อรรถกถาเล่มที่ ๑๐ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๔)

                       ๘. อุปกฺกิเลสสุตฺตวณฺณนา
     [๒๓๖] เอวมฺเม สุตนฺติ อุปกฺกิเลสสุตฺตํ. ตตฺถ เอตทโวจาติ เนว
เภทาธิปฺปาเยน น ปิยกมฺยตาย, อถขฺวาสฺส เอตทโหสิ "อิเม ภิกฺขู มม วจนํ
คเหตฺวาน โอรมิสฺสนฺติ, พุทฺธา จ นาม หิตานุกมฺปกา, อทฺธา เนสํ ๑- ภควา
เอกํ การณํ กเถสฺสติ, ตํ สุตฺวา เอเต โอรมิสฺสนฺติ, ตโต เตสํ ผาสุวิหาโร
ภวิสฺสตี"ติ. ตสฺมา เอตํ "อิธ ภนฺเต"ติอาทิวจนมโวจ. มา ภณฺฑนนฺติอาทีสุ
"อกตฺถา"ติ ปาเสสํ คเหตฺวา "มา ภณฺฑนํ อกตฺถา"ติ  เอวํ อตฺโถ
ทฏฺพฺโพ. อญฺตโรติ โส กิร ภิกฺขุ ภควโต อตฺถกาโม, อยํ กิรสฺส
อธิปฺปาโย "อิเม ภิกฺขู โกธาภิภูตา สตฺถุ วจนํ น คณฺหนฺติ, มา ภควา
เอเต โอวทนฺโต กิลมี"ติ, ตสฺมา เอวมาห.
     ปิณฺฑาย ปาวิสีติ น เกวลํ ปาวิสิ, เยนปิ ชเนน น ทิฏฺโ, โส
มํ ปสฺสตูติปิ อธิฏฺาสิ. กิมตฺถํ อธิฏฺาสีติ? เตสํ ภิกฺขูนํ ทมนตฺถํ. ภควา
หิ ตทา ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต "ปุถุสทฺโท สมชโน"ติอาทิคาถา ภาสิตฺวา
โกสมฺพิโต พาลกโลณการคามํ คโต. ตโต ปาจีนวํสมิคทายํ, ตโต
ปาลิเลยฺยกวนสณฺฑํ คนฺตฺวา ปาลิเลยฺยกหตฺถินาเคน อุปฏฺหิยมาโน เตมาสํ วสิ.
นครวาสิโนปิ "สตฺถา วิหารํ คโต, คจฺฉาม ธมฺมสฺสวนายา"ติ คนฺธปุปฺผหตฺถา
วิหารํ คนฺตฺวา "กหํ ภนฺเต สตฺถา"ติ ปุจฺฉึสุ. กหํ ตุเมฺห สตฺถารํ ทกฺขถ,
สตฺถา `อิเม ภิกฺขู สมคฺเค กริสฺสามี'ติ อาคโต, สมคฺเค กาตุํ อสกฺโกนฺโต
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อฏฺาเนมํ
นิกฺขมิตฺวา คโต"ติ. "มยํ สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ ทตฺวา สตฺถารํ อาเนตุํ  น สกฺโกม,
โส โน อยาจิโต สยเมว อาคโต, มยํ อิเม ภิกฺขู นิสฺสาย สตฺถุ สมฺมุขา
ธมฺมกถํ โสตุํ น ลภิมฺหา. อิเม สตฺถารํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตา, ตสฺมิมฺปิ
สามคฺคึ กโรนฺเต สมคฺคา  น ชาตา, กสฺส ๑- วจนํ กริสฺสนฺติ. อลํ น อิเมสํ
ภิกฺขา ทาตพฺพา"ติ สกลนคเร ทณฺฑํ ปยึสุ. เต ปุนทิวเส สกลนครํ
ปิณฺฑาย จริตฺวา กฏจฺฉุมตฺตมฺปิ ภิกฺขํ อลภิตฺวา วิหารํ อาคมํสุ. อุปาสกาปิ
เต  ปุน อาหํสุ "ยาว สตฺถารํ น ขมาเปถ, ตาว โว อิทเมว ๒- ทณฺฑกมฺมนฺ"ติ.
เต "สตฺถารํ ขมาเปสฺสามา"ติ ภควติ สาวตฺถิยํ อนุปฺปตฺเต ตตฺถ อคมํสุ.
สตฺถา เตสํ อฏฺารส เภทกรวตฺถูนิ เทเสสีติ อยเมตฺถปาฬิมุตฺตกกถา.
     [๒๓๗] อิทานิ ปุถุสทฺโทติอาทิคาถาสุ ปุถุ มหาสทฺโท อสฺสาติ
ปุถุสทฺโท. สมชโนติ สมาโน เอกสทิโส ชโน, สพฺโพวายํ ภณฺฑนการกชโน
สมนฺตโต สทฺทนิจฺฉรเณน ปุถุสทฺโท เจว สทิโส จาติ วุตฺตํ โหติ. น
พาโล โกจิ มญฺถาติ ตตฺร โกจิ เอโกปิ อหํ พาโลติ น มญฺติ, สพฺเพปิ
ปณฺฑิตมานิโนเยว. นาญฺ ภิยฺโย อมญฺรุนฺติ โกจิ เอโกปิ อหํ พาโลติ
จ น มญฺิ, ภิยฺโย จ สํฆสฺมึ ภิชฺชมาเน อญฺมฺปิ เอกํ "มยฺหํ การณา
สํโฆ ภิชฺชตี"ติ อิทํ การณํ น มญฺีติ อตฺโถ.
     ปริมุฏฺาติ มุฏฺสฺสติโน. วาจาโคจรภาณิโนติ ราการสฺส รสฺสาเทโส
กโต, วาจาโคจราว, น สติปฏฺานโคจรา, ภาณิโน  จ ๓- กถํ ภาณิโน?
ยาวิจฺฉนฺติ มุขายามํ ยาว มุขํ ปสาเรตุํ อิจฺฉนฺติ, ตาว ปสาเรตฺวา ภาณิโน,
เอโกปิ สํฆคารเวน มุขสงฺโกจนํ น กโรตีติ อตฺโถ. เยน นีตาติ เยน
กลเหน อิมํ นิลฺลชฺชภาวํ นีตา. น ตํ วิทูติ น ตํ ชานนฺติ "เอวํ สาทีนโว
อยนฺ"ติ.
     เย จ ตํ อุปนยฺหนฺตีติ ตํ อกฺโกจฺฉิ มนฺติอาทิกํ อาการํ เย อุปนยฺหนฺติ.
สนนฺตโนติ โปราโณ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กสฺสาณาสฺส     ๒ ฉ.ม. ตเมว   ๓ สี. ภาณิโนติ
     ปเรติ ปณฺฑิเต เปตฺวา ตโต อญฺเ ภณฺฑนการกา ปเร นาม.
เต เอตฺถ สํฆมชฺเฌ กลหํ กโรนฺตา "มยํ ยมามเส อุปยมาม ๑- นสฺสาม สตตํ
สมิตํ มจฺจุสนฺติกํ คจฺฉามา"ติ  น ชานนฺติ. เย จ ตตฺถ วิชานนฺตีติ เย จ
ตตฺถ ปณฺฑิตา "มยํ มจฺจุโน สมีปํ คจฺฉามา"ติ  วิชานนฺติ. ตโต สมฺมนฺติ
เมธคาติ เอวญฺหิ เต ชานนฺตา โยนิโสมนสิการํ อุปฺปาเทตฺวา เมธคานํ
กลหานํ วูปสมาย ปฏิปชฺชนฺติ.
     อฏฺิจฺฉินฺนาติ อยํ คาถา ชาตเก ๒- อาคตา, พฺรหฺมทตฺตญฺจ
ทีฆาวุกุมารญฺจ สนฺธาย วุตฺตา. อยํ เหตฺถ อตฺโถ:- เตสมฺปิ ตถา ปวตฺตเวรานํ
โหติ สงฺคติ, กสฺมา ตุมฺหากํ น โหติ, เยสํ โว เนว มาตาปิตูนํ อฏฺีนิ
ฉินฺนานิ, น ปาณา หฏา น คฺวาสฺสธนานิ หฏานีติ.
     สเจ ลเภถาติอาทิคาถา ปณฺฑิตสหายสฺส จ พาลสหายสฺส จ
วณฺณาวณฺณทีปนตฺถํ วุตฺตา. อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานีติ ปากฏปริสฺสเย จ
ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสเย จ อภิภวิตฺวา เตน สทฺธึ อตฺตมโน สติมา จเรยฺยาติ.
     ราชาว รฏฺ วิชิตนฺติ ยถา อตฺตโน วิชิตํ รฏฺ มหาชนกราชา จ
อรินฺทมหาราชา จ ปหาย เอกกา วิจรึสุ, เอวํ วิจเรยฺยาติ อตฺโถ.
มาตงฺครญฺเว นาโคติ มาตงฺโค อรญฺเ นาโคว. มาตงฺโคติ หตฺถี วุจฺจติ.
นาโคติ มหนฺตาธิวจนเมตํ. ยถา หิ มาตุโปสโก มาตงฺคนาโค อรญฺเ เอโก
จริ, น จ ปาปานิ อกาสิ, ยถา จ ปาลิเลยฺยโก, เอวํ เอโก จเร, น จ
ปาปานิ กยิราติ วุตฺตํ โหติ.
     [๒๓๘] พาลกโลณการคาโมติ อุปาลิคหปติสฺส โภคคาโม. ๓- เตนุปสงฺกมีติ
กสฺมา อุปสงฺกมิ? คเณ กิรสฺส อาทีนวํ ทิสฺวา เอกวิหารึ ภิกฺขุํ
ปสฺสิตุกามตา อุทปาทิ, ตสฺมา สีตาทีหิ ปีฬิโต อุณฺหาทีนิ ปตฺถยมาโน
วิย อุปสงฺกมิ. ธมฺมิยา กถายาติ เอกีภาเว อานิสํสปฏิสํยุตฺตาย. เยน
ปาจีนวํสทาโย, ตตฺถ กสฺมา อุปสงฺกมิ? กลหการเก กิรสฺส ทิฏฺาทีนวตฺตา
สมคฺควาสิโน ภิกฺขู ปสฺสิตุกามตา อุทปาทิ, ตสฺมา สีตาทีหิ ปีฬิโต
@เชิงอรรถ: ๑ สี., ก. อุปรมาม  ๒ ขุ.ชา. ๒๗/๑๒๒๒/๒๕๕ (สฺยา)  ๓ ก. โลณการคาโม
อุณฺหาทีนิ ปตฺถยนฺโต ๑- วิย ตตฺถ อุปสงฺกมิ. อายสฺมา จ อนุรุทฺโธติอาทิ
วุตฺตนยเมว.
     [๒๔๑] อตฺถิ ปน โวติ ปจฺฉิมปุจฺฉาย โลกุตฺตรธมฺมํ ปุจฺเฉยฺย. โส
ปน เถรานํ นตฺถิ, ตสฺมา ตํ ปุจฺฉิตุํ น ยุตฺตนฺติ ปริกมฺโมภาสํ ปุจฺฉติ.
โอภาสํเยว สญฺชานามาติ ปริกมฺโมภาสํ สญฺชานาม. ทสฺสนญฺจ รูปานนฺติ
ทิพฺพจกฺขุนา รูปทสฺสนญฺจ สญฺชานาม. ตญฺจ นิมิตฺตํ น ปฏิวิชฺฌามาติ
ตญฺจ การณํ น ชานาม, เยน โน โอภาโส จ รูปทสฺสนญฺจ อนฺตรธายติ.
     ตํ โข ปน โว อนุรุทฺธา นิมิตฺตํ ปฏิวิชฺฌิตพฺพนฺติ ตํ โว
การณํ ชานิตพฺพํ. อหมฺปิ สุทนฺติ อนุรุทฺธา ตุเมฺห กึ นุ อาฬุเลสฺสนฺติ,
อหมฺปิ อิเมหิ เอกาทสหิ อุปกฺกิเลเสหิ อาฬุลิตปุพฺโพติ ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ
อารภิ. วิจิกิจฺฉา โข เมติอาทีสุ มหาสตฺตสฺส อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา
ทิพฺพจกฺขุนา นานาวิธานิ รูปานิ ทิสฺวา "อิทํ โข กินฺ"ติ วิจิกิจฺฉา อุทปาทิ.
สมาธิ จวีติ ปริกมฺมสมาธิ จวิ. โอภาโสติ ปริกมฺโมภาโสปิ อนฺตรธายิ.
ทิพฺพจกฺขุนา รูปํ น ปสฺสิ. อมนสิกาโรติ รูปานิ ปสฺสโต วิจิกิจฺฉา
อุปฺปชฺชติ, อิทานิ กิญฺจิ น มนสิกริสฺสามีติ อมนสิกาโร อุทปาทิ.
     ถินมิทฺธนฺติ กิญฺจิ อมนสิกโรนฺตสฺส ถินมิทฺธํ อุทปาทิ.
     ฉมฺภิตตฺตนฺติ หิมวนฺตาภิมุขํ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ทานวรกฺขสอชคราทโย
อทฺทส, อถสฺส ฉมฺภิตตฺตํ อุทปาทิ. อุพฺพิลนฺติ ๒- "มยา
ทิฏฺภยํ ๓- ปกติยา โอโลกิยมานํ นตฺถิ, อทิฏฺเ กินฺนาม ภยนฺ"ติ จินฺตยโต
อุพฺพิลาวิตตฺตํ ๔- อุทปาทิ. สกิเทวาติ เอกปฺปโยเคเนว ปญฺจ นิธิกุมฺภิโยปิ
ปสฺเสยฺย.
     ทุฏฺุลฺลนฺติ มยา วีริยํ คาฬฺหํ ปคฺคหิตํ, เตน เม อุพฺพิลํ
อุปฺปนฺนนฺติ วีริยํ สิถิลมกาสิ, ตโต กายทรโถ กายทุฏฺุลฺลํ กายาลสิยํ
อุทปาทิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปตฺถยมาโน   ๒ ฉ.ม. อุปฺปิลนฺติ  ๓ ม. มหติภยํ  ๔ ฉ.ม. อุปฺปิลาวิตตฺตํ
     อจฺจารทฺธวีริยนฺติ มม วีริยํ สิถิลํ กโรโต ทุฏฺุลฺลํ อุปฺปนฺนนฺติ ปุน
วีริยํ ปคฺคณฺหโต อจฺจารทฺธวีริยํ อุทปาทิ. ปตเมยฺยาติ มเรยฺย.
     อติลีนวีริยนฺติ มม วีริยํ ปคฺคณฺหโต เอวํ ชาตนฺติ ปุน วีริยํ สิถิลํ
กโรโต อติลีนวีริยํ อุทปาทิ.
     อภิชปฺปาติ เทวโลกาภิมุขํ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา เทวสงฺฆํ ปสฺสโต
ตณฺหา อุทปาทิ. นานตฺตสญฺาติ มยฺหํ เอกชาติกํ รูปํ มนสิกโรนฺตสฺส
อภิชปฺปา อุปฺปนฺนา, นานาวิธรูปํ มนสิกริสฺสามีติ กาเลน เทวโลกาภิมุขํ
กาเลน มนุสฺสโลกาภิมุขํ วฑฺเฒตฺวา นานาวิธานิ รูปานิ มนสิกโรโต
นานตฺตสญฺา อุทปาทิ.
     อตินิชฺฌายิตตฺตนฺติ มยฺหํ นานาวิธานิ รูปานิ มนสิกโรนฺตสฺส
นานตฺตสณฺา อุทปาทิ, อิฏฺ วา อนิฏฺ วา เอกชาติกเมว มนสิกริสฺสามีติ
ตถา มนสิกโรโต อตินิชฺฌายิตตฺตํ รูปํ อุทปาทิ.
     [๒๔๓] โอภาสนิมิตฺตํ มนสิ กโรมีติ ปริกมฺโมภาสเมว มนสิ กโรมิ.
น จ รูปานิ ปสฺสามีติ ทิพพจกฺขุนา รูปานิ น ปสฺสามิ. รูปนิมิตฺตํ มนสิ
กโรมีติ ทิพฺพจกฺขุนา วิสยรูปเมว มนสิกโรมิ.
     ปริตฺตญฺเจว โอภาสนฺติ ปริตฺตกฏฺาเน โอภาสํ. ปริตฺตานิ จ
รูปานีติ ปริตฺตกฏฺาเน รูปานิ. วิปริยาเยน ทุติยวาโร เวทิตพฺโพ. ปริตฺโต
สมาธีติ ปริตฺตโก ปริกมฺโมภาโส, โอภาสปริตฺตตํ ๑- หิ สนฺธาย อิธ
ปริกมฺมสมาธิ "ปริตฺโต"ติ วุตฺโต. ปริตฺตํ เม ตสฺมึ สมเยติ ตสฺมึ สมเย
ทิพฺพจกฺขุปิ ปริตฺตกํ โหติ. อปฺปมาณวาเรปิ เอเสว นโย.
      [๒๔๕] อวิตกฺกมฺปิ วิจารมตฺตนฺติ ปญฺจกนเย ทุติยชฺฌานสมาธึ
อวิตกฺกมฺปิ อวิจารนฺติ จตุกฺกนเยปิ ปญฺจกนเยปิ ฌานตฺตยสมาธึ. สปฺปีติกนฺติ
ทุกติกชฺฌานสมาธึ. นิปฺปีติกนฺติ ทุกชฺฌานสมาธึ. สาตสหคตนฺติ
ติกจตุกฺกชฺฌานสมาธึ. อุเปกฺขาสหคตนฺติ จตุกฺกนเย จตุตฺถชฺฌานสมาธึ ปญฺจกนเย
ปญฺจมชฺฌานสมาธึ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. โอภาตํ ปริตฺตํ, ตํ
     กทา ปน ภควา อิมํ ติวิธํ สมาธึ ภาเวสิ? มหาโพธิมูเล นิสินฺโน
ปจฺฉิมยาเม. ภควโต หิ ปมมคฺโค ปมชฺฌานิโก อโหสิ, ทุติยาทโย
ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานิกา. ปญฺจกนเย ปญฺจมชฺฌานสฺส มคฺโค นตฺถีติ โส
โลกิโย อโหสีติ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. เสสํ สพฺพตฺถ
อุตฺตานเมวาติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
                     อุปกฺกิเลสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         ---------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๐ หน้า ๑๔๗-๑๕๒.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=10&A=3747&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=10&A=3747&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=14&i=439
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=14&A=6017
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=14&A=5887
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=14&A=5887
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_14