadini opammadassanattham vuttani. Tattha kasuti avatopi
vuccati rasipi.
         "kinnu santaramanova                kasum khanasi sarathi
          puttho me samma akkhahi            kim kasuya karissasi"ti 6-
ettha hi avato kasu nama:-
                  "angarakasum apare thunanti 7-
                   nara rudanta paridaddhagatta"ti 8-
@Footnote: 1 cha.Ma. anchitati     2 cha.Ma. vaddhisankhata   3 cha.Ma. maggo patipadati
@4 cha.Ma. sattasu thanesu atthasu thanesu  5 cha.Ma. tibbati   6 khu. ja,
@maha. 28/396/153 temiyajataka (sya)    7 cha.Ma. phunanti, i. phunanti
@8 khu. ja, maha. 28/546/203 nemirajajataka (sya)
Ettha raSi. Idha pana avato adhippeto. Tenevaha "sadhikaporisa"ti. Tattha
sadhikam porisam pamanam assati sadhikaporisa, atirekapancaratanati attho. Vitaccikanam
vitadhumananti etam parilahassa balavabhavadipanattham vuttam, acciya va sati dhume
va sati vato samutthati, tena parilaho na balava hoti. Ghammaparetoti
ghammanugato. Tasitoti jatatanho. Pipasitoti udakam patukamo. Ekayanena maggenati
ekapatheneva maggena, anugamaniyena 1- ubhosu passesu nirantarakantakarukkhagahanena.
Panidhayati angarakasuyam patthana nama natthi, angarakasum arabbha pana
iriyapathassa thapitatta evam vuttam.
     Evameva khoti ettha idam opammasamsandanam:- angarakasu viya hi nirayo
datthabbo. Angarakasumaggo viya nirayupagam kammam. Maggarulho viya
kammasamangipuggalo. Cakkhuma puriso viya dibbacakkhuko bhagava. Yatha so puriso
maggarulham disvava janati 2- "ayam imina maggena gantva angarakasuyam
patissati"ti, evameva 3- bhagava panatipatadisu yankinci kammam ayuhantam evam
janati "ayam imam kammam katva niraye nibbattissati"ti. Yatha so puriso aparabhage
tam angarakasuya patitam passati, evameva bhagava aparabhage "so puriso tam kammam
katva kuhim nibbatto"ti alokam vaddhetva dibbacakkhuna olokento niraye
nibbattam passati pancavidhabandhanadimahadukkham anubhavantam. Tattha kincapi tassa
kammayuhanakale anno vanno, niraye nibbattassa annoti 4-, athapi "so
satto tam kammam katva tattha nibbatto"ti olokentassa anekasahassanam
sattanam majjhe thitopi "ayam so"ti soyeva satto apatham agacchatiti 5-
"dibbacakkhubalam nama etan"ti vadanti.
     Dutiyaupamayam yasma angarakasuyam viya guthakupe parilaho natthi, tasma
"ekantadukkha"ti avatva "dukkha"tiadimaha. Etthapi purimanayeneva
opammasamsandanam veditabbam. Imampi hi puggalam bhagava hatthiyoniadisu yattha katthaci
nibbattam vadhabandhanaakaddhanavikaddhanadihi mahadukkham anubhavamanam passatiyeva.
@Footnote: 1 cha.Ma. anukkamaniyena    2 cha.Ma. disva vijanati    3 cha.Ma. evamevam
@4 cha.Ma. iti-saddo na dissati      5 cha.Ma. iti-saddo na dissati
     Tatiyaupamayam tanupattapalasoti na abbhapatalam viya tanupanno, viralapannatam
pana 1- sandhaya idam vuttam. Kabaracchayoti viralacchayo. Dukkhabahulanti 2-
pittivisayasmim hi dukkhameva bahulam, sukham parittam, kadaci anubhavitabbam hoti, tasma
evamaha. Idhapi 3- purimanayeneva opammasamsandanam veditabbam.
     Catutthaupamayam bahalapattapalasoti nirantarapanno pattasanchanno.
Sandacchayoti 4- pasanacchattam viya ghanacchayo. Sukhabahula vedanati manussaloke
khattiyakuladisu sukhabahula vedana veditabba hoti, ta vediyamanam nipannam va
nisinnam va passamiti dasseti. Idampi 5- opammasamsandanam purimanayeneva veditabbam.
     Pancamaupamayam pasadoti dighapasado. Ullittavalittanti anto ceva
ullitam bahi ca avalittam. Phusitaggalanti dvarabahahi saddhim supihitakavatam.
Gonakatthatoti caturanguladhikalomena kalakojavena atthato. Patikatthatoti unnamayena
setaattharanena atthato. Patalikatthatoti ghanapubbakena unnamayaattharanena atthato.
Kaddalimigapavarapaccattharanoti kadalimigacammamayena uttamapaccattharanena atthato. Tam
kira paccattharanam setavatthassa upari kadalimigacammam attharitva sibbetva karonti.
Sauttaracchadoti saha uttaracchadena, uparibandhena 6- rattavitanena saddhinti attho.
Ubhato lohitakupadhanoti sisupadhananca padupadhanancati pallankassa ubhato
thapitalohitakupadhano. Idhapi upamasamsandanam purimanayena vibhajitabbam. 7-
     Ayampanettha aparabhagayojana, yatha so puriso maggarulhameva janati
"ayam etena maggena gantva pasadam abhiruyha 8- kutagaram pavisitva pallanke
nisidissati va nipajjissati va"ti, evameva bhagava danadisu punnakiriyavatthusu
yankinci kusalakammam ayuhantamyeva puggalam disva "ayam imam katva devaloke
nibbattissati"ti janati. Yatha so puriso aparabhage tam pasadam aruyha
kutagaram pavisitva pallanke nisinnam va nipannam va ekantasukham nirantarasukham
vediyamanam passati, evameva bhagava aparabhage "so puriso tam kalyanakammam
@Footnote: 1 cha.Ma. panassa   2 cha.Ma. dukkhabahulati   3 cha.Ma. etthapi   4 cha.Ma. santanadayo
@5 cha.Ma. idhapi   6 cha.Ma. uttaribaddhena   7 cha.Ma. veditabbam   8 cha.Ma. aruyha
Katva kuhim nibbatto"ti alokam vaddhetva dibbacakkhuna olokento
devaloke nibbattam passati nandanavanadisu accharasanghaparivutam dibbasampattim
anubhavamanam.
                         Asavakkhayavaravannana
     asavakkhayavare "dibbena cakkhuna"ti avatva "tamenam passami"ti vuttam.
Tam kasmati ce? niyamabhava. Imam hi puggalam dibbacakkhunapi passissati,
Cetopariyananenapi janissati, sabbannutananenapi janissatiyeva. Ekantasukha
vedanati idam kincapi devalokasukhena saddhim byanjanato ekam, atthato pana
nana hoti. Devalokasukham hi ragaparilahadinam atthitaya na ekanteneva
ekantasukham. 1- Nibbanasukham pana sabbaparilahanam vupasamaya sabbakarena
ekantasukham. Upamayampi "yatha pasade ekantasukha"ti vuttam. Tam maggaparilahassa
avupasantataya chatajjhattataya pipasabhibhutaya ca ekantameva sukham. Vanasande
pana pokkharaniyam oruyha rajojallassa pavahitatta maggadarathassa vupasantataya
bhisamulalakhadanena 2- ceva madhurodakapanena ca khuppipasanam vinitataya udakasatakam
parivattetva matthadukulam nivasetva tandulatthavikam ussisake katva udakasatakam
piletva hadaye thapetva mandamandena ca vatena vijayamanassa nipannatta
sabbakarena ekantasukham hoti.
     Evameva khoti ettha idam opammasamsandanam:- pokkharani viya hi ariyamaggo
datthabbo. Pokkharanimaggo viya pubbabhagapatipada. Maggarulho viya
patipadasamangipuggalo. Cakkhuma puriso viya dibbacakkhu bhagava. Vanasando viya nibbanam.
Yatha so puriso maggarulham disvava janati "ayam imina maggena gantva
pokkharaniyam nhatva 3- ramaniye vanasande rukkhamule nisidissati va nipajjissati
va"ti, evameva bhagava patipadam purentameva namarupam paricchindantameva
paccayapariggaham karontameva lakkhanarammanaya vipassanaya kammam karontameva
@Footnote: 1 cha.Ma. sukham    2 cha.Ma. bhisamulakhadanena       3 cha.Ma. nhatva, evamuparipi
Janati "ayam imam patipadam puretva sabbasave khepetva anasavam cetovimuttim
pannavimuttinti evam vuttaphalasamapattim upasampajja viharissati"ti. Yatha so
puriso aparabhage tayam pokkharaniyam nhatva vanasandam pavisitva nisinnam va
nipannam va ekantasukham vedanam vedayamanam passati, evameva bhagava aparabhage
tam puggalam patipadam puretva maggam bhavetva phalam sacchikatva nirodhasayanavaragatam
nibbanarammanam phalasamapattim appetva ekantasukham vedanam vedayamanam passati.
                       Dukkarakarikadisuddhivannana
     [155] "abhijanami kho panaham sariputta caturangasamannagatan"ti idam
kasma araddham? patiyekkam anusandhivasena araddham. Ayam kira sunakkhatto
dukkarakarikaya suddhi hotiti evamladdhiko. Athassa bhagava maya etasmim attabhave
thatva caturangasamannagatam dukkaram katam, dukkarakarako nama maya sadiso natthi.
Dukkarakarena suddhiya sati ahameva suddho bhaveyyanti dassetum imam desanam
arabhi. Apica ayam sunakkhatto dukkarakarikaya pasanno, sopassa 1- pasannabhavo
"addasa kho bhagava sunakkhatto licchaviputto acelam korakkhattiyam catukundikam
chamanikinnam bhakkhasam mukheneva 2- khadantam mukheneva 2- bhunjantam, disvanassa
etadahosi `sadhurupo vata bho ayam 3- samano catukundiko chamanikinnam bhakkhasam mukheneva
khadati, mukheneva bhunjati"tievamadina patikasutte 4- agatanayena veditabbo.
     Atha bhagava ayam dukkarakarikaya pasanno, maya ca etasmim attabhave
thatva caturangasamannagatam dukkaram katam, dukkarakare pasidantenapi anena mayi
pasiditabbam siya, sopissa pasado mayi natthiti dassento 5- idam desanam
arabhi.
     Tatra brahmacariyanti danampi veyyavaccampi sikkhapadampi brahmaviharapi
dhammadesanapi methunaviratipi sadarasantosopi uposathopi ariyamaggopi sakalasasanampi
ajjhasayopi viriyampi vuccati.
@Footnote: 1 cha.Ma. so cassa     2-2  cha.Ma. mukhena       3 pali., Si. araham
@4 di. pati. 11/7/5 korakkhattiyavatthu         5 cha.Ma. Si. dassentopi
              "kinte vatam kim pana brahmacariyam
               kissa sucinnassa ayam vipako
               iddhi juti balaviriyupapatti
               akkhahi me 1- naga mahavimanam.
               Ahanca bhariya ca manussaloke
               saddha ubho danapati ahumha
               opanabhutam me gharam tadasi
               santappita samanabrahmana ca.
               Tam me vatam tam pana brahmacariyam
               tassa sucinnassa ayam vipako
               iddhi juti balaviriyupapatti
               idanca me dhira mahavimanan"ti 2-
imasminhi punnakajatake danam brahmacariyanti vuttam.
         "kena pani kamadado             kena pani madhussavo
          kena te brahmacariyena           punnam panimhi ijjhati.
          Tena pani kamadado             tena pani madhussavo
          tena me brahmacariyena           punnam panimhi ijjhati"ti 3-
     imasmim ankurapetavatthusmim veyyavaccam brahmacariyanti vuttam. "idam 4- kho
bhikkhave tittiriyannama brahmacariyam ahosi" 4- imasmim tittirajatake
pancasikkhapadam brahmacariyanti vuttam. "tam kho pana me pancasikkha brahmacariyam neva
nibbidaya na viragaya na nirodhaya yavadeva brahmalokupapattiya"ti 5- imasmim
mahagovindatte brahmavihara brahmacariyanti vutta. "ekasmim brahmacariyassumim,
sahassam
@Footnote: 1 pali., cha.Ma. idanca te   2 khu. ja, maha. 28/1010-11/355 vidhurajataka (sya)
@3 khu. peta. 26/275,277/183 ubbarivagga   4-4 pali evam, vinaYu. cula. 7/311/82
@senasanakkhandhaka   5 di. maha 10/329/214 mahagovindapabbajja
Maccuhayinan"ti 1- ettha dhammadesana brahmacariyanti vutta. "apare 2- abrahmacari
bhavissanti, mayamettha brahmacari bhavissama"ti 2- sallekhasutte methunavirati
brahmacariyanti vutta.
              "mayanca bhariya natikkamama
               bhariyapi amhe 3- natikkamanti
               annatra tahi brahmacariyam carama
            4- tasmatihamha dahara na miyyare"ti 4-
mahadhammapalajatake sadarasantoso brahmacariyanti vutto.
         "hinena brahmacariyena               khattiye upapajjati
          majjhimena ca devesu 5-            uttamena visujjhati"ti 5-
     evam nimijatake attadamanavasena kato atthangiko uposatho brahmacariyanti
vutto. "idam kho pana me pancasikha brahmacariyam ekantanibbidaya viragaya
.pe. Ayameva ariyo atthangiko maggo"ti 6- mahagovindasuttasminneva ariyamaggo
brahmacariyanti vutto. "tayidam brahmacariyam iddhanceva phitanca  vittharikam
bahujannam puthubhutam yava devamanussehi suppakasitan"ti 7- pasadikasutte
sikkhattayasangaham sasanam brahmacariyanti vuttam.
         "api ataramananam               phalasava samijjhati
          vipakkabrahmacariyosmi            evam janahi gamani"ti 8-
ettha ajjhasayo brahmacariyanti vutto. Idha pana viriyam brahmacariyanti adhippetam.
Viriyabrahmacariyassa hi idameva suttam. Tadetam ekasmim attabhave catubbidhassa
dukkarassa katatta caturangasamannagatanti vuttam.
@Footnote: 1 sam. saga. 15/184/186 andhakavindasutta,   2-2 pali. pare, Ma.mu. 12/83/56
@mulapariyayavagga   3 cha.Ma. amhe ca bhariya    4-4 pali. tasma hi amham, khu. ja.
@dasaka. 27/1415/289 mahadhammapalajataka (sya)   5-5 pali. devattam, khu. ja.
@atthaka. 27/1186/249 adittajataka (sya)  6 di. maha. 10/329/214
@mahagovindapabbajja    7 di. pati. 11/174/107 brahmacariyaparipuradikatha
@8 khu. ja. ekaka. 27/8/3 gamanijataka (sya)
     Tapassi sudam homiti sudanti nipatamattam, tapanissitako homiti attho.
Paramatapassiti paramo tapassi, tapanissitakanam uttamo. Lukho sudam homiti lukho
homi. Jegucchiti papajegucchiko. Pavivitto sudam homiti pavivitto aham homi.
Tatrassu me idam sariputtati tatra caturange brahmacariye idam mama tapassitaya
hoti, tapanissitakabhave mayham idam acelakaditapassitakatam hotiti dasseti.
     Tattha acelakoti niccelo naggo. Muttacaroti visatthacaro,
uccarakammadisu lokiyakulaputtacarena virahito, thitakova uccaram karomi, passavam
karomi, khadami bhunjami ca. Hatthavalekhanoti 1- hatthe pindamhi nitthite 2-
jivhaya hattham avalikhami, 3- uccaram va katva hatthasmimyeva dandakasanni hutva
hatthena avalikhamiti dasseti. Te kira dandakam sattoti pannapenti, tasma
tesam patipadam purento evamakasi. Bhikkhagahanattham ehi bhanteti 4- vutto na
etiti na ehibhaddantiko. Tenahi tittha tittha bhanteti 5- vuttopi na titthatiti
na titthabhaddantiko. Tadubhayampi titthiya ca 6- etassa vacanam katam bhavissatiti na
karonti. Ahampi evam akasinti dasseti. Abhihatanti puretaram gahetva ahatabhikkham.
Uddissa katanti imam tumhe uddissa katanti evam arocitabhikkham. Na nimantananta
asukannama kulam va vithim va gamam va paviseyyathati evam nimantitabhikkhampi na
sadiyami na ganhami.
     Na kumbhimukhati kumbhito uddharitva diyyamanam bhikkham na ganhami. Na
kalopimukhati kalopiti ukkhali va pacchi va, tatopi na ganhami. Kasma?
kumbhikalopiyo mam nissaya katacchuna paharam labhantiti. Na elakamantaranti ummaram
antaram katva diyyamanam na ganhami. Kasma? ayam mam nissaya antarakaranam
labhatiti. Dandamusalesupi eseva nayo. Na dvinnanti dvisu bhunjamanesu ekasmim
utthaya dente na ganhami. Kasma? kabalantarayo hotiti. Na gabbhiniyatiadisu
pana gabbhiniya kucchiyam darako kilamati, payantiya darakassa khirantarayo
@Footnote: 1 cha.Ma., i. hatthapalekhano   2 cha.Ma. thite    3 cha.Ma., i. apalijami, evamuparipi
@4 cha.Ma. bhaddanteti          5 cha.Ma. evam
Hoti, purisantaragatayati 1- ratiantarayo hotiti na ganhami. Na sankittisuti
sankittetva katabhattesu. Dubbhikkhasamaye kira acelakasavaka acelakanam atthaya
tato tato tanduladihi 2- samadapetva bhattam pacanti. Ukkatthacelako. Gato 3-
na patiganhati,
     na yattha sati yattha sunakho pindam labhissamiti upatthito hoti, tattha
tassa adatva ahatam na ganhami. Kasma? etassa pindantarayo hotiti.
Sandasandacariniti samuhasamuhacarini, sace hi acelakam disva imassa bhikkham
dassamati manusaka bhattageham pavisanti. Tesu ca pavisantesu kalopimukhadisu
nilina makkhika uppatitva sandasanda vicaranti. 4- Tato ahatabhikkham na
ganhami, kasma? mam nissaya makkhikanam gocarantarayo jatoti, ahampi tatha
akasim. Na thusodakanti sabbasassasambharehi 5- katam lonasocirakam, 6- ettha ca
surapanameva savajjam, ayam pana sabbesupi savajjasanni.
     Ekagarikoti yo ekasmimyeva gehe bhikkham labhitva nivattati. Ekalopikoti
yo ekeneva alopena yapeti. Dvagarikadisupi eseva nayo.
Ekissapi dattiyati ekaya dattiya. Datti nama eka khuddakapati hoti, yattha
aggabhikkham pakkhipitva thapenti. Ekahikanti ekadivasantarikam. Addhamasikanti
addhamasantarikam. Pariyayabhattabhojananti varabhattabhojanam. Ekahavarena dvihavarena
sattahavarena addhamasavarenati evam divasavarena agatam bhattabhojanam.
     Sakabhakkhoti allasakabhakkho. Samakabhakkhoti samakatandulabhakkho. Nivaradisu
nivara nama tava aranne sayam jatavihijati. Daddulanti cammakarehi cammam
likhitva chadditakasatam. Hatam vuccati silesopi sevalopi kannikaradirukkhaniyyasopi.
Kananti kondakam. 7- Acamoti bhattaukkhalikaya laggojjhamaodano, tam
chadditatthane gahetva khadatiti. 8- "odanakanjiyan"tipi vadanti. Pinnakadayo
pakata. 9- Pavattaphalabhojiti patitaphalabhoji.
@Footnote: 1 cha.Ma. iti-saddo na dissagi   2 cha.Ma. tanduladini      3 cha.Ma. tatopi
@4 cha.Ma. caranti     5 Ma. sabbasambharehi     6 cha.Ma. lonasovirakam, Si. suvirakam
@7 cha.Ma. kundakam     8 cha.Ma. iti-saddo na dissati 9 cha.Ma. pakataeva
     Sananiti sanavakacolani. Masananiti missakacolani. Chavadussaniti
matasarirato chadditavatthani. Erakatinadini va ganthetva katanivasanani. Pamsukulaniti
pathaviyam chadditanantakani. Tiritaniti rukkhatacavatthani. Ajinanti ajinamigacammam.
Ajinakkhipanti tadeva majjhe dalikam 1- sakhurakantipi vadanti. Kusaciranti kusatinam
ganthetva kataciram. Vakaciraphalakaciresupi eseva nayo. Kesakambalanti manussakesehi
katakambalam. Yam sandhaya vuttam "yani kanici bhikkhave tantavutanam vatthanam,
kesakambalo tesam patikuttho akkhayati. Kesakambalo bhikkhave site sito unhakale
unho dubbanno duggandho dukkhasamphassoti" 2- valakambalanti assavaladihi
katakambalam. Ulukapakkhanti ulukapattani ganthetva katanivasanam. Ubbhatthakoti uddham
thitako. Ukkutikappadhanamanuyuttoti ukkatikaviriyam anuyutto, gacchantopi
ukkutikova hutva uppatitva uppatitva gacchati. Kantakapassayikoti ayakantake
va pakatikantake va bhumiyam kottetva tattha cammam attharitva thanacankamadini karomiti
dasseti. Seyyanti sayantopi tattheva seyyam kappemi. Sayatatiyakanti 3-
sayatatiyam. 3- Pato majjhantike sayanti divassa tikkhattum papam pavahessamiti
udakorohananuyogam anuyutto viharamiti dasseti.
     [156] Nekavassaganikanti nekavassaganasanjatam. Rajojallanti rajamalam,
idam attano rajojallakavatasamadanakalam sandhaya vadati. Jegucchisminti
papajigucchanabhave. Yava udakabindumhipiti yava udakatthevepi 4- mama daya
paccupatthita hoti. Ko pana vado annesu sakkharakathaladandakavalakadisu. Te kira
udakabindum ca ete ca sakkharakathaladayo khuddakapanati pannapenti. Tenaha "yava
udakabindumhipi me daya paccupatthita hoti"ti. Udakabindumpi na hanami na
vinasemi, kimkarana? maham khuddake pane visamagate sanghatam apadesinti
ninnathalatinaggarukkhasakhadisu viya 5- visamatthane gate udakabindusankhate khuddakapane
sanghatam vadham ma apadesinti. Etamattham "sato ca 5- abhikkamami"ti dasseti.
Acelakesu
@Footnote: 1 cha.Ma. phalitam              2 an tika. 20/138/279 kesakambalasutta
@3-3 cha.Ma. sayam tatiyamassati sayatatiyakam   4 cha.Ma. udakathevakepi
@5 cha.Ma. ayam saddo na dissati           6 cha.Ma. va
Kira bhumiakkantakalato pabhuti silava nama natthi. Bhikkhacaram gacchantapi dussilava
hutva gacchanti, upatthakanam gehe bhunjantapi dussilava hutva bhunjanti.
Agacchantapi dussilava hutva agacchanti. Yada pana morapinchena phalakam
sammajjitva silam adhitthaya nisidanti, tada silavanto nama hoti.
     Vanakammikanti kandamulaphaladinam 1- atthaya vane vicarantam. Vanena vananti
vanato vanam, esa nayo sabbattha. Papatamiti 2- gacchami. Arannakoti aranne
jatavaddho, 3- idam attano ajivakakalam sandhaya vadati. Bodhisatto kira pasandam
pariganhanatthaya tam pabbajjam pabbajji, niratthakabhavam pana natvapi na upabbajito,
bodhisatta hi yam yam thanam upenti, tato anivattitadhamma honti, pabbajitva
pana ma mam koci addasati tatova arannam pavittho. Tenevaha "ma mam te
addasamsu ahanca ma te addasan"ti.
     Gotthati govaja. Patthitagavoti nikkhantagavo. Tattha catukundikoti
vananteyeva 4- thito gopalakanam gavihi saddhim apagatabhavam disva dve hatthe
dve ca jannukani bhumiyam thapetva evam catukundiko upasankamitvati attho.
Tani sudam aharemiti mahallakavacchakanam gomayani kasatani nirojani honti,
tasma tani vajjetva yani tarunakanam 5- khirapaneneva vadantanam saojani
gomayani, tani kucchipuram khaditva puna vanasandameva pavisati. Tam sandhayaha
"tani sudam aharemi"ti. Yavakivanca meti yattakam kalam mama sakam muttakarisam
aparikkhinam hoti. Yava me dvaravalanjo pavattittha, tava tadeva aharemiti
attho. Kale pana gacchante gacchante parikkhinamamsalohito upacchinnadvaravalanjo
vacchakanam gomayani aharemi. Mahavikatabhojanasminti mahante vikatabhojane,
apakatibhojaneti attho.
     [157] Tatra sudam sariputta bhimsanakassa vanasandassa bhimsanakatasmim hotiti
tatrati purimavacanapekkhanam. Sudanti padapuranamatte nipato. Sariputtati alapanam.
@Footnote: 1 cha.Ma. kandamulaphalaphaladinam           2 cha.Ma. sampatamiti
@3 cha.Ma. jatavuddho                 4 ka. carantoyeva   5 cha.Ma. tarunavacchakanam
Ayam panettha atthayojana:- tatrati yam vuttam 1- annatarasmim bhimsanake vanasandeti, 1-
tatra yo so bhimsanako vanasando vutto, tassa bhimsanakassa vanasandassa
bhimsanakatasmim hoti, bhimsanakakiriyaya hotiti attho. Kim hoti, idam hoti, yo koci
avitarago .pe. Lomani hamsantiti.
     Athava tatrati samiatthe bhummam. Su iti nipato, kimsu nama te bhonto
samanabrahmanatiadisu viya. Idanti adhippetamattham paccakkham viya katva
dassanavacanam. Sudanti su idam, sandhivasena ikaralopo veditabbo cakkhundriyam
itthindriyam anannatannassamitindriyam kimsudha vittantiadisu viya. Ayam panettha
atthayojana, tassa sariputta bhimsanakassa vanasandassa bhimsanakatasmim idamsu hotiti.
Bhimsanakatasminti bhimsanakabhaveti attho. Ekassa takarassa lopo datthabbo.
"bhimsanakattasmin"ti yeva va patho, bhimsanakataya iti va vattabbe lingavipallaso
kato, nimittatthe cettha 2- bhummavacanam, tasma evam sambandho veditabbo,
bhimsanakabhave idamsu hoti, bhimsanakabhavanimittam bhimsanakabhavahetu bhimsanakabhavapaccaya
idamsu hoti, yo koci avitarago tam vanasandam pavisati, yebhuyyena lomani
hamsanti bahutarani lomani hamsanti, uddhammukhani sucisadisani kantakasadisani ca
hutva titthanti, appani na hamsanti, bahutaranam va sattanam hamsanti, appakanam
atisurapurisanam na hamsantiti.
     Antaratthakati maghamasassa avasane catasso, phaggunamasassa adimhi
catassoti evam ubhinnam antare attharatti. Abbhokaseti mahasatto himapatasamaye
rattim abbhokase viharati, athassa lomakupesu avuta mutta viya himabinduni
titthanti, sakalasariram 3- setadukulaparutam viya hoti. Diva vanasandeti diva
himabindusu suriyatapasamphassena vigatesu assasopi bhaveyya, ayam pana suriye
uggacchanteyeva vanasandam pavisati, tatrapissa suriyatapena paggharantam himam sarireyeva
patatiti. 4- Diva abbhokase viharami rattim vanasandeti gimhakale kiresa diva
abbhokase
@Footnote: 1-1 cha.Ma. annataram bhimsanakam vanasandanti   2 cha.Ma. cetam     3 cha.Ma. sariram
@4 cha.Ma. iti-saddo na dissati
Vihasi, tenassa kacchehi sedadhara muccimsu, rattim assaso bhaveyya, ayam
pana suriye atthangacchanteyeva vanasandam pavisati. Athassa diva gahitausme
vanasande angarakasuyam pakkhitto viya attabhavo paridayhittha. Anacchariyati
anuacchariya. Patibhasiti upatthasi.
     Sotattoti diva atapena rattim pavanausmaya 1- sutatto. Sosinnoti
rattim himena diva himodakena sutthu tinto. Bhimsanaketi bhayajanake. Naggoti
niccelo. Nivasanaparupane hi sati sitam va unham va na atibadheyya, tampi
me natthiti dasseti. Na caggimasinoti aggimpi na upagato. Esanapasutoti
suddhiesanatthaya pasuto payutto. Muniti tada attanam muniti katva kathesi. 2-
     Chavatthikaniti upaddhadaddhani atthini. Upadhayati 3- yatha sisupadhananca
padupadhananca pannayati, evam santharitva tattha seyyam kappemiti dasseti.
Gomandalati 4- gopaladaraka. Te kira bodhisattassa santikam gantva sumedha
tvam imasmim thane kasma nisinno, kathehiti vadanti. Bodhisatto adhomukho
nisidati, na katheti. Atha nam te akathetum na dassamati parivaretva otthubhanti
sarire khelam patenti. Bodhisatto evampi na katheti. Atha nam tvam na kathesiti
omuttenti passavamassa upari vissajjenti. Bodhisatto evampi na kathetiyeva.
Tato nam kathehi kathehiti pamsukena okiranti. Bodhisatto evampi na kathetiyeva.
Athassa na kathesiti dandasalaka gahetva kannasotesu pavesenti. Bodhisatto
dukkha tippa 5- katuka vedana adhivasento kassaci kinci na kathessamiti 6-
matako viya acchati. Tenaha "na kho panaham sariputta abhijanami tesu papakam
cittam uppadeta"ti. Na maya tesu papakam cittampi uppaditanti attho.
Upekkhaviharasmim hotiti upekkhaviharo hoti. Viharova 7- hi viharasminti
vutto. Teneva ca "idamsu me"ti etthapi ayamsu meti evam attho veditabbo.
@Footnote: 1 cha.Ma. vanausmaya     2 cha.Ma. katheti     3 ka. upanidhayati    4 cha.Ma. gamandalati
@5 cha.Ma. tibba        7 cha.Ma. karissamiti  6 cha.Ma. viharo eva.
Imina nayena annanipi evarupani padani veditabbani. Imina ito
ekanavute kappe puritam upekkhaviharam dasseti. Yam sandhayaha:-
         "sukhe patte 1- na rajjami          dukkhe na homi dummano
          sabbattha tulito homi               esa me upekkhaparami"ti.
                            Aharasuddhivannana
     [158] Aharena suddhiti koladina ekaccena parittakaaharena sakka
sujjhitunti evam ditthino honti. Evamahamsuti evam vadanti. Kolehiti bada-
rehi. 2- Kolodakanti kolani maddetva katapanakam. Kolavikatinti kolasalavakolapuva-
kolaguladikolavikaram. Etaparamoti etam pamanam paramam assati etaparamo. Tada
ekanavutikappamatthake pana na beluvapakkatalapakkappamano kolo hoti, yam
etarahi kolassa pamanam, ettakova hotiti attho.
     [159] Adhimattakisamananti ativiya kisabhavam. Asitikapabbani va kalapabbani
vati yatha asitikavalliya va kalavalliya va sandhitthanesu milayitva majjhe
unnatunnata 3- honti, evam mayham angapaccangani hontiti dasseti.
Otthapadanti yatha otthassa padam majjhe gambhiram hoti, evameva bodhisattassa milate
mamsalohite vaccadvarassa antopavitthatta anisadam majjhe gambhiram hoti. Athassa
bhumiyam nisinnatthanam saraponkhena akkantam viya majjhe unnatam hoti. Vattanavaliti
yatha yatthi 4- rajjuya avunitva kata vattanavali vattananam antarantara
ninna hoti, vattanatthanesu unnata, evam pitthikantako unnatavanato hoti,
jarasalaya gopanasiyoti jinnasalaya gopanasiyo, ta vamsato muccitva
mandale patitthanti mandalato muccitva bhumiyanti evam eka upari hoti,
eka hetthati oluggavilugga bhavanti. Bodhisattassa pana na evam phasuliyo,
@Footnote: 1 cha.Ma. sukhapatto  2 cha.Ma. padarehi  3 cha.Ma. unnatunnatani
@4 cha.Ma. ayam saddo na dissati
Tassa hi lohite chinne mamse milate phasulantarehi cammani hettha otinnani,
tam sandhayetam vuttam.
     Okkhayikati hettha anupavittha. Tassa kira lohite chinne mamse
milate akkhiavataka matthalungam ahacca atthamsu, tenassa evarupa akkhitaraka
ahesum. Amakacchinnoti atitarunakale chinno, so hi vatatapena samphusati ceva
milayati ca. Yavassu me sariputtati sariputta mayham udaracchavi yava pitthikantakam
allina hoti. Athava yavassu me sariputta bhariyabhariya ahosi dukkarakarika,
mayham udaracchavi yava pitthikantakam allina ahositi evamettha sambandho
veditabbo. Pitthikantakanneva parigganhamiti sahaudaracchavim ganhami. Udaracchavimyeva
parigganhamiti sahapitthikantakam ganhami. Avakujjo papatamiti tassa hi uccara-
passavatthaya nisinnassa passavo neva nikkhamati, vaccam pana ekadvekatakatthimattam
nikkhami. Balavadukkham uppadeti. Sarirato seda muccanti, tattheva avakujjo
bhumiyam patati. Tenaha "avakujjo papatami"ti. Tameva kayanti tam ekanavutikappamatthake
kayam. Mahasaccakasutte pana pacchimabhavakayam 1- sandhaya imameva kayanti aha.
Putimulaniti mamse va lohite va sati titthanti. Tassa pana abhave cammakhande
lomani viya hattheyeva lagganti, tam sandhayaha "putimulani lomani kayasma
papatanti"ti.
     Alamariyananadassanavisesanti ariyabhavam katum samattham lokuttaramaggam.
Imissayeva ariyaya pannayati vipassanaya pannaya anadhigama. Yayam ariyati
ya ayam maggapanna adhigata. Idam vuttam hoti:- yatha etarahi vipassanaya
pannaya adhigatatta maggapanna adhigata, evam ekanavutikappamatthake vipassanaya
pannaya anadhigatatta lokuttaramaggapannam nadhigatosmiti, majjhimabhanakatthera
panahu, imissayevati vuttapannapi yayam ariyati vuttapannapi maggapannayeva.
Atha ne bhikkhu ahamsu "evam sante maggassa anadhigatatta maggam nadhigatosmiti
@Footnote: 1 cha.Ma. pacchimabhavikakayam
Idam vuttam hoti bhante"ti, avuso kincapi dipetum na sakkomi, dvepi pana
maggapannayevati, etadeva cettha yuttam. Itaratha hi ya ayanti niddeso
ananurupo siya.
                         Samsarasuddhiadivannana
     [160] Samsarena suddhiti bahukam samsaritva sujjhantiti vadanti. Upapattiya
suddhiti bahukam upapajjitva sujjhantiti vadanti. Avasena suddhiti bahusu thanesu
vasitva sujjhantiti vadanti. Tisupi thanesu samsaranakavasena samsaro. Upapajjanakavasena
upapatti. Vasanakavasena avasoti khandhayeva vutta. Yannenati
bahuyage yajitva sujjhantiti vadanti. Muddhavasittenati tihi sankhehi
khattiyabhisekena muddhani abhisittena. Aggiparicariyayati bahuaggiparicaranena
sujjhantiti vadanti.
     [161] Daharoti taruno. Yuvati yobbanena samannagato. Susukalakesoti
sutthu kalakeso. Bhadrena yobbanena samannagatoti iminassa yena yobbanena
samannagato yuva, tam yobbanam bhaddam laddhakanti dasseti. Pathamena vayasati
pathamavayo nama tettimsa vassani, tena samannagatoti attho, pannaveyyattiyenati
pannaveyyattibhavena. Jinnoti jarajinno. Vuddhoti vaddhitva
thitaangapaccango. Mahallakoti jatiya mahallako. Addhagatoti bahuaddhanam gato
cirakalatikkanto. Vayo anuppattoti vassasatassa tatiyakotthasam pacchimavayam
anuppatto. Asitiko me vayo vattatiti imam kira suttam bhagava parinibbanasamvacchare
kathesi. Tasma evamaha. Paramayati uttamaya. Satiyatiadisu padasatampi
padasahassampi vadantasseva ugganhanasamatthata 1- sati nama. Tadeva
adharanaupanibandhanasamatthata gati nama. Evam gahitam dharitam sajjhayam katum samatthaviriyam
dhiti nama. Tassa atthanca karananca dassanasamatthata pannaveyyattiyam nama.
@Footnote: 1 cha.Ma. gahanasamatthata
     Dalhadhammo 1- dhanuggahoti dalhadhanum gahetva thito issaso. Dalhadhanu
nama dvisahassathamam vuccati, dvisahassathamam nama yassa aropitassa jiyabandho
lohasisadinam bharo dande gahetva yava kanthappamana 2- ukkhittassa pathavito
muccati. Sikkhitoti dasadvadasa vassani acariyakule uggahitasipPo. Katahatthoti
koci sippameva ugganhati. Katahattho na hoti, ayam pana katahattho
cinnavasibhavo. Katupasanoti rajakuladisu dassitasipPo. Lahukena asanenati anto
susiram katva tuladini puretva katalakhaparikammena sallahukakandena. Evam katam
hi ekausabhagami dve usabhani gacchati, atthausabhagami solasa usabhani gacchati.
Appakasirenati niddukkhena. Atipateyyati atikkameyya. Evam adhimattasatimantoti
yatha so dhanuggaho tam vidatthicaturangulacchayam sighameva atikkameti, evam padasatampi
padasahassampi uggahetum upadharetum sajjhayitum atthakaranani ca upaparikkhitum
samatthati 3- attho. Annatra asitapitakhayitasayitati asitapitadini hi bhagavatapi
katabbani honti, bhikkhuhipi. Tasma tesam karanamattakalam thapetvati dasseti.
     Apariyadinnayevati aparikkhina eva. Sace hi eko bhikkhu
kayanupassanam pucchati, anno vedananupassanam, anno cittanupassanam, anno
dhammanupassanam. Imina puttho 4- aham pucchissamiti eko ekam na oloketi.
Evam santepi tesam varo pannayati. Evam buddhanam pana varo na pannayati,
vidatthicaturangulacchayam sighameva 5- atikkamanato puretaramyeva bhagava cuddasavidhena
kayanupassanam, navavidhena vedananupassanam, solasavidhena cittanupassanam, pancavidhena
dhammanupassanam katheti. Titthantu va tava ete cattaro. Sace hi anne
cattaro sammappadhanesu, anne iddhipadesu, anne pancindriyesu, 6- anne
pancabalesu, 7- anne satta bojjhangesu, anne atthasu maggangesu panham
puccheyyum, tampi bhagava katheyya. Titthantu va ete attha. Sace anne
sattatimsajana bodhipakkhiyesu panham puccheyyum, tampi bhagava tavadeva katheyya. Kasma?
@Footnote: 1 cha.Ma. dalhadhamma         2 cha.Ma. kandappamana     3 Ma. samatthoti
@4 cha.Ma. puttham             5 cha.Ma. ayam saddo na dissati
@6 Ma. indriyesu           7 Ma. balesu
Yavata hi lokiyamahajana ekam padam kathenti. Tavata 1- anandatthero attha
padani katheti. Anandatthere pana ekam padam kathenteyeva bhagava solasapadani
katheti. Kasma? bhagavato hi jivha muduka dantavaranam suphusitam vacanam
agalitam bhavangaparivaso lahuko. Tenaha "pariyadinnayevassa sariputta tathagatassa
dhammadesana"ti.
     Tattha dhammadesanati tantithapana. Dhammapadabyanjananti paliya padabyanjanam,
tassa tassa atthassa byanjanakam akkharam. Panhapatibhananti panhabyakaranam.
Imina kim dasseti? tathagato pubbe daharakale akkharani sampindetva padam
Vattum sakkoti, padani sampindetva gatham vattum sakkoti, catuakkharehi va
atthaakkharehi va solasaakkharehi va padehi yuttaya gathaya attham vattum sakkoti.
Idani pana mahallakakale akkharani sampindetva padam va, padani sampindetva
gatham va, gathaya attham va vattum na sakkotiti evam natthi. Daharakale
ca mahallakakale ca sabbametam tathagatassa apariyadinnamevati idam 2- dasseti.
Mancakena cepi manti idam buddhabaladipanatthameva parikappetva aha. Dasabalam
pana mancakam 3- aropetva gamanigamarajadhaniyo pariharanakalo nama natthi.
Tathagata hi pancame ayukotthase khandiccadihi anabhibhuta suvannavannassa
sarirassa vevanniye anuppatte 4- devamanussanam piyamanapakaleyeva parinibbayanti.
     [162] Nagasamaloti tassa therassa namam. Pathamabodhiyam hi
visativassabbhantare upavananagitameghiyatthera viya ayampi bhagavato upatthako ahosi.
Vijayamanoti mandamandena talavantavatena bhagavato utusukham samutthapayamano.
Etadavocati sakalasuttantam sutva bhagavato pubbacaritam dukkarakaram agamma pasanno
etam "acchariyam bhante"tiadivacanam avoca. Tattha accharam paharitum yuttanti
acchariyam. Abhutapubbam bhutanti abhutam. Ubhayenapi attano vimhayameva dipeti. Ko namo
@Footnote: 1 cha.Ma. tava                 2 cha.Ma. imam
@3 cha.Ma. mancake               4 cha.Ma. ananuppatte
Ayam bhanteti idam bhaddako vatayam dhammapariyayo, handassa bhagavantam ayacitva
namam ganhapemiti adhippayena aha. Athassa bhagava namam ganhanto tasma
tiha tvantiadimaha. Tassattho, yasma idam suttam sutva tava lomani hatthani,
tasmatiha tvam nagasamala imam dhammapariyayam "lomahamsanapariyayo"tveva nam dharehiti.
                    Papancasudaniya majjhimanikayatthakathaya
                     mahasihanadasuttavannana nitthita.
                          ------------



             The Pali Atthakatha in Roman Book 7 page 339-376. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=7&A=8663&modeTY=2              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=7&A=8663&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=159              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=2296              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=2788              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=2788              Contents of The Tipitaka Volume 12 http://84000.org/tipitaka/read/?index_12

first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]