อรรถกถาเล่มที่ ๑๐ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๔)

                       ๒. มหาสุญฺตสุตฺตวณฺณนา
     [๑๘๕] เอวมฺเม สุตนฺติ มหาสุญฺตสุตฺตํ. ตตฺถ กาฬเขมกสฺสาติ
ฉวิวณฺเณน โส กาโฬ, เขมโกติ ปนสฺส นามํ. วิหาโรติ ตสฺมึเยว
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
นิโคฺรธาราเม เอกสฺมึ ปเทเส ปากาเรน ปริกฺขิปิตฺวา ทฺวารโกฏฺกํ มาเปตฺวา
หํสวตฺตกาทิเสนาสนานิ เจว มณฺฑลมาลโภชนสาลาทีนิ จ ปติฏฺาเปตฺวา กโต
วิหาโร. สมฺพหุลานิ เสนาสนานีติ  มญฺโจ ปี ภิสิ พิมฺโพหนํ ตฏฺฏิกา
จมฺมกฺขณฺโฑ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโร ปลาลสนฺถาโรติอาทีนิ ปญฺตฺตานิ
โหนฺติ, มญฺเจน มญฺจํ ฯเปฯ ปลาลสนฺถาเรเนว ปลาลสนฺถารํ อาหจฺจ
ปิตานิ, คณภิกฺขูนํ วสนฏฺานสทิสํ อโหสิ.
     สมฺพหุลา นุ โขติ ภควโต โพธิปลฺลงฺเกเยว สพฺพกิเลสานํ
สมุคฺฆาฏิตตฺตา สํสโย นาม นตฺถิ, วิตกฺกปุพฺพภาคา ปุจฺฉา, วิตกฺกปุพฺพภาโค
จายํ นุกาโร นิปาตมตฺโต. ปาฏิมตฺถกํ ๑- คจฺฉนฺโต ๒- อวินิจฺฉิโต นาม น
โหติ. อิโต กิร ปุพฺเพ ภควตา ทสทฺวาทส ภิกฺขู เอกฏฺาเน วสนฺตา น
ทิฏฺปุพฺพา.
     อถสฺส ปน ๓- เอตทโหสิ:- คณวาโส นามายํ วฏฺเฏ อาจิณฺณสมาจิณฺโณ
นทีโอติณฺณอุทกสทิโส, นิรยติรจฺฉานโยนิเปตฺติวิสยาสูรกาเยสุปิ
มนุสฺสโลกเทวโลกพฺรหฺมโลเกสุปิ คณวาโสว อาจิณฺโณ. ทสโยชนสหสฺโส หิ นิรโย
ติปุจุณฺณภริตา นาฬิ วิย สตฺเตหิ นิรนฺตโร, ปญฺจวิธพนฺธนกมฺมกรณฏฺาเน
สตฺตานํ ปมาณํ วา ปริจฺเฉโท วา นตฺถิ, ตถา วาสีหิ ตจฺฉนาทิฏฺาเนสุ,
อิติ คณภูตาว ปจฺจนฺติ. ติรจฺฉานโยนิยํ เอกสฺมึ วมฺมิเก อุปจิกานํ ปมาณํ
วา ปริจฺเฉโท วา นตฺถิ, ตถา เอเกกพิลาทีสุปิ กิปิลฺลิกาทีนํ.
ติรจฺฉานโยนิยมฺปิ ๔- คณวาโสว.  เปตนครานิ จ คาวุติกานิปิ อฑฺฒโยชนิกานิปิ
เปตภริตานิ โหนฺติ. เอวํ เปตฺติวิสเยปิ คณวาโสว. อสูรภวนํ ทสโยชนสหสฺสํ
กณฺเณ ปกฺขิตฺตสูจิยา กณฺณพิลํ วิย โหติ, อิติ อสูรกาเยปิ คณวาโสว.
มนุสฺสโลเก สาวตฺถิยํ สตฺตปณฺณาส กุลสตสหสฺสานิ, ราชคเห อนฺโต จ
พหิ จ อฏฺารส มนุสฺสโกฏิโย วสึสุ. เอวํ อญฺเสุปิ าเนสูติ มนุสฺสโลเกปิ
คณวาโสว ภุมฺมเทวตา อาทึ กตฺวา เทวโลกพฺรหฺมโลเกสุปิ คณวาโสว.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปตฺติมตฺถกํ   ๒ ฉ.ม. คจฺฉนฺเต    ๓ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@ ๔ เอวํ ติรจฺฉานโยนิยมฺปิ (?)
เอเกกสฺส หิ เทวปุตฺตสฺส อฑฺฒติยา นาฏกโกฏิโย โหนฺติ, นวปิ โกฏิโย
โหนฺติ, เอกฏฺาเน ทสสหสฺสาปิ พฺรหฺมาโน วสนฺติ.
     ตโต จินฺเตสิ "มยา สตสหสฺสกปฺปาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ
คณวาสวิทฺธํสนตฺถํ ทส ปารมิโย ปูริตา, อิเม จ ภิกฺขู อิโต ปฏฺาเยว
คณํ พนฺธิตฺวา คณาภิรตา ชาตา อนนุจฺฉวิกํ กโรนฺตี"ติ. โส ธมฺมสํเวคํ
อุปฺปาเทตฺวา ปุน จินฺเตสิ "สเจ `เอกฏฺาเน ทฺวีหิ ภิกฺขูหิ น วสิตพฺพนฺ'ติ
สกฺกา ภเวยฺย สิกฺขาปทํ ปญฺาเปตุํ, สิกฺขาปทํ ปญฺาเปยฺยํ, น โข
ปเนตํ สกฺกา. หนฺทาหํ มหาสุญฺตาปฏิปตฺตึ นาม สุตฺตนฺตํ เทเสมิ, ยํ
สิกฺขากามานํ กุลปุตฺตานํ สิกฺขาปทปญฺตฺติ วิย นครทฺวาเร
นิกฺขิตฺตสพฺพกายิกอาทาโส วิย จ ภวิสฺสติ. ตโต ยถา นาเมกสฺมึ อาทาเส
ขตฺติยาทโย อตฺตโน วชฺชํ ทิสฺวา ตํ ปหาย อนวชฺชา โหนฺติ, เอวเมวํ
มยิ ปรินิพฺพุเตปิ ปญฺจวสฺสสหสฺสานิ อิมํ สุตฺตํ อาวชฺชิตฺวา คณํ วิโนเทตฺวา
เอกีภาวาภิรตา กุลปุตฺตา วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตํ กริสฺสนฺตี"ติ. ภควโต จ
มโนรถํ ปูเรนฺตา วิย อิมํ สุตฺตํ  อาวชฺชิตฺวา คณํ วิโนเทตฺวา วฏฺฏทุกฺขํ
เขเปตฺวา ปรินิพฺพุตา กุลปุตฺตา คณนปถํ วีติวตฺตา. วาลิกปิฏฺิวิหาเรปิ หิ
อาภิธมฺมิกอภยตฺเถโร นาม วสฺสูปนายิกสมเย สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ อิมํ
สุตฺตํ สชฺฌายิตฺวา "สมฺมาสมฺพุทฺโธ เอวํ กาเรติ, มยํ กึ กโรมา"ติ อาห.
เต สพฺเพปิ อนฺโตวสฺเส คณํ วิโนเทตฺวา เอกีภาวาภิรตา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ.
คณเภทนํ นาม อิทํ สุตฺตนฺติ.
     [๑๘๖] ฆฏายาติ เอวํนามกสฺส สกฺกสฺส. วิหาเรติ อยมฺปิ วิหาโร
นิโคฺรธารามสฺเสว เอกเทเส กาฬเขมกสฺส วิหาโร วิย กโตติ เวทิตพฺโพ.
จีวรกมฺมนฺติ ชิณฺณมลินานํ อคฺคฬฏฺานุปฺปาทานโธวนาทีหิ กตปริภณฺฑมฺปิ,
จีวรตฺถาย อุปฺปนฺนวตฺถานํ วิจารณสิพฺพนาทีหิ อกตสํวิธานมฺปิ วฏฺฏติ, อิธ
ปน อกตสํวิธานํ อธิปฺเปตํ. มนุสฺสา หิ อานนฺทตฺเถรสฺส จีวรสาฏเก อทํสุ.
ตสฺมา เถโร สมฺพหุเล ภิกฺขู คเหตฺวา ตตฺถ จีวรกมฺมํ อกาสิ. เตปิ ภิกฺขู
ปาโตว สูจิปาสกสฺส ปญฺายนกาลโต ปฏฺาย นิสินฺนา อปญฺายนกาเล
อุฏฺหนฺติ. สูจิกมฺเม นิฏฺิเตเยว เสนาสนานิ สํวิทหิสฺสามาติ น สํวิทหึสุ.
จีวรการสมโยโนติ เถโร กิร จินฺเตสิ "อทฺธา เอเตหิ ภิกฺขูหิ น ปฏิสามิตานิ
เสนาสนานิ, ภควตา จ ทิฏฺานิ ภวิสฺสนฺติ. อิติ อนตฺตมโน สตฺถา สุฏฺุ
นิคฺคเหตุกาโม, อิเมสํ ภิกฺขูนํ อุปตฺถมฺโภ ภวิสฺสามี"ติ. ตสฺมา เอวมาห. อยํ
ปเนตฺถ อธิปฺปาโย "น ภนฺเต อิเม ภิกฺขู กมฺมารามา เอว, จีวรกิจฺจวเสน
ปน เอวํ วสนฺตี"ติ.
     น โข อานนฺทาติ อานนฺท กมฺมสมโย วา โหตุ อกมฺมสมโย วา,
จีวรกมฺมสมโย วา โหตุ อจีวรการสมโย วา, อถโข สงฺคณิการาโม ภิกฺขุ น
โสภติเยว. มา ตฺวํ อนุปตฺถมฺภฏฺาเน อุปตฺถมฺโภ อโหสีติ. ตตฺถ สงฺคณิกาติ
สกปริสสโมธานํ. คโณติ นานาชนสโมธานํ. อิติ สงฺคณิการาโม วา โหตุ
คณาราโม วา, สพฺพถาปิ คณพาหุลฺลาภิรโต คณพนฺธนพทฺโธ ภิกฺขุ น
โสภติ, ปจฺฉาภตฺเต ปน ทิวาฏฺานํ สมฺมชฺชิตฺวา สุโธตหตฺถปาโท
มูลกมฺมฏฺานํ คเหตฺวา เอการามตมนุยุตฺโต ภิกฺขุ พุทฺธสาสเน โสภติ.
เนกฺขมฺมสุขนฺติ กามโต นิกฺขนฺตสฺส ๑- สุขํ. ปวิเวกสุขมฺปิ กามปวิเวกสุขเมว.
ราคาทีนํ ปน วูปสมตฺถาย สํวตฺตตีติ อุปสมสุขํ. มคฺค สมฺโพธตฺถาย
สํวตฺตตีติ สมฺโพธิสุขํ. ๒- นิกามลาภีติ กามลาภี อิจฺฉิตลาภี. อกิจฺฉลาภีติ
อทุกฺขลาภี. อกสิรลาภีติ วิปุลลาภี.
     สามายิกนฺติ อปฺปิตปฺปิตสมเย กิเลเสหิ วิมุตฺตํ. กนฺตนฺติ มนาปํ.
เจโตวิมุตฺตินฺติ รูปารูปาวจรจิตฺตวิมุตฺตึ. วุตฺตเญฺหตํ "จตฺตาริ จ ฌานานิ
จตสฺโส จ อรูปสมาปตฺติโย, อยํ สามายิโก วิโมกฺโข"ติ. ๓- อสามายิกนฺติ น
สมยวเสน กิเลเสหิ วิมุตฺตํ, อถโข อจฺจนฺตวิมุตฺตํ โลกุตฺตรํ วุตฺตํ. วุตฺตเญฺหตํ
"จตฺตาโร จ อริยมคฺคา จตฺตาริ จ สามญฺผลานิ, อยํ อสามายิโก
วิโมกฺโข"ติ. ๓- อกุปฺปนฺติ กิเลเสหิ อโกเปตพฺพํ.
     เอตฺตาวตา กึ กถิตํ โหติ? สงฺคณิการาโม ภิกฺขุ คณพนฺธนพทฺโธ
เนว โลกิยคุณํ, น จ โลกุตฺตรคุณํ นิพฺพตฺเตตุํ สกฺโกติ, คณํ วิโนเทตฺวา ปน
@เชิงอรรถ: ๑ ม. เนกฺขมสฺส     ๒ สี. สมฺโพธสุขํ    ๓ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๔๗๘/๓๖๑
เอกาภิรโต สกฺโกติ. ตถาหิ วิปสฺสี โพธิสตฺโต จตุราสีติยา ปพฺพชิตสหสฺเสหิ
ปริวุโต สตฺตวสฺสานิ วิจรนฺโต สพฺพญฺุคุณํ นิพฺพตฺเตตุํ นาสกฺขิ, คณํ
วิโนเทตฺวา สตฺตทิวเส เอกีภาวาภิรโต โพธิมณฺฑํ อารุยฺห สพฺพญฺุคุณํ
นิพฺพตฺเตสิ. อมฺหากํ โพธิสตฺโต ปญฺจวคฺคิเยหิ สทฺธึ ฉพฺพสฺสานิ วิจรนฺโต
สพฺพญฺุคุณํ นิพฺพตฺเตตุํ นาสกฺขิ, เตสุ ปกฺกนฺเตสุ เอกีภาวาภิรโต โพธิมณฺฑํ
อารุยฺห สพฺพญฺุคุณํ นิพฺพตฺเตสิ.
     เอวํ สงฺคณิการามสฺส คุณาธิคมาภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โทสุปฺปตฺตึ
ทสฺเสนฺโต นาหํ อานนฺทาติอาทิมาห. ตตฺถ รูปนฺติ สรีรํ. ยตฺถ รตฺตสฺสาติ
ยสฺมึ รูเป ราควเสน รตฺตสฺส. น อุปฺปชฺเชยฺยุนฺติ ยสฺมึ รูเป รตฺตสฺส น
อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตํ รูปํ น สมนุปสฺสามิ, อถโข สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานานํ
ทสพลสฺส สาวกตฺตุปคมนสงฺขาเตน อญฺถาภาเวน สญฺชยสฺส วิย,
อุปาลิคหปติโน อญฺถาภาเวน นาฏปุตฺตสฺส วิย, ปิยชาติกสุตฺเต ๑- เสฏฺิอาทีนํ วิย
จ อุปฺปชฺชนฺติเยว.
     [๑๘๗] อยํ โข ปน อานนฺทาติ โก อนุสนฺธิ? สเจ หิ โกจิ
ทุพฺพุทฺธิ นวปพฺพชิโต วเทยฺย "สมฺมาสมฺพุทฺโธ เขตฺตํ ปวิฏฺา คาวิโย วิย
อเมฺหเยว คณโต นีหรติ, เอกีภาเว นิโยเชติ, สยํ ปน ราชราชมหามตฺตาทีหิ
ปริวุโต วิหรตี"ติ, ตสฺส วจโนกาสุปจฺเฉทนตฺถํ "จกฺกวาฬปริยนฺตาย ปริสาย
มชฺเฌ นิสินฺโนปิ ตถาคโต เอกโกวา"ติ ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ อารภิ. ตตฺถ
สพฺพนิมิตฺตานนฺติ รูปาทีนํ สงฺขตนิมิตฺตานํ. อชฺฌตฺตนฺติ นิยกชฺฌตฺตํ. ๒-
สุญฺตนฺติ สุญฺตผลสมาปตฺตึ. ตตฺร เจติ อุปโยคตฺเถ ภุมฺมํ, ตํ เจติ
วุตฺตํ โหติ. ปุน ตตฺราติ ตสฺมึ ปริสมชฺเฌ ิโต. วิเวกนินฺเนนาติ
นิพฺพานนินฺเนน. พฺยนฺตีภูเตนาติ อาสวฏฺานียธมฺเมหิ วิคตนฺเตน นิสฺสเฏน
วิสํยุตฺเตน. อุยฺโยชนิกปฏิสํยุตฺตนฺติ คจฺฉถ ตุเมฺหติ เอวํ อุยฺโยชนิเกน
วจเนน ปฏิสํยุตฺตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ชาติกสุตฺเต, ม.ม. ๑๓/๓๕๓-๓๕๗/๓๓๙-๓๔๔   ๒ ฉ.ม. วิสยชฺฌตฺตํ
     กาย ปน เวลาย ภควา เอวํ กเถติ? ปจฺฉาภตฺตกิจฺจเวลาย วา,
ปุริมยามกิจฺจเวลาย วา. ภควา หิ ปจฺฉาภตฺเต คนฺธกุฏิยํ สีหเสยฺยํ กปฺเปตฺวา
วุฏฺาย ผลสมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา นิสีทติ, ตสฺมึ สมเย ธมฺมสฺสวนตฺถาย
ปริสา สนฺนิปตนฺติ, อถ ภควา กาลํ วิทิตฺวา คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา
พุทฺธาสนวรคโต ธมฺมํ เทเสตฺวา เภสชฺชเตลปากํ คณฺหนฺโต วิย กาลํ
อนติกกมิตฺวา วิเวกนินฺเนน จิตฺเตน ปริสํ อุยฺโยเชติ. ปุริมยาเม อภิกฺกนฺตา
โข วาเสฏฺา รตฺติ, ยสฺส ทานิ ตุเมฺห กาลํ มญฺถา"ติ ๑- เอวํ อุยฺโยเชติ.
พุทฺธานํ หิ โพธิปฺปตฺติโต ปฏฺาย เทฺว ปญฺจ วิญฺาณานิปิ
นิพฺพานนินฺนาเนว. ตสฺมาติหานนฺทาติ ยสฺมา สุญฺตาวิหาโร สนฺโต ปณีโต, ตสฺมา.
     [๑๘๘] อชฺฌตฺตเมวาติ โคจรชฺฌตฺตเมว. อชฺฌตฺตํ สุญฺตนฺติ อิธ
นิยกชฺฌตฺตํ, อตฺตโน ปญฺจกฺขนฺเธสุ นิสฺสิตนฺติ อตฺโถ. สมฺปชาโน โหตีติ
กมฺมฏฺานสฺส อสมฺปชฺชนภาวชานเนน สมฺปชาโน. พหิทฺธาติ ปรสฺส
ปญฺจสุ ขนฺเธสุ. อชฺฌตฺตพหิทฺธาติ กาเลน อชฺฌตฺตํ กาเลน พหิทฺธา,
อาเนญฺชนฺติ อุภโตภาควิมุตฺโต ภวิสฺสามีติ อาเนญฺชํ อรูปสมาปตฺตึ มนสิกโรติ.
     ตสฺมึเยว ปุริมสฺมินฺติ ปาทกชฺฌานํ สนฺธาย วุตฺตํ.
อปคุณปาทกชฺฌานโต วุฏฺิตสฺส หิ อชฺฌตฺตํ สุญฺตํ มนสิกโรโต ตตฺถ จิตฺตํ น
ปกฺขนฺทติ. ตโต "ปรสฺส สนฺตาเน นุ โข กถนฺ"ติ พหิทฺธา มนสิกโรติ,
ตตฺถปิ น ปกฺขนฺทติ. ตโต "กาเลน อตฺตโน สนฺตาเน, กาเลน ปรสฺส
สนฺตาเน นุ โข กถนฺ"ติ อชฺฌตฺตพหิทฺธา มนสิกโรติ, ตตฺถปิ น ปกฺขนฺทติ.
ตโต อุภโตภาควิมุตฺโต โหตุกาโม "อรูปสมาปตฺติยํ นุ โข กถนฺ"ติ อาเนญฺชํ
มนสิกโรติ, ตตฺถปิ น ปกฺขนฺทติ. อิทานิ "น เม จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ
วิสฺสฏฺวีริเยน อุปฏฺากาทีนํ ปจฺฉโต น จริตพฺพํ, ปาทกชฺฌานเมว ปน
สาธุกํ ปุนปฺปุนํ มนสิกาตพฺพํ. เอวมสฺส รุกฺเข ฉินฺทโต ผรสุมฺหิ อวหนฺเต
ปุน นิสฺสิตํ กาเรตฺวา ฉินฺทนฺตสฺส ฉิชฺเชสุ ผรสุ วิย กมฺมฏฺาเน
มนสิกาโร วหตี"ติ ทสฺเสตุํ ตสฺมึเยวาติอาทิมาห. อิทานิสฺส เอวํ ปฏิปนฺนสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ที. ปา. ๑๑/๒๙๙/๑๘๙
ยํ ยํ มนสิกโรติ, ตตฺถ ตตฺถ มนสิกาโร สมฺปชฺชตีติ ทสฺเสนฺโต ปกฺขนฺทตีติ
อาห.
     [๑๘๙] อิมินา วิหาเรนาติ อิมินา สมถวิปสฺสนาวิหาเรน. อิติห
ตตฺถ สมฺปชาโนติ อิติ จงฺกมนฺโตปิ ตสฺมึ กมฺมฏฺาเน สมฺปชฺชมาเน
"สมฺปชฺชติ เม กมฺมฏฺานนฺ"ติ ชานเนน สมฺปชาโน โหติ. สยตีติ นิปชฺชติ.
เอตฺถ กญฺจิ กาลํ จงฺกมิตฺวา "อิทานิ เอตฺตกํ กาลํ จงฺกมิตุํ สกฺขิสฺสามี"ติ
ตฺวา อิริยาปถํ อหาเปตฺวาว าตพฺพํ. เอส นโย สพฺพวาเรสุ. น
กเถสฺสามีติ, อิติห ตตฺถาติ เอวํ น กเถสฺสามีติ ชานเนน ตตฺถ
สมฺปชานการี โหติ.
     ปุน ทุติยวาเร เอวรูปึ กถํ กเถสฺสามีติ ชานเนน สมฺปชานการี
โหติ, อิมสฺส ภิกฺขุโน สมถวิปสฺสนา ตรุณาว, ตาสํ อนุรกฺขณตฺถํ:-
      "อาวาโส โคจโร ภสฺสํ      ปุคฺคโล อถ โภชนํ
       อุตุ อิริยาปโถ เจว        สปฺปาโย เสวิตพฺพโก"ติ
     สตฺต สปฺปายานิ อิจฺฉิตพฺพานิ. เตสํ ทสฺสนตฺถมิทํ วุตฺตํ. วิตกฺกวาเรสุ
อวิตกฺกนสฺส จ วิตกฺกนสฺส จ ชานเนน สมฺปชานตา เวทิตพฺพา.
     [๑๙๐] อิติ วิตกฺกปหาเนน เทฺว มคฺเค กเถตฺวา อิทานิ ตติยมคฺคสฺส
วิปสฺสนํ อาจิกฺขนฺโต ปญฺจ โข อิเม อานนฺท กามคุณาติอาทิมาห.
อายตเนติ เตสุเยว กามคุเณสุ กิสฺมิญฺจิเทว กิเลสุปฺปตฺติการเณ. สมุทาจาโรติ
สมุทาจรณโต อปฺปหีนกิเลโส. เอวํ สนฺตนฺติ เอวํ วิชฺชมานเมว. สมฺปชาโนติ
กมฺมฏฺานสฺส อสมฺปตฺติชานเนน สมฺปชาโน. ทุติยวาเร เอวํ สนฺตเมตนฺติ
เอวํ สนฺเต เอตํ. สมฺปชาโนติ กมฺมฏฺานสมฺปตฺติชานเนน สมฺปชาโน. อยํ หิ
"ปหีโน นุ โข เม ปญฺจสุ กามคุเณสุ ฉนฺทราโค, โน"ติ ปจฺจเวกฺขมาโน
อปหีนภาวํ ตฺวา วีริยํ ปคฺคเหตฺวา ตํ อนาคามิมคฺเคน สมุคฺฆาเฏติ, ตโต
มคฺคานนฺตรํ ผลํ, ผลโต วุฏฺาย ปจฺจเวกฺขมาโน ปหีนภาวํ ชานาติ, ตสฺส
ชานเนน "สมฺปชาโน โหตี"ติ วุตฺตํ
     [๑๙๑] อิทานิ อรหตฺตมคฺคสฺส วิปสฺสนํ อาจิกฺขนฺโต ปญฺจ โข
อิเม อานนฺท อุปาทานกฺขนฺธาติอาทิมาห. ตตฺถ โส ปหียตีติ รูเป อสฺมีติ
มาโน อสฺมีติ ฉนฺโท อสฺมีติ อนุสโย ปหียติ. ตถา เวทนาทีสุ สมฺปชานตา
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา.
     อิเม โข เต อานนฺท ธมฺมาติ เหฏฺา กถิเต สมถวิปสฺสนามคฺคผลธมฺเม
สนฺธายาห. กุสลายติกาติ กุสลโต อาคตา. กุสลา หิ กุสลาปิ
โหนฺติ กุสลายติกาปิ, เสยฺยถิทํ, ๑- ปมชฺฌานํ กุสลํ, ทุติยชฺฌานํ กุสลญฺเจว
กุสลายติกญฺจ ฯเปฯ อากิญฺจญฺายตนํ กุสลํ, เนวสญฺานาสญฺายตนํ
กุสลญฺเจว กุสลายติกญฺจ, เนวสญฺานาสญฺายตนํ กุสลํ, โสตาปตฺติมคฺโค
กุสโล เจว กุสลายติโก จ ฯเปฯ อนาคามิมคฺโค กุสโล, อรหตฺตมคฺโค
กุสโล เจว กุสลายติโก จ. ตถา ปมชฺฌานํ กุสลํ, ตํสมฺปยุตฺตกา ธมฺมา
กุสลา เจว กุสลายติกา จ ฯเปฯ อรหตฺตมคฺโค กุสโล, ตํสมฺปยุตฺตกา ธมฺมา
กุสลา เจว กุสลายติกา จ.
     อริยา นิกฺกิเลสา วิสุทฺธา. โลกุตฺตราติ โลเก อุตฺตรา วิสิฏฺา.
อนวกฺกนฺตา ปาปิมตาติ ปาปิมนฺเตน มาเรน อโนกฺกนฺตา. วิปสฺสนาปาทกา
อฏฺสมาปตฺติโย อปฺเปตฺวา นิสินฺนสฺส หิ ภิกฺขุโน จิตฺตํ มาโร น ปสฺสติ,
"อิทํ นาม อารมฺมณํ นิสฺสาย สํวตฺตตี"ติ ชานิตุํ น สกฺโกติ. ตสฺมา
"อนวกฺกนฺตา"ติ วุตฺตํ.
     ตํ กึ มญฺสีติ อิทํ กสฺมา อาห? คเณ ๒- หิ เอโก อานิสํโส
อตฺถิ, ตํ ทสฺเสตุํ อิทมาห. อนุพนฺธิตุนฺติ อนุคจฺฉิตุํ ปริวาริตุํ. ๓-
     น โข อานนฺทาติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ภควตา "สุตาวุโธ ภิกฺขเว
อริยสาวโก อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ, สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ
ภาเวติ, สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรตี"ติ ๔- พหุสฺสุโต ปญฺจาวุธสมฺปนฺโน โยโธ
วิย วุตฺโต ยสฺมา ปน โย สุตฺตปริยตฺตึ อุคฺคเหตฺวาปิ ตทนุจฺฉวิกํ
อนุโลมปฏิปทํ น ปฏิปชฺชติ, น ตสฺส ตํ อาวุธํ โหติ. โย ปฏิปชฺชติ,
@เชิงอรรถ: ๑ กถํ (?)   ๒ ฉ. คเณปิ   ๓ ม. ปริวตฺติตุํ, ฉ. ปริจริตุํ
@๔ องฺ สตฺตก. ๒๓/๖๔/๑๐๑
ตสฺเสว โหติ. ตสฺมา เอตทตฺถํ อนุพนฺธิตุํ นารหตีติ ทสฺเสนฺโต น โข
อานนฺทาติ อาห.
     อิทานิ ยทตฺถํ อนุพนฺธิตพฺโพ, ตํ ทสฺเสตุํ ยา จ โขติอาทิมาห.
อิติ อิมสฺมึ สุตฺเต ตีสุ าเนสุ ทส กถาวตฺถูนิ อาคตานิ. "อิติ เอวรูปํ
กถํ กเถสฺสามี"ติ สปฺปายาสปฺปายวเสน อาคตานิ, "ยทิทํ สุตฺตํ เคยฺยนฺ"ติ
เอตฺถ สุตฺตปริยตฺติวเสน อาคตานิ, อิมสฺมึ าเน ปริปูรณวเสน อาคตานิ.
ตสฺมา อิมสฺมึ สุตฺเต ทส กถาวตฺถูนิ กเถนฺเตน อิมสฺมึ าเน ตฺวา
กเถตพฺพานิ.
     อิทานิ ยสฺมา เอกจฺจสฺส เอกกสฺส วิหรโตปิ อตฺโถ น สมฺปชฺชติ,
ตสฺมา ตํ สนฺธาย เอกีภาเว อาทีนวํ ทสฺเสนฺโต เอวํ สนฺเต โข
อานนฺทาติอาทิมาห. เอวํ สนฺเตติ เอวํ เอกีภาเว สนฺเตน.
     [๑๙๓] สตฺถาติ พาหิรโก ติตฺถกรสตฺถา. อนฺวาวฏฺฏนฺตี ๑- อนุอาวตฺตนฺติ
อุปสงฺกมนฺติ มุจฺฉํ นิกามยตีติ มุจฺฉนตณฺหํ ปตฺเถติ, ปวตฺเตตีติ อตฺโถ.
อาจริยูปทฺทเวนาติ อตฺตโน อพฺภนฺตเร อุปฺปนฺเนน กิเลสุปทฺทเวน
อาจริยุปทฺทโว. เสสุปทฺทเวสุปิ เอเสว นโย. อวธึสุ นนฺติ มารยึสุ นํ.
เอเตน หิ ๒- คุณมรณํ กถิตํ.
     วินิปาตายาติ สุฏฺุ นิปตนาย. กสฺมา ปน พฺรหฺมจารุปทฺทโวว
"ทุกฺขวิปากตโร จ กฏุกวิปากตโร จ วินิปาตาย จ สํวตฺตตี"ติ วุตฺโตติ.
พาหิรปพฺพชฺชา หิ อปฺปลาภา, ตตฺถ มหนฺโต นิพฺพตฺเตตพฺพคุโณ นตฺถิ,
อฏฺสมาปตฺติปญฺามตฺตกเมว โหติ. อิติ ยถา คทฺรภปิฏฺิโต ปติตสฺส มหนฺตํ
ทุกฺขํ น โหติ, สรีรสฺส ปํสุมกฺขนมตฺตเมว โหติ, เอวํ พาหิรสมเย
โลกิยคุณมตฺตโตว ปริหายติ, เตน ปุริมํ อุปทฺทวทฺวยํ น เอวํ วุตฺตํ. สาสเน
ปน ปพฺพชฺชา มหาลาภา, ตตฺถ จตฺตาโร มคฺคา จตฺตาริ ผลานิ นิพฺพานนฺติ
มหนฺตา อธิคนฺตพฺพคุณา. อิติ ยถา อุภโต สุชาโต ขตฺติยกุมาโร
หตฺถิกฺขนฺธวรคโต นครํ อนุสญฺจรนฺโต หตฺถิกฺขนฺธโต ปติโต มหาทุกฺขํ นิคจฺฉติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. อนฺวาวตฺตนฺตีติ             ๒ สี. เอเตนสฺส
เอวํ สาสนโต ปริหายมาโน นวหิ โลกุตฺตรคุเณหิ ปริหายติ. เตนายํ
พฺรหฺมจารุปทฺทโว เอวํ วุตฺโต.
     [๑๙๖] ตสฺมาติ ยสฺมา เสสุปทฺทเวหิ พฺรหฺมจารุปทฺทโว ทุกฺขวิปากตโร,
ยสฺมา วา สปตฺตปฏิปตฺตึ วีติกฺกมนฺโต ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตติ,
มิตฺตปฏิปตฺตึ หิตาย, ตสฺมา. เอวํ อุปริเมนปิ เหฏฺิเมนปิ อตฺเถน
โยเชตพฺพํ. มิตฺตวตายาติ มิตฺตปฏิปตฺติยา. สปตฺตวตายาติ เวรปฏิปตฺติยา.
     โวกฺกมฺม จ สตฺถุ สาสเนติ ทุกฺกฏทุพฺภาสิตมตฺตมฺปิ หิ สญฺจิจฺจ
วีติกฺกมนฺโต โวกฺกมฺม วตฺตติ นาม. ตเทว อวีติกฺกมนฺโต น โวกฺกมฺม
วตฺตติ นาม.
     น โว อหํ อานนฺท ตถา ปรกฺกมิสฺสามีติ อหํ ตุเมฺหสุ ตถา น
ปฏิปชฺชิสฺสามิ. อามเกติ อปกฺเก. อามกมตฺเตติ อามเก นาติสุกฺเข ภาชเน.
กุมฺภกาโร หิ อามกํ นาติสุกฺขํ อปกฺกํ อุโภหิ หตฺเถหิ สณฺหิกํ คณฺหาติ
"มา ภิชฺชตู"ติ. ๑- อิติ ยถา กุมฺภกาโร ตตฺถ ปฏิปชฺชติ, นาหํ ตุเมฺหสุ
ตถา ปฏิปชฺชิสฺสามิ. นิคฺคยฺห  นิคฺคยฺหาติ สกึ โอวทิตฺวา ตุณฺหี น
ภวิสฺสามิ, นิคฺคณฺหิตฺวา นิคฺคณฺหิตฺวา ปุนปฺปุนํ โอวทิสฺสามิ อนุสาสิสฺสามิ.
ปวยฺห ปวยฺหาติ ๒- โทเส ปวาเหตฺวา ปวาเหตฺวา. ยถา ปกฺกภาชเนสุ กุมฺภกาโร
ภินฺนฉินฺนภาชนานิ ปวาเหตฺวา เอกโต กตฺวา สุปกฺกาเนว อาโกเฏตฺวา
อาโกเฏตฺวา คณฺหาติ, เอวเมว อหมฺปิ ปวาเหตฺวา ปวาเหตฺวา ปุนปฺปุนํ
โอวทิสฺสามิ อนุสาสิสฺสามิ. โย สาโร โส สฺสตีติ เอวํ โว มยา
โอวทิยมานานํ โย มคฺคผลสาโร, โส สฺสติ. อปิจ โลกิยคุณาปิ อิธ
สาโรเตฺวว อธิปฺเปตา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา  มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
                     มหาสุญฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           ----------
@เชิงอรรถ: ๑ สี.มา ภิชฺชาติ     ๒ ม. ปคฺคยฺห ปคฺคยฺหาติ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๐ หน้า ๑๑๑-๑๒๐.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=10&A=2841&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=10&A=2841&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=14&i=343
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=14&A=4846
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=14&A=4670
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=14&A=4670
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_14