อรรถกถาเล่มที่ ๑๐ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๔)

                      ๘. อานาปานสฺสติสุตฺตวณฺณนา
     [๑๔๔] เอวมฺเม สุตนฺติ อานาปานสฺสติสุตฺตํ. ตตฺถ อญฺเหิ จาติ
เปตฺวา ปาฬิยํ อาคเต ทส เถเร อญฺเหิปิ อภิญฺาเตหิ พหูหิ สาวเกหิ
สทฺธึ. ตทา กิร มหาภิกฺขุสํโฆ อโหสิ อปริจฺฉินฺนคณโน.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. วยภิญฺาติ วโย จ ภิญฺา จาติ
     โอวทนฺติ อนุสาสนฺตีติ อามิสสงฺคเหน ธมฺมสงฺคเหน จาติ ทฺวีหิ
สงฺคเหหิ สงฺคณฺหิตฺวา กมฺมฏฺาโนวาทานุสาสนีหิ โอวทนฺติ จ อนุสาสนฺติ จ.
เต จาติ จกาโร อาคมสนฺธิมตฺตํ. โอฬารํ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ ปชานนฺตีติ
สีลปริปูรณาทิโต  ปุพฺพวิเสสโต อุฬารตรํ อปรํ กสิณปริกมฺมาทิวิเสสํ
ชานนฺตีติ อตฺโถ.
     [๑๔๕] อารทฺโธติ ตุฏฺโ. อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยาติ อปฺปตฺตสฺส
อรหตฺตสฺส ปาปุณนตฺถํ. เสสปททฺวเยปิ อยเมว อตฺโถ. โกมุทึ จาตุมาสินินฺติ
ปจฺฉิมกตฺติกจาตุมาสปุณฺณมํ. สา หิ กุมุทานํ อตฺถิตาย โกมุที, จตุนฺนํ
วสฺสิกานํ มาสานํ ปริโยสานตฺตา จาตุมาสินีติ วุจฺจติ. อาคเมสฺสามีติ
อุทิกฺขิสฺสามิ, อชฺช อปวาเรตฺวา ยาว สา อาคจฺฉติ, ตาว กตฺถจิ อาคนฺตฺวา
อิเธว วสิสฺสามีติ อตฺโถ. อิติ ภิกฺขูนํ ปวารณสงฺคหํ อนุชานนฺโต เอวมาห.
     ปวารณสงฺคโห นาม ตฺติทุติเยน กมฺเมน ทิยฺยติ. กสฺส ปเนส
ทิยฺยติ, กสฺส น ทิยฺยตีติ. อการกสฺส ตาว พาลปุถุชฺชนสฺส น ทิยฺยติ,
ตถา อารทฺธวิปสฺสกสฺส เจว อริยสาวกสฺส จ. ยสฺส ปน สมโถ วา ตรุโณ
โหติ วิปสฺสนา วา, ตสฺส ทิยฺยติ. ภควาปิ ตทา ภิกฺขูนํ จิตฺตวารํ ๑-
ปริวีมํสนฺโต สมถวิปสฺสนานํ ตรุณภาวํ ตฺวา "มยิ อชฺช ปวาเรนฺเต
ทิสาสุ วสฺสํ วุฏฺา ภิกฺขู อิธ โอสริสฺสนฺติ. ตโต อิเม ภิกฺขู วุฑฺฒตเรหิ
ภิกฺขูหิ เสนาสเน คหิเต วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ. สเจปิ จาริกํ
ปกฺกมิสฺสามิ, อิเมสํ วสนฏฺานํ ทุลฺลภเมว ภวิสฺสติ. มยิ ปน อปวาเรนฺเต
ภิกฺขูปิ อิมํสาวตฺถึ น โอสริสฺสนฺติ, อหมฺปิ จาริกํ น ปกฺกมิสฺสามิ, เอวํ
อิเมสํ ภิกฺขูนํ วสนฏฺานํ อปลิพุทฺธํ ภวิสฺสติ. เต อตฺตโต อตฺตโน
วสนฏฺาเน ผาสุ วิหรนฺตา สมถวิปสฺสนา ถามชาตา กตฺวา วิเสสํ
นิพฺพตฺเตตุํ สกฺขิสฺสนฺตี"ติ โส ตํทิวสํ อปวาเรตฺวา กตฺติกปุณฺณมายํ
ปวาเรสฺสามีติ ภิกฺขูนํ ปวารณสงฺคหํ อนุชานิ. ปวารณสงฺคหสฺมิญฺหิ ลทฺเธ
ยสฺส นิสฺสยปฏิปนฺนสฺส อาจริยูปชฺฌายา ปกฺกมนฺติ, โสปิ "สเจ ปติรูโป
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จิตฺตจารํ
นิสฺสยทายโก อาคมิสฺสติ, ตสฺส สนฺติเก นิสฺสยํ คณฺหิสฺสามี"ติ ยาว คิมฺหานํ
ปจฺฉิมมาสา วสิตุํ ลภติ. สเจปิ สฏฺิวสฺสา ภิกฺขู  อาคจฺฉนฺติ, ตสฺส
เสนาสนํ คเหตุํ  น ลภนฺติ. อยญฺจ ปน ปวารณสงฺคโห เอกสฺส ทินฺโนปิ
สพฺเพสํ ทินฺโนเยว โหติ.
     สาวตฺถึ โอสรนฺตีติ ภควตา ปวารณสงฺคโห ทินฺโนติ สุตสุตฏฺาเนเยว
ยถาสภาเวน เอกมาสํ วสิตฺวา กตฺติกปุณฺณมาย อุโปสถํ กตฺวา โอสรนฺเต
สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ. ปุพฺเพนาปรนฺติ อิธ ตรุณสมถวิปสฺสนาสุ กมฺมํ กตฺวา
สมถวิปสฺสนา ถามชาตา อกํสุ. อยํ ปุพฺเพ วิเสโส ๑- นาม. ตโต สมาหิเตน
จิตฺเตน สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา เกจิ โสตาปตฺติผลํ ฯเปฯ เกจิ อรหตฺตผลํ ๒-
สจฺฉิกรึสุ,  อยํ อปโร โอฬาโร ๓- วิเสโส นาม.
     [๑๔๖] อลนฺติ ยุตฺตํ. โยชนคณนานีติ เอกํ โยชนํ  โยชนเมว,
ทสปิโยชนานิ โยชนาเนว,  ตโต อุทฺธํ โยชนคณนานีติ วุจฺจนฺติ. อิธ ปน
โยชนสตมฺปิ โยชนสหสฺสมฺปิ อธิปฺเปตํ. ปุโฏเสนาปีติ ปุโฏสํ วุจฺจติ
ปาเถยฺยํ, ตํ ปาเถยฺยํ คเหตฺวาปิ อุปสงฺกมิตุํ  ยุตฺตเมวาติ อตฺโถ. ปุฏํเสนาติปิ
ปาโ, ตสฺสตฺโถ:- ปุโฏ อํเส อสฺสาติ ปุฏํโส, เตน ปุฏํเสน, อํเส
ปาเถยฺยปุฏํ วหนฺเตนาปีติ วุตฺตํ โหติ.
     [๑๔๗] อิทานิ เอวรูเปหิ จรเณหิ ๔- สมนฺนาคตา เอตฺถ ภิกฺขู อตฺถีติ
ทสฺเสตุํ สนฺติ ภิกฺขเวติอาทิมาห. ตตฺถ จตุนฺนํ สติปฏฺานานนฺติอาทีนิ เตสํ
ภิกฺขูนํ อภินิวิฏฺกมฺมฏฺานทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิ. ตตฺถ สตฺตตึส โพธิปกฺขิยธมฺมา
โลกิยโลกุตฺตรา กถิตา. ตตฺร หิ เย ภิกฺขู ตสฺมึ ขเณ มคฺคํ ภาเวนฺติ, เตสํ
โลกุตฺตรา โหนฺติ. อารทฺธวิปสฺสกานํ โลกิยา. อนิจฺจสญฺาภาวนานุโยคนฺติ
เอตฺถ สญฺาสีเสน วิปสฺสนา กถิตา. ยสฺมา ปเนตฺถ อานาปานกมฺมฏฺานวเสน
อภินิวิฏฺาว ๕- พหู ภิกฺขู, ตสฺมา เสสกมฺมฏฺานานิ สงฺเขเปน กเถตฺวา
อานาปานกมฺมฏฺานํ วิตฺถาเรน กเถนฺโต อานาปานสฺสติ ภิกฺขเวติอาทิมาห.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปุพฺพวิเสโส  ๒ ฉ.ม. อรหตฺตํ   ๓ ฉ.ม. อุฬาโร   ๔ ก. จ คุเณหิ
@๕ สี. อภินิวิฏฺา, ม. อภินิวิฏฺา จ
อิทํ ปน อานาปานกมฺมฏฺานํ สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตํ, ตสฺมา
ตตฺถ วุตฺตนเยเนวสฺส ปาฬิอตฺโถ จ ภาวนานโย จ เวทิตพฺโพ.
     [๑๔๙] กายญฺตรนฺติ ปวีกายาทีสุ จตูสุ กาเยสุ อญฺตรํ วทามิ,
วาโย กายํ วทามีติ อตฺโถ. อถวา รูปายตนํ ฯเปฯ กพฬิงฺกาโร ๑- อาหาโรติ
ปญฺจวีสติ รูปโกฏฺาสา รูปกาโย นาม. เตสุ อานาปานํ โผฏฺพฺพายตเน
สงฺคหิตตฺตา กายญฺตรํ โหติ, ตสฺมาปิ เอวมาห. ตสฺมา ติหาติ ยสฺมา จตูสุ
กาเยสุ อญฺตรํ วาโยกายํ, ปญฺจวีสติรูปโกฏฺาเส วา ๒- รูปกาเย อญฺตรํ
อานาปานํ อนุปสฺสติ, ตสฺมา กาเย กายานุปสฺสีติ อตฺโถ. เอวํ สพฺพตฺถ
อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เวทนาญฺตรนฺติ ตีสุ เวทนาสุ อญฺตรํ, สุขเวทนํ
สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. สาธุกํ มนสิการนฺติ ปีติปฏิสํเวทิตาทิวเสน อุปฺปนฺนํ
สุนฺทรมนสิการํ. กึ ปน มนสิกาโร สุขเวทนา โหตีติ. น โหติ, เทสนาสีสํ
ปเนตํ. ยเถว หิ "อนิจฺจสญฺาภาวนานุโยคมนุยุตฺตา"ติ เอตฺถ สญฺานาเมน
ปญฺา วุตฺตา, เอวมิธาปิ มนสิการนาเมน เวทนา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา.
เอตสฺมึ จตุกฺเก ๓- ปมปเท ปีติสีเสน เวทนา วุตฺตา, ทุติยปเท สุขนฺติ
สรูเปเนว วุตฺตา. จิตฺตสงฺขารปททฺวเย "สญฺา จ เวทนา จ เจตสิกา,
เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขารา"ติ ๔- วจนโต "วิตกฺกวิจาเร เปตฺวา
สพฺเพปิ จิตฺตสมฺปยุตฺตกา ธมฺมา จิตฺตสงฺขาเร สงฺคหิตา"ติ วจนโต
จิตฺตสงฺขารนาเมน เวทนา วุตฺตา. ตํ สพฺพํ มนสิการนาเมน สงฺคเหตฺวา อิธ
"สาธุกํ มนสิการนฺ"ติ อาห.
     เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา เอสา เวทนา อารมฺมณํ น โหติ, ตสฺมา
เวทนานุปสฺสนา น ยุชฺชตีติ. โน น ยุชฺชติ, สติปฏฺานวณฺณนายมฺปิ หิ
"ตํ ตํ สุขาทีนํ วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา เวทนาว เวทยติ, ตํ ปน
เวทนาปวตฺตึ อุปาทาย `อหํ เวทยามี'ติ โวหารมตฺตํ โหตี"ติ วุตฺตํ. อปิจ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กพฬีกาโร     ๒ ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ     ๓ สี. เอกสฺมึ หิ จตุกฺเก
@๔ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๗๕/๒๐๓
ปีติปฏิสํเวทีติอาทีนํ อตฺถวณฺณนายเมตสฺส ปริหาโร วุตฺโตเยว. วุตฺตเญฺหตํ
วิสุทฺธิมคฺเค:-
     "ทฺวีหากาเรหิ ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ อารมฺมณโต จ อสมฺโมหโต จ.
กถํ อารมฺมณโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ? สปฺปีติเก เทฺว ฌาเน สมาปชฺชติ,
ตสฺส สมาปตฺติกฺขเณ ฌานปฏิลาเภน อารมฺมณโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ
อารมฺมณสฺส ปฏิสํวิทิตตฺตา. กถํ อสมฺโมหโต (ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ)? ๑-
สปฺปีติเก เทฺว ฌาเน สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ฌานสมฺปยุตฺตํ ปีตึ ชยโต
วยโต สมฺมสติ, ตสฺส วิปสฺสนากฺขเณ ลกฺขณปฺปฏิเวธา อสมฺโมหโต ปีติ
ปฏิสํวิทิตา โหติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ปฏิสมฺภิทายํ `ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส
เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ, ตาย สติยา เตน าเณน
สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตี'ติ. ๒- เอเตเนว นเยน อวเสสปทานิปิ อตฺถโต
เวทิตพฺพานี"ติ.
     อิติ ยเถว ฌานปฏิลาเภน อารมฺมณโต ปีติสุขจิตฺตสงฺขารา ปฏิสํเวทิตา
โหนฺติ, เอวํ อิมินาปิ ฌานสมฺปยุตฺเตน เวทนาสงฺขาตมนสิการปฏิลาเภน
อารมฺมณโต เวทนา ปฏิสํเวทิตา โหติ. ตสฺมา สุวุตฺตเมตํ โหติ "เวทนาสุ
เวทนานุปสฺสี ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ วิหรตี"ติ.
     นาหํ ภิกฺขเว มุฏฺสฺสติสฺส อสมฺปชานสฺสาติ เอตฺถ อยมธิปฺปาโย:-
ยสฺมา จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามีติอาทินา นเยน ปวตฺโต ภิกฺขุ กิญฺจาปิ
อสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺตํ อารมฺมณํ กโรติ, ตสฺส ปน จิตฺตสฺส อารมฺมเณ
สติญฺจ สมฺปชญฺญฺจ อุปฏฺเปตฺวา ปวตฺตนโต จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสีเยว นาเมส
โหติ. น หิ มุฏฺสฺสติสฺส อสมฺปชานสฺส อานาปานสติภาวนา อตฺถิ. ตสฺมา
อารมฺมณโต จิตฺตปฏิสํเวทิตาทิวเสน จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ
วิหรตีติ. โส ยํ ตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสานํ ปหานํ, ตํ ปญฺาย ทิสฺวา
สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหตีติ เอตฺถ อภิชฺฌาวเสน กามจฺฉนฺทนีวรณํ,
โทมนสฺสวเสน พฺยาปาทนีวรณํ ทสฺสิตํ. อิทํ หิ จตุกฺกํ วิปสฺสนาวเสเนว
@เชิงอรรถ: ๑ () นตฺถิ วิสุทฺธิมคฺเค  ๒ สี., ก. โหติ, โหติ ฯเปฯ เอวํ สา ปีติ
@ปฏิสํวิทิตา โหตีติ (?)
วุตฺตํ, ธมฺมานุปสฺสนา จ นีวรณปพฺพาทิวเสน ฉพฺพิธา โหติ, ตสฺสา
นีวรณปพฺพํ อาทิ, ตสฺสปิ อิทํ นีวรณทฺวยํ อาทิ, อิติ ธมฺมานุปสฺสนาย
อาทึ ทสฺเสตุํ "อภิชฺฌาโทมนสฺสานนฺ"ติ อาห. ปหานนฺติ อนิจฺจานุปสฺสนาย
นิจฺจสญฺ  ปชหตีติ เอวํ ปหานกราณํ อธิปฺเปตํ. ตํ ปญฺาย ทิสฺวา
ทิสฺวาติ ตํ อนิจฺจวิราคนิโรธปฏินิสฺสคฺคาาณสงฺขาตํ ปหานาณํ อปราย
วิปสฺสนาปญฺาย, ตมฺปิ อปรายาติ เอวํ วิปสฺสนาปรมฺปรํ ทสฺเสติ.
อชฺฌุเปกฺขิตา โหตีติ ยญฺจ สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยญฺจ เอกโต
อุปฏฺานํ อชฺฌุเปกฺขตีติ ทฺวิธา อชฺฌุเปกฺขติ นาม. ตตฺถ สหชาตานมฺปิ
อชฺฌุเปกฺขนา โหติ อารมฺมณสฺสปิ อชฺฌุเปกฺขนา, อิธ อารมฺมณอชฺฌุเปกฺขนา
อธิปฺเปตา. ตสฺมา ติห ภิกฺขเวติ ยสฺมา อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามีติอาทินา
นเยน ปวตฺโต น เกวลํ นีวรณาทิธมฺเม, อภิชฺฌาโทมนสฺสสีเสน ปน
วุตฺตานํ ธมฺมานํ ปหานาณมฺปิ ปญฺาย ทิสฺวา อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ, ตสฺมา
"ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ วิหรตี"ติ เวทิตพฺโพ.
       [๑๕๐] ปวิจินตีติ อนิจฺจาทิวเสน ปวิจินติ. อิตรํ ปททฺวยํ เอตสฺเสว
เววจนํ. นิรามิสาติ นิกฺกิเลสา. ปสฺสมฺภตีติ กายิกเจตสิกทรถปฏิปสฺสทฺธิยา
กาโยปิ จิตฺตมฺปิ ปสฺสมฺภติ. สมาธิยตีติ สมฺมา ปิยติ, อปฺปนาปตฺตํ วิย
โหติ. อชฺฌุเปกฺขิตา โหตีติ สหชาตอชฺฌุเปกฺขนาย อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ.
     เอวํ จุทฺทสวิเธน กายปริคฺคาหกสฺส ภิกฺขุโน ตสฺมึ กาเย สติ
สติสมฺโพชฺฌงฺโค, สติยา สมฺปยุตฺตํ าณํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, ตํสมฺปยุตฺตเมว
กายิกเจตสิกวีริยํ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปีติ, ปสฺสทฺธิ, จิตฺเตกคฺคตา
สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อิเมสํ ฉนฺนํ สมฺโพชฺฌงฺคานํ อโนสกฺกนอนติวตฺตนสงฺขาโต
มชฺฌตฺตากาโร อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. ยเถว หิ  สมปฺปวตฺเตสุ อสฺเสสุ
สารถิโน "อยํ โอลียตี"ติ ตุทนํ วา, "อยํ อติธาวตี"ติ  อากฑฺฒนํ วา
นตฺถิ, เกวลํ เอวํ ปสฺสมานสฺส ิตากาโรว โหติ, เอวเมว อิเมสํ
ฉนฺนํ สมฺโพชฺฌงฺคานํ อโนสกฺกนอนติวตฺตนสงฺขาโต มชฺฌตฺตากาโร
อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค นาม โหติ. เอตฺตาวตา กึ กถิตํ? เอกจิตฺตกฺขณิกา
นานารสลกฺขณา วิปสฺสนาสมฺโพชฺฌงฺคา นาม กถิตา.
     [๑๕๒] วิเวกนิสฺสิตนฺติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว. เอตฺถ ปน อานาปานปริคฺคาหิกา
สติ โลกิยา โหติ, โลกิยา อานาปานา ๑- โลกิยสติปฏฺานํ
ปริปูเรนฺติ, ๒- โลกิยา สติปฏฺานา โลกุตฺตรโพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ, โลกุตฺตรา
โพชฺฌงฺคา วิชฺชาวิมุตฺติผลนิพฺพานํ ปริปูเรนฺติ. อิติ โลกิยสฺส อาคตฏฺาเน
โลกิยํ กถิตํ, โลกุตฺตรสฺส กถิตนฺติ. เถโร ปนาห "อญฺตฺถ เอวํ โหติ,
อิมสฺมึ ปน สุตฺเต โลกุตฺตรํ อุปริ อาคตํ, โลกิยา อานาปานา ๓- โลกิเย
สติปฏฺาเน ปริปูเรนฺติ, โลกิยา สติปฏฺานา โลกิเย โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ,
โลกิยา โพชฺฌงฺคา โลกุตฺตรํ วิชฺชาวิมุตฺติผลนิพฺพานํ ปริปูเรนฺติ,
วิชฺชาวิมุตฺติปเทน หิ อิธ วิชฺชาวิมุตฺติผลนิพฺพานํ อธิปฺเปตนฺติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
                    อานาปานสฺสติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                      --------------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๐ หน้า ๙๗-๑๐๓.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=10&A=2495&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=10&A=2495&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=14&i=282
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=14&A=3924
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=14&A=3779
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=14&A=3779
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_14