อรรถกถาเล่มที่ ๑๐ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๔)

     ยํ อิตฺถี ราชา อสฺส จกฺกวตฺตีติอาทีสุปิ ยสฺมา อิตฺถิยา
โกโสหิตวตฺถคุยฺหตาทีนํ อภาเวน ลกฺขณานิ น ปริปูเรนฺติ, อิตฺถิรตนาภาเวน
สตฺตรตนสมงฺคิตา น สมฺปชฺชติ, สพฺพมนุสฺเสหิ จ อธิโก อตฺตภาโว น โหติ, ตสฺมา
"อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยํ อิตฺถี ราชา อสฺส จกฺกวตฺตี"ติ วุตฺตํ. ยสฺมา จ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. หิ          ๒ ก. โลกุตฺตรลาภสมตฺโถ
@๓ สฺยามรฏฺฐโปฏฺฐกสฺส ปาลิยํ อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ, อภิ.สํ.อ. ๑/๙๒,
@อุทาน. อ. ๑๖๕, พุทฺธวํส. อ. ๔๒๐, จริยาปิฏก. อ. ๒๑, ๓๙๑
สกฺกตฺตาทีนิ ตีณิ ฐานานิ อุตฺตมานิ, อิตฺถิลิงฺคญฺจ หีนํ, ตสฺมา ตสฺสา
สกฺกตฺตาทีนิปิ ปฏิสิทฺธานิ.
     นนุ จ ยถา อิตฺถิลิงฺคํ, เอวํ ปุริสลิงฺคมฺปิ พฺรหฺมโลเก นตฺถิ. ตสฺมา
"ยํ ปุริโส พฺรหฺมตฺตํ กเรยฺย, ฐานเมตํ วิชฺชตี"ติปิ น วตฺตพฺพํ สิยาติ. โน น
วตฺตพฺพํ, กสฺมา? อิธ ปุริสสฺส ตตฺถ นิพฺพตฺตนโต. พฺรหฺมตฺตนฺติ หิ
มหาพฺรหฺมตฺตํ อธิปฺเปตํ. อิตฺถี จ อิธ ฌานํ ภาเวตฺวา กาลํ กตฺวา
พฺรหฺมปาริสชฺชานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ, น มหาพฺรหฺมานํ, ปุริโส ปน ตตฺถ น
อุปฺปชฺชตีติ น วตฺตพฺโพ. สมาเนปิ เจตฺถ อุภยลิงฺคาภาเว ปุริสสณฺฐานาว
พฺรหฺมาโน, น อิตฺถิสณฺฐานา, ตสฺมา สุวุตฺตเมเวตํ.
     [๑๓๑] กายทุจฺจริตสฺสาติอาทีสุ ยถา นิมฺพพีชโกสาตกีพีชาทีนิ ๑- มธุรผลํ
น นิพฺพตฺเตนฺติ, อสาตํ อมธุรเมว นิพฺพตฺเตนฺติ, เอวํ กายทุจฺจริตาทีนิ
มธุรวิปากํ น นิพฺพตฺเตนฺติ, อมธุรเมว วิปากํ นิพฺพตฺเตนฺติ. ยถา จ
อุจฺฉุพีชสาลิพีชาทีนิ มธุรํ สาธุรสเมว ผลํ นิพฺพตฺเตนฺติ, น อสาตํ กฏุกํ, เอวํ
กายสุจริตาทีนิ มธุรเมว วิปากํ นิพฺพตฺเตนฺติ, น อมธุรํ. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
          "ยาทิสํ วปเต พีชํ     ตาทิสํ ลภเต ผลํ
           กลฺยาณการี กลฺยาณํ   ปาปการี จ ปาปกนฺ"ติ. ๒-
     ตสฺมา "อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยํ กายทุจฺจริตสฺสา"ติอาทิ วุตฺตํ.
     กายทุจฺจริตสมงฺคีติอาทีสุ สมงฺคีติ ปญฺจวิธา สมงฺคิตา อายูหนสมงฺคิตา
เจตนาสมงฺคิตา กมฺมสมงฺคิตา วิปากสมงฺคิตา อุปฏฺฐานสมงฺคิตาติ. ตตฺถ
กุสลากุสลกมฺมายูหนกฺขเณ อายูหนสมงฺคิตาติ วุจฺจติ. ตถา เจตนาสมงฺคิตา. ยาว
ปน อรหตฺตํ น ปาปุณนฺติ, ตาว สพฺเพปิ สตฺตา ปุพฺเพ อุปจิตํ วิปาการหํ
กมฺมํ สนฺธาย "กมฺมสมงฺคิโน"ติ วุจฺจนฺติ, เอสา กมฺมสงฺคิตา. วิปากสมงฺคิตา
วิปากกฺขเณเยว เวทิตพฺพา. ยาว ปน สตฺตา อรหตฺตํ น ปาปุณนฺติ, ตาว
เนสํ ตโต ตโต จวิตฺวา นิรเย ตาว อุปฺปชฺชมานานํ อคฺคิชาลโลหกุมฺภิอาทีหิ
อุปฏฺฐานากาเรหิ นิรโย, คพฺภเสยฺยกตฺตํ อาปชฺชมานานํ มาตุกุจฺฉิ, เทเวสุ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นิมฺพพีชโกสาตกีพีชาทีนิ        ๒ สํ.ส. ๑๕/๒๕๖/๒๗๓
อุปฺปชฺชมานานํ กปฺปรุกฺขวิมานาทีหิ อุปฏฺฐานากาเรหิ เทวโลโกติ เอวํ
อุปฺปตฺตินิมิตฺตํ อุปฏฺฐาติ, อิติ เนสํ อิมินา อุปฺปตฺตินิมิตฺตอุปฏฺฐาเนน
อปริมุตฺตตฺตา อุปฏฺฐานสมงฺคิตา นาม. สา จลติ เสสา นิจฺจลา. นิรเย หิ
อุปฏฺฐิเตปิ เทวโลโก อุปฏฺฐาติ, เทวโลเก อุปฏฺฐิเตปิ นิรโย อุปฏฺฐาติ, มนุสฺสโลเก
อุปฏฺฐิเตปิ ติรจฺฉานโยนิ อุปฏฺฐาติ, ติรจฺฉานโยนิยา จ อุปฏฺฐิตายปิ มนุสฺสโลโก
อุปฏฺฐาติเยว.
     ตตฺริทํ วตฺถุ:- โสณคิริปาเท กิร อเจลวิหาเร ๑- โสณตฺเถโร นาม เอโก
ธมฺมกถิโก, ตสฺส ปิตา สุนขชีวิโก อโหสิ, เถโร ตํ ปฏิพาหนฺโตปิ สีลสํวเร ๒-
ฐเปตุํ อสกฺโกนฺโต "มา นสฺสิ ชรโก"ติ ๓- มหลฺลกกาเล อกามกํ ปพฺพาเชสิ. ตสฺส
คิลานเสยฺยาย นิปนฺนสฺส นิรโย อุปฏฺฐาติ, โสณคิริปาทโต มหนฺตา มหนฺตา สุนขา
อาคนฺตฺวา ขาทิตุกามา วิย สมฺปริวาเรสุํ. โส มหาภยภีโต  "วาเรหิ ตาต โสณ,
วาเรหิ ตาต โสณา"ติ อาห. กึ มหาเถราติ. น ปสฺสสิ ตาตาติ ตํ ปวุตฺตึ
อาจิกฺขิ. โสณตฺเถโร "กถํ หิ นาม มาทิสสฺส ปิตา นิรเย นิพฺพตฺติสฺสติ,
ปติฏฺฐาสฺส ๔- ภวิสฺสามี"ติ สามเณเรหิ นานาปุปฺผานิ อาหราเปตฺวา
เจติยงฺคณโพธิยงฺคเณสุ มาลาสนฺถรปูชญฺจ ๕- อาสนปูชญฺจ กาเรตฺวา ปิตรํ มญฺเจน
เจติยงฺคณํ อาหริตฺวา มญฺเจ นิสีทาเปตฺวา "อยํ มหาเถร ปูชา ตุมฺหากํ อตฺถาย
กตา. `อยํ เม ภควา ทุคฺคตปณฺณากาโร'ติ วตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา จิตฺตํ
ปสาเทหี"ติ อาห. โส มหาเถโร ปูชํ ทิสฺวา ตถา กโรนฺโต จิตฺตํ ปสาเทสิ,
ตาวเทวสฺส เทวโลโก อุปฏฺฐาสิ, นนฺทนวนจิตฺตลตาวนมิสฺสกวนปารุสกวนวิมานานิ
เจว นาฏกานิ จ ปริวาเรตฺวา ฐิตานิ วิย อเหสุํ. โส "อเปถ อเปถ
โสณา"ติ อาห. กิมิทํ เถราติ. เอตา เต ตาต มาตโร อาคจฺฉนฺตีติ.
เถโร "สคฺโค อุปฏฺฐิโต มหาเถรสฺสา"ติ จินฺเตสิ. เอวํ อุปฏฺฐานสมงฺคิตา
จลตีติ เวทิตพฺพา. เอตาสุ สมงฺคิตาสุ อิธ อายูหนเจตนากมฺมสมงฺคิตาวเสน
กายทุจฺจริตสมงฺคีติอาทิ วุตฺตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปเจลิวิหาเร    ๒ ฉ.ม. สํวเร       ๓ สี., ก. วราโกติปิ
@๔ ม. ปติฏฺฐมสฺส      ๕ ฉ.ม. ตลสนฺถรณปูชํ
     [๑๓๒] เอวํ วุตฺเต อายสฺมา อานนฺโทติ "เอวํ ภควตา อิมสฺมึ
สุตฺเต วุตฺเต เถโร อาทิโต ปฏฺฐาย สพฺพํ สุตฺตํ สมนฺนาหริตฺวา เอวํ
สสฺสิริกํ กตฺวา เทสิตสุตฺตสฺส นาม ภควตา นามํ  น คหิตํ, หนฺทสฺส นามํ
คณฺหาเปสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ.
      ตสฺมา ติห ตฺวนฺติอาทีสุ อยํ อตฺถโยชนา:-
อานนฺท ยสฺมา อิมสฺมึ ธมฺมปริยาเย "อฏฺฐารส โข อิมานนฺท
ธาตุโย, ฉ อิมานนฺท ธาตุโย"ติ เอวํ พหุธาตุโย วิภตฺตา, ตสฺมา ติห
ตฺวํ อิมํ ธมฺมปริยายํ พหุธาตุโกติปิ นํ ธาเรหิ. ยสฺมา ปเนตฺถ
ธาตุอายตนปฏิจฺจสมุปฺปาทฏฺฐานฏฺฐานวเสน จตฺตาโร ปริวฏฺฏา กถิตา, ตสฺมา
จตุปริวฏฺโฏติปิ นํ ธาเรหิ. ยสฺมา จ อาทาสํ โอโลเกนฺตสฺส มุขนิมิตฺตํ
วิย อิมํ ธมฺมปริยายํ โอโลเกนฺตสฺส เอเต ธาตุอาทโย อตฺถา ปากฏา โหนฺติ,
ตสฺมา ธมฺมาทาโสติปิ นํ ธาเรหิ. ยสฺมา จ ยถา นาม ปรเสนมทฺทนา
โยธา สงฺคามตูริยํ ปคฺคเหตฺวา ปรเสนํ ปวิสิตฺวา สปตฺเต มทฺทิตฺวา อตฺตโน
ชยํ คณฺหนฺติ, เอวเมว กิเลสเสนมทฺทนา ๑- โยคิโน อิธ วุตฺตวเสน วิปสฺสนํ
ปคฺคเหตฺวา กิเลเส มทฺทิตฺวา อตฺตโน อรหตฺตชยํ คณฺหนฺติ, ตสฺมา
อมตทุนฺทุภีติปิ นํ ธาเรหิ. ยสฺมา จ ยถา สงฺคามโยธา ปญฺจาวุธํ คเหตฺวา
ปรเสนํ วิทฺธํเสตฺวา ชยํ คณฺหนฺติ, เอวํ โยคิโนปิ อิธ วุตฺตํ วิปสฺสนาวุธํ
คเหตฺวา กิเลสเสนํ วิทฺธํเสตฺวา อรหตฺตชยํ คณฺหนฺติ, ตสฺมา อนุตฺตโร
สงฺคามวิชโยติปิ นํ ธาเรหีติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
                      พหุธาตุกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                        ----------------
@เชิงอรรถ: ๑ สี. กิเลสมทฺทนา

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๐ หน้า ๘๖-๘๙.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=10&A=2214&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=10&A=2214&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=14&i=234
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=14&A=3432
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=14&A=3299
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=14&A=3299
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_14