บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ |
ตติยปาราชิกวณฺณนา ตติยนฺตีหิ สุทฺเธน ยํ พุทฺเธน วิภาวิตํ ปาราชิกนฺตสฺสิทานิ ปตฺโต สํวณฺณนากฺกโม ยสฺมา ตสฺมา สุวิญฺเญยฺยํ ยํ ปุพฺเพ จ ปกาสิตํ ตํ วชฺชยิตฺวา อสฺสาปิ โหติ สํวณฺณนา อยนฺติ ฯ {๑๖๒} เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายนฺติ เวสาลิยนฺติ เอวํนามเก อิตฺถีลิงฺควเสน ปวตฺตโวหาเร นคเร ฯ ตญฺหิ นครํ ติกฺขตฺตุํ ปาการปริกฺเขปวฑฺฒเนน วิสาลีภูตตฺตา เวสาลีติ วุจฺจติ ฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป ฯ วิตฺถาโร ปนสฺส อนุปุพฺพีกถํ อิจฺฉนฺเตหิ ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกฏฺฐกถาย รตนสุตฺตวณฺณนาโต คเหตพฺโพ ฯ อิทมฺปิ จ นครํ สพฺพญฺญุตปฺปตฺเตเยว สมฺมาสมฺพุทฺเธ สพฺพาการเวปุลฺลตฺตํ ปตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ เอวํ โคจรคามํ ทสฺเสตฺวา นิวาสนฏฺฐานมาห มหาวเน กูฏาคารสาลายนฺติ ฯ ตตฺถ มหาวนํ นาม สยํ ชาตมโรปิมํ สปริจฺเฉทํ มหนฺตํ วนํ ฯ กปิลวตฺถุสามนฺตา ปน มหาวนํ หิมวนฺเตน สห เอกาพทฺธํ อปริจฺเฉทํ หุตฺวา มหาสมุทฺทํ อาหจฺจ ฐิตํ ฯ อิทํ ตาทิสํ น โหติ สปริจฺเฉทํ มหนฺตํ วนนฺติ มหาวนํ ฯ กูฏาคารสาลา ปน มหาวนํ นิสฺสาย กเต อาราเม กูฏาคารํ อนฺโต กตฺวา หํสวฏฺฏกจฺฉทเนน กตา สพฺพาการสมฺปนฺนา พุทฺธสฺส ภควโต คนฺธกุฏี เวทิตพฺพา ฯ อเนกปริยาเยน อสุภกถํ กเถตีติ อเนเกหิ การเณหิ อสุภาการสนฺทสฺสนปฺปวตฺตํ กายวิจฺฉนฺทนียกถํ กเถติ ฯ เสยฺยถีทํ ฯ อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา โลมา ฯเปฯ มุตฺตนฺติ ฯ กึ วุตฺตํ โหติ ฯ ภิกฺขเว อิมสฺมึ พฺยามมตฺเต กเลวเร สพฺพาทเรนปิ วิจินนฺโต น โกจิ กิญฺจิ มุตฺตํ วา มณึ วา เวฑุริยํ วา อครุํ วา จนฺทนํ วา กุกฺกุมํ วา กปฺปุรํ วา วาสจุณฺณาทีนํ วา อนุมตฺตมฺปิ ๑- สุจิภาวํ ปสฺสติ อถโข ปรมทุคฺคนฺธํ เชคุจฺฉมสฺสิริกทสฺสนํ เกสโลมาทินานปฺปการมสุจึเยว ปสฺสติ ตสฺมา น เอตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา กรณีโย เยปิ หิ อุตฺตมงฺเค สิรสฺมึ ชาตา เกสา นาม เตปิ อสุภาเยว อสุจิโน จ ปฏิกูลา จ โส จ เนสํ อสุภาสุจิปฏิกูลภาโว วณฺณโตปิ สณฺฐานโตปิ คนฺธโตปิ อาสยโตปิ โอกาสโตปีติ ปญฺจหิ การเณหิ เวทิตพฺโพ เอวํ โลมาทีนนฺติ ฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป ฯ วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ ฯ อิติ ภควา เอกเมกสฺมึ ๒- โกฏฺฐาเส ปญฺจปญฺจปฺปเภเทน อเนกปริยาเยน อสุภกถํ กเถติ ฯ อสุภาย วณฺณํ ภาสตีติ อุทฺธุมาตกาทิวเสน อสุภมาติกํ นิกฺขิปิตฺวา ปทภาชนีเยน ตํ วิภชนฺโต วณฺเณนฺโต สํวณฺเณนฺโต อสุภาย วณฺณํ ภาสติ ฯ อสุภภาวนาย วณฺณํ ภาสตีติ ยา อยํ เกสาทีสุ วา อุทฺธุมาตกาทีสุ วา อชฺฌตฺตพหิทฺธาวตฺถูสุ วา อสุภาการํ คเหตฺวา ปวตฺตสฺส จิตฺตสฺส ภาวนา วฑฺฒนา ผาติกมฺมํ ตสฺสา @เชิงอรรถ: ๑. อณุมตฺตมฺปิ ฯ ๒. เอเกกสฺมึ ฯ อสุภภาวนาย อานิสํสํ ทสฺเสนฺโต วณฺณํ ภาสติ คุณํ ปริกิตฺเตติ ฯ เสยฺยถีทํ ฯ อสุภภาวนาภิยุตฺโต ภิกฺขเว ภิกฺขุ เกสาทีสุ วา วตฺถูสุ อุทฺธุมาตกาทีสุ วา วตฺถูสุ ปญฺจงฺควิปฺปหีนํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ ติวิธกลฺยาณํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนญฺจ ปฐมํ ฌานํ ปฏิลภติ โส ตํ ปฐมชฺฌานสงฺขาตํ จิตฺตมญฺชุสํ นิสฺสาย วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อุตฺตมตฺถํ อรหตฺตํ ปาปุณาตีติ ฯ ตตฺรีมานิ ปฐมสฺส ฌานสฺส ทสลกฺขณานิ ปาริปนฺถิกโต จิตฺตวิสุทฺธิ มชฺฌิมสฺส สมาธินิมิตฺตสฺส ปฏิปตฺติ ตตฺถ จิตฺตปฺปกฺขนฺทนํ วิสุทฺธสฺส จิตฺตสฺส อชฺฌุเปกฺขณํ สมถปฏิปนฺนสฺส อชฺฌุเปกฺขณํ เอกคฺคูปฏฺฐานสฺส อชฺฌุเปกฺขณํ ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน สมฺปหํสนา อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ตทนุรูปควิริยวาหนฏฺเฐน อาเสวนฏฺเฐน สมฺปหํสนาติ ฯ ตตฺรายํ ปาลิ ปฐมสฺส ฌานสฺส โก อาทิ กึ มชฺเฌ กึ ปริโยสานํ ฯ ปฐมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ สมฺปหํสนา ปริโยสานํ ฯ ปฐมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ อาทิสฺส กติลกฺขณานิ ฯ อาทิสฺส ตีณิ ลกฺขณานิ ฯ โย ตสฺส ปริปนฺโถ ๑- ตโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมาธินิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ฯ ยญฺจ ปริปนฺถโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ ยญฺจ วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมาธินิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ ยญฺจ ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ @เชิงอรรถ: ๑. ปริปณฺโฐติ ปุราณปฺปกรเณสุ ทิสฺสติ ฯ ปกฺขนฺทติ ปฐมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ อาทิสฺส อิมานิ ตีณิ ลกฺขณานิ ฯ เตน วุจฺจติ ปฐมํ ฌานํ อาทิกลฺยาณญฺเจว โหติ ติลกฺขณสมฺปนฺนญฺจาติ ฯ ปฐมสฺส ฌานสฺส อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ มชฺฌสฺส กติลกฺขณานิ ฯ มชฺฌสฺส ตีณิ ลกฺขณานิ ฯ วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ เอกคฺคูปฏฺฐานํ อชฺฌุเปกฺขติ ฯ ยญฺจ วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ ยญฺจ สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ ยญฺจ เอกคฺคูปฏฺฐานํ อชฺฌุเปกฺขติ ปฐมสฺส ฌานสฺส อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ มชฺฌสฺส อิมานิ ตีณิ ลกฺขณานิ ฯ เตน วุจฺจติ ปฐมํ ฌานํ มชฺเฌกลฺยาณญฺเจว โหติ ติลกฺขณสมฺปนฺนญฺจาติ ฯ ปฐมสฺส ฌานสฺส สมฺปหํสนา ปริโยสานํ ปริโยสานสฺส กติลกฺขณานิ ฯ ปริโยสานสฺส จตฺตาริ ลกฺขณานิ ฯ ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน สมฺปหํสนา อินฺทฺริยานํ เอกรสฏเฐน สมฺปหํสนา ตทนุรูปควิริยวาหนฏฺเฐน สมฺปหํสนา อาเสวนฏฺเฐน สมฺปหํสนา ฯ ปฐมสฺส ฌานสฺส สมฺปหํสนา ปริโยสานํ ปริโยสานสฺส อิมานิ จตฺตาริ ลกฺขณานิ ฯ เตน วุจฺจติ ปฐมํ ฌานํ ปริโยสานกลฺยาณญฺเจว โหติ จตุลฺลกฺขณสมฺปนฺนญฺจาติ ฯ เอวํ ติวิธตฺตคตํ จิตฺตํ ติวิธกลฺยาณกํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ วิตกฺกสมฺปนฺนญฺเจว โหติ วิจารปีติสุขสมฺปนฺนญฺจ จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานสมฺปนฺนญฺจ สทฺธาสมฺปนฺนญฺจ วิริยสติสมาธิปญฺญาสมฺปนฺนญฺจาติ ฯ อาทิสฺส อาทิสฺส อสุภสมาปตฺติยา วณฺณํ ภาสตีติ เอวมฺปิ อิตฺถมฺปีติ ปุนปฺปุนํ ววฏฺฐานํ กตฺวา อาทิสนโต อสุภสมาปตฺติยา วณฺณํ ภาสติ อานิสํสํ กเถติ คุณํ ปริกิตฺเตติ ฯ เสยฺยถีทํ ฯ อสุภสญฺญาปริจิเตน ภิกฺขเว ภิกฺขุโน เจตสา พหุลํ วิหรโต เมถุนธมฺมสมาปตฺติยา จิตฺตํ ปฏิลียติ ปฏิกุฏฺฏติ ปฏิวฏฺฏติ น สมฺปสารียติ อุเปกฺขา วา ปฏิกุลฺยตา วา สณฺฐาติ เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว กุกฺกุฏปตฺตํ วา นหารุททฺทลํ ๑- วา อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตํ ปฏิลียติ ปฏิกุฏฺฏติ ปฏิวฏฺฏติ น สมฺปสารียติ เอวเมว โข ภิกฺขเว อสุภสญฺญาปริจิเตน ภิกฺขุโน เจตสา พหุลํ วิหรโต เมถุนธมฺมสมาปตฺติยา จิตฺตํ ปฏิลียติ ปฏิกุฏฺฏติ ปฏิวฏฺฏติ น สมฺปสารียตีติ ฯ อิจฺฉามหํ ภิกฺขเว อฑฺฒมาสํ ปฏิสลฺลิยิตุนฺติ อหํ ภิกฺขเว เอกํ อฑฺฒมาสํ ปฏิสลฺลิยิตุํ นิลิยิตุํ เอโกว หุตฺวา วิหริตุํ อิจฺฉามีติ อตฺโถ ฯ นมฺหิ เกนจิ อุปสงฺกมิตพฺโพ อญฺญตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกนาติ โย อตฺตนา ปยุตฺตวาจํ อกตฺวา มมตฺถาย สทฺเธสุ กุเลสุ ปฏิยตฺตํ ปิณฺฑปาตํ นีหริตฺวา มยฺหํ อุปนาเมติ ตํ ปิณฺฑปาตนีหารกํ เอกํ ภิกฺขุํ ฐเปตฺวา นมฺหิ อญฺเญน เกนจิ ภิกฺขุนา วา คหฏฺเฐน วา อุปสงฺกมิตพฺโพติ ฯ กสฺมา ปน เอวมาหาติ ฯ อตีเต กิร ปญฺจสตา มิคลุทฺธกา มหตีติ ทณฺฑวาคุราหิ อรญฺญํ ปริกฺขิปิตฺวา หฏฺฐตุฏฺฐา เอกโตเยว ยาวชีวํ มิคปกฺขิฆาตกมฺเมน ชีวิตํ กปฺเปตฺวา นิรเย อุปฺปนฺนา ฯ เต ตตฺถ ปจิตฺวา ปุพฺเพ กเตน เกนจิเทว กุสลกมฺเมน มนุสฺเสสุ อุปฺปนฺนา กลฺยาณูปนิสฺสยวเสน สพฺเพปิ ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชญฺจ อุปสมฺปทญฺจ ลภึสุ ฯ เตสํ ตโต มูลากุสลกมฺมโต อวิปกฺกวิปากา @เชิงอรรถ: ๑. องฺ. สตฺตก. ๒๓/๔๘ ฯ ปาลิยมฺปน นฺหารุททฺทุลนฺติ ทิสฺสติ ฯ อปราปรเจตนา ตสฺมึ อฑฺฒมาสพฺภนฺตเร อตฺตูปกฺกเมน จ ปรูปกฺกเมน จ ชีวิตูปจฺเฉทาย โอกาสํ อกาสิ ฯ ตํ ภควา อทฺทส ฯ กมฺมวิปาโก นาม น สกฺกา เกนจิ ปฏิพาหิตุํ ฯ เตสุ จ ภิกฺขูสุ ปุถุชฺชนาปิ อตฺถิ โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิขีณาสวาปิ ฯ ตตฺถ ขีณาสวา อปฏิสนฺธิกา อิตเร อริยสาวกา นิยตคติกา สุคติปรายนา ปุถุชฺชนานํ คติ อนิยตา ฯ อถ ภควา จินฺเตสิ อิเม อตฺตภาเว ฉนฺทราเคน มรณภยภีตา น สกฺกิสฺสนฺติ คตึ วิโสเธตุํ หนฺท เนสํ ฉนฺทราคปฺปหานาย อสุภกถํ กเถมิ ตํ สุตฺวา อตฺตภาเว วิคตจฺฉนฺทราคตาย คติวิโสธนํ กตฺวา สคฺเค ปฏิสนฺธึ คณฺหิสฺสนฺติ เอวํ เนสํ มม สนฺติเก ปพฺพชฺชา สาตฺถิกา ภวิสฺสตีติ ฯ ตโต เนสํ อนุคฺคหาย อสุภกถํ กเถสิ กมฺมฏฺฐานสีเสน โน มรณวณฺณสํวณฺณนาธิปฺปาเยน ฯ กเถตฺวา จ ปนสฺส เอตทโหสิ สเจ มํ อิมํ อฑฺฒมาสํ ภิกฺขู ปสฺสิสฺสนฺติ อชฺช เอโก ภิกฺขุ มโต อชฺช เทฺว ฯเปฯ อชฺช ทสาติ อาคนฺตฺวา อาโรเจสฺสนฺติ อยญฺจ กมฺมวิปาโก น สกฺกา มยา วา อญฺเญน วา ปฏิพาหิตุํ สฺวาหนฺตํ สุตฺวาปิ กึ กริสฺสามิ กิมฺเม อนตฺถเกน อนยพฺยสเนน สุเตน หนฺทาหํ ภิกฺขูนํ อทสฺสนํ อุปคจฺฉามีติ ตสฺมา เอวมาห อิจฺฉามหํ ภิกฺขเว อฑฺฒมาสํ ปฏิสลฺลิยิตุํ นมฺหิ เกนจิ อุปสงฺกมิตพฺโพ อญฺญตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกนาติ ฯ อปเร ปนาหุ ปรูปวาทวิวชฺชนตฺถํ เอวํ วตฺวา ปฏิสลฺลีโนติ ฯ ปเร กิร ภควนฺตํ อุปวทิสฺสนฺติ อยํ สพฺพญฺญู อหํ สทฺธมฺมปฺปวรจกฺกวตฺตีติ ปฏิชานมาโน อตฺตโนปิ สาวเก อญฺญมญฺญํ ฆาเตนฺเต นิวาเรตุํ น สกฺโกติ กิมญฺญํ สกฺกิสฺสตีติ ตตฺถ ปณฺฑิตา วกฺขนฺติ ภควา ปฏิสลฺลานมนุยุตฺโต นยิมํ ปวุตฺตึ ชานาติ โกจิสฺส อาโรจยิตาปิ นตฺถิ สเจ ชาเนยฺย อทฺธา นิวาเรยฺยาติ ฯ อิทํ ปน อิจฺฉามตฺตํ ปฐมเมเวตฺถ การณํ ฯ นาสฺสุธาติ เอตฺถ อสฺสุธาติ ปทปูรณมตฺเต อวธารณตฺเถ วา นิปาโต เนว โกจิ ภควนฺตํ อุปสงฺกมตีติ ฯ อเนเกหิ วณฺณสณฺฐานาทีหิ การเณหิ โวกาโร อสฺสาติ อเนกาการโวกาโร ฯ อเนกาการโวกิณฺโณ อเนกการณสมฺมิสฺโสติ วุตฺตํ โหติ ฯ โก โส ฯ อสุภภาวนานุโยโค ฯ ตํ อเนกาการโวการํ อสุภภาวนานุโยคํ ฯ อนุยุตฺตา วิหรนฺตีติ ยุตฺตา ปยุตฺตา วิหรนฺติ ฯ อฏฺฏิยนฺตีติ เตน กาเยน อฏฺฏา ทุกฺขิตา โหนฺติ ฯ หรายนฺตีติ ลชฺชนฺติ ฯ ชิคุจฺฉนฺตีติ สญฺชาตชิคุจฺฉา โหนฺติ ฯ ทหโรติ ตรุโณ ฯ ยุวาติ โยพฺพเนน สมนฺนาคโต ฯ มณฺฑนกชาติโยติ มณฺฑนปกติโก ฯ สีสํ นหาโตติ สีเสน สทฺธึ นหาโต ฯ ทหโร ยุวาติ เอตฺถ ทหรวจเนน ปฐมโยพฺพนภาวํ ทสฺเสติ ฯ ปฐมโยพฺพเน หิ สตฺตา วิเสเสน มณฺฑนกชาติยา โหนฺติ ฯ สีสํ นหาโตติ อิมินา มณฺฑนานุโยคกาลํ ฯ ยุวาปิ หิ กิญฺจิ กมฺมํ กตฺวา สงฺกิลิฏฺฐสรีโร น มณฺฑนานุยุตฺโต โหติ ฯ สีสํ นหาโต ปน โส มณฺฑนเมวานุยุญฺชติ อหิกุณปาทีนิ ทฏฺฐุมฺปิ น อิจฺฉติ ฯ โส ตสฺมึ ขเณ อหิกุณเปน วา กุกฺกุรกุณเปน วา มนุสฺสกุณเปน วา กณฺเฐ อาลคฺเคน เกนจิเทว ปจฺจตฺถิเกน อาเนตฺวา กณฺเฐ พทฺเธน ปฏิมุกฺเกน ยถา อฏฺฏิเยยฺย หราเยยฺย ชิคุจฺเฉยฺย เอวเมว เต ภิกฺขู สเกน กาเยน อฏฺฏิยนฺตา หรายนฺตา ชิคุจฺฉนฺตา โส วิย ปุริโส ตํ กุณปํ วิคตจฺฉนฺทราคตาย อตฺตโน กายํ ปริจฺจชิตุกามา หุตฺวา สตฺถํ อาทาย อตฺตนาปิ อตฺตานํ ชีวิตา โวโรเปนฺติ ตฺวํ มํ ชีวิตา โวโรเปหิ อหํ ตนฺติ เอวํ อญฺญมญฺญมฺปิ ชีวิตา โวโรเปนฺติ ฯ มิคลณฺฑิกมฺปิ สมณกุตฺตกนฺติ มิคลณฺฑิโกติ ตสฺส นามํ ฯ สมณกุตฺตโกติ สมณเวสธารโก ฯ โส กิร สิขามตฺตํ ฐเปตฺวา สีสํ มุณฺเฑตฺวา เอกํ กาสาวํ นิวาเสตฺวา เอกํ อํเส กตฺวา วิหารํเยว อุปนิสฺสาย วิฆาสาทภาเวน ชีวติ ฯ ตมฺปิ มิคลณฺฑิกํ สมณกุตฺตกํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วทนฺติ ฯ สาธูติ อายาจนตฺเถ นิปาโต ฯ โนติ อุปโยคพหุวจนํ ฯ สาธุ อาวุโส อมฺเห ชีวิตา โวโรเปหีติ วุตฺตํ โหติ ฯ เอตฺถ จ อริยา เนว ปาณาติปาตํ กรึสุ น สมาทเปสุํ น สมนุญฺญาเปสุํ ๑- ฯ ปุถุชฺชนา ปน สพฺพมกํสุ ฯ โลหิตกนฺติ โลหิตมกฺขิตํ ฯ เยน วคฺคุมุทาติ วคฺคุมตา โลกสฺส ปุญฺญสมฺมตา นที ฯ โสปิ กิร ตํ ปาปํ ตตฺถ ปวาเหสฺสามีติ สญฺญาย คโต ฯ {๑๖๓} อหุเทว กุกฺกุจฺจนฺติ เตสุ กิร ภิกฺขูสุ เกนจิ กายวิกาโร วา วจีวิกาโร วา น กโต สพฺเพ สตา สมฺปชานา ทกฺขิเณน ปสฺเสน นิปชฺชึสุ ฯ ตํ อนุสฺสรโต @เชิงอรรถ: ๑. น สมนุชานึสุ ฯ ตสฺส กุกฺกุจฺจํ อโหสิเยว ฯ นทิยา อานุภาเวน อปฺปมตฺตกมฺปิ ปาปํ ปหีนนฺนาม นตฺถิ ฯ อหุ วิปฏิสาโรติ ตสฺเสว กุกฺกุจฺจสฺส สภาวนิยมนตฺถเมตํ วุตฺตํ ฯ วิปฏิสารกุกฺกุจฺจํ อโหสิ น วินยกุกฺกุจฺจนฺติ ฯ อลาภา วต เมติอาทิ กุกฺกุจฺจสฺส ปวตฺติอาการทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ ฯ ตตฺถ อลาภา วต เมติ อายตึ ทานิ มม หิตสุขลาภา นาม นตฺถีติ อนุตฺถุนาติ ฯ น วต เม ลาภาติ อิมินา ปน ตเมวตฺถํ ทฬฺหํ กโรติ ฯ อยํ เหตฺถ อธิปฺปาโย สเจปิ โกจิ ลาโภ เตติ วเทยฺย ตํ มิจฺฉา นตฺเถว เม ลาภาติ ฯ ทุลฺลทฺธํ วต เมติ กุสลานุภาเวน ลทฺธมฺปิ อิทํ มนุสฺสตฺตํ ทุลฺลทฺธํ วต เม ฯ น วต เม สุลทฺธนฺติ อิมินา ปน ตเมว อตฺถํ ทฬฺหํ กโรติ ฯ อยํ เหตฺถ อธิปฺปาโย สเจปิ โกจิ สุลทฺธนฺเตติ วเทยฺย ตํ มิจฺฉา น วต เม สุลทฺธนฺติ ฯ อปุญฺญํ ปสุตนฺติ อปุญฺญํ อุปจิตํ ชนิตํ วา ฯ กสฺมา อิติ เจ ฯ ยฺวาหํ ภิกฺขู ฯเปฯ โวโรเปสินฺติ ฯ ตสฺสตฺโถ โย อหํ สีลวนฺเต ตาย เอว สีลวนฺตตาย กลฺยาณธมฺเม อุตฺตมธมฺเม เสฏฺฐธมฺเม ภิกฺขู ชีวิตา โวโรเปสินฺติ ฯ อญฺญตรา มารกายิกาติ นามวเสน อปากฏา เอกา ภุมฺมเทวตา มิจฺฉาทิฏฺฐิกา มารปกฺขิกา มารสฺส อนุวตฺติกา เอวํ อยํ มารเธยฺยํ มารวิสยํ นาติกฺกมิสฺสตีติ จินฺเตตฺวา สพฺพาภรณวิภูสิตา หุตฺวา อตฺตโน อานุภาวํ ทสฺสยมานา อภิชฺชมาเน อุทเก ปฐวีตเล จงฺกมมานา วิย อาคนฺตฺวา มิคลณฺฑิกํ สมณกุตฺตกํ เอตทโวจ ฯ สาธุ สาธูติ สมฺปหํสนตฺเถ นิปาโต ฯ ตสฺมา เอวญฺเจตฺถ ทฺวิวจนํ ๑- ฯ อติณฺเณ ตาเรสีติ สํสารโต อติณฺเณ อิมินา ชีวิตาโวโรปเนน ตาเรสิ ปริโมเจสีติ ฯ อยํ กิร เอติสฺสา เทวตาย พาลาย ทุมฺเมธาย ลทฺธิ เย น มตา เต สํสารโต น มุตฺตา เย มตา เต มุตฺตาติ ฯ ตสฺมา สํสารโมจกมิลกฺขุ ๒- วิย เอวํลทฺธิกา หุตฺวา ตมฺปิ ตตฺถ นิโยเชนฺตี เอวมาห ฯ อถโข มิคลณฺฑิโก สมณกุตฺตโก ตาวภุสํ อุปฺปนฺนวิปฏิสาโรปิ ตํ เทวตาย อานุภาวํ ทิสฺวา อยํ เทวตา เอวมาห อทฺธา อิมินา อตฺเถน เอวเมว ภวิตพฺพนฺติ นิฏฺฐํ คนฺตฺวา ลาภา กิร เมติอาทีนิ ปริกิตฺตยนฺโต วิหาเรน วิหารํ ปริเวเณน ปริเวณํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วเทติ ตํตํ วิหารญฺจ ปริเวณญฺจ อุปสงฺกมิตฺวา ทฺวารํ วิวริตฺวา อนฺโต ปวิสิตฺวา ภิกฺขู เอวํ วเทติ โก อติณฺโณ กนฺตาเรมีติ ฯ โหติเยว ภยนฺติ มรณํ ปฏิจฺจ จิตฺตุตฺราโส โหติ ฯ ฉมฺภิตตฺตนฺติ หทยมํสํ อาทึ กตฺวา สรีรจลนํ โหติ ฯ อติภเยน ถทฺธสรีรตฺตนฺติปิ เอเก ฯ ถมฺภิตตฺตํ หิ ฉมฺภิตตฺตนฺติ วุจฺจติ ฯ โลมหํโสติ อุทฺธํฐิตโลมตา ฯ ขีณาสวา ปน สตฺตสุญฺญตาย สุทิฏฺฐตฺตา มรณกสตฺตเมว น ปสฺสนฺติ ฯ ตสฺมา เตสํ สพฺพมฺเปตํ นาโหสีติ เวทิตพฺพํ ฯ เอกมฺปิ เทฺวปิ ฯเปฯ สฏฺฐึปิ ภิกฺขู เอกาเหเนว ชีวิตา โวโรเปสีติ เอวํ คณนวเสน สพฺพานิปิ ตานิ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ ชีวิตา โวโรเปสิ ฯ @เชิงอรรถ: ๑. อาเมฑิตวจนํ ฯ ๒ มิลกฺโข ฯ {๑๖๔} ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโตติ เตสํ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ ชีวิตกฺขยปฺปตฺติภาวํ ญตฺวา ตโต เอกีภาวโต วุฏฺฐิโต ชานนฺโตปิ อชานนฺโต วิย กถาสมุฏฺฐาปนตฺถํ อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ ฯ กินฺนุโข อานนฺท ตนุภูโต วิย ภิกฺขุสงฺโฆติ อานนฺท อิโต ปุพฺเพ พหู ภิกฺขู เอกโต อุปฏฺฐานํ อาคจฺฉนฺติ อุทฺเทสํ ปริปุจฺฉํ คณฺหนฺติ สชฺฌายนฺติ เอกปฺปชฺโชโต วิย อาราโม ทิสฺสติ อิทานิ ปน อฑฺฒมาสมตฺตสฺส อจฺจเยน ตนุภูโต วิย ตนุโก มนฺโท อปฺปโก วิรโล วิย ชาโต ภิกฺขุสงฺโฆ กินฺนุโข การณํ กึ ทิสาสุ ปกฺกนฺตา ภิกฺขูติ ฯ อถายสฺมา อานนฺโท กมฺมวิปาเกน เตสํ ชีวิตกฺขยปฺปตฺตึ อสลฺลกฺเขนฺโต อสุภกมฺมฏฺฐานานุโยคปจฺจยา ปน สลฺลกฺเขนฺโต ตถาหิ ปน ภนฺเต ภควาติอาทึ วตฺวา ภิกฺขูนํ อรหตฺตปฺปตฺติยา อญฺญํ กมฺมฏฺฐานํ ยาจนฺโต สาธุ ภนฺเต ภควาติอาทิมาห ฯ ตสฺสตฺโถ สาธุ ภนฺเต ภควา อญฺญํ การณํ อาจิกฺขตุ เยน ภิกฺขุสงฺโฆ อรหตฺเต ปติฏฺฐเหยฺย ๑- ฯ มหาสมุทฺทโอโรหณติฏฺฐานิ วิย หิ อญฺญานิปิ ทสานุสฺสติทส- กสิณจตุทฺธาตุววฏฺฐานพฺรหฺมวิหารอานาปานสฺสติปฺปเภทานิ พหูนิ นิพฺพาโนโรหณกมฺมฏฺฐานานิ สนฺติ เตสุ ภควา ภิกฺขู สมสฺสาเสตฺวา อญฺญตรํ กมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขตูติ อธิปฺปาโย ฯ อถ ภควา ตถา กาตุกาโม เถรํ อุยฺโยเชนฺโต เตนหิ อานนฺทาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ เวสาลึ อุปนิสฺสายาติ เวสาลึ อุปนิสฺสาย สมนฺตา คาวุเตปิ @เชิงอรรถ: ๑. อิธ อิติสทฺโท อิจฺฉิตพฺโพ ฯ อฑฺฒโยชเนปิ ยาวติกา วิหรนฺติ เต สพฺเพ สนฺนิปาเตหีติ อตฺโถ ฯ สพฺเพ อุปฏฺฐานสาลายํ สนฺนิปาเตตฺวาติ อตฺตนา คนฺตุํ ยุตฺตฏฺฐานํ สยํ คนฺตฺวา อญฺญตฺถ ทหรภิกฺขุํ ปหิณิตฺวา มุหุตฺเตเนว อนวเสเส ภิกฺขู อุปฏฺฐานสาลายํ สมูหํ กตฺวา ฯ ยสฺสีทานิ ภนฺเต ภควา กาลํ มญฺญตีติ เอตฺถ อยมธิปฺปาโย ภควา ภิกฺขุสงฺโฆ สนฺนิปติโต เอส กาโล ภิกฺขูนํ ธมฺมกถํ กาตุํ อนุสาสนึ ทาตุํ อิทานิ ยสฺส ตุมฺเห กาลํ ชานาถ ตํ กตฺตพฺพนฺติ ฯ {๑๖๕} อถโข ภควา ฯเปฯ ภิกฺขู อามนฺเตสิ อยมฺปิ โข ภิกฺขเวติ อามนฺเตตฺวา จ ปน ภิกฺขูนํ อรหตฺตปฺปตฺติยา ปุพฺเพ อาจิกฺขิตอสุภกมฺมฏฺฐานโต อญฺญํ ปริยายํ อาจิกฺขนฺโต อานาปานสฺสติสมาธีติ อาห ฯ อิทานิ ยสฺมา ภควตา ภิกฺขูนํ สนฺตปฺปณีตกมฺมฏฺฐานทสฺสนตฺถเมว อยํ ปาลิ วุตฺตา ตสฺมา อปริหาเปตฺวา อตฺถโยชนากฺกมํ เอตฺถ วณฺณนํ กริสฺสามิ ฯ ตตฺร อยมฺปิ โข ภิกฺขเวติ อิมสฺส ตาว ปทสฺส อยํ โยชนา ภิกฺขเว น เกวลํ อสุภภาวนาเยว กิเลสปฺปหานาย สํวตฺตติ อปิจ อยมฺปิ โข อานาปานสฺสติสมาธิ ฯเปฯ วูปสเมตีติ ฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺถวณฺณนา ฯ อานาปานสฺสตีติ อสฺสาสปฺปสฺสาสปริคฺคาหิกา สติ ฯ วุตฺตํ เหตํ ปฏิสมฺภิทายํ อานนฺติ อสฺสาโส โน ปสฺสาโส ปานนฺติ ปสฺสาโส โน อสฺสาโส อสฺสาสวเสน อุปฏฺฐานํ สติ ปสฺสาสวเสน อุปฏฺฐานํ สติ โย อสฺสสติ ตสฺส อุปฏฺฐาติ โย ปสฺสสติ ตสฺส อุปฏฺฐาตีติ ฯ สมาธีติ ตาย อานาปานปริคฺคาหิกาย สติยา สทฺธึ อุปฺปนฺนา จิตฺเตกคฺคตา ฯ สมาธิสีเสน จายํ เทสนา น สติสีเสน ฯ ตสฺมา อานาปานสฺสติยา ยุตฺโต สมาธิ อานาปานสฺสติยํ วา สมาธิ อานาปานสฺสติสมาธีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ ภาวิโตติ อุปฺปาทิโต วฑฺฒิโต วา ฯ พหุลีกโตติ ปุนปฺปุนํ กโต ฯ สนฺโต เจว ปณีโต จาติ สนฺโต เจว ปณีโต เจว ฯ อุภยตฺถ เอวสทฺเทน นิยโม เวทิตพฺโพ ฯ กึ วุตฺตํ โหติ ฯ อยํ หิ ยถา อสุภกมฺมฏฺฐานํ เกวลํ ปฏิเวธวเสน สนฺตญฺจ ปณีตญฺจ โอฬาริการมฺมณตฺตา ปน ปฏิกูลารมฺมณตฺตา จ อารมฺมณวเสน เนว สนฺตํ น ปณีตํ น เอวํ เกนจิ ปริยาเยน อสนฺโต วา อปฺปณีโต วา อปิจ โข อารมฺมณสนฺตตายปิ สนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิเวธสงฺขาตองฺคสนฺตตายปิ อารมฺมณปฺปณีตตายปิ ปณีโต อติตฺติกโร องฺคปฺปณีตตายปีติ ฯ เตน วุตฺตํ สนฺโต เจว ปณีโต จาติ ฯ อเสจนโก จ สุโข จ วิหาโรติ เอตฺถ ปน นาสฺส เสจนนฺติ อเสจนโก อนาสิตฺตโก อพฺโพกิณฺโณ เปฏากฺโก อาเวณิโก ฯ นตฺถิ เจตฺถ ปริกมฺเมน วา อุปจาเรน วา สนฺตตา ฯ อาทิมนสิการโต ปภูติ อตฺตโน สภาเวเนว สนฺโต จ ปณีโต จาติ อตฺโถ ฯ เกจิ ปน อเสจนโกติ อนาสิตฺตโก โอชวนฺโต สภาเวเนว มธุโรติ วทนฺติ ฯ เอวมยํ อเสจนโก จ อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ กายิกเจตสิกสุขปฏิลาภาย สํวตฺตนโต สุโข จ วิหาโรติ เวทิตพฺโพ ฯ อุปฺปนฺนุปฺปนฺเนติ อวิกฺขมฺภิเต อวิกฺขมฺภิเต ฯ ปาปเกติ ลามเก ฯ อกุสเล ธมฺเมติ อโกสลฺลสมฺภูเต ธมฺเม ฯ ฐานโส อนฺตรธาเปตีติ ขเณเนว อนฺตรธาเปติ วิกฺขมฺเภติ ฯ วูปสเมตีติ สุฏฺฐุ อุปสเมติ ฯ นิพฺเพธภาคิยตฺตา วา อนุปุพฺเพน อริยมคฺควุฑฺฒิปฺปตฺโต สมุจฺฉินฺทติ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตีติ อตฺโถ ฯ เสยฺยถาปีติ โอปมฺมนิทสฺสนเมตํ ฯ คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเสติ อาสาฬฺหมาเส ฯ อูหตรโชชลฺลนฺติ อฑฺฒมาเส วาตาตปสุกฺขาย โคมหิสาทิปาทปฺปหารสมฺภินฺนาย ปฐวิยา อุทฺธํ หตํ อูหตํ อากาเส สมุฏฺฐิตํ รชญฺจ เรณุญฺจ ฯ มหาอกาลเมโฆติ สพฺพํ นภํ อชฺโฌตฺถริตฺวา อุฏฺฐิโต อาสาฬฺหชุณฺหปกฺเข สกลํ อฑฺฒมาสวสฺสนกเมโฆ ฯ โส หิ อสมฺปตฺเต วสฺสกาเล อุปฺปนฺนตฺตา อกาลเมโฆติ อิธ อธิปฺเปโต ฯ ฐานโส อนฺตรธาเปติ วูปสเมตีติ ขเณเนว อทสฺสนํ เนติ ปฐวิยํ สนฺนิสีทาเปติ ฯ เอวเมว โขติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนเมตํ ฯ ตโต ปรํ วุตฺตนยเมว ฯ อิทานิ กถํ ภาวิโต จ ภิกฺขเว อานาปานสฺสติสมาธีติ เอตฺถ ฯ กถนฺติ อานาปานสฺสติสมาธิภาวนํ นานปฺปการโต วิตฺถาเรตุมฺยตาปุจฺฉา ฯ ภาวิโต จ ภิกฺขเว อานาปานสฺสติสมาธีติ นานปฺปการโต วิตฺถาเรตุกามฺยตาย ปุฏฺฐธมฺมนิทสฺสนํ ฯ เอส นโย ทุติยปเทปิ ฯ อยมฺปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ ภิกฺขเว เกน ปกาเรน เกนากาเรน เกน วิธินา ภาวิโต อานาปานสฺสติสมาธิ เกน ปกาเรน พหุลีกโต สนฺโต เจว ฯเปฯ วูปสเมตีติ ฯ อิทานิ ตมตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อิธ ภิกฺขเวติอาทิมาห ฯ ตตฺถ อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขูติ ภิกฺขเว อิมสฺมึ สาสเน ภิกฺขุ ฯ อยํ เหตฺถ อิธสทฺโท สพฺพปฺปการ- อานาปานสฺสติสมาธินิพฺพตฺตกสฺส ปุคฺคลสฺส นิสฺสยภูตสาสนปริทีปโน อญฺญสาสนสฺส ตถาภาวปฏิเสธโน จ ฯ วุตฺตํ เหตํ อิเธว ภิกฺขเว สมโณ ฯเปฯ สุญฺญา ปรปฺปวาทา สมเณภิ อญฺเญหีติ ฯ เตน วุตฺตํ อิมสฺมึ สาสเน ภิกฺขูติ ฯ อรญฺญคโต วา ฯเปฯ สุญฺญาคารคโต วาติ อิทมสฺส อานาปานสฺสติสมาธิภาวนานุรูป- เสนาสนปริคฺคหปริทีปนํ ฯ อิมสฺส หิ ภิกฺขุโน ทีฆรตฺตํ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ อนุวิสฏํ จิตฺตํ อานาปานสฺสติสมาธิอารมฺมณํ อภิรุหิตุํ น อิจฺฉติ กูฏโคณยุตฺตรโถ วิย อุปฺปถเมว ธาวติ ฯ ตสฺมา เสยฺยถาปิ นาม โคโป กูฏเธนุยา สพฺพํ ขีรมฺปิวิตฺวา วฑฺฒิตํ กูฏวจฺฉํ ทเมตุกาโม เธนุโต อปเนตฺวา เอกมนฺเต มหนฺตํ ถมฺภํ นิขนิตฺวา ตตฺถ โยตฺเตน พนฺเธยฺย อถสฺส โส วจฺโฉ อิโตจีโตจ วิปฺผนฺทิตฺวา ปลายิตุํ อสกฺโกนฺโต ตเมว ถมฺภํ อุปนิสีเทยฺย วา อุปนิปชฺเชยฺย วา เอวเมว อิมินาปิ ภิกฺขุนา ทีฆรตฺตํ รูปาทิอารมฺมณรสปานวฑฺฒิตํ ๑- ทุฏฺฐจิตฺตํ ทเมตุกาเมน รูปาทิอารมฺมณโต อปเนตฺวา อรญฺญํ วา ฯเปฯ สุญฺญาคารํ วา ปเวเสตฺวา ตตฺถ อสฺสาสปฺปสฺสาสตฺถมฺเภ สติโยตฺเตน พนฺธิตพฺพํ ฯ เอวมสฺส ตํ จิตฺตํ อิโตจีโตจ วิปฺผนฺทิตฺวาปิ ปุพฺเพ อาจิณฺณารมฺมณํ อลภมานํ สติโยตฺตํ ฉินฺทิตฺวา ปลายิตุํ อสกฺโกนฺตํ ตเมว อารมฺมณํ @เชิงอรรถ: ๑. เยภุยฺเยน รูปารมฺมณาทิรสปานวฑฺฒิตํ ฯ ตญฺจ รูปาทิอารมฺมณโตติ วกฺขมานปเทน @น สเมติ ฯ อุปจารปฺปนาวเสน อุปนิสีทติ เจว อุปนิปชฺชติ จ ฯ เตนาหุ โปราณา ยถา ถมฺเภ นิพนฺเธยฺย วจฺฉํ ทมฺมํ ๑- นโร อิธ พนฺเธยฺเยวํ สกํ จิตฺตํ สติยารมฺมเณ ทฬฺหนฺติ ฯ เอวมสฺส ตํ เสนาสนํ ภาวนานุรูปํ โหติ ฯ เตน วุตฺตํ อิทมสฺส อานาปานสฺสติสมาธิภาวนานุรูปเสนาสนปริคฺคหปริทีปนนฺติ ฯ อถวา ยสฺมา อิทํ กมฺมฏฺฐานปฺปเภเท มุทฺธภูตํ สพฺพญฺญุพุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ วิเสสาธิคม ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารปทฏฺฐานํ อานาปานสฺสติกมฺมฏฺฐานํ อิตฺถีปุริสหตฺถิอสฺสาทิสทฺทสมากุลํ คามนฺตํ อปริจฺจชิตฺวา น สุกรํ สมฺปาเทตุํ สทฺทกณฺฏกตฺตา ฌานสฺส อคามเก ปน อรญฺเญ สุกรํ โยคาวจเรน อิทํ กมฺมฏฺฐานํ ปริคฺคเหตฺวา อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตเทว ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา อคฺคผลํ อรหตฺตํ สมฺปาปุณิตุํ ตสฺมาสฺส อนุรูปเสนาสนํ ทสฺเสนฺโต ภควา อรญฺญคโต วาติอาทิมาห ฯ วตฺถุวิชฺชาจริโย วิย หิ ภควา โส ยถา วตฺถุวิชฺชาจริโย นครภูมึ ปสฺสิตฺวา สุฏฺฐุ อุปปริกฺขิตฺวา เอตฺถ นครํ มาเปถาติ อุปทิสฺสติ โสตฺถินาว นคเร นิฏฺฐิเต ราชกุลโต มหาสกฺการํ ลภติ เอวเมว โยคาวจรสฺส อนุรูปเสนาสนํ อุปปริกฺขิตฺวา เอตฺถ กมฺมฏฺฐานํ อนุยุญฺชิตพฺพนฺติ อุปทิสฺสติ ตโต ตตฺถ กมฺมฏฺฐานมนุยุตฺเตน โยคินา กเมน อรหตฺเต ปตฺเต สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควาติ มหนฺตํ @เชิงอรรถ: ๑. ทมํ ฯ สกฺการํ ลภติ ฯ อยํ ปน ภิกฺขุ ทีปิสทิโสติ วุจฺจติ ฯ ยถา หิ มหาทีปิราชา อรญฺเญ ติณคหนํ วา วนคหนํ วา ปพฺพตคหนํ วา นิสฺสาย นิลิยิตฺวา วนมหิสโคกณฺณสูกราทโย มิเค คณฺหาติ เอวเมวายํ อรญฺญาทีสุ กมฺมฏฺฐานํ อนุยุญฺชนฺโต ภิกฺขุ ยถากฺกเมน โสตาปตฺติสกทาคามิอนาคามิอรหตฺตมคฺเค เจว อริยผลญฺจ คณฺหาตีติ เวทิตพฺโพ ฯ เตนาหุ โปราณา ยถาปิ ทีปิโก นาม นิลิยิตฺวา ๑- คณฺหตี มิเค ตเถวายํ พุทฺธปุตฺโต ยุตฺตโยโค วิปสฺสโก อรญฺญํ ปวิสิตฺวาน คณฺหาติ ผลมุตฺตมนฺติ ฯ เตนสฺส ปรกฺกมชวโยคฺคภูมึ อรญฺญเสนาสนํ ทสฺเสนฺโต ภควา อรญฺญคโต วาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ อรญฺญคโต วาติ อรญฺญํ นาม นิกฺขมิตฺวา พหิอินฺทขีลา สพฺพเมตํ อรญฺญนฺติ จ อรญฺญิกํ นาม เสนาสนํ ปญฺจธนุสติกํ ปจฺฉิมนฺติ จ เอวํ วุตฺตลกฺขเณสุ อรญฺเญสุ ยงฺกิญฺจิ ปวิเวกสุขมรญฺญํ คโต ฯ รุกฺขมูลคโต วาติ รุกฺขสมีปํ คโต ฯ สุญฺญาคารคโต วาติ สุญฺญํ วิวิตฺโตกาสํ คโต ฯ เอตฺถ จ ฐเปตฺวา อรญฺญญฺจ รุกฺขมูลญฺจ อวเสสสตฺตวิธเสนาสนํ คโตปิ สุญฺญาคารคโตติ วตฺตุํ วฏฺฏติ ฯ เอวมสฺส อุตุตฺตยานุกุลํ ธาตุจริยานุกุลญฺจ อานาปานสฺสติภาวนานุรูปํ เสนาสนํ อุปทิสิตฺวา อลีนานุทฺธจฺจปกฺขิกํ สนฺตมิริยาปถํ อุปทิสนฺโต นิสีทตีติ อาห ฯ อถสฺส นิสชฺชาย ทฬฺหภาวํ อสฺสาสปฺปสฺสาสานํ ปวตฺตนสุขตํ อารมฺมณปริคฺคหูปายญฺจ @เชิงอรรถ: ๑. นิลียิตฺวาติปิ ทิสฺสติ ฯ ทสฺเสนฺโต ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ ปลฺลงฺกนฺติ สมนฺตโต อูรุพทฺธาสนํ ฯ อาภุชิตฺวาติ อาพนฺธิตฺวา ฯ อุชุํ กายํ ปณิธายาติ อุปริมํ สรีรํ อุชุกํ ฐเปตฺวา อฏฺฐารส ปิฏฺฐิกณฺฏเก โกฏิยา โกฏึ ปฏิปาเทตฺวา ฯ เอวํ หิ นิสินฺนสฺส จมฺมมํสนหารูนิ น ปณมนฺติ ฯ อถสฺส ยา เตสํ ปณมนปจฺจยาเอว ขเณ ขเณ เวทนา อุปฺปชฺเชยฺยุํ ตา น อุปฺปชฺชนฺติ ฯ ตาสุ อนุปฺปชฺชมานาสุ จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ กมฺมฏฺฐานํ น ปริปตติ วุฑฺฒึ ผาตึ อุปคจฺฉติ ฯ ปริมุขํ สตึ อุปฏฺฐเปตฺวาติ กมฺมฏฺฐานาภิมุขํ สตึ ฐปยิตฺวา ฯ อถวา ปรีติ ปริคฺคหฏฺโฐ มุขนฺติ นิยฺยานฏฺโฐ สตีติ อุปฏฺฐานฏฺโฐ เตน วุจฺจติ ปริมุขํ สตินฺติ เอวํ ปฏิสมฺภิทายํ วุตฺตนเยเนว เจตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ ตตฺรายํ สงฺเขโป ปริคฺคหิตนิยฺยานํ สตึ กตฺวาติ ฯ โส สโตว อสฺสสตีติ โส ภิกฺขุ เอวํ นิสีทิตฺวา เอวญฺจ สตึ อุปฏฺฐเปตฺวา ตํ สตึ อวิชหนฺโต สโตเอว อสฺสสติ สโต ปสฺสสติ ฯ สโตการี โหตีติ วุตฺตํ โหติ ฯ อิทานิ เยหากาเรหิ สโตการี โหติ เต ทสฺเสนฺโต ทีฆํ วา อสฺสสนฺโตติอาทิมาห ฯ วุตฺตํ เหตํ ปฏิสมฺภิทายํ โส สโตว อสฺสสติ สโต ปสฺสสตีติ เอตสฺเสว วิภงฺเค พตฺตึสาย อากาเรหิ สโตการี โหติ ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติ ตาย สติยา เตน ญาเณน สโตการี โหติ ทีฆํ ปสฺสาสวเสน ฯเปฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสวเสน ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติ ตาย สติยา เตน ญาเณน สโตการี โหตีติ ฯ ตตฺถ ทีฆํ วา อสฺสสนฺโตติ ทีฆํ วา อสฺสาสํ ปวตฺเตนฺโต ฯ อสฺสาโสติ พหิ นิกฺขมนวาโต ปสฺสาโสติ อนฺโต ปวิสนวาโตติ วินยฏฺฐกถายํ วุตฺตํ ฯ สุตฺตนฺตฏฺฐกถาสุ ปน อุปปฏิปาฏิยา อาคตํ ฯ ตตฺถ สพฺเพสมฺปิ คพฺภเสยฺยกานํ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนกาเล ปฐมํ คพฺภนฺตรวาโต พหิ นิกฺขมติ ปจฺฉา พาหิรวาโต สุขุมํ รชํ คเหตฺวา อพฺภนฺตรํ ปวิสนฺโต ตาลุํ อาหจฺจ นิพฺพายติ ฯ เอวนฺตาว อสฺสาสปฺปสฺสาสา เวทิตพฺพา ฯ ยา ปน เตสํ ทีฆรสฺสตา สา อทฺธานวเสน เวทิตพฺพา ฯ ยถา หิ โอกาสทฺธานํ ผริตฺวา ฐิตํ อุทกํ วา วาลิกา วา ทีฆมุทกํ ทีฆา วาลิกา รสฺสมุทกํ รสฺสา วาลิกาติ วุจฺจติ เอวํ จุณฺณวิจุณฺณาปิ อสฺสาสปฺปสฺสาสา หตฺถิสรีเร อหิสรีเร จ เตสํ อตฺตภาวสงฺขาตํ ทีฆํ อทฺธานํ สณิกํ ปูเรตฺวา สณิกเมว นิกฺขมนฺติ ตสฺมา ทีฆาติ วุจฺจนฺติ ฯ สุนขสสาทีนํ อตฺตภาวสงฺขาตํ รสฺสํ อทฺธานํ สีฆํ ปูเรตฺวา สีฆเมว นิกฺขมนฺติ ตสฺมา รสฺสาติ วุจฺจนฺติ ฯ มนุสฺเสสุ ปน เกจิ หตฺถิอหิอาทโย วิย กาลทฺธานวเสน ทีฆํ อสฺสสนฺติ จ ปสฺสสนฺติ จ เกจิ สุนขสสาทโย วิย รสฺสํ ตสฺมา เตสํ กาลวเสน ทีฆมทฺธานํ นิกฺขมนฺตา จ ปวิสนฺตา จ เต ทีฆา อิตฺตรมทฺธานํ นิกฺขมนฺตา จ ปวิสนฺตา จ รสฺสาติ เวทิตพฺพา ฯ ตตฺรายํ ภิกฺขุ นวหากาเรหิ ทีฆํ อสฺสสนฺโต จ ปสฺสสนฺโต จ ทีฆํ อสฺสสามิ ปสฺสสามีติ ปชานาติ ฯ เอวํ ปชานโต จสฺส เอเกนากาเรน กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา สมฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพา ฯ ยถาห ปฏิสมฺภิทายํ ฯ กถํ ทีฆํ อสฺสสนฺโต ทีฆํ อสฺสสามีติ ปชานาติ ฯเปฯ รสฺสํ ปสฺสสนฺโต รสฺสํ ปสฺสสามีติ ปชานาติ ฯ ทีฆํ อสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสติ ทีฆํ ปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต ปสฺสสติ ทีฆํ อสฺสาสปฺปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสติปิ ปสฺสสติปิ ทีฆํ อสฺสาสปฺปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสโตปิ ปสฺสสโตปิ ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ ฯ ฉนฺทวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ อสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสติ ฉนฺทวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ ปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต ปสฺสสติ ฉนฺทวเสน ตโต สุขุมตรํ อสฺสาสปฺปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสติปิ ปสฺสสติปิ ฉนฺทวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ อสฺสาสปฺปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสโตปิ ปสฺสสโตปิ ปามุชฺชํ อุปฺปชฺชติ ฯ ปามุชฺชวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ อสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสติ ปามุชฺชวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ ปสฺสาสํ ฯเปฯ ทีฆํ อสฺสาสปฺปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสติปิ ปสฺสสติปิ ปามุชฺชวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ อสฺสาสปฺปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสโตปิ ปสฺสสโตปิ ทีฆํ อสฺสาสปฺปสฺสาสา จิตฺตํ วิวฏฺฏติ อุเปกฺขา สณฺฐาติ ฯ อิเมหิ นวหากาเรหิ ทีฆํ อสฺสาสปฺปสฺสาสา กาโย อุปฏฺฐานํ สติ อนุปสฺสนา ญาณํ กาโย อุปฏฺฐานํ โน สติ สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ กายํ อนุปสฺสตีติ เตน วุจฺจติ กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนาติ ฯ เอเสว นโย รสฺสปเทปิ ฯ อยํ ปน วิเสโส ฯ ยถา เอตฺถ ทีฆํ อสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเตติ วุตฺตํ เอวํ อิธ รสฺสํ อสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต อสฺสสตีติ อาคตํ ฯ ตสฺมา ตสฺส วเสน ยาว เตน วุจฺจติ กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานาภาวนาติ ตาว โยเชตพฺพํ ฯ เอวมยํ อทฺธานวเสน อิตฺตรวเสน จ อิเมหิ นวหิ อากาเรหิ อสฺสาสปฺปสฺสาเส ปชานนฺโต ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ทีฆํ อสฺสสามีติ ปชานาติ ฯเปฯ รสฺสํ วา ปสฺสสนฺโต รสฺสํ ปสฺสสามีติ ปชานาตีติ เวทิตพฺโพ ฯ เอวํ ปชานโต จสฺส ทีโฆ รสฺโส จ อสฺสาโส ปสฺสาโสปิ จ ตาทิโส จตฺตาโร วณฺณา วตฺตนฺติ นาสิกคฺเคว ภิกฺขุโนติ ฯ สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามีติ ฯเปฯ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตีติ สกลสฺส อสฺสาสกายสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานํ วิทิตํ กโรนฺโต ปากฏํ กโรนฺโต อสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ สกลสฺส ปสฺสาสกายสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานํ วิทิตํ กโรนฺโต ปากฏํ กโรนฺโต ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ ฯ เอวํ วิทิตํ กโรนฺโต ปากฏํ กโรนฺโต ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน อสฺสสติ เจว ปสฺสสติ จ ตสฺมา อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตีติ วุจฺจติ ฯ เอกสฺส หิ ภิกฺขุโน จุณฺณวิคเต ๑- อสฺสาสกาเย วา ปสฺสาสกาเย วา อาทิ ปากโฏ โหติ น มชฺฌปริโยสานํ โส อาทิเมว ปริคฺคเหตุํ สกฺโกติ มชฺฌปริโยสาเน กิลมติ ฯ เอกสฺส มชฺฌํ ปากฏํ โหติ น อาทิปริโยสานํ โส @เชิงอรรถ: ๑. วิสุทฺธิมคฺเค ปน จุณฺณวิสเฏติ ทิสฺสติ ฯ มชฺฌเมว ปริคฺคเหตุํ สกฺโกติ อาทิปริโยสาเน กิลมติ ฯ เอกสฺส ปริโยสานํ ปากฏํ โหติ น อาทิมชฺฌํ โส ปริโยสานเมว ปริคฺคเหตุํ สกฺโกติ อาทิมชฺเฌ กิลมติ ฯ เอกสฺส สพฺพมฺปิ ปากฏํ โหติ โส สพฺพมฺปิ ปริคฺคเหตุํ สกฺโกติ น กตฺถจิ กิลมติ ฯ ตาทิเสน ภวิตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามีติ ฯเปฯ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตีติ ฯ ตตฺถ สิกฺขตีติ เอวํ ฆฏติ วายมติ ฯ โย วา ตถาภูตสฺส สํวโร อยเมตฺถ อธิสีลสิกฺขา โย ตถาภูตสฺส สมาธิ อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา ยา ตถาภูตสฺส ปญฺญา อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาติ อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย ตสฺมึ อารมฺมเณ ตาย สติยา เตน มนสิกาเรน สิกฺขติ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ ตตฺถ ยสฺมา ปุริมนเยน เกวลํ อสฺสสิตพฺพํ ปสฺสสิตพฺพเมว จ น อญฺญํ กิญฺจิ กาตพฺพํ อิโต ปฏฺฐาย ปน ญาณุปฺปาทนาทีสุ โยโค กรณีโย ตสฺมา ตตฺถ อสฺสสามีติ ปชานาติ ปสฺสสามีติ ปชานาตีเตฺวว วตฺตมานกาลวเสน ปาลึ วตฺวา อิโต ปฏฺฐาย กตฺตพฺพสฺส ญาณุปฺปาทนาทิโน อาการสฺส ทสฺสนตฺถํ สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตีติอาทินา นเยน อนาคตวจนวเสน ปาลิ อาโรปิตาติ เวทิตพฺพา ฯ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามีติ ฯเปฯ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตีติ โอฬาริกํ กายสงฺขารํ ปสฺสมฺเภนฺโต ปฏิปฺปสฺสมฺเภนฺโต นิโรเธนฺโต วูปสเมนฺโต อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ ฯ ตเตฺรวํ โอฬาริกสุขุมตา จ ปสฺสทฺธิ จ เวทิตพฺพา ฯ อิมสฺส หิ ภิกฺขุโน ปุพฺเพ อปริคฺคหิตกาเล กาโย จ จิตฺตญฺจ สทรถา โหนฺติ โอฬาริกานํ กายจิตฺตานํ โอฬาริกตฺเต อวูปสนฺเต อสฺสาสปฺปสฺสาสาปิ โอฬาริกา โหนฺติ พลวตรา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ นาสิกา นปฺปโหติ มุเขน อสฺสสนฺโตปิ ปสฺสสนฺโตปิ ติฏฺฐติ ฯ ยทา ปนสฺส กาโยปิ จิตฺตมฺปิ ปริคฺคหิตา โหนฺติ ตทา เต สนฺตา โหนฺติ วูปสนฺตา ฯ เตสุ สนฺเตสุ อสฺสาสปฺปสฺสาสา สุขุมา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ อตฺถิ นุโข นตฺถีติ วิเจตพฺพาการปฺปตฺตา โหนฺติ ฯ เสยฺยถาปิ ปุริสสฺส ธาวิตฺวา ปพฺพตา วา โอโรหิตฺวา มหาภารํ วา สีสโต โอโรเปตฺวา ฐิตสฺส โอฬาริกา อสฺสาสปฺปสฺสาสา โหนฺติ นาสิกา นปฺปโหติ มุเขน อสฺสสนฺโตปิ ปสฺสสนฺโตปิ ติฏฺฐติ ฯ ยทา ปเนส ตํ ปริสฺสมํ วิโนเทตฺวา นหาตฺวา จ ปิวิตฺวา จ อลฺลสาฏกํ หทเย กตฺวา สีตาย ฉายาย นิปนฺโน โหติ อถสฺส เต อสฺสาสปฺปสฺสาสา สุขุมา โหนฺติ อตฺถิ นุโข นตฺถีติ วิเจตพฺพาการปฺปตฺตา ฯ เอวเมว อิมสฺส ภิกฺขุโน ปุพฺเพ อปริคฺคหิตกาเล กาโย จ ฯเปฯ วิเจตพฺพาการปฺปตฺตา โหนฺติ ฯ ตํ กิสฺส เหตุ ฯ ตถาหิสฺส ปุพฺเพ อปริคฺคหิตกาเล โอฬาริโกฬาริเก กายสงฺขาเร ปสฺสมฺเภมีติ อาโภคสมนฺนาหารมนสิการปจฺจเวกฺขณา นตฺถิ ฯ ปริคฺคหิตกาเล ปน อตฺถิ ฯ เตนสฺส อปริคฺคหิตกาลโต ปริคฺคหิตกาเล กายสงฺขาโร สุขุโม โหติ ฯ เตนาหุ โปราณา สารทฺเธ กาเย จิตฺเต จ อธิมตฺตํ ปวตฺตติ อสารทฺธมฺหิ กายมฺหิ สุขุมํ สมฺปวตฺตตีติ ฯ ปริคฺคเหปิ โอฬาริโก ปฐมชฺฌานูปจาเร สุขุโม ฯ ตสฺมิมฺปิ โอฬาริโก ปฐมชฺฌาเน สุขุโม ฯ ปฐมชฺฌาเน จ ทุติยชฺฌานูปจาเร จ โอฬาริโก ทุติยชฺฌาเน สุขุโม ฯ ทุติยชฺฌาเน จ ตติยชฺฌานูปจาเร จ โอฬาริโก ตติยชฺฌาเน สุขุโม ฯ ตติยชฺฌาเน จ จตุตฺถชฺฌานูปจาเร จ โอฬาริโก จตุตฺถชฺฌาเน อติสุขุโม อปฺปวตฺติเมว ปาปุณาติ ฯ อิทํ ตาว ทีฆภาณกสํยุตฺตภาณกานํ มตํ ฯ มชฺฌิมภาณกา ปน ปฐมชฺฌาเน โอฬาริโก ทุติยชฺฌานูปจาเร สุขุโมติ เอวํ เหฏฺฐิมเหฏฺฐิมชฺฌานโต อุปรูปริชฺฌานูปจาเรปิ สุขุมตรํ อิจฺฉนฺติ ฯ สพฺเพสํเยว ปน มเตน อปริคฺคหิตกาเล ปวตฺตกายสงฺขาโร ปริคฺคหิตกาเล ปฏิปฺปสฺสมฺภติ ปริคฺคหิตกาเล ปวตฺตกายสงฺขาโร ปฐมชฺฌานูปจาเร ฯเปฯ จตุตฺถชฺฌานูปจาเร ปวตฺตกายสงฺขาโร จตุตฺถชฺฌาเณ ปฏิปฺปสฺสมฺภติ ฯ อยํ ตาว สมเถ นโย ฯ วิปสฺสนายํ ปน อปริคฺคเห ปวตฺโต กายสงฺขาโร โอฬาริโก มหาภูตปริคฺคเห สุขุโม โสปิ โอฬาริโก อุปาทารูปปริคฺคเห สุขุโม โสปิ โอฬาริโก สกลรูปปริคฺคเห สุขุโม โสปิ โอฬาริโก อรูปปริคฺคเห สุขุโม โสปิ โอฬาริโก รูปารูปปริคฺคเห สุขุโม โสปิ โอฬาริโก ปจฺจยปริคฺคเห สุขุโม โสปิ โอฬาริโก สปจฺจยนามรูปทสฺสเน สุขุโม โสปิ โอฬาริโก ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาย สุขุโม โสปิ ทุพฺพลวิปสฺสนาย โอฬาริโก พลววิปสฺสนาย สุขุโม ฯ ตตฺถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ปุริมสฺส ปุริมสฺส ปจฺฉิเมน ปจฺฉิเมน ปสฺสทฺธิ เวทิตพฺพา ฯ เอวเมตฺถ โอฬาริกสุขุมตา จ ปสฺสทฺธิ จ เวทิตพฺพา ฯ ปฏิสมฺภิทายํ ปนสฺส สทฺธึ โจทนาโสธนาหิ เอวมตฺโถ วุตฺโต ฯ กถํ ฯ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามิ ฯเปฯ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ ฯ กตเม กายสงฺขารา ฯ ทีฆํ อสฺสาสา กายิกา เอเต ธมฺมา กายปฏิพทฺธา กายสงฺขารา เต กายสงฺขาเร ปสฺสมฺเภนฺโต นิโรเธนฺโต วูปสเมนฺโต สิกฺขติ ทีฆํ ปสฺสาสา กายิกา เอเต ธมฺมา ฯเปฯ รสฺสํ อสฺสาสา รสฺสํ ปสฺสาสา สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสาสา สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสาสา กายิกา เอเต ธมฺมา กายปฏิพทฺธา กายสงฺขารา เต กายสงฺขาเร ปสฺสมฺเภนฺโต นิโรเธนฺโต วูปสเมนฺโต สิกฺขติ ฯ ยถารูเปหิ กายสงฺขาเรหิ ยา กายสฺส อานมนา วินมนา สนฺนมนา ปณมนา อิญฺชนา ผนฺทนา จลนา กมฺปนา ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ ฯ ยถารูเปหิ กายสงฺขาเรหิ ยา กายสฺส น อานมนา น วินมนา น สนฺนมนา น ปณมนา อนิญฺชนา อผนฺทนา อจลนา อกมฺปนา สนฺตํ สุขุมํ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ ฯ อิติ กิร ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ ฯ เอวํ สนฺเต วาตูปลทฺธิยา จ ปภาวนา น โหติ อสฺสาสปฺปสฺสาสานญฺจ ปภาวนา น โหติ อานาปานสฺสติยา จ ปภาวนา น โหติ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส จ ปภาวนา น โหติ น จ ตํ สมาปตฺตึ ปณฺฑิตา สมาปชฺชนฺติปิ วุฏฺฐหนฺติปิ ฯ อิติ กิร ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ ฯ เอวํ สนฺเต วาตูปลทฺธิยา จ ปภาวนา โหติ อสฺสาสปฺปสฺสาสานญฺจ ปภาวนา โหติ อานาปานสฺสติยา จ ปภาวนา โหติ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส จ ปภาวนา โหติ ตญฺจ นํ สมาปตฺตึ ปณฺฑิตา สมาปชฺชนฺติปิ วุฏฺฐหนฺติปิ ฯ ยถากถํ วิย ฯ เสยฺยถาปิ กํเส อาโกฏฺฏิเต ปฐมํ โอฬาริกา สทฺทา ปวตฺตนฺติ ฯ โอฬาริกานํ สทฺทานํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตตฺตา สุมนสิกตตฺตา สูปธาริตตฺตา นิรุทฺเธปิ โอฬาริเก สทฺเท อถ ปจฺฉา สุขุมกา สทฺทา ปวตฺตนฺติ สุขุมกานํ สทฺทานํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตตฺตา สุมนสิกตตฺตา สูปธาริตตฺตา นิรุทฺเธปิ สุขุมเก สทฺเท อถ ปจฺฉา สุขุมสทฺทนิมิตฺตารมฺมณตาปิ จิตฺตํ ปวตฺตติ ฯ เอวเมว ปฐมํ โอฬาริกา อสฺสาสปฺปสฺสาสา ปวตฺตนฺติ โอฬาริกานํ อสฺสาสปฺปสฺสาสานํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตตฺตา สุมนสิกตตฺตา สูปธาริตตฺตา นิรุทฺเธปิ โอฬาริเก อสฺสาสปฺปสฺสาเส อถ ปจฺฉา สุขุมกา อสฺสาสปฺปสฺสาสา ปวตฺตนฺติ สุขุมกานํ อสฺสาสปฺปสฺสาสานํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตตฺตา สุมนสิกตตฺตา สูปธาริตตฺตา นิรุทฺเธปิ สุขุมเก อสฺสาสปฺปสฺสาเส อถ ปจฺฉา สุขุมอสฺสาสปฺปสฺสาสนิมิตฺตารมฺมณตาปิ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติ ฯ เอวํ สนฺเต วาตูปลทฺธิยา จ ปภาวนา โหติ อสฺสาสปฺปสฺสาสานญฺจ ปภาวนา โหติ อานาปานสฺสติยา จ ปภาวนา โหติ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส จ ปภาวนา โหติ ตญฺจ นํ สมาปตฺตึ ปณฺฑิตา สมาปชฺชนฺติปิ วุฏฺฐหนฺติปิ ฯ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสาสปฺปสฺสาสา กาโย อุปฏฺฐานํ สติ อนุปสฺสนา ญาณํ กาโย อุปฏฺฐานํ โน สติ สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ กายํ อนุปสฺสตีติ เตน วุจฺจติ กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนาติ ฯ อยํ ตาเวตฺถ กายานุปสฺสนาวเสน วุตฺตสฺส ปฐมจตุกฺกสฺส อนุปุพฺพปทวณฺณนา ฯ ยสฺมา ปเนตฺถ อิทเมว จตุกฺกํ อาทิกมฺมิกสฺส กมฺมฏฺฐานวเสน วุตฺตํ อิตรานิ ปน ตีณิ จตุกฺกานิ เอตฺถ ปตฺตชฺฌานสฺส เวทนาจิตฺตธมฺมานุปสฺสนาวเสน วุตฺตานิ ตสฺมา อิทํ กมฺมฏฺฐานํ ภาเวตฺวา อานาปานจตุตฺถชฺ- ฌานปทฏฺฐานาย วิปสฺสนาย สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิตุกาเมน พุทฺธปุตฺเตน ยํ กาตพฺพํ ตํ สพฺพํ อิเธว ตาว อาทิกมฺมิกสฺส กุลปุตฺตสฺส วเสน อาทิโต ปภูติ เอวํ เวทิตพฺพํ ฯ จตุพฺพิธํ ตาว สีลํ วิโสเธตพฺพํ ฯ ตตฺถ ติวิธา วิโสธนา อนาปชฺชนํ อาปนฺนวุฏฺฐานํ กิเลเสหิ จ อปฏิปีฬนํ ฯ เอวํ วิสุทฺธสีลสฺส หิ ภาวนา สมฺปชฺชติ ฯ ยมิทํ เจติยงฺคณวตฺตํ โพธิองฺคณวตฺตํ อุปชฺฌายวตฺตํ อาจริยวตฺตํ ชนฺตาฆรวตฺตํ อุโปสถาคารวตฺตํ เทฺวอสีติกฺขนฺธกวตฺตานิ จุทฺทสวิธํ มหาวตฺตนฺติ อิเมสํ วเสน อภิสมาจาริกสีลํ วุจฺจติ ตมฺปิ สาธุกํ ปริปูเรตพฺพํ ฯ โย หิ อหํ สีลํ รกฺขามิ กึ อาภิสมาจาริเกน กมฺมนฺติ วเทยฺย ตสฺส สีลํ ปริปูริสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ ฯ อาภิสมาจาริกวตฺเต ปน ปริปูเร ๑- สีลํ ปริปูรติ ฯ สีเล ปริปูเร ๑- สมาธิ คพฺภํ คณฺหาติ ฯ วุตฺตํ เหตํ ภควตา โส วต ภิกฺขเว ภิกฺขุ อาภิสมาจาริกํ ธมฺมํ อปริปูเรตฺวา สีลานิ ปริปูเรสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตีติ ฯ วิตฺถาเรตพฺพํ ฯ ตสฺมาเนน ยมฺปิทํ เจติยงฺคณวตฺตาทิ อาภิสมาจาริกํ วุจฺจติ ตมฺปิ สาธุกํ ปริปูเรตพฺพํ ฯ ตโต อาวาโส จ กุลํ ลาโภ คโณ กมฺเมน ปญฺจมํ อทฺธานํ ญาติ อาพาโธ คณฺโฐ อิทฺธีติ เต ทสาติ ฯ เอวํ วุตฺเตสุ ทสสุ ปลิโพเธสุ โย ปลิโพโธ อตฺถิ โส อุปจฺฉินฺทิตพฺโพ ฯ เอวํ อุปจฺฉินฺนปลิโพเธน กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคเหตพฺพํ ฯ ตํ ทุพฺพิธํ โหติ สพฺพตฺถกกมฺมฏฺฐานญฺจ ปาริหาริยกมฺมฏฺฐานญฺจ ฯ ตตฺถ สพฺพตฺถกกมฺมฏฺฐานนฺนาม ภิกฺขุสงฺฆาทีสุ เมตฺตา มรณสฺสติ จ ฯ อสุภสญฺญาติปิ เอเก ฯ กมฺมฏฺฐานิเกน หิ ภิกฺขุนา ปฐมํ ตาว ปริจฺฉินฺทิตฺวา สีมฏฺฐกภิกฺขุสงฺเฆ เมตฺตา ภาเวตพฺพา ตโต สีมฏฺฐกเทวตาสุ ตโต โคจรคาเม อิสฺสรชเน ตโต ตตฺถ มนุสฺเส อุปาทาย สพฺพสตฺเตสุ ฯ โส หิ ภิกฺขุสงฺเฆ เมตฺตาย สหวาสีนํ มุทุจิตฺตตํ ชเนติ ฯ อถสฺส สุขสํวาสตา โหติ ฯ สีมฏฺฐกเทวตาสุ เมตฺตาย มุทุกตจิตฺตาหิ เทวตาหิ ธมฺมิกาย รกฺขาย สุสํวิหิตารกฺโข @เชิงอรรถ: ๑. ปริปุณฺเณ ฯ โหติ ฯ โคจรคาเม อิสฺสรชเน เมตฺตาย มุทุกตจิตฺตสนฺตาเนหิ อิสฺสเรหิ ธมฺมิกาย รกฺขาย สุรกฺขิตปริกฺขาโร โหติ ฯ ตตฺถ มนุสฺเสสุ เมตฺตาย ปสาทิตจิตฺเตหิ เตหิ อปริภูโต หุตฺวา วิจรติ ฯ สพฺพสตฺเตสุ เมตฺตาย สพฺพตฺถ อปฏิหตจาโร โหติ ฯ มรณสฺสติยา ปน อวสฺสํ มริตพฺพนฺติ จินฺเตนฺโต อเนสนํ ปหาย อุปรูปริวฑฺฒมานสํเวโค อโนลีนวุตฺติโก โหติ ฯ อสุภสญฺญาย ทิพฺเพสุปิ อารมฺมเณสุ ตณฺหา น อุปฺปชฺชติ ฯ เตนสฺเสตํ ตยํ เอวํ พหูปการตฺตา สพฺพตฺถ อตฺถยิตพฺพํ อิจฺฉิตพฺพนฺติ กตฺวา อธิปฺเปตสฺส จ โยคานุโยคกมฺมสฺส ปทฏฺฐานตฺตา สพฺพตฺถกกมฺมฏฺฐานนฺติ วุจฺจติ ฯ อฏฺฐตฺตึสารมฺมเณสุ ปน ยํ ยสฺส จริตานุกุลํ ตํ ตสฺส นิจฺจํ ปริหริตพฺพตาย ยถาวุตฺเตเนว นเยน ปาริหาริยกมฺมฏฺฐานนฺติ วุจฺจติ ฯ อิธ ปน อิทเมว อานาปานกมฺมฏฺฐานํ ปาริหาริยกมฺมฏฺฐานนฺติ วุจฺจติ ฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป ฯ วิตฺถาโร ปน สีลวิโสธนกถํ ปลิโพธูปจฺเฉทกถญฺจ อิจฺฉนฺเตน วิสุทฺธิมคฺคโต คเหตพฺโพ ฯ เอวํ วิสุทฺธสีเลน ปน อุปจฺฉินฺนปลิโพเธน จ อิทํ กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคณฺหนฺเตน อิมินาว กมฺมฏฺฐาเนน จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตสฺส พุทฺธปุตฺตสฺส สนฺติเก อุคฺคเหตพฺพํ ฯ ตํ อลภนฺเตน อนาคามิสฺส ตมฺปิ อลภนฺเตน สกทาคามิสฺส ตมฺปิ อลภนฺเตน โสตาปนฺนสฺส ตมฺปิ อลภนฺเตน อานาปานจตุตฺถชฺฌานลาภิสฺส ตํปิ อลภนฺเตน ปาลิยา อฏฺฐกถาย จ อสมฺมุฬฺหสฺส วินิจฺฉยาจริยสฺส สนฺติเก อุคฺคเหตพฺพํ ฯ อรหนฺตาทโย หิ อตฺตนา อธิคตมคฺคเมว อาจิกฺขนฺติ ฯ อยํ ปน คหนปฺปเทเส มหาหตฺถิปถํ นีหรนฺโต วิย สพฺพตฺถารมฺมเณ อสมฺมุฬฺโห สปฺปายาสปฺปายํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา กเถติ ฯ ตตฺรายํ อนุปุพฺพีกถา ฯ เตน ภิกฺขุนา สลฺลหุกวุตฺตินา วินยาจารสมฺปนฺเนน วุตฺตปฺปการมาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา วตฺตปฏิปตฺติยา อาราธิตจิตฺตสฺส ตสฺส สนฺติเก ปญฺจสนฺธิกํ กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคเหตพฺพํ ฯ ตตฺรีมา ปญฺจ สนฺธิโย อุคฺคโห ปริปุจฺฉา อุปฏฺฐานํ อปฺปนา ลกฺขณนฺติ ฯ ตตฺถ อุคฺคโห นาม กมฺมฏฺฐานสฺส อุคฺคณฺหนํ ฯ ปริปุจฺฉา นาม กมฺมฏฺฐานสฺส ปริปุจฺฉนา ฯ อุปฏฺฐานํ นาม กมฺมฏฺฐานสฺส อุปฏฺฐานํ ฯ อปฺปนา นาม กมฺมฏฺฐานสฺส อปฺปนา ฯ ลกฺขณํ นาม กมฺมฏฺฐานสฺส ลกฺขณํ ฯ เอวํ ลกฺขณมิทํ กมฺมฏฺฐานนฺติ กมฺมฏฺฐานสภาวูปธารณนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ เอวํ ปญฺจสนฺธิกํ กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคณฺหนฺโต อตฺตนาปิ น กิลมติ อาจริยมฺปิ น วิเหเฐติ ฯ ตสฺมา โถกํ อุทฺทิสาเปตฺวา พหุํ กาลํ สชฺฌายิตฺวา เอวํ ปญฺจสนฺธิกํ กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคเหตฺวา สเจ ตตฺถ สปฺปายํ โหติ ตตฺเถว วสิตพฺพํ โน เจ ตตฺถ สปฺปายํ โหติ อาจริยํ อาปุจฺฉิตฺวา สเจ มนฺทปญฺโญ โยชนปรมํ คนฺตฺวา สเจ ติกฺขปญฺโญ ทูรมฺปิ คนฺตฺวา อฏฺฐารสเสนาสนโทสวิวชฺชิตํ ปญฺจเสนาสนงฺคสมนฺนาคตํ เสนาสนํ อุปคมฺม ตตฺถ วสนฺเตน อุปจฺฉินฺนขุทฺทกปลิโพเธน กตภตฺตกิจฺเจน ภตฺตสมฺมทํ ปฏิวิโนเทตฺวา รตนตฺตยคุณานุสฺสรเณน จิตฺตํ สมฺปหํเสตฺวา อาจริยุคฺคหโต เอกปทมฺปิ อปฺปมุสฺสนฺเตน อิมํ อานาปานสฺสติกมฺมฏฺฐานํ มนสิกาตพฺพํ ฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป ฯ วิตฺถาโร ปน อิมํ กถามคฺคํ อิจฺฉนฺเตน วิสุทฺธิมคฺคโต คเหตพฺโพ ฯ ยํ ปน วุตฺตํ อิมํ อานาปานสฺสติกมฺมฏฺฐานํ มนสิกาตพฺพนฺติ ตตฺรายํ มนสิการวิธิ คณนา อนุพนฺธนา ผุสนา ฐปนา สลฺลกฺขณา วิวฏฺฏนา ปาริสุทฺธิ เตสญฺจ ปฏิปสฺสนาติ ฯ คณนาติ คณนาเยว ฯ อนุพนฺธนาติ อนุวหนา ฯ ผุสนาติ ผุฏฺฐฏฺฐานํ ฯ ฐปนาติ อปฺปนา ฯ สลฺลกฺขณาติ วิปสฺสนา ฯ วิวฏฺฏนาติ มคฺโค ฯ ปาริสุทฺธีติ ผลํ ฯ เตสญฺจ ปฏิปสฺสนาติ ปจฺจเวกฺขณา ฯ ตตฺถ อิมินา อาทิกมฺมิกกุลปุตฺเตน ปฐมํ คณนาย อิมํ กมฺมฏฺฐานํ มนสิกาตพฺพํ ฯ คณนฺเตน จ ปญฺจนฺนํ เหฏฺฐา น ฐเปตพฺพํ ทสนฺนํ อุปริ น เนตพฺพํ อนฺตเร ขณฺฑํ น ทสฺเสตพฺพํ ฯ ปญฺจนฺนํ เหฏฺฐา ฐเปนฺตสฺส หิ สมฺพาเธ โอกาเส จิตฺตุปฺปาโท วิปฺผนฺทติ สมฺพาเธ วเช สนฺนิรุทฺธโคโณ วิย ฯ ทสนฺนํ อุปริ เนนฺตสฺส คณนานิสฺสิโตว จิตฺตุปฺปาโท โหติ ฯ อนฺตรา ขณฺฑํ ทสฺเสนฺตสฺส สิขาปฺปตฺตํ นุโข เม กมฺมฏฺฐานํ โนติ จิตฺตํ วิกมฺปติ ฯ ตสฺมา เอเต โทเส วชฺเชตฺวา คเณตพฺพํ ฯ คณนฺเตน ปฐมํ ทนฺธคณนาย ธญฺญมาปกคณนาย คเณตพฺพํ ฯ ธญฺญมาปโก หิ นาฬึ ปูเรตฺวา เอกนฺติ วตฺวา โอกีรติ ปุน ปูเรนฺโต กญฺจิ ๑- @เชิงอรรถ: ๑. กิญฺจีติปิ ทิสฺสติ ฯ กจวรํ ทิสฺวา ตํ ฉฑฺเฑนฺโต เอกํ เอกนฺติ วทติ ฯ เอส นโย เทฺว เทฺวติอาทีสุ ฯ เอวเมว อิมินาปิ อสฺสาสปฺปสฺสาเสสุ โย อุปฏฺฐาติ ตํ คเหตฺวา เอกํ เอกนฺติอาทึ กตฺวา ยาว ทส ทสาติ ปวตฺตมานํ ปวตฺตมานํ อุปลกฺเขตฺวา คเณตพฺพํ ฯ ตสฺส เอวํ คณยโต นิกฺขมนฺตา จ ปวิสนฺตา จ อสฺสาสปฺปสฺสาสา ปากฏา โหนฺติ ฯ อถาเนน ตํ ทนฺธคณนํ ธญฺญมาปกคณนํ ปหาย สีฆคณนาย โคปาลคณนาย คเณตพฺพํ ฯ เฉโก หิ โคปาลโก สกฺขราโย อุจฺฉงฺเคน คเหตฺวา รชฺชุทณฺฑหตฺโถ ปาโตว วชํ คนฺตฺวา คาโว ปิฏฺฐิยํ ปหริตฺวา ปลิฆตฺถมฺภมตฺถเก นิสินฺโน ทฺวารํ ปตฺตํ ปตฺตํเยว คาวึ เอกา เทฺวติ สกฺขรํ ขิปิตฺวา คเณติ ฯ ติยามรตฺตึ สมฺพาเธ โอกาเส ทุกฺขํ วุฏฺฐโคคโณ นิกฺขมนฺโต อญฺญมญฺญํ อุปนิฆํเสนฺโต เวคเวเคน ปุญฺชปุญฺโช หุตฺวา นิกฺขมติ ฯ โส เวคเวเคน ตีณิ จตฺตาริ ปญฺจ ทสาติ คเณติเยว ฯ เอวํ อิมสฺสาปิ ปุริมนเยน คณยโต อสฺสาสปฺปสฺสาสา ปากฏา หุตฺวา สีฆํ สีฆํ ปุนปฺปุนํ สญฺจรนฺติ ฯ ตโต เตน สีฆํ สีฆํ ปุนปฺปุนํ สญฺจรนฺตีติ ญตฺวา อนฺโต จ พหิ จ อคฺคเหตฺวา ทฺวารปฺปตฺตํ ทฺวารปฺปตฺตํเยว คเหตฺวา เอโก เทฺว ตีณิ จตฺตาริ ปญฺจ เอโก เทฺว ตีณิ จตฺตาริ ปญฺจ ฉ เอโก เทฺว ตีณิ จตฺตาริ ปญฺจ ฉ สตฺต อฏฺฐ นว ทสาติ สีฆํ สีฆํ คเณตพฺพเมว ฯ คณนปฏิพทฺเธ หิ กมฺมฏฺฐาเน คณนพเลเนว จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ อริตฺตูปตฺถมฺภนวเสน จณฺฑโสเต นาวาฐปนมิว ฯ ตสฺเสวํ สีฆํ สีฆํ คณยโต กมฺมฏฺฐานํ นิรนฺตรปฺปวตฺตํ วิย หุตฺวา อุปฏฺฐาติ ฯ อถ นิรนฺตรํ ปวตฺตตีติ ญตฺวา อนฺโต จ พหิ จ วาตํ อปริคฺคเหตฺวา ปุริมนเยเนว เวคเวเคน คเณตพฺพํ ฯ อนฺโตปวิสนวาเตหิ สทฺธึ จิตฺตํ ปเวสยโต อพฺภนฺตรํ ๑- วาตพฺภาหตํ เมทปูริตํ วิย โหติ ฯ พหินิกฺขมนวาเตน สทฺธึ จิตฺตํ นีหรโต พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมเณ จิตฺตํ วิกฺขิปติ ฯ ผุฏฺโฐกาเส ปน สตึ ฐเปตฺวา ภาเวนฺตสฺเสว ภาวนา สมฺปชฺชติ ฯ เตน วุตฺตํ อนฺโต จ พหิ จ วาตํ อปริคฺคเหตฺวา ปุริมนเยเนว เวคเวเคน คเณตพฺพนฺติ ฯ กีวจิรํ ปเนตํ คเณตพฺพนฺติ ฯ ยาว วินา คณนาย อสฺสาสปฺปสฺสาสารมฺมเณ สติ สนฺติฏฺฐติ ฯ พหิวิสฏวิตกฺกวิจฺเฉทํ กตฺวา อสฺสาสปฺปสฺสาสารมฺมเณ สติสณฺฐปนตฺถํเยว หิ คณนาติ ฯ เอวํ คณนาย มนสิกตฺวา อนุพนฺธนาย มนสิกาตพฺพํ ฯ อนุพนฺธนา นาม คณนํ ปฏิสํหริตฺวา สติยา นิรนฺตรํ อสฺสาสปฺปสฺสาสานํ อนุคมนํ ฯ ตญฺจ โข น อาทิมชฺฌปริโยสานานุคมนวเสน ฯ พหินิกฺขมนวาตสฺส หิ นาภิ อาทิ หทยํ มชฺฌํ นาสิกา ปริโยสานํ ฯ อพฺภนฺตรํ ปวิสนวาตสฺส นาสิกคฺคํ อาทิ หทยํ มชฺฌํ นาภิ ปริโยสานํ ฯ ตญฺจสฺส อนุคจฺฉโต วิกฺเขปคตํ จิตฺตํ สารมฺภาย เจว โหติ อิญฺชนาย จ ฯ ยถาห ฯ อสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต อชฺฌตฺตํ วิกฺเขปคเตน จิตฺเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ @เชิงอรรถ: ๑. วิสุทฺธิมคฺเค ปน อพฺภนฺตเรติ ทิสฺสติ ฯ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จ ปสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต พหิทฺธา วิกฺเขปคเตน จิตฺเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จาติ ฯ ตสฺมา อนุพนฺธนาย มนสิกโรนฺเตน น อาทิมชฺฌปริโยสานวเสน มนสิกาตพฺพํ ฯ อปิจ โข ผุสนาวเสน จ ฐปนาวเสน จ มนสิกาตพฺพํ ฯ คณนานุพนฺธนวเสน วิย หิ ผุสนาฐปนาวเสน วิสุํ มนสิกาโร นตฺถิ ฯ ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเนเยว ปน คเณนฺโต คณนาย จ ผุสนาย จ มนสิกโรติ ฯ ตตฺเถว คณนํ ปฏิสํหริตฺวา เต สติยา อนุพนฺธนฺโต อปฺปนาวเสน จ จิตฺตํ ฐเปนฺโต อนุพนฺธนาย จ ผุสนาย จ ฐปนาย จ มนสิกโรตีติ วุจฺจติ ฯ สฺวายมตฺโถ อฏฺฐกถายํ วุตฺตปงฺคุลโทวาริโกปมาหิ ปฏิสมฺภิทายํ วุตฺตกกโจปมาย จ เวทิตพฺโพ ฯ ตตฺรายํ ปงฺคุโลปมา เสยฺยถาปิ ปงฺคุโล โทลาย กีฬตํ มาตาปุตฺตานํ โทลํ ขิปิตฺวา ตตฺเถว โทลตฺถมฺภมูเล นิสินฺโน กเมน อาคจฺฉนฺตสฺส จ คจฺฉนฺตสฺส จ โทลาผลกสฺส อุโภ โกฏิโย มชฺฌญฺจ ปสฺสติ น จ อุโภโกฏิมชฺฌานํ ทสฺสนตฺถํ พฺยาวโฏ โหติ เอวเมวายํ ภิกฺขุ สติวเสน อุปนิพนฺธนตฺถมฺภมูเล ฐเปตฺวา อสฺสาสปฺปสฺสาสโทลํ ขิปิตฺวา ตตฺเถว นิมิตฺเต สติยา นิสินฺโน กเมน อาคจฺฉนฺตานญฺจ คจฺฉนฺตานญฺจ ผุฏฺฐฏฺฐาเน อสฺสาสปฺปสฺสาสานํ อาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉนฺโต ตตฺถ จ จิตฺตํ ฐเปนฺโต ปสฺสติ น จ เตสํ ทสฺสนตฺถํ พฺยาวโฏ โหติ ฯ อยํ ปงฺคุโลปมา ฯ อยมฺปน โทวาริโกปมา เสยฺยถาปิ โทวาริโก นครสฺส อนฺโต จ พหิ จ ปุริเส โก ตฺวํ กุโต วา อาคโต กุหึ วา คจฺฉติ กึ วา เต หตฺเถติ น วีมํสติ น หิ ตสฺส เต ภารา ทฺวารปฺปตฺตํ ทฺวารปฺปตฺตํเยว ปน วีมํสติ เอวเมว อิมสฺส ภิกฺขุโน อนฺโต ปวิฏฺฐวาตา จ พหิ นิกฺขนฺตวาตา จ น ภารา โหนฺติ ทฺวารปฺปตฺตา ทฺวารปฺปตฺตาเยว ภาราติ ฯ อยํ โทวาริโกปมา ฯ กกโจปมา ปน อาทิโต ปภูติ เวทิตพฺพา ฯ วุตฺตํ เหตํ นิมิตฺตํ อสฺสาสปฺปสฺสาสา อนารมฺมณเมกจิตฺตสฺส อชานโต จ ตโย ธมฺเม ภาวนา นูปลพฺภติ ฯ นิมิตฺตํ อสฺสาสปฺปสฺสาสา อนารมฺมณเมกจิตฺตสฺส ชานโต จ ตโย ธมฺเม ภาวนา อุปลพฺภตีติ ฯ กถํ อิเม ตโย ธมฺมา เอกจิตฺตสฺส อารมฺมณํ น โหนฺติ ฯ น จีเม ตโย ธมฺมา อวิทิตา โหนฺติ น จ จิตฺตํ วิกฺเขปํ คจฺฉติ ปธานญฺจ ปญฺญายติ ปโยคญฺจ สาเธติ วิเสสมธิคจฺฉติ ฯ เสยฺยถาปิ รุกฺโข สเม ภูมิภาเค นิกฺขิตฺโต ตเมนํ ปุริโส กกเจน ฉินฺเทยฺย รุกฺเข ผุฏฺฐกกจทนฺตานํ วเสน ปุริสสฺส สติ อุปฏฺฐิตา โหติ น จ อาคเต วา คเต วา กกจทนฺเต มนสิกโรติ น จ อาคตา วา คตา วา กกจทนฺตา อวิทิตา โหนฺติ ปธานญฺจ ปญฺญายติ ปโยคญฺจ สาเธติ ฯ ยถาปิ รุกฺโข สเม ภูมิภาเค นิกฺขิตฺโต เอวํ อุปนิพนฺธนนิมิตฺตํ ฯ ยถา กกจทนฺตา เอวํ อสฺสาสปฺปสฺสาสา ฯ ยถา รุกฺเข ผุฏฺฐกกจทนฺตานํ วเสน ปุริสสฺส สติ อุปฏฺฐิตา โหติ น อาคเต วา คเต วา กกจทนฺเต มนสิกโรติ น อาคตา วา คตา วา กกจทนฺตา อวิทิตา โหนฺติ ปธานญฺจ ปญฺญายติ ปโยคญฺจ สาเธติ เอวเมว ภิกฺขุ นาสิกคฺเค วา มุขนิมิตฺเต วา สตึ อุปฏฺฐเปตฺวา นิสินฺโน โหติ น อาคเต วา คเต วา อสฺสาสปฺปสฺสาเส มนสิกโรติ น อาคตา วา คตา วา อสฺสาสปฺปสฺสาสา อวิทิตา โหนฺติ ปธานญฺจ ปญฺญายติ ปโยคญฺจ สาเธติ วิเสสมธิคจฺฉติ ฯ ปธานนฺติ กตมํ ปธานํ อารทฺธวิริยสฺส กาโยปิ จิตฺตมฺปิ กมฺมนิยํ โหติ อิทํ ปธานํ ฯ กตโม ปโยโค อารทฺธวิริยสฺส อุปกฺกิเลสา ปหียนฺติ วิตกฺกา วูปสมนฺติ อยํ ปโยโค ฯ กตโม วิเสโส อารทฺธวิริยสฺส สํโยชนา ปหียนฺติ อนุสยา พฺยนฺตี โหนฺติ อยํ วิเสโส ฯ เอวํ อิเม ตโย ธมฺมา เอกจิตฺตสฺส อารมฺมณํ น โหนฺติ น จีเม ตโย ธมฺมา อวิทิตา โหนฺติ น จ จิตฺตํ วิกฺเขปํ คจฺฉติ ปธานญฺจ ปญฺญายติ ปโยคญฺจ สาเธติ วิเสสมธิคจฺฉติ ฯ อานาปานสฺสตี ยสฺส ปริปุณฺณา สุภาวิตา อนุปุพฺพมฺปริจิตา ยถา พุทฺเธน เทสิตา โสมํ โลกํ ปภาเสติ อพฺภามุตฺโตว จนฺทิมาติ ฯ อยํ กกโจปมา ฯ อิธ ปนสฺส อาคตาคตวเสน อมนสิการมตฺตเมว ปโยชนนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ อิทํ กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรโต กสฺสจิ น จิเรเนว นิมิตฺตญฺจ อุปฺปชฺชติ อวเสสชฺฌานงฺคปฏิมณฺฑิตา อปฺปนา สงฺขาตา ฐปนา จ สมฺปชฺชติ ฯ กสฺสจิ ปน คณนาวเสเนว มนสิการกาลโต ปภูติ ยถา สารทฺธกายสฺส มญฺเจ วา ปีเฐ วา นิสีทโต มญฺจปีฐํ โอนมติ วิกุฏฺฏติ ปจฺจตฺถรณํ วลึ คณฺหาติ อสารทฺธกายสฺส ปน นิสีทโต เนว มญฺจปีฐํ โอนมติ น วิกุฏฺฏติ น ปจฺจตฺถรณํ วลึ คณฺหาติ ตูลปิจุปูริตํ วิย มญฺจปีฐํ โหติ กสฺมา ยสฺมา อสารทฺธกาโย ลหุโก โหติ เอวเมว คณนาวเสน มนสิการกาลโต ปภูติ อนุกฺกมโต โอฬาริกอสฺสาสปฺปสฺสาสนิโรธวเสน กายทรเถ วูปสนฺเต กาโยปิ จิตฺตมฺปิ ลหุกํ โหติ สรีรํ อากาเส ลงฺฆนาการปฺปตฺตํ วิย โหติ ตสฺส โอฬาริเก อสฺสาสปฺปสฺสาเส นิรุทฺเธ สุขุมสฺสาสปฺปสฺสาสนิมิตฺตารมฺมณํ จิตฺตํ ปวตฺตติ ตสฺมิมฺปิ นิรุทฺเธ อปราปรํ ตโต สุขุมตรสุขุมตรนิมิตฺตารมฺมณํ ปวตฺตติเยว ฯ กถํ ฯ ยถา ปุริโส มหติยา โลหสลากาย กํสตาลํ อาโกฏฺเฏยฺย เอกปฺปหาเรน มหาสทฺโท อุปฺปชฺเชยฺย ตสฺส โอฬาริกสทฺทารมฺมณํ จิตฺตํ ปวตฺเตยฺย นิรุทฺเธ โอฬาริเก สทฺเท อถ ปจฺฉา สุขุมสทฺทนิมิตฺตารมฺมณํ ตสฺมิมฺปิ นิรุทฺเธ อปราปรํ ตโต สุขุมตรสุขุมตรสทฺทนิมิตฺตารมฺมณํ ปวตฺตเตว เอวนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ เสยฺยถาปิ กํเส อาโกฏฺฏิเตติ ฯ วิตฺถาโร ฯ ยถา หิ อญฺญานิ กมฺมฏฺฐานานิ อุปรูปริ วิภตานิ โหนฺติ น ตถา อิทํ ฯ อิทมฺปน อุปรูปริ ภาเวนฺตสฺส ภาเวนฺตสฺส สุขุมตํ คจฺฉติ อุปฏฺฐานมฺปิ น อุปคจฺฉติ ฯ เอวํ อนุปฏฺฐหนฺเต ปน ตสฺมึ น เตน ภิกฺขุนา อุฏฺฐายาสนา จมฺมขณฺฑํ ปปฺโผเฏตฺวา คนฺตพฺพํ ฯ กึ กาตพฺพํ อาจริยํ ปุจฺฉิสฺสามีติ วา นฏฺฐํ ทานิ เม กมฺมฏฺฐานนฺติ วา น วุฏฺฐาตพฺพํ ฯ อิริยาปถํ วิโกเปตฺวา คจฺฉโต หิ กมฺมฏฺฐานํ นวํ นวเมว โหติ ตสฺมา ยถานิสินฺเนเนว เทสโต อาหริตพฺพํ ฯ ตตฺรายํ อาหรณูปาโย ฯ เตน หิ ภิกฺขุนา กมฺมฏฺฐานสฺส อนุปฏฺฐหนภาวํ ญตฺวา อิติ ปฏิสญฺจิกฺขิตพฺพํ อิเม อสฺสาสปฺปสฺสาสา นาม กตฺถ อตฺถิ กตฺถ นตฺถิ กสฺส วา อตฺถิ กสฺส วา นตฺถีติ อเถวํ ปฏิสญฺจิกฺขโต อิเม อนฺโตมาตุกุจฺฉิยํ นตฺถิ อุทเก นิมุคฺคานํ นตฺถิ ตถา อสญฺญิภูตานํ มตานํ จตุตฺถชฺฌานสมาปนฺนานํ รูปารูปภวสมงฺคีนํ นิโรธสมาปนฺนานนฺติ ญตฺวา เอวํ อตฺตนาว อตฺตา ปฏิโจเทตพฺโพ นนุ ตฺวํ ปณฺฑิต เนว มาตุกุจฺฉิคโต น อุทเก นิมุคฺโค น อสญฺญิภูโต น มโต น จตุตฺถชฺฌานสมาปนฺโน น รูปารูปภวสมงฺคี น นิโรธสมาปนฺโน อตฺถิเยว เต อสฺสาสปฺปสฺสาสา มนฺทปญฺญตาย ปน ปริคฺคเหตุํ น สกฺโกสีติ ฯ อถาเนน ปกติผุฏฺฐวเสเนว จิตฺตํ ฐเปตฺวา มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพ ฯ อิเม หิ ทีฆนาสิกสฺส นาสาปุฏํ ฆฏฺเฏนฺตา ปวตฺตนฺติ รสฺสนาสิกสฺส อุตฺตโรฏฺฐํ ฯ ตสฺมาเนน อิมํ นาม ฐานํ ฆฏฺเฏนฺตีติ นิมิตฺตํ ฐเปตพฺพํ ฯ อิมเมว หิ อตฺถวสํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ ภควตา นาหํ ภิกฺขเว มุฏฺฐสฺสติสฺส อสมฺปชานสฺส อานาปานสฺสติภาวนํ วทามีติ ฯ กิญฺจาปิ หิ ยงฺกิญฺจิ กมฺมฏฺฐานํ สตสฺส สมฺปชานสฺเสว สมฺปชฺชติ อิโต อญฺญํ ปน มนสิกโรนฺตสฺส ปากฏํ โหติ ฯ อิทํ ปน อานาปานสฺสติกมฺมฏฺฐานํ ครุกํ ครุกภาวนํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธปุตฺตานํ มหาปุริสานํเยว มนสิการภูมิภูตํ น เจว อิตฺตรํ น อิตฺตรสตฺตสมาเสวิตํ ยถา ยถา มนสิกริยติ ตถา ตถา สนฺตญฺเจว โหติ สุขุมญฺจ ตสฺมา เอตฺถ พลวตี สติ จ ปญฺญา จ อิจฺฉิตพฺพา ฯ ยถา หิ มฏฺฐสาฏกสฺส ตุนฺนกรณกาเล สูจิปิ สุขุมา อิจฺฉิตพฺพา สูจิปาสเวธนมฺปิ ตโต สุขุมตรํ เอวเมว มฏฺฐสาฏกสทิสสฺส อิมสฺส กมฺมฏฺฐานสฺส ภาวนากาเล สูจิปฏิภาคา สติปิ สูจิปาสเวธนปฏิภาคา ตํ สมฺปยุตฺตา ปญฺญาปิ พลวตี อิจฺฉิตพฺพา ฯ ตาหิ จปน สติปญฺญาหิ สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา น เต อสฺสาสปฺปสฺสาสา อญฺญตฺร ปกติผุฏฺโฐกาสา ปริเยสิตพฺพา ฯ ยถา ปน กสโก กสิตฺวา พลิวทฺเท มุญฺจิตฺวา โคจราภิมุเข กตฺวา ฉายาย นิสินฺโน วิสเมยฺย อถสฺส เต พลิวทฺทา เวเคน อฏวึ ปวิเสยฺยุํ ฯ โย โหติ เฉโก กสโก โส ปุน เต คเหตฺวา โยเชตุกาโม น เตสํ อนุปทํ คนฺตฺวา อฏวึ อาหิณฺฑติ อถโข รสฺมิญฺจ ปโฏทญฺจ คเหตฺวา อุชุกเมว เตสํ นิปาตติฏฺฐํ คนฺตฺวา นิสีทติ วา นิปชฺชติ วา ฯ อถ เต โคเณ ทิวสภาคํ จริตฺวา อุทปานติฏฺฐํ โอตริตฺวา นหาตฺวา จ ปิวิตฺวา จ ปจฺจุตฺตริตฺวา ฐิเต ทิสฺวา รสฺมิยา พนฺธิตฺวา ปโฏเทน วิชฺฌนฺโต อาเนตฺวา โยเชตฺวา ปุน กมฺมํ กโรติ ฯ เอวเมว เตน ภิกฺขุนา น เต อญฺญตฺร ปกติผุฏฺโฐกาสา ปริเยสิตพฺพา ฯ สติรสฺมึ ปน ปญฺญาปโฏทญฺจ คเหตฺวา ปกติผุฏฺโฐกาเส จิตฺตํ ฐเปตฺวา มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพ ฯ เอวํ หิสฺส มนสิกโรโต น จิรสฺเสว เต อุปฏฺฐหนฺติ นิปาตติฏฺเฐ วิย โคณา ฯ ตโต เตน สติรสฺมิยา พนฺธิตฺวา ตสฺมึเยว ฐาเน โยเชตฺวา ปญฺญาปโฏเทน วิชฺฌนฺเตน ปุน กมฺมฏฺฐานํ อนุยุญฺชิตพฺพํ ฯ ตสฺเสวมนุยุญฺชโต น จิรสฺเสว นิมิตฺตํ อุปฏฺฐาติ ฯ ตํ ปเนตํ น สพฺเพสํ เอกสทิสํ โหติ ฯ อปิจ โข กสฺสจิ สุขสมฺผสฺสํ อุปฺปาทยมาโน ตูลปิจุ วิย กปฺปาตปิจุ วิย วาตธารา วิย จ อุปฏฺฐาตีติ เอกจฺเจ อาหุ ฯ อยํ ปน อฏฺฐกถาวินิจฺฉโย ฯ อิทํ หิ กสฺสจิ ตารกรูปํ วิย มณิคุฬิกา วิย มุตฺตาคุฬิกา วิย จ กสฺสจิ ขรสมฺผสฺสํ หุตฺวา กปฺปาสฏฺฐิ วิย สารทารุสูจิ วิย จ กสฺสจิ ทีฆปามงฺคสุตฺตํ วิย กุสุมทามํ วิย ธูมสิขา วิย จ กสฺสจิ วิตฺถตมกฺกฏกสุตฺตํ วิย พลาหกปฏลํ วิย ปทุมปุปฺผํ วิย รถจกฺกํ วิย จนฺทมณฺฑลํ วิย สุริยมณฺฑลํ วิย จ อุปฏฺฐาติ ฯ ตญฺจ ปเนตํ ยถา สมฺพหุเลสุ ภิกฺขูสุ สุตฺตนฺตํ สชฺฌายิตฺวา นิสินฺเนสุ เอเกน ภิกฺขุนา ตุมฺหากํ กีทิสํ หุตฺวา อิทํ สุตฺตํ อุปฏฺฐาตีติ วุตฺเต เอโก มยฺหํ มหตี ปพฺพเตยฺยา นที วิย หุตฺวา อุปฏฺฐาตีติ อาห ฯ อปโร มยฺหํ เอกวนราชิ วิย อญฺโญ มยฺหํ สีตจฺฉาโย สาขาสมฺปนฺโน ผลภารภริตรุกฺโข วิยาติ ฯ เตสํ หิ เอกเมว สุตฺตํ สญฺญานานตาย นานโต อุปฏฺฐาสิ ฯ เอวํ เอกเมว กมฺมฏฺฐานํ สญฺญานานตาย นานโต อุปฏฺฐาสิ ฯ สญฺญาชํ หิ เอตํ สญฺญานิทานํ สญฺญาปภวํ ตสฺมา สญฺญานานตาย นานโต อุปฏฺฐาตีติ เวทิตพฺพํ ฯ เอตฺถ จ อญฺญเมว อสฺสาสารมฺมณํ จิตฺตํ อญฺญํ ปสฺสาสารมฺมณํ อญฺญํ นิมิตฺตารมฺมณํ ฯ ยสฺส หิ อิเม ตโย ธมฺมา นตฺถิ ตสฺส กมฺมฏฺฐานํ เนว อปฺปนํ น อุปจารํ ปาปุณาติ ฯ ยสฺส ปนีเม ตโย ธมฺมา อตฺถิ ตสฺเสว กมฺมฏฺฐานํ อปฺปนญฺจ อุปจารญฺจ ปาปุณาติ ฯ วุตฺตํ เหตํ นิมิตฺตํ อสฺสาสปฺปสฺสาสา ๑- อนารมฺมณเมกจิตฺตสฺส อชานโต จ ตโย ธมฺเม ภาวนา นูปลพฺภติ ฯ นิมิตฺตํ อสฺสาสปฺปสฺสาสา ๑- อนารมฺมณเมกจิตฺตสฺส ชานโต จ ตโย ธมฺเม ภาวนา อุปลพฺภตีติ ฯ เอวํ อุปฏฺฐิเต ปน นิมิตฺเต เตน ภิกฺขุนา อาจริยสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อาโรเจตพฺพํ มยฺหํ ภนฺเต เอวรูปนฺนาม อุปฏฺฐาตีติ ฯ อาจริเยน ปน เอตํ นิมิตฺตนฺติ วา น วา นิมิตฺตนฺติ น วตฺตพฺพํ ฯ เอวํ โหติ อาวุโสติ วตฺวา ปุนปฺปุนํ มนสิกโรหีติ วตฺตพฺโพ ฯ นิมิตฺตนฺติ หิ วุตฺเต โวสานํ อาปชฺเชยฺย น นิมิตฺตนฺติ วุตฺเต นิราโส วิสีเทยฺย ตสฺมา ตทุภยมฺปิ อวตฺวา มนสิกาเรเยว นิโยเชตพฺโพติ เอวนฺตาว ทีฆภาณกา ฯ @เชิงอรรถ: ๑. วิสุทฺ. ๒/๗๑ อสฺสาสปสฺสาสา ฯ เอวมุปริปิ ฯ มชฺฌิมภาณกา ปนาหุ นิมิตฺตมิทํ อาวุโส กมฺมฏฺฐานํ ปุนปฺปุนํ มนสิกโรหิ สปฺปุริสาติ วตฺตพฺโพติ ฯ อถาเนน นิมิตฺเตเยว จิตฺตํ ฐเปตพฺพํ ฯ เอวมสฺสายํ อิโต ปภูติ ฐปนาวเสน ภาวนา โหติ ฯ วุตฺตํ เหตํ โปราเณหิ นิมิตฺเต ฐปยํ จิตฺตํ นานาการํ วิภาวยํ ธีโร อสฺสาสปฺปสฺสาเส สกํ จิตฺตํ นิพนฺธตีติ ฯ ตสฺเสวํ นิมิตฺตูปฏฺฐานโต ปภูติ นีวรณานิ วิกฺขมฺภิตาเนว โหนฺติ กิเลสา สนฺนิสินฺนาว สติ อุปฏฺฐิตาเยว จิตฺตํ สมาหิตเมว ฯ อิทํ หิ ทฺวีหากาเรหิ จิตฺตํ สมาหิตนฺนาม โหติ อุปจารภูมิยํ วา นีวรณปฺปหาเนน ปฏิลาภภูมิยํ วา องฺคปาตุภาเวน ฯ ตตฺถ อุปจารภูมีติ อุปจารสมาธิ ฯ ปฏิลาภภูมีติ อปฺปนาสมาธิ ฯ เตสํ กึ นานากรณํ ฯ อุปจารสมาธิ กุสลวีถิยํ ชวิตฺวา ภวงฺคํ โอตรติ ฯ อปฺปนาสมาธิ ทิวสภาเค อปฺเปตฺวา นิสินฺนสฺส ทิวสภาคมฺปิ กุสลวีถิยํ ชวติ ภวงฺคํ น โอตรติ ฯ อิเมสุ ทฺวีสุ สมาธีสุ นิมิตฺตปาตุภาเวน อุปจารสมาธินา สมาหิตํ จิตฺตํ โหติ ฯ อถาเนน ตํ นิมิตฺตํ เนว วณฺณโต มนสิกาตพฺพํ น ลกฺขณโต ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ ฯ อปิจ โข ขตฺติยมเหสิยา จกฺกวตฺติคพฺโภวิย กสเกน สาลิยวคพฺโภ วิย จ อปฺปมตฺเตน รกฺขิตพฺพํ ฯ รกฺขิตํ หิสฺส ผลทํ โหติ ฯ นิมิตฺตํ รกฺขโต ลทฺธํ ปริหานิ น วิชฺชติ อารกฺขมฺหิ อสนฺตมฺหิ ลทฺธํ ลทฺธํ วินสฺสตีติ ฯ ตตฺรายํ รกฺขณุปาโย ฯ เตน ภิกฺขุนา อาวาโส โคจโร ภสฺสํ ปุคฺคโล โภชนํ อุตุ อิริยาปโถติ อิมานิ สตฺต อสปฺปายานิ วชฺเชตฺวา ตาเนว สตฺต สปฺปายานิ เสวนฺเตน ปุนปฺปุนํ ตํ นิมิตฺตํ มนสิกาตพฺพํ ฯ เอวํ สปฺปายเสวเนน นิมิตฺตํ ถิรํ กตฺวา วุฑฺฒึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ คมยิตฺวา วตฺถุวิสทกิริยา อินฺทฺริยสมตฺต- ปฏิปาทนตา นิมิตฺตกุสลตา ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ นิคฺคเหตพฺพํ ตสฺมึ สมเย จิตฺตํ นิคฺคณฺหนา ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ ปคฺคเหตพฺพํ ตสฺมึ สมเย จิตฺตปฺปคฺคณฺหนา ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ สมฺปหํเสตพฺพํ ตสฺมึ สมเย จิตฺตสมฺปหํสนา ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตพฺพํ ตสฺมึ สมเย จิตฺตอชฺฌุเปกฺขนา อสมาหิตปุคฺคลปริวชฺชนา สมาหิตปุคฺคลเสวนา ตทธิมุตฺตตาติ อิมานิ ทส อปฺปนาโกสลฺลานิ อวิชหนฺเตน โยโค กรณีโย ฯ ตสฺเสวมนุยุญฺชนฺตสฺส วิหรโต อิทานิ อปฺปนา อุปฺปชฺชิสฺสตีติ ภวงฺคํ วิจฺฉินฺทิตฺวา นิมิตฺตารมฺมณํ มโนทฺวาราวชฺชนํ อุปฺปชฺชติ ฯ ตสฺมิญฺจ นิรุทฺเธ ตเทวารมฺมณํ คเหตฺวา จตฺตาริ ปญฺจ วา ชวนานิ ชวนฺติ เยสํ ปฐมํ ปริกมฺมํ ทุติยํ อุปจารํ ตติยํ อนุโลมํ จตุตฺถํ โคตฺรภู ปญฺจมํ อปฺปนาจิตฺตํ ปฐมํ วา ปริกมฺมญฺเจว อุปจารญฺจ ทุติยํ อนุโลมํ ตติยํ โคตฺรภู จตุตฺถํ อปฺปนาจิตฺตนฺติ วุจฺจติ ฯ จตุตฺถเมว หิ ปญฺจมํ วา อปฺเปติ น ฉฏฺฐํ สตฺตมํ วา อาสนฺนภวงฺคปาตตฺตา ฯ อาภิธมฺมิกโคทตฺตตฺเถโร ปนาห อาเสวนปจฺจเยน กุสลา ธมฺมา พลวนฺโต โหนฺติ ตสฺมา ฉฏฺฐํ สตฺตมํ วา อปฺเปตีติ ฯ ตํ อฏฺฐกถาสุ ปฏิกฺขิตฺตํ ฯ ตตฺถ ปุพฺพภาคจิตฺตานิ กามาวจรานิ อปฺปนาจิตฺตํ ปน รูปาวจรํ ฯ เอวมเนน ปญฺจงฺควิปฺปหีนํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ ติวิธกลฺยาณํ ปฐมชฺฌานมธิคตํ โหติ ฯ โส ตสฺมึเยว อารมฺมเณ วิตกฺกาทโย วูปสเมตฺวา ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานานิ ปาปุณาติ ฯ เอตฺตาวตา จ ฐปนวเสน ภาวนาย ปริโยสานปฺปตฺโต โหติ ฯ อยเมตฺถ สงฺเขปกถา ฯ วิตฺถารํ ปน อิจฺฉนฺเตน วิสุทฺธิมคฺคโต คเหตพฺพํ ฯ เอวํ ปตฺตจตุตฺถชฺฌาโน ปเนตฺถ ภิกฺขุ สลฺลกฺขณาวิวฏฺฏนาวเสน กมฺมฏฺฐานํ วฑฺเฒตฺวา ปาริสุทฺธึ ปตฺตุกาโม ตเทว ฌานํ อาวชฺชนสมาปชฺชนาธิฏฺฐานวุฏฺฐานปจฺจเวกฺขณสงฺขาเตหิ ปญฺจหากาเรหิ วสิปฺปตฺตํ ปคุณํ กตฺวา อรูปปุพฺพงฺคมํ วา รูปํ รูปปุพฺพงฺคมํ วา อรูปนฺติ รูปารูปํ ปริคฺคเหตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปติ ฯ กถํ ฯ โส หิ ฌานา วุฏฺฐหิตฺวา ฌานงฺคานิ ปริคฺคเหตฺวา เตสํ นิสฺสยํ หทยวตฺถุํ ตนฺนิสฺสยานิ จ ภูตานิ เตสญฺจ นิสฺสยํ สกลมฺปิ กรชกายํ ปสฺสติ ฯ ตโต ฌานงฺคานิ อรูปํ วตฺถาทีนิ รูปนฺติ รูปารูปํ ววฏฺฐเปติ ฯ อถวา สมาปตฺติโต วุฏฺฐหิตฺวา เกสาทีสุ โกฏฺฐาเสสุ ปฐวีธาตุอาทิวเสน จตฺตาริ ภูตานิ ตนฺนิสฺสิตรูปานิ จ ปริคฺคเหตฺวา ยถาปริคฺคหิตรูปารมฺมณํ ยถาปริคฺคหิตรูปวตฺถุทฺวารารมฺมณํ วา สสมฺปยุตฺตธมฺมํ วิญฺญาณํ ปสฺสติ ฯ ตโต ภูตาทีนิ รูปํ สมฺปยุตฺตธมฺมํ วิญฺญาณมรูปนฺติ ววฏฺฐเปติ ฯ อถวา สมาปตฺติโต วุฏฺฐหิตฺวา อสฺสาสปฺปสฺสาสานํ สมุทโย กรชกาโย จ จิตฺตญฺจาติ ปสฺสติ ฯ ยถา หิ กมฺมารคคฺคริยา ธมมานาย ภสฺตญฺจ ปุริสสฺส จ ตชฺชํ วายามํ ปฏิจฺจ วาโต สญฺจรติ เอวเมว กายญฺจ จิตฺตญฺจ ปฏิจฺจ อสฺสาสปฺปสฺสาสาติ ฯ ตโต อสฺสาสปฺปสฺสาเส จ กายญฺจ รูปํ จิตฺตญฺจ ตํ สมฺปยุตฺตธมฺเม จ อรูปนฺติ ววฏฺฐเปติ ฯ เอวํ นามรูปํ ววฏฺฐเปตฺวา ตสฺส ปจฺจยํ ปริเยสติ ฯ ปริเยสนฺโต จ ตํ ทิสฺวา ตีสุปิ อทฺธาสุ นามรูปสฺส ปวตฺตึ อารพฺภ กงฺขํ วิตรติ ฯ วิติณฺณกงฺโข กลาปสมฺมสนวเสน ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา อุทยพฺพยานุปสฺสนาย ปุพฺพภาเค อุปฺปนฺเน โอภาสาทโย ทสวิปสฺสนูปกฺกิเลเส ปหาย อุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ ปฏิปทาญาณํ มคฺโคติ ววฏฺฐเปตฺวา อุทยํ ปหาย ภงฺคานุปสฺสนํ ปตฺวา นิรนฺตรํ ภงฺคานุปสฺสเนน ภยโต อุปฏฺฐิเตสุ สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทนฺโต วิรชฺชนฺโต วิมุจฺจนฺโต ยถากฺกมํ จตฺตาโร อริยมคฺเค ปาปุณิตฺวา อรหตฺตผเล ปติฏฺฐาย เอกูนวีสติเภทสฺส ปจฺจเวกฺขณญฺญาณสฺส ปริยนฺตปฺปตฺโต สเทวกสฺส โลกสฺส อคฺคทกฺขิเณยฺโย โหติ ฯ เอตฺตาวตา จสฺส คณนํ อาทึ กตฺวา ปฏิปสฺสนาปริโยสานา อานาปานสฺสติสมาธิภาวนา สมตฺตา โหตีติ ฯ อยํ สพฺพาการโต ปฐมจตุกฺกวณฺณนา ฯ อิตเรสุ ปน ตีสุ จตุกฺเกสุ ยสฺมา วิสุํ กมฺมฏฺฐานภาวนานโย นาม นตฺถิ ตสฺมา อนุปทวณฺณนานเยเนว เตสํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ ปีติปฏิสํเวทีติ ปีตึ ปฏิสํวิทิตํ กโรนฺโต ปากฏํ กโรนฺโต อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ ฯ ตตฺถ ทฺวีหากาเรหิ ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ อารมฺมณโต จ อสมฺโมหโต จ ฯ กถํ อารมฺมณโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ ฯ สปฺปีติเก เทฺว ฌาเน สมาปชฺชติ ตสฺส สมาปตฺติกฺขเณ ฌานปฏิลาเภน อารมฺมณโต ปีติ ปฏิสํเวทิตา โหติ อารมฺมณสฺส ปฏิสํวิทิตตฺตา ฯ กถํ อสมฺโมหโต ฯ สปฺปีติเก เทฺว ฌาเน สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ฌานสมฺปยุตฺตกปีตึ ขยโต วยโต สมฺมสติ ตสฺส วิปสฺสนากฺขเณ ลกฺขณปฏิเวเธน อสมฺโมหโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ ฯ วุตฺตญฺเจตํ ปฏิสมฺภิทายํ ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติ ตาย สติยา เตน ญาเณน สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ ทีฆํ ปสฺสาสวเสน รสฺสํ อสฺสาสวเสน รสฺสํ ปสฺสาสวเสน สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสาสปฺปสฺสาสวเสน ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสาสปฺปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติ ตาย สติยา เตน ญาเณน สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ อาวชฺชยโต สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ ชานโต ปสฺสโต ปจฺจเวกฺขโต จิตฺตํ อธิฏฺฐหโต สทฺธาย อธิมุจฺจโต วิริยํ ปคฺคณฺหโต สตึ อุปฏฺฐาปยโต จิตฺตํ สมาทหโต ปญฺญาย ปชานโต อภิญฺเญยฺยํ ปริญฺเญยฺยํ ปหาตพฺพํ ภาเวตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรโต สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ เอวํ สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตีติ ฯ เอเตเนว นเยน อวเสสปทานิปิ อตฺถโต เวทิตพฺพานิ ฯ อิทํ ปเนตฺถ วิเสสมตฺตํ ฯ ติณฺณํ ฌานานํ วเสน สุขปฏิสํเวทิตา จตุนฺนมฺปิ วเสน จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวทิตา เวทิตพฺพา ฯ จิตฺตสงฺขาโรติ เวทนาทโย เทฺว ขนฺธา ฯ สุขปฏิสํเวทิปเท เจตฺถ วิปสฺสนาภูมิทสฺสนตฺถํ สุขนฺติ เทฺว สุขานิ กายิกญฺจ สุขํ เจตสิกญฺจาติ ปฏิสมภิทายํ วุตฺตํ ฯ ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารนฺติ โอฬาริกํ โอฬาริกํ จิตฺตสงฺขารํ ปสฺสมฺเภนฺโต นิโรเธนฺโตติ อตฺโถ ฯ โส วิตฺถารโต กายสงฺขาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ ฯ อปิเจตฺถ ปีติปเท ปีติสีเสน เวทนา วุตฺตา สุขปฏิสํเวทิปเท สรูเปเนว เวทนา ทฺวีสุ จิตฺตสงฺขารปเทสุ สญฺญา จ เวทนา จ เจตสิกา เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขาราติ วจนโต สญฺญาสมฺปยุตฺตา เวทนาติ ฯ เอวํ เวทนานุปสฺสนานเยน อิทํ จตุกฺกํ ภาสิตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ ตติยจตุกฺเกปิ จตุนฺนํ ฌานานํ วเสน จิตฺตปฏิสํเวทิตา เวทิตพฺพา ฯ อภิปฺปโมทยํ จิตฺตนฺติ จิตฺตํ โมเทนฺโต หาเสนฺโต ปหาเสนฺโต อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ ฯ ตตฺถ ทฺวีหากาเรหิ อภิปฺปโมโท โหติ สมาธิวเสน วิปสฺสนาวเสน จ ฯ กถํ สมาธิวเสน ฯ สปฺปีติเก เทฺว ฌาเน สมาปชฺชติ ฯ โส สมาปตฺติกฺขเณ สมฺปยุตฺตาย ปีติยา จิตฺตํ อาโมเทติ ปโมเทติ ฯ กถํ วิปสฺสนาวเสน ฯ สปฺปีติเก เทฺว ฌาเน สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ฌานสมฺปยุตฺตํ ปีตึ ขยโต วยโต สมฺมสติ ฯ เอวํ วิปสฺสนากฺขเณ ฌานสมฺปยุตฺตึ ปีตึ อารมฺมณํ กตฺวา จิตฺตํ อาโมเทติ ปโมเทติ ฯ เอวํ ปฏิปนฺโน อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตีติ วุจฺจติ ฯ สมาทหํ จิตฺตนฺติ ปฐมชฺฌานาทิวเสน อารมฺมเณ จิตฺตํ สมํ อาทหนฺโต สมํ ฐเปนฺโต ฯ ตานิ วา ปน ฌานานิ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ฌานสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ ขยโต วยโต สมฺมสโต วิปสฺสนากฺขเณ ลกฺขณปฏิเวเธน อุปฺปชฺชติ ขณิกจิตฺเตกคฺคตา เอวํ อุปฺปนฺนาย ขณิกจิตฺเตกคฺคตาย วเสนปิ อารมฺมเณ จิตฺตํ สมํ อาทหนฺโต สมํ ฐเปนฺโต สมาทหํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตีติ วุจฺจติ ฯ วิโมจยํ จิตฺตนฺติ ปฐมชฺฌาเนน นีวรเณหิ จิตฺตํ โมเจนฺโต วิโมเจนฺโต ทุติเยน วิตกฺกวิจาเรหิ ตติเยน ปีติยา จตุตฺเถน สุขทุกฺเขหิ จิตฺตํ โมเจนฺโต วิโมเจนฺโต ฯ ตานิ วา ปน ฌานานิ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ฌานสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ ขยโต วยโต สมฺมสติ โส วิปสฺสนากฺขเณ อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺญาโต จิตฺตํ โมเจนฺโต วิโมเจนฺโต ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสญฺญาโต อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสญฺญาโต นิพฺพิทานุปสฺสนาย นนฺทิโต วิราคานุปสฺสนาย ราคโต นิโรธานุปสฺสนาย สมุทยโต ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทานโต จิตฺตํ โมเจนฺโต วิโมเจนฺโต อสฺสสติ เจว ปสฺสสติ จ ฯ เตน วุตฺตํ วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตีติ ฯ เอวํ จิตฺตานุปสฺสนาย วเสน อิทํ จตุกฺกํ ภาสิตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ จตุตฺถจตุกฺเก ปน อนิจฺจานุปสฺสีติ เอตฺถ ตาว อนิจฺจํ เวทิตพฺพํ อนิจฺจตา เวทิตพฺพา อนิจฺจานุปสฺสนา เวทิตพฺพา อนิจฺจานุปสฺสี เวทิตพฺโพ ฯ ตตฺถ อนิจฺจนฺติ ปญฺจกฺขนฺธา ฯ กสฺมา ฯ อุปฺปาทวยญฺญถตฺตภาวา ฯ อนิจฺจตาติ เตสํเยว อุปฺปาทวยญฺญถตฺตํ หุตฺวา อภาโว วา นิพฺพตฺตานํ เตเนวากาเรน อฏฺฐตฺวา ขณภงฺเคน เภโทติ อตฺโถ ฯ อนิจฺจานุปสฺสนาติ ตสฺสา อนิจฺจตาย วเสน รูปาทีสุ อนิจฺจนฺติ อนุปสฺสนา ฯ อนิจฺจานุปสฺสีติ ตาย อนุปสฺสนาย สมนฺนาคโต ฯ ตสฺมา เอวํภูโต อสฺสสนฺโต ปสฺสสนฺโต จ อิธ อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตีติ เวทิตพฺโพ ฯ วิราคานุปสฺสีติ เอตฺถ ปน เทฺว วิราคา ขยวิราโค จ อจฺจนฺตวิราโค จ ฯ ตตฺถ ขยวิราโคติ สงฺขารานํ ขณภงฺโค ฯ อจฺจนฺตวิราโคติ นิพฺพานํ ฯ วิราคานุปสฺสนาติ ตทุภยทสฺสนวเสน ปวตฺตา วิปสฺสนา จ มคฺโค จ ฯ ตาย ทุวิธายปิ อนุปสฺสนาย สมนฺนาคโต หุตฺวา อสฺสสนฺโต จ ปสฺสสนฺโต จ วิราคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตีติ เวทิตพฺโพ ฯ นิโรธานุปสฺสิปเทปิ เอเสว นโย ฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสีติ เอตฺถาปิ เทฺว ปฏินิสฺสคฺคา ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค จ ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค จ ฯ ปฏินิสฺสคฺโคเยว อนุปสฺสนา ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ฯ วิปสฺสนามคฺคานํ เอตํ อธิวจนํ ฯ วิปสฺสนา หิ ตทงฺควเสน สทฺธึ ขนฺธาภิสงฺขาเรหิ กิเลเส ปริจฺจชติ สงฺขตโทสทสฺสเนน จ ตพฺพีปริเต นิพฺพาเน ตนฺนินฺนตาย ปกฺขนฺทตีติ ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค เจว ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค จาติ วุจฺจติ ฯ มคฺโค สมุจฺเฉทวเสน สทฺธึ ขนฺธาภิสงฺขาเรหิ กิเลเส ปริจฺจชติ อารมฺมณกรเณน จ นิพฺพาเน ปกฺขนฺทตีติ ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค เจว ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค จาติ วุจฺจติ ฯ อุภยมฺปิ ปน ปุริมปุริมญฺญาณานํ อนุปสฺสนโต อนุปสฺสนาติ วุจฺจติ ฯ ตาย ทุวิธาย ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย สมนฺนาคโต หุตฺวา อสฺสสนฺโต จ ปสฺสสนฺโต จ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตีติ เวทิตพฺโพ ฯ เอวํ ภาวิโตติ เอวํ โสฬสหิ อากาเรหิ ภาวิโต ฯ เสสํ วุตฺตนยเมว ฯ อานาปานสฺสติสมาธิกถา นิฏฺฐิตา ฯ {๑๖๗} อถโข ภควาติอาทิมฺหิ ปน อยํ สงฺเขปตฺโถ ฯ เอวํ ภควา อานาปานสฺสติสมาธิกถาย ภิกฺขู สมสฺสาเสตฺวา อถ ยนฺตํ ตติยปาราชิกปฺปญฺญตฺติยา นิทานญฺเจว ปกรณญฺจ อุปฺปนฺนํ ภิกฺขูนํ อญฺญมญฺญํ ชีวิตา โวโรปนํ เอตสฺมึ นิทาเน เอตสฺมึ ปกรเณ ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา ปฏิปุจฺฉิตฺวา วิครหิตฺวา จ ยสฺมา ตตฺถ อตฺตนา อตฺตานํ ชีวิตา โวโรปนํ มิคลณฺฑิเกน จ โวโรปาปนํ ปาราชิกวตฺถุ น โหติ ตสฺมา ตํ ฐเปตฺวา ปาราชิกสฺส วตฺถุภูตํ อญฺญมญฺญํ ชีวิตา โวโรปนเมว คเหตฺวา ปาราชิกํ ปญฺญาเปนฺโต โย ปน ภิกฺขุ สญฺจิจฺจ มนุสฺสวิคฺคหนฺติอาทิมาห ฯ อริยปุคฺคลมิสฺสกตฺตา ปเนตฺถ โมฆปุริสาติ อวตฺวา เต ภิกฺขูติ วุตฺตํ ฯอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑ หน้า ๔๘๒-๕๓๒. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=1&A=10112&modeTY=2 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=1&A=10112&modeTY=2 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=1&i=176 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=1&A=7436 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=1&A=2472 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=1&A=2472 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑ http://84000.org/tipitaka/read/?index_1
|
บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑.
การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย.
หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]