อรรถกถาเล่มที่ ๑๐ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๔)

                      ๖. มหากมฺมวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา
      [๒๙๘] เอวมฺเม สุตนฺติ มหากมฺมวิภงฺคสุตฺตํ. ตตฺถ โมฆนฺติ ตุจฺฉํ
อผลํ. สจฺจนฺติ ตถํ ภูตํ. อิทญฺจ เอเตน น สมฺมุขา สุตํ. อุปาลิสุตฺเต ๑-
ปน "มโนกมฺมํ มหาสาวชฺชตรํ ปญฺเปมิ ปาปสฺส กมฺมสฺส กิริยาย
ปาปสฺส กมฺมสฺส ปวตฺติยา, โน ตถา กายกมฺมํ โน ตถา วจีกมฺมนฺ"ติ
ภควตา วุตฺตํ อตฺถิ, สา กถา ติตฺถิยานํ อนฺตเร ปากฏา ชาตา, ตํ
คเหตฺวา เอส วทติ. อตฺถิ จ สา สมาปตฺตีติ อิทํ "กถํ นุ โข โภ
อภิสญฺานิโรโธ โหตี"ติ โปฏฺปาทสุตฺเต ๒- อุปฺปนฺนํ อภิสญฺานิโรธกถํ
สนฺธาย วทติ. น กิญฺจิ เวทิยตีติ เอกเวทนมฺปิ น เวทิยติ. อตฺถิ จ
โขติ เถโร นิโรธสมาปตฺตึ สนฺธาย อนุชานาติ. ปริรกฺขิตพฺพนฺติ ครหโต
โมจเนน รกฺขิตพฺพํ. สญฺเจตนา อสฺส อตฺถีติ สญฺเจตนิกํ, สาภิสนฺธิกํ
สญฺเจตนิกกมฺมํ กตฺวาติ อตฺโถ. ทุกฺขํ โสติ เถโร "อกุสลเมว สนฺธาย
ปริพฺพาชโก ปุจฺฉตี"ติ สญฺาย เอวํ วทติ.
      ทสฺสนมฺปิ โข อหนฺติ ภควา จตุรงฺเคปิ อนฺธกาเร สมนฺตา
โยชนฏฺาเน ติลมตฺตมฺปิ สงฺขารํ มํสจกฺขุนาว ปสฺสติ, อยญฺจ ปริพฺพาชโก
@เชิงอรรถ: ๑ ม.ม. ๑๓/๕๗/๓๙           ๒ ที.สี. ๙/๔๑๑/๑๗๗
น ทูเร คาวุตมตฺตพฺภนฺตเร วสติ, กสฺมา ภควา เอวมาหาติ? สมาคมทสฺสนํ
สนฺธาเยวมาห.
      [๒๙๙] อุทายีติ โลลุทายี. ๑- ตํ ทุกฺขสฺมินฺติ สพฺพนฺตํ ทุกฺขเมว. อิติ
อิมํ วฏฺฏทุกฺขํ กิเลสทุกฺขํ สงฺขารทุกฺขํ สนฺธาย "สเจ ภาสิตํ ภเวยฺย
ภควา"ติ วุจฺจติ.
      [๓๐๐] อุมฺมงฺคนฺติ ปญฺหาอุมฺมงฺคํ. ๒- อุมฺมุชฺชมาโนติ สีสํ นีหรมาโน.
อโยนิโส อุมฺมุชฺชิสฺสตีติ อนุปาเยน สีสํ นีหริสฺสติ. อิทญฺจ ปน ภควา
ชานนฺโต เนว ทิพฺพจกฺขุนา น เจโตปริยาเณน น สพฺพญฺุตาเณน จ
ชานิ, อธิปฺปาเยเนว ปน อญฺาสิ. กเถนฺตสฺส หิ ปน อธิปฺปาโย นาม
สุวิชาโน โหติ, กเถตุกาโม คีวํ ปคฺคณฺหาติ, หนุกํ จาเลติ, มุขมสฺส ผนฺทติ,
สนฺนิสีทิตุํ น สกฺโกติ. ภควา ตสฺส ตํ อาการํ ทิสฺวา "อยํ อุทายี สนฺนิสีทิตุํ
น สกฺโกติ, ยํ อภูตํ, ตเทว กเถสฺสตี"ติ โอโลเกตฺวาว อญฺาสิ. อาทึเยวาติ
อาทิมฺหิเยว. ติสฺโส เวทนาติ "กึ โส เวทิยตี"ติ ปุจฺฉนฺเตน "ติสฺโส เวทนา
ปุจฺฉามี"ติ เอวํ ววตฺถเปตฺวาว ติสฺโส เวทนา ปุจฺฉิตา. สุขเวทนิยนฺติ
สุขเวทนาย ปจฺจยภูตํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย.
      เอตฺถ จ กามาวจรกุสลโต โสมนสฺสสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตา จตสฺโส
เจตนา, เหฏฺา ติกชฺฌานเจตนาติ เอวํ ปฏิสนฺธิปวตฺเตสุ สุขเวทนาย ชนนโต
สุขเวทนิยกมฺมํ นาม. กามาวจรญฺเจตฺถ ปฏิสนฺธิยํเยว เอกนฺเตน สุขํ ชเนติ,
ปวตฺเต อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมเณ อทุกฺขมสุขมฺปิ.
      อกุสลเจตนา ปฏิสนฺธิปวตฺเตสุ ทุกฺขสฺเสว ชนนโต ทุกฺขเวทนิยํ
นาม. กายทฺวาเร ปวตฺเตเยว เจตํ เอกนฺเตน ทุกฺขํ ชเนติ, อญฺตฺถ
อทุกฺขมสุขมฺปิ, สา ปน เวทนา อนิฏฺานิฏฺมชฺฌตฺเตสุเยว อารมฺมเณสุ
อุปฺปชฺชนโต ทุกฺขาเตฺวว สงฺขํ คตา.
      กามาวจรกุสลโต ปน อุเปกฺขาสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตา จตสฺโส เจตนา.
รูปาวจรกุสลโต จตุตฺถชฺฌานเจตนาติ เอวํ ปฏิสนฺธิปวตฺเตสุ ตติยเวทนาย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ลาลุทายี                ๒ สี. อุมฺมคฺคนฺติ ปญฺหาอุมฺมคฺคํ
ชนนโต อทุกฺขมสุขเวทนิยกมฺมํ นาม. เอตฺถ จ กามาวจรํ ปฏิสนฺธิยํเยว
เอกนฺเตน อทุกฺขมสุขํ ชเนติ ปวตฺเต อิฏฺารมฺมเณ สุขมฺปิ. อปิจ
สุขเวทนิยกมฺมํ ปฏิสนฺธิปวตฺติวเสน วตฺตติ, ตถา อทุกฺขมสุขเวทนิยํ, ทุกฺขเวทนิยํ
ปวตฺติวเสเนว ปวตฺตติ. เอตสฺส ปน วเสน สพฺพํ ปวตฺติวเสเนว วตฺตติ.
      เอตสฺส ภควาติ เถโร ตถาคเตน มหากมฺมวิภงฺคกถนตฺถํ อาลโย
ทสฺสิโต, ตถาคตํ ยาจิตฺวา มหากมฺมวิภงฺคาณํ ภิกฺขุสํฆสฺส ปากฏํ กริสฺสามีติ
จินฺเตตฺวา อนุสนฺธิกุสลตาย เอวมาห. ตตฺถ มหากมฺมวิภงฺคนฺติ มหากมฺมวิภชนํ. ๑-
กตเม จตฺตาโร อิธานนฺท เอกจฺโจ ปุคฺคโล ฯเปฯ นิรยํ อุปปชฺชตีติ อิทํ
มหากมฺมวิภงฺคาณภาชนํ, มหากมฺมวิภงฺคาณภาชนตฺถาย ปน มาติกาฏฺปนํ.
      [๓๐๑] อิธานนฺท เอกจฺโจ สมโณ วาติ ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธิ.
อิทญฺหิ ภควา "ทิพฺพจกฺขุกา สมณพฺราหฺมณา อิทํ อารมฺมณํ กตฺวา อิมํ
ปจฺจยํ ลภิตฺวา อิทํ ทสฺสนํ คณฺหนฺตี"ติ ปกาสนตฺถํ อารภิ. ตตฺถ อาตปฺปนฺติอาทีนิ
ปญฺจปิ วีริยสฺเสว นามานิ. เจโตสมาธินฺติ ทิพฺพจกฺขุสมาธึ. ปสฺสตีติ
"โส สตฺโต กุหึ นิพฺพตฺโต"ติ โอโลเกนฺโต ปสฺสติ. เย อญฺถาติ เย
"ทสนฺนํ กุสลานํ กมฺมปถานํ ปูริตตฺตา นิรยํ อุปปชฺชตี"ติ ชานนฺติ, มิจฺฉา
เตสํ าณนฺติ วทติ. อิมินา นเยน สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. วิทิตนฺติ
ปากฏํ. ถามสาติ ทิฏฺิถาเมน. ปรามาสาติ ทิฏฺิปรามาเสน. อภินิวิสฺส โวหรตีติ
อธิฏฺหิตฺวา อาทิยิตฺวา โวหรติ.
      [๓๐๒] ตตฺรานนฺทาติ อิทมฺปิ น มหากมฺมวิภงฺคาณสฺส ภาชนํ,
อถขฺวสฺส มาติกาฏฺปนเมว. เอตฺถ ปน เอเตสํ ทิพฺพจกฺขุกานํ วจเนน
เอตฺตกา อนุญฺาตา เอตฺตกา อนนุญฺาตาติ อิทํ ทสฺสิตํ. ตตฺถ ตตฺราติ เตสุ
จตูสุ สมณพฺราหฺมเณสุ. อิทมสฺสาติ อิทํ วจนํ อสฺส. อญฺถาติ อญฺเนากาเรน.
อิติ อิเมสํ สมณพฺราหฺมณานํ วาเท ทฺวีสุ าเนสุ อนุญฺาตา,
ตีสุ อนนุญฺาตาติ เอวํ สพฺพตฺถ อนุญฺา นานุญฺา ๒- เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. มหากมฺมวิภตฺตํ        ๒ ม., ก. อนุญฺาตา นานุญฺาตา
      [๓๐๓] เอวํ ทิพฺพจกฺขุกานํ วจเนน ๑- อนุญฺา จ อนนุญฺา จ
ทสฺเสตฺวา อิทานิ มหากมฺมวิภงฺคาณํ วิภชนฺโต ตตฺรานนฺท ยฺวายํ ปุคฺคโลติอาทิมาห.
      ปุพฺเพ วาสฺส ตํ กตํ โหตีติ ยํ อิมินา ทิพฺพจกฺขุเกน กมฺมํ กโรนฺโต
ทิฏฺโ, ตโต ปุพฺเพ กตํ, ปุพฺเพ กเตนปิ หิ นิรเย นิพฺพตฺตติ, ปจฺฉา
กเตนปิ นิพฺพตฺตติ, มรณกาเล วา ปน "ขนฺโธ เสฏฺโ สิโว เสฏฺโ,
ปิตามโห เสฏฺโ, อิสฺสราทีหิ วา โลโก วิสฏฺโ"ติอาทินา มิจฺฉาทสฺสเนปิ
นิพฺพตฺตเตว. ทิฏฺเว ธมฺเมติ ยํ ตตฺถ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ โหติ, ตสฺส
ทิฏฺเว ธมฺเม, ยํ อุปปชฺชเวทนียํ, ตสฺส อุปปชฺชิตฺวา, ยํ อปราปริยเวทนียํ,
ตสฺส อปรสฺมึ ปริยาเย วิปากํ ปฏิสํเวเทติ.
      อิติ อยํ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอกํ กมฺมราสึ เอกญฺจ วิปากราสึ
อทฺทส, สมฺมาสมฺพุทฺโธ อิมินา อทิฏฺเ ตโย กมฺมราสี, เทฺว จ วิปากราสี
อทฺทส. อิมินา ปน ทิฏฺเ จ จตฺตาโร กมฺมราสี ตโย จ วิปากราสี อทฺทส.
อิมานิ สตฺตฏฺานานิ ชานนาณํ ตถาคตสฺส มหากมฺมวิภงฺคาณํ นาม.
ทุติยวาเร ทิพฺพจกฺขุเกน กิญฺจิ น ทิฏฺ, ตถาคเตน ปน ตโย กมฺมราสี,
เทฺว จ วิปากราสี ทิฏฺาติ. อิมินาปิ ปจฺจฏฺานานิ ๒- ชานนาณํ ตถาคตสฺส
มหากมฺมวิภงฺคาณํ นาม. เสสวารทฺวเยปิ เอเสว นโย.
      อภพฺพนฺติ ภูตวิรหิตํ อกุสลํ. อภพฺพาภาสนฺติ อภพฺพํ อาภาสติ
อภิภวติ ปฏิพาหตีติ อตฺโถ. พหุกสฺมึ หิ อกุสลกมฺเม อายูหิเต พลวกมฺมํ
ทุพฺพลกมฺมสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรติ อิทํ
อภพฺพญฺเจว อภพฺพาภาสญฺจ ๓- กุสลํ ๔- ปน อายูหิตฺวา อาสนฺเน อกุสลํ ๕- กตํ
โหติ, ตํ กุสลสฺส ๖- วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรติ,
อิทํ อภพฺพํ ภพฺพาภาสนฺนาม. ๗- พหุมฺหิ กุสเล อายูหิเตปิ พลวกมฺมํ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. จ วเสน, ฉ. วจเน     ๒ ม. ปญฺจตฺตฏฺานานิ
@๓ สี. อิทํ อภพฺพํ อภพฺพาภาสํ นาม   ๔ สี., ม. อกุสลํ   ๕ สี., ม. กุสลํ
@๖ สี., ม. อกุสลสฺส     ๗ ฉ.ม. ภพฺพาภาสํ
ทุพฺพลกมฺมสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรติ, อิทํ
ภพฺพญฺเจว ภพฺพาภาสญฺจ. อกุสลํ ๑- ปน อายูหิตฺวา อาสนฺเน กุสลํ ๒- กตํ
โหติ, ตํ อกุสลสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส โอภาสํ กโรติ,
อิทํ ภพฺพญฺเจว ๓- อภพฺพาภาสญฺจ.
      อปิจ อุปฏฺานากาเรนเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิทํ หิ วุตฺตํ โหติ,
อภพฺพโต อาภาสติ อุปฏฺาตีติ อภพฺพาภาสํ. ตตฺถ "ยฺวายํ ปุคฺคโล อิธ
ปาณาติปาตี"ติ อาทินา นเยน จตฺตาโร ๔- ปุคฺคลา วุตฺตา, เตสุ ปมสฺส
กมฺมํ อภพฺพํ อภพฺพาภาสํ, ตํ หิ อกุสลตฺตา อภพฺพํ, ตสฺส จ นิรเย
นิพฺพตฺตตฺตา ตตฺถ นิพฺพตฺติการณภูตํ อกุสลํ หุตฺวา อุปฏฺาติ. ทุติยสฺส กมฺมํ
อภพฺพํ ภพฺพาภาสํ, ตํ หิ อกุสลตฺตา อภพฺพํ. ตสฺส ปน สคฺเค นิพฺพตฺตตฺตา
อญฺติตฺถิยานํ สคฺเค นิพฺพตฺติการณภูตํ กุสลํ หุตฺวา อุปฏฺาติ. อิตรสฺมิมฺปิ
กมฺมทฺวเย เอเสว นโย. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
                    มหากมฺมวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         --------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๐ หน้า ๑๘๕-๑๘๙.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=10&A=4706&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=10&A=4706&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=14&i=598
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=14&A=7799
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=14&A=7686
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=14&A=7686
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_14