อรรถกถาเล่มที่ ๑๐ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๔)

                      ๗. สฬายตนวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา
      [๓๐๔] เอวมฺเม สุตนฺติ สฬายตนวิภงฺคสุตฺตํ. ตตฺถ เวทิตพฺพานีติ
สวิปสฺสเนน มคฺเคน ชานิตพฺพานิ. มโนปวิจาราติ วิตกฺกวิจารา. วิตกฺกุปฺปาทโก ๕-
หิ มโน อิธ มโนติ อธิปฺเปโต, ๖- มนสฺส อุปวิจาราติ มโนปวิจารา.
สตฺตปทาติ วฏฺฏวิวฏฺฏนิสฺสิตานํ สตฺตานํ ปทา. เอตฺถ หิ อฏฺารส วฏฺฏปทา
นาม, อฏฺารส วิวฏฺฏปทา นาม, เตปิ สหวิปสฺสเนน มคฺเคเนว เวทิตพฺพา.
โยคาจริยานนฺติ หตฺถิโยคาทิอาจารสิกฺขาปกานํ, ทเมตพฺพทมกานนฺติ อตฺโถ.
เสสํ วิภงฺเคเยว อาวิภวิสฺสติ. อยมุทฺเทโสติ อิทํ มาติกาฏฺปนํ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. กุสลํ            ๒ สี. อกุสลํ      ๓ ฉ.ม. ภพฺพํ     ๔ ม. อภพฺพตา
@๕ ฉ.ม. วิตกฺกุปฺปาทกํ    ๖ ฉ.ม. อธิปฺเปตํ
      [๓๐๕] จกฺขายตนาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตานิ. จกฺขุวิญฺาณนฺติ
กุสลากุสลกมฺมวิปากโต เทฺว จกฺขุวิญฺาณานิ. เสสปสาทวิญฺาเณสุปิ เอเสว
นโย. อิมานิ ปน ปญฺจ เปตฺวา เสสํ อิธ มโนวิญฺาณํ นาม.
      จกฺขุสมฺผสฺโสติ จกฺขุมฺหิ สมฺผสฺโส. จกฺขุวิญฺาณสมฺปยุตฺตสมฺผสฺสสฺเสตํ
อธิวจนํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย.
      จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ จกฺขุวิญฺาเณน รูปํ ทิสฺวา. เอเสว นโย
สพฺพตฺถ. โสมนสฺสฏฺานิยนฺติ โสมนสฺสสฺส อารมฺมณวเสน การณภูตํ. อุปวิจรตีติ
ตตฺถ วิจารปวตฺตเนน อุปวิจรติ, วิตกฺโก ตํสมฺปยุตฺโต จาติ อิมินา นเยน
อฏฺารส วิตกฺกวิจารสงฺขาตา มโนปวิจารา เวทิตพฺพา. ฉ โสมนสฺสูปวิจาราติ
เอตฺถ ปน โสมนสฺเสน สทฺธึ อุปวิจรนฺตีติ โสมนสฺสูปวิจารา. เสสปททฺวเยปิ
เอเสว นโย.
      [๓๐๖] เคหสิตานีติ กามคุณนิสฺสิตานิ. เนกฺขมฺมสิตานีติ วิปสฺสนานิสฺสิตานิ.
อิฏฺานนฺติ ปริเยสิตานิ. กนฺตานนฺติ กามิตานํ. มโนรมานนฺติ
มโน เอเตสุ รมตีติ มโนรมานิ, เตสํ มโนรมานํ. โลกามิสปฏิสํยุตฺตานนฺติ
ตณฺหาปฏิสํยุตฺตานํ. อตีตนฺติ ปฏิลทฺธํ. ตาว ปจฺจุปฺปนฺนํ อารพฺภ โสมนสฺสํ
อุปฺปชฺชตุ, อตีเต กถํ อุปฺปชฺชตีติ. อตีเตปิ "ยถา อหํ เอตรหิ อิฏฺารมฺมณํ
อนุภวามิ, เอวํ ปุพฺเพปิ อนุภวินฺ"ติ อนุสฺสรนฺตสฺส พลวโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ.
      อนิจฺจตนฺติ อนิจฺจาการํ. วิปริณามวิราคนิโรธนฺติ ปกติวิชหเนน
วิปริณามํ วิคจฺฉเนน วิราคํ นิรุชฺฌเนน นิโรธํ. สมฺมปฺปญฺายาติ
วิปสฺสนาปญฺาย. อิทํ วุจฺจติ เนกฺขมฺมสิตโสมนสฺสนฺติ อิทํ รญฺโ วิย
อตฺตโน สิริสมฺปตฺตึ โอโลเกนฺตสฺส วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา นิสินฺนสฺส สงฺขารานํ
เภทํ ปสฺสโต สงฺขารคตมฺหิ ติกฺเข สูเร วิปสฺสนาาเณ วหนฺเต อุปฺปนฺนํ
โสมนสฺสํ "เนกฺขมฺมสิตํ โสมนสฺสนฺ"ติ วุจฺจติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
             "สุญฺาคารํ ปวิฏฺสฺส    สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน
              อมานุสี รตี โหติ      สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโต.
              ยโต ยโต สมฺมสติ      ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ
              ลภตี ปีติปาโมชฺชํ       อมตนฺตํ วิชานตนฺ"ติ. ๑-
      อิมานีติ อิมานิ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺารมฺมเณ อาปาถคเต อนิจฺจาทิวเสน
วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา นิสินฺนสฺส อุปฺปนฺนานิ ฉ เนกฺขมฺมนิสฺสิตานิ โสมนสฺสานิ.
      [๓๐๗] อตีตนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนํ ตาว ปตฺเถตฺวา อลภนฺตสฺส โทมนสฺสํ
อุปฺปชฺชตุ, อตีเต กถํ อุปฺปชฺชตีติ. อตีเตปิ "ยถา อหํ เอตรหิ อิฏฺารมฺมณํ
ปตฺเถตฺวา น ลภามิ, เอวํ ปุพฺเพปิ ปตฺเถตฺวา น ลภินฺ"ติ อนุสฺสรนฺตสฺส
พลวโทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ.
      อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสูติ อนุตฺตรวิโมกฺโข นาม อรหตฺตํ, อรหตฺเต
ปตฺถนํ เปนฺตสฺสาติ อตฺโถ. อายตนนฺติ อรหตฺตายตนํ. ปีหํ อุปฏฺาปยโตติ
ปตฺถนํ เปนฺตสฺส. ตํ ปเนตํ ปเนตํ ปตฺถนํ เปนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, อิติ
ปตฺถนามูลกตฺตา "ปิหํ อุปฏฺาปยโต"ติ วุตฺตํ. อิมานิ ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ
โทมนสฺสานีติ อิมานิ เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺารมฺมเณ อาปาถคเต อรหตฺเต ปิหํ
อุปฏฺเปตฺวา ตทธิคมาย อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสนํ อุปฏฺเปตฺวา อุสฺสุกฺกาเปตุํ
อสกฺโกนฺตสฺส "อิมมฺปิ ปกฺขํ อิมมฺปิ มาสํ อิมมฺปิ สํวจฺฉรํ อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ
ปาปุณิตุํ นาสกฺขินฺ"ติ อนุโสจโต คามนฺตปพฺภารวาสิมหาสิวตฺเถรสฺส วิย
อสฺสุธาราปวตฺตนวเสน อุปฺปนฺนโทมนสฺสานิ ฉ เนกฺขมฺมสิตโทมนสฺสานีติ
เวทิตพฺพานิ. วตฺถุ ปน สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย สกฺกปญฺหวณฺณนายํ ๒-
วิตฺถาริตํ, อิจฺฉนฺเตน ตโต คเหตพฺพํ.
      [๓๐๘] อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขาติ เอตฺถ อุเปกฺขา นาม อญฺาณุเปกฺขา.
อโนธิชินสฺสาติ กิเลโสธึ ชินิตฺวา ิตตฺตา ขีณาสโว โอธิชิโน นาม, ตสฺมา
อขีณาสวสฺสาติ อตฺโถ. อวิปากชินสฺสาติ เอตฺถาปิ อายตึ วิปากํ ชินิตฺตา
ิตตฺวา ขีณาสโวว วิปากชิโน นาม, ตสฺมา อขีณาสวสฺเสวาติ อตฺโถ.
อนาทีนวทสฺสาวิโนติ อนาทีนวโต อุปทฺทวโต อปสฺสนฺตสฺส. อิมา ฉ เคหสิตา
อุเปกฺขาติ อิมา เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺารมฺมเณ อาปาถคเต คุฬปิณฺฑเก
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ธ. ๒๕/๓๗๓,๓๗๔/๘๒               ๒ สุ.วิ. ๒/๓๑๒
นิลีนมกฺขิกา วิย รูปาทีนิ อนติวตฺตมานา ตตฺถ ลคฺคิตา หุตฺวา อุปฺปนฺนา
อุเปกฺขา ฉ เคหสิตา อุเปกฺขาติ เวทิตพฺพา.
      รูปํ สา นาติวตฺตตีติ ๑- รูปํ สา น อติกฺกมติ, ๒- น ตตฺถ นิพฺพิทาวเสน
ติฏฺติ. อิมา ฉ เนกฺขมฺมสิตา อุเปกฺขาติ อิมา เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ
อิฏฺาทิอารมฺมเณ อาปาถคเต อิฏฺเ อรชฺชนฺตสฺส อนิฏฺเ อทุสฺสนฺตสฺส
อสมเปกฺขเน อสมฺมุยฺหนฺตสฺส อุปฺปนฺนวิปสฺสนาาณสมฺปยุตฺตา ฉ เนกฺขมฺมสิตา
อุเปกฺขาติ เวทิตพฺพา.
      [๓๐๙] ตตฺร อิทํ นิสฺสาย อิทํ ปชหถาติ เตสุ ฉตฺตึสสตฺตปเทสุ
อฏฺารส นิสฺสาย อฏฺารส ปชหถาติ อตฺโถ. เตเนว "ตตฺร ภิกฺขเว ยานิ
ฉ เนกฺขมฺมสิตานี"ติอาทิมาห. นิสฺสาย อาคมฺมาติ ปวตฺตนวเสน นิสฺสาย
เจว อาคมฺม จ. เอวเมเตตํ สมติกฺกโม โหตีติ เอวํ เนกฺขมฺมสิตานํ ปวตฺตเนน
เคหสิตานิ อติกฺกนฺตานิ นาม โหนฺติ.
      เอวํ สริกฺขเกเนว สริกฺขกํ ชหาเปตฺวา อิทานิ พลวตา ทุพฺพลํ
ชหาเปนฺโต "ปุน ตตฺร ภิกฺขเว ยานิ ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ โสมนสฺสานี"ติอาทิมาห.
เอวํ เนกฺขมฺมสิตโสมนสฺเสหิ เนกฺขมฺมสิตโทมนสฺสานิ, เนกฺขมฺมสิตอุเปกฺขาหิ
จ เนกฺขมฺมสิตโสมนสฺสานิ ชหาเปนฺเตน พลวตา ทุพฺพลปฺปหานํ
กถิตํ.
      เอตฺถ ปน ตฺวา อุเปกฺขากถา กเถตพฺพา:- อฏฺสุ หิ สมาปตฺตีสุ
ปมาทีนิ จ ตีณิ ฌานานิ, สุทฺธสงฺขาเร จ ปาทเก กตฺวา วิปสฺสนํ อารทฺธานํ
จตุนฺนํ ภิกฺขูนํ ปุพฺพภาควิปสฺสนา โสมนสฺสสหคตา วา โหติ อุเปกฺขาสหคตา
วา, วุฏฺานคามินี ปน โสมนสฺสสหคตาว. จตุตฺถชฺฌานาทีนิ ปาทกานิ กตฺวา
วิปสฺสนํ อารทฺธานํ ปญฺจนฺนํ ปุพฺพภาควิปสฺสนา ปุริมสทิสาว, วุฏฺานคามินี
ปน อุเปกฺขาสหคตา โหติ. อิทํ สนฺธาย "ยา ฉ เนกฺขมฺมสิตา อุเปกฺขา,
ตา นิสฺสาย ตา อาคมฺม, ยานิ ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ โสมนสฺสานิ, ตานิ
ปชหถา"ติ วุตฺตํ. น เกวลญฺจ เอวํปฏิปนฺนสฺส ภิกฺขุโน อยํ วิปสฺสนาย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อติวตฺตตีติ   ๒ ฉ.ม. อนติกฺกมติ
เวทนาวเสน วิเสโสว ๑- โหติ, อริยมคฺเคปิ ปน ฌานงฺคโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคานมฺปิ
วิเสโส โหติ.
      โก ปเนตํ วิเสสํ นิยเมติ? เกจิ ตาว เถรา วิปสฺสนาปาทกชฺฌานํ
นิยเมตีติ วทนฺติ, เกจิ วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา ขนฺธา นิยเมนฺตีติ วทนฺติ,
เกจิ ปุคฺคลชฺฌาสโย นิยเมตีติ วทนฺติ. เตสมฺปิ วาเท อยเมว ปุพฺพภาเค
วุฏฺานคามินีวิปสฺสนา นิยเมตีติ เวทิตพฺพา. วินิจฺฉยกถา ปเนตฺถ วิสุทฺธิมคฺเค
สงฺขารุเปกฺขานิทฺเทเส วุตฺตาว.
      [๓๑๐] นานตฺตาติ นานา พหู อเนกปฺปการา. นานตฺตสิตาติ
นานารมฺมณนิสฺสิตา. เอกตฺตาติ เอกา. เอกตฺตสิตาติ เอการมฺมณนิสฺสิตา.
กตมา ปนายํ อุเปกฺขาติ? เหฏฺา ตาว อญฺาณุเปกฺขา วุตฺตา, อุปริ
ฉฬงฺคุเปกฺขา วกฺขติ, อิธ สมถอุเปกฺขา, วิปสฺสนุเปกฺขาติ เทฺว อุเปกฺขา คหิตา.
      ตตฺถ ยสฺมา อญฺาว รูเป อุเปกฺขา, อญฺาว ๒- สทฺทาทีสุ, น หิ
ยา รูเป อุเปกฺขา, สา สทฺทาทีสุ โหติ. รูเป อุเปกฺขา จ รูปเมว อารมฺมณํ
กโรติ, น สทฺทาทโย. ๓- รูเป อุเปกฺขาภาวญฺจ อญฺา สมถอุเปกฺขา ๓-
ปวีกสิณํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชติ, อญฺา อาโปกสิณาทีนิ. ตสฺมา
นานตฺตํ ๔- นานตฺตสิตํ ๕- วิภชนฺโต อตฺถิ ภิกฺขเว อุเปกฺขา รูเปสูติอาทิมาห.
ยสฺมา ปน เทฺว ตีณิ วา อากาสานญฺจายตนานิ วา วิญฺาณญฺจายตนาทีนิ
วา นตฺถิ, ตสฺมา เอกตฺตํ เอกตฺตสิตํ วิภชนฺโต อตฺถิ ภิกฺขเว อุเปกฺขา
อากาสานญฺจายตนนิสฺสิตาติอาทิมาห.
      ตตฺถ อากาสานญฺจายตนุเปกฺขา สมฺปยุตฺตวเสน อากาสานญฺจายตนนิสฺสิตา,
อากาสนญฺจายตนกฺขนฺเธ วิปสฺสนฺตสฺส วิปสฺสนุเปกฺขา อารมฺมณวเสน
อากาสานญฺจายตนนิสฺสิตา. เสสาสุปิ เอเสว นโย.
      ตํ ปชหถาติ เอตฺถ อรูปาวจรสมาปตฺติอุเปกฺขาย รูปาวจรสมาปตฺติอุเปกฺขํ
ปชหาเปติ, อรูปาวจรวิปสฺสนุเปกฺขาย รูปาวจรวิปสฺสนุเปกฺขํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เวทนาวิเสโส      ๒ ม. ยสฺมา อญฺาณุเปกฺขา อญฺา
@๓-๓ สี. รูเป อุเปขา เอวญฺจ อญฺญฺจ, รูเป อุเปกฺขา เอว จ อญฺา (?)
@๔ สี. นานตฺตา จ, ม. นานตฺตภาวํ     ๕ สี., ก. นานตฺตสิตญฺจ
      อตมฺมยตนฺติ เอตฺถ ตมฺมยตา นาม ตณฺหา, ตสฺสา ปริยาทานโต
วุฏฺานคามินี วิปสฺสนา อตมฺมยตาติ วุจฺจติ. ตํ ปชหถาติ อิธ
วุฏฺานคามินีวิปสฺสนาย อรูปาวจรสมาปตฺติอุเปกฺขญฺจ วิปสฺสนุเปกฺขญฺจ ปชหาเปติ.
      [๓๑๑] ยทริโยติ เย สติปฏฺาเน อริโย สมฺมาสมฺพุทฺโธ เสวติ.
ตตฺถ ตีสุ าเนสุ สตึ ปฏฺเปนฺโต สติปฏฺาเน เสวตีติ เวทิตพฺโพ. น
สุสฺสูสนฺตีติ สทฺทหิตฺวา โสตุํ น อิจฺฉนฺติ. น อญฺาติ ชานนตฺถาย จิตฺตํ น
อุปฏฺเปนฺติ. โวกฺกมฺมาติ อติกฺกมิตฺวา. สตฺถุ สาสนาติ สตฺถุโอวาทํ คเหตพฺพํ
ปูเรตพฺพํ น มญฺนฺตีติ อตฺโถ. น จ อตฺตมโนติ น สกมโน. เอตฺถ จ
เคหสิตโทมนสฺสวเสน อปฺปตีโต โหตีติ น เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ, อปฺปฏิปนฺนเกสุ
ปน อตฺตมนตาการณสฺส ๑- อภาเวเนตํ วุตฺตํ. อนวสฺสุโตติ ปฏิฆอวสฺสเวน
อนวสฺสุโต. สโต สมฺปชาโนติ สติยา จ าเณน จ สมนฺนาคโต.
อุเปกฺขโกติ ฉฬงฺคุเปกฺขาย อุเปกฺขโก. อตฺตมโนติ อิธาปิ เคหสิตโสมนสฺสวเสน
อุปฺปิลาวิโนติ น เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ปฏิปนฺนเกสุ ปน
อนตฺตมนตาการณสฺส ๒- อภาเวเนตํ วุตฺตํ. อนวสฺสุโตติ ราคอวสฺสเวน
อนวสฺสุโต.
      [๓๑๒] สาริโตติ ทมิโต. เอกํเยว ทิสํ ธาวตีติ อนิวตฺติตฺวา
ธาวนฺโต เอกํเยว ทิสํ ธาวติ, นิวตฺเตตฺวา ปน อปรํ ธาวิตุํ สกฺโกติ.
อฏฺ ทิสา วิธาวตีติ เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺโน กาเยน อนิวตฺติตฺวาว
วิโมกฺขวเสน เอกปฺปหาเรเนว อฏฺ ทิสา วิธาวติ, ปุรตฺถาภิมุโข วา ทกฺขิณาทีสุ
อญฺตรทิสาภิมุโข วา นิสีทิตฺวา อฏฺ สมาปตฺติโย สมาปชฺชติเยวาติ
อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
                    สฬายตนวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อนตฺตมนตาการณสฺส        ๒ ม. อตฺตมนตาการณสฺส

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๐ หน้า ๑๘๙-๑๙๔.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=10&A=4813&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=10&A=4813&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=14&i=617
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=14&A=8028
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=14&A=7961
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=14&A=7961
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_14