อรรถกถาเล่มที่ ๑๐ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๔)

                     ๖. อาเนญฺชสปฺปายสุตฺตวณฺณนา
      [๖๖] เอวมฺเม สุตนฺติ อาเนญฺชสปฺปายสุตฺตํ. ตตฺถ อนิจฺจาติ หุตฺวา
อภาวฏฺเน อนิจฺจา. กามาติ วตฺถุกามาปิ กิเลสกามาปิ. ตุจฺฉาติ
นิจฺจสารธุวสารอตฺตสารวิรหิตตฺตา ริตฺตา, น ปน นตฺถีติ คเหตพฺพา. น หิ
ตุจฺฉมุฏฺีติ วุตฺเต มุฏฺิ นาม นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ. ยสฺส ปน อพฺภนฺตเร กิญฺจิ
นตฺถิ, โส วุจฺจติ ตุจฺโฉ. มุสาติ นสฺสนกา. ๑- โมสธมฺมาติ นสฺสนสภาวา, เขตฺตํ
วิย วตฺถุ วิย หิรญฺสุวณฺณํ วิย จ น ปญฺายิตฺถ, กติปาเหเนว สุปินเก ทิฏฺา
วิย นสฺสนฺติ น ปญฺายนฺติ. เตน วุตฺตํ "โมสธมฺมา"ติ. มายากตเมตนฺติ
ยถา มายาย อุทกํ มณีติ กตฺวา ทสฺสิตํ, พทรปณฺณํ ๒- กหาปโณติ กตฺวา ทสฺสิตํ,
อญฺ วา ปน เอวรูปํ ทสฺสนูปจาเร ิตสฺเสว ตถา ปญฺายติ, อุปจาราติกฺกมโต
ปฏฺาย ปากติกเมว ปญฺายติ. เอวเมว ๓- กามาปิ อิตฺตรปจฺจุปฏฺานฏฺเน
"มายากตนฺ"ติ วุตฺตา. ยถา จ มายากาโร อุทกาทีนิ มณิอาทีนํ วเสน ทสฺเสนฺโต
วญฺเจติ. เอวํ กามาปิ อนิจฺจาทิสภาวํ นิจฺจาทิวเสน ๔- ทสฺเสนฺตา วญฺเจนฺตีติ
วญฺจนกฏฺเนปิ "มายากตนฺ"ติ วุตฺตา. พาลลาปนนฺติ มยฺหํ ปุตฺโต, มยฺหํ ธีตา,
มยฺหํ หิรญฺ, มยฺหํ สุวณฺณนฺติ เอวํ พาลานํ ลาปนโต พาลลาปนํ. ทิฏฺธมฺมิกา
กามาติ มานุสกา ปญฺจกามคุณา. สมฺปรายิกาติ เต เปตฺวา อวเสสา.
ทิฏฺธมฺมิกา กามสญฺาติ มานุสเก กาเม อารพฺภ อุปฺปนฺนสญฺา. อุภยเมตํ
มารเธยฺยนฺติ เอเต กามา จ กามสญฺา จ อุภยมฺปิ มารเธยฺยํ. เยหิ อุภยเมตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นาสนกา       ๒ ฉ.ม. พทริปณฺณํ     ๓ ฉ.ม. เอวํ
@๔ ฉ.ม. อนิจฺจาทีนิ นิจฺจาทิภาวํ
คหิตํ, เตสํ หิ อุปริ มาโร วสํ วตฺเตติ. ตํ สนฺธาย "อุภยเมตํ มารเธยฺยนฺ"ติ
วุตฺตํ.
      มารสฺเสส วิสโยติอาทีสุปิ ยถา โจฬสฺส วสโย โจฬวิสโย, ปณฺฑสฺส
วิสโย ปณฺฑวิสโย, สํวรานํ วิสโย สํวรวิสโยติ ปวตฺตนฏฺานํ วิสโยติ วุจฺจติ,
เอวํ เยหิ เอเต กามา คหิตา, เตสํ อุปริ มาโร วสํ วตฺเตติ. ตํ สนฺธาย
"มารสฺเสส วิสโย"ติ วุตฺตํ. ปญฺจ ปน กามคุเณ นิวาปพีชํ วิย วิปฺปกิรนฺโต
มาโร คจฺฉติ. เยหิ ปน เต คหิตา, เตสํ อุปริ มาโร วสํ วตฺเตติ. ตํ
สนฺธาย มารสฺเสส นิวาโปติ วุตฺตํ. ยถา จ ยตฺถ หตฺถิอาทโย วสํ วตฺเตนฺติ,
โส หตฺถิโคจโร อสฺสโคจโร อชโคจโรติ วุจฺจติ, เอวํ เยหิ เอเต กามา คหิตา,
เตสุ มาโร วสํ วตฺเตติ. ตํ สนฺธาย มารสฺเสส โคจโรติ วุตฺตํ.
      เอตฺถาติ เอเตสุ กาเมสุ. มานสาติ จิตฺตสมฺภูตา. ตตฺถ สิยา:- ทุวิเธ
ตาว กาเม อารพฺภ อภิชฺฌานลกฺขณา อภิชฺฌา, กรณุตฺตริยลกฺขโณ สารมฺโภ จ
อุปฺปชฺชตุ, พฺยาปาโท กถํ อุปฺปชฺชตีติ. มมายิเต วตฺถุมฺหิ อจฺฉินฺเนปิ โสจนฺติ,
อจฺฉินฺเนปิ โสจนฺติ, อจฺฉินฺนสงฺกิโนปิ ๑- โสจนฺติ,  โย เอวรูโป จิตฺตสฺส
อาฆาโต ปฏิฆาโตติ ๒- เอวํ อุปฺปชฺชติ. เตว อริยสาวกสฺสาติ เต อริยสาวกสฺส.
วกาโร อาคมสนฺธิมตฺตํ โหติ. อิธ มนุสิกฺขโตติ อิมสฺมึ สาสเน สิกฺขนฺตสฺส เต ตโยปิ
กิเลสา อนฺตรายกรา โหนฺติ. อภิภุยฺย โลกนฺติ กามโลกํ ๓- อภิภวิตฺวา. อธิฏฺาย
มนสาติ ฌานารมฺมณจิตฺเตน อธิฏฺหิตฺวา. อปริตฺตนฺติ กามาวจรจิตฺตํ ปริตฺตํ
นาม. ตสฺส ปฏิกฺเขเปน มหคฺคตํ อปริตฺตํ นาม. ปมาณนฺติปิ กามาวจรเมว,
รูปาวจรํ อรูปาวจรํ อปฺปมาณํ. สุภาวิตนฺติ ปน เอตํ กามาวจราทีนํ นามํ น
โหติ, โลกุตฺตรสฺเสเวตํ นามํ. ตสฺมา เอตสฺส วเสน อปริตฺตํ อปฺปมาณํ
สุภาวิตนฺติ สพฺพโลกุตฺตรเมว วฏฺฏติ.
      ตพฺพหุลวิหาริโนติ กามปฏิพาหเนน ตเมว ปฏิปทํ พหุลํ กตฺวา
วิหรนฺตสฺส. อายตเน จิตฺตํ ปสีทตีติ การเณ ปสีทติ. กึ ปเนตฺถ การณํ?
อรหตฺตํ วา, อรหตฺตสฺส วิปสฺสนํ วา, จตุตฺถชฺฌานํ วา, จตุตฺถชฺฌานสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ก. อจฺฉินฺนสญฺิโน         ๒ ฉ.ม. จิตฺตสฺส อาฆาโตติ   ๓ ก. กามคุณโลกํ
อุปจารํ วา. สมฺปสาเท สตีติ เอตฺถ ทุวิโธ สมฺปสาโท อธิโมกฺขสมฺปสาโท จ
ปฏิลาภสมฺปสาโท. อรหตฺตสฺส หิ วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา วิหรโต มหาภูตาทีสุ
อุปฏฺหนฺเตสุ เยนิเม นีหาเรน มหาภูตา อุปฏฺหนฺติ. อุปาทายรูปานิ ๑-
อุปฏฺหนฺติ, นามรูปํ ๒- อุปฏฺหติ, ปจฺจยา สพฺพถา อุปฏฺหนฺติ,
สลกฺขณารมฺมณิกา ๓- วิปสฺสนา อุปฏฺหติ, อชฺเชว อรหตฺตํ คณฺหิสฺสามีติ
อปฺปฏิลทฺเธเยว อาสา สนฺติฏฺติ, อธิโมกฺขํ ปฏิลภติ. ตติยชฺฌานํ วา ปาทกํ กตฺวา
จตุตฺถชฺฌานตฺถาย กสิณปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส นีวรณวิกฺขมฺภนาทีนิ สมนุปสฺสโต เยนิเม
นีหาเรน นีวรณา วิกฺขมฺเภนฺติ, กิเลสา สนฺนิสีทนฺติ, สติ สนฺติฏฺติ, สงฺขารคตํ
วา วิภูตํ ปากฏํ หุตฺวา ทิพฺพจกฺขุกสฺส ปรโลโก วิย อุปฏฺาติ, จิตฺตุปฺปาโท
เลปปิณฺเฑ ลคฺคมาโน วิย อุปจาเรน สมาธิยติ, อชฺเชว จตุตฺถชฺฌานํ
นิพฺพตฺเตสฺสามีติ อปฺปฏิลทฺเธเยว อาสา สนฺติฏฺติ, อธิโมกฺขํ ปฏิลภติ. อยํ
อธิโมกฺขสมฺปสาโท นาม. เอตสฺมึ สมฺปสาเท สติ. โย ปน อรหตฺตํ วา ปฏิลภติ
จตุตฺถชฺฌานํ วา, ตสฺส จิตฺตํ วิปฺปสนฺนํ โหติเยว. อิธ ปน "อายตเน จิตฺตํ
ปสีทตี"ติ วจนโต อรหตฺตวิปสฺสนาย เจว ๔- จตุตฺถชฺฌานุปจารสฺส จ ปฏิลาโภ
ปฏิลาภสมฺปสาโทติ เวทิตพฺโพ. วิปสฺสนา หิ ปญฺาย อธิมุจฺจนสฺส การณํ, อุปจารํ
อาเนญฺชสมาปตฺติยา.
      เอตรหิ วา อาเนญฺชํ สมาปชฺชติ, ปญฺาย วา อธิมุจฺจตีติ เอตฺถ
เอตรหิ วา ปญฺาย อธิมุจฺจติ, อาเนญฺชํ วา สมาปชฺชตีติ เอตํ ๕- ปทปริวตฺตนํ
กตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิทํ หิ วุตฺตํ โหติ:- ตสฺมึ สมฺปสาเท สติ เอตรหิ
วา ปญฺาย อธิมุจฺจติ, อรหตฺตํ สจฺฉิกโรตีติ อตฺโถ. ตํ อนภิสมฺภุณนฺโต
อาเนญฺชํ วา สมาปชฺชติ, อถวา ปญฺาย วา อธิมุจฺจตีติ อรหตฺตมคฺคํ
ภาเวติ, ตํ อนภิสมฺภุณนฺโต อาเนญฺชํ วา สมาปชฺชติ. อรหตฺตมคฺคมฺปิ ภาเวตุํ
อสกฺโกนฺโต เอตรหิ จตุสจฺจํ วา สจฺฉิกโรติ. ตํ อนภิสมฺภุณนฺโต อาเนญฺชํ วา
สมาปชฺชตีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุปาทารูปา        ๒ ฉ.ม. นามรูปา         ๓ ฉ.ม. ลกฺขณารมฺมณา
@๔ ม. อรหตฺตสฺส วิปสฺสนาย เจว          ๕ ฉ.ม. เอวํ
      ตตฺรายํ นโย:- อิธ ภิกฺขุ ตติยชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา จตุตฺถชฺฌานสฺส
กสิณปริกมฺมํ กโรติ. ตสฺส นีวรณา วิกฺขมฺเภนฺติ, สติ สนฺติฏฺติ, อุปจาเรน
จิตฺตํ สมาธิยติ. โส รูปารูปํ ปริคฺคณฺหาติ, ปจฺจยํ ปริคฺคณฺหาติ,
สลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนํ ๑- ววตฺถเปติ, ตสฺส เอวํ โหติ "อุปจาเรน เม ฌานํ
วิเสสภาคิยํ ภเวยฺย, ติฏฺตุ วิเสสภาคิยตา, นิพฺเพธภาคิยตํ ๒- กริสฺสามี"ติ
วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉิกโรติ. เอตฺตเกนสฺส กิจฺจํ กตํ นาม โหติ.
อรหตฺตํ สจฺฉิกาตุํ อสกฺโกนฺโต ปน ตโต โอสกฺกิตมานโส อนฺตรา น ติฏฺติ,
จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชติเยว. ยถา กึ? ยถา ปุริโส ๓- "วนมหึสํ ฆาเตสฺสามี"ติ
สตฺตึ คเหตฺวา อนุพนฺธนฺโต สเจ ตํ ฆาเตติ, สกลคามวาสิโน โฆสยติ, ๔- อสกฺโกนฺโต
ปน อนฺตรามคฺเค สสโคธาทโย ขุทฺทกมิเค ฆาเตตฺวา กาชํ ปูเรตฺวา เอติเยว.
     ตถา ปุริสสฺส สตฺตึ คเหตฺวา วนมหึสานุพนฺธนํ วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน
ตติยชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา จตุตฺถชฺฌานสฺส ปริกมฺมกรณํ, วนมหึสฆาตนํ วิย
"นีวรณวิกฺขมฺภนาทีนิ สมนุปสฺสโต วิเสสภาคิยํ ภเวยฺย, ติฏฺตุ วิเสสภาคิยตา,
นิพฺเพธภาคิยํ นํ กริสฺสามี"ติ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตสฺส สจฺฉิกรณํ, มหึสํ
ฆาเตตุํ อสกฺโกนฺตสฺส อนฺตรามคฺเค สสโคธาทโย ขุทฺทกมิเค ฆาเตตฺวา กาชํ
ปูเรตฺวา คมนํ วิย อรหตฺตํ สจฺฉิกาตุํ อสกฺโกนฺตสฺส ตโต โอสกฺกิตฺวา
จตุตฺถชฺฌานสมาปชฺชนํ เวทิตพฺพํ. มคฺคภาวนาจตุสจฺจสจฺฉิกิริยโยชนาสุปิ เอเสว นโย.
      อิทานิ อรหตฺตํ สจฺฉิกาตุํ อสกฺโกนฺตสฺส นิพฺพตฺตฏฺานํ ทสฺเสนฺโต
กายสฺส เภทาติอาทิมาห. ตตฺถ ยนฺติ เยน การเณน ตํ สํวตฺตนิกํ วิญฺาณํ
อสฺส อาเนญฺชูปคํ, ตํ การณํ วิชฺชตีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ตํสํวตฺตนิกนฺติ ตสฺส
ภิกฺขุโน สํวตฺตนิกํ, เยน วิปากวิญฺาเณน โส ภิกฺขุ สํวตฺตติ นิพฺพตฺตติ, ตํ
วิญฺาณํ. ๕- อาเนญฺชูปคนฺติ กุสลาเนญฺชสภาวํ อุปคตํ อสฺส, ตาทิสเมว ภเวยฺยาติ
อตฺโถ. เกจิ กุสลวิญฺาณํ วทนฺติ. ยํ ตสฺส ภิกฺขุโน สํวตฺตนิกํ อุปปตฺติเหตุภูตํ
กุสลวิญฺาณํ อาเนญฺชูปคํ อสฺส, วิปากกาเลปิ ตํนามิกเมว ๖- อสฺสาติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สํลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนํ     ๒ นิพฺเพธภาคิยํ นํ    ๓ สี. ยถา กึ ปุริโส
@๔ ฉ.ม. โตเสสฺสติ   ๕ ม. โส ภิกฺขุ ตํ สํวตฺตนิกวิญฺาณํ อสฺส
@๖ ฉ.ม. ตนฺนามกเมว
โส ปนายมตฺโถ "ปุญฺญฺเจ สงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, ปุญฺูปคํ โหติ วิญฺาณํ.
อปุญฺ เจ สงฺขารํ. อาเนญฺชํ เจ สงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, อาเนญฺชูปคํ โหติ
วิญฺาณนฺ"ติ ๑- อิมินา นเยน เวทิตพฺโพ. อาเนญฺชสปฺปายาติ อาเนญฺชสฺส
จตุตฺถชฺฌานสฺส สปฺปายา. น เกวลญฺจ สา อาเนญฺชสฺเสว, อุปรูปริ ๒-
อรหตฺตสฺสาปิ สปฺปายาว อุปการภูตาเยวาติ เวทิตพฺพา. อิติ อิมสฺมึ ปมาเนญฺเช
สมาปตฺติวเสน ๓- โอสกฺกนา กถิตา.
      [๖๗] อิติ ปฏิสญฺจิกฺขตีติ จตุตฺถชฺฌานํ ปตฺวา เอวํ ปฏิสญฺจิกฺขติ. อยํ
หิ ภิกฺขุ เหฏฺิเมน ภิกฺขุนา ปญฺวนฺตตโร ตสฺส จ ภิกฺขุโน อตฺตโน จาติ
ทฺวินฺนมฺปิ กมฺมฏฺานํ เอกโต กตฺวา สมฺมสติ. ตพฺพหุลวิหาริโนติ รูปปฏิพาหเนน
ตเมว ปฏิปทํ พหุลํ กตฺวา วิหรนฺตสฺส. อาเนญฺชํ สมาปชฺชตีติ
อากาสานญฺจายตนาเนญฺชํ สมาปชฺชติ. เสสํ ปุริมสทิสเมว. ยถา จ อิธ, เอวํ สพฺพตฺถ
วิเสสมตฺตเมว ปน วกฺขาม. อิติ อิมสฺมึ ทุติยาเนญฺเช วิปสฺสนาวเสน โอสกฺกนา
กถิตา. "ยงฺกิญฺจิ รูปนฺ"ติ เอวํ วิปสฺสนามคฺคํ ทสฺเสนฺเตน ๔- กถิตาติ อตฺโถ.
      อิติ ปฏิสญฺจิกฺขตีติ อากาสานญฺจายตนํ ปตฺวา เอวํ ปฏิสญฺจิกฺขติ. อยํ
หิ เหฏฺา ทฺวีหิ ภิกฺขูหิ ปญฺวนฺตตโร เตสญฺจ ภิกฺขูนํ อตฺตโน จาติ ติณฺณมฺปิ
กมฺมฏฺานํ เอกโต กตฺวา สมฺมสติ. อุภยเมตํ อนิจฺจนฺติ เอตฺถ สุฏฺุ ๕-
เอเกกโกฏฺาสา ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกวเสน ปน สงฺขิปิตฺวา อุภยนฺติ วุตฺตํ.
นาลํ อภินนฺทิตุนฺติ ตณฺหาทิฏฺิวเสน อภินนฺทิตุํ น ยุตฺตํ. เสสปททฺวเยปิ เอเสว
นโย. ตพฺพหุลวิหาริโนติ กามปฏิพาหเนน จ รูปปฏิพาหเนน จ ตเมว ปฏิปทํ
พหุลํ กตฺวา วิหรนฺตสฺส. อาเนญฺชํ สมาปชฺชตีติ วิญฺานญฺจายตนาเนญฺชํ
สมาปชฺชติ. อิมสฺมึ ตติเย อาเนญฺเช วิปสฺสนาวเสเนว ๖- โอสกฺกนา กถิตา.
      [๖๘] อิติ ปฏิสญฺจิกฺขตีติ วิญฺาณญฺจายตนํ ปตฺวา เอวํ ปฏิสญฺจิกฺขติ.
อยญฺหิ เหฏฺา ตีหิ ภิกฺขูหิ ปญฺวนฺตตโร เตสํ จ ภิกฺขูนํ อตฺตโน จาติ
จตุนฺนมฺปิ กมฺมฏฺานํ เอกโต กตฺวา สมฺมสติ. ยตฺเถตา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺตีติ
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. นิ.  ๑๖/๕๑/๘๐       ๒ ฉ.ม. อุปริ    ๓ ฉ.ม. สมาธิวเสน
@๔ สี. ทสฺเสตฺวา    ๕ ฉ.ม. อฏฺ     ๖ ฉ.ม. วิปสฺสนาวเสน
ยํ อากิญฺจญฺายตนํ ปตฺวา เอตา เหฏฺา วุตฺตา สพฺพสญฺา นิรุชฺฌนฺติ. เอตํ
สนฺตํ เอตํ ปณีตนฺติ เอตํ องฺคสนฺตตาย อารมฺมณสนฺตตาย จ สนฺตํ,
อตปฺปกฏฺเน ปณีตํ. ตพฺพหุลวิหาริโนติ ตาสํ สญฺานํ ปฏิพาหเนน ตเมว
ปฏิปทํ พหุลํ กตฺวา วิหรนฺตสฺส. อิมสฺมึ ปมากิญฺจญฺายตเน สมาธิวเสน
โอสกฺกนา กถิตา.
      อิติ ปฏิสญฺจิกฺขตีติ ตํ วิญฺาณญฺจายตนเมว ปตฺวา เอวํ ปฏิสญฺจิกฺขติ.
อยํ หิ เหฏฺา จตูหิ ภิกฺขูหิ ปญฺวนฺตตโร เตสํ จ ภิกฺขูนํ อตฺตโน จาติ
ปญฺจนฺนมฺปิ กมฺมฏฺานํ เอกโต กตฺวา สมฺมสติ. อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วาติ
อหํ มมาติ คเหตพฺเพน สุญฺ ตุจฺฉํ ริตฺตํ. เอวเมตฺถ ทฺวิโกฏิกา สุญฺตา
ทสฺสิตา. ตพฺพหุลวิหาริโนติ เหฏฺา วุตฺตปฏิปทญฺจ อิมญฺจ สุญฺตาปฏิปทํ พหุลํ
กตฺวา วิหรนฺตสฺส. อิมสฺมึ ทุติยากิญฺจญฺายตเน วิปสฺสนาวเสน โอสกฺกนา กถิตา.
      [๗๐] อิติ ปฏิสญฺจิกฺขตีติ วิญฺาณญฺจายตนเมว ปตฺวา เอวํ ปฏิสญฺจิกฺขติ.
อยํ หิ เหฏฺา ปญฺจหิ ภิกฺขูหิ ปญฺวนฺตตโร เตสํ จ ภิกฺขูนํ อตฺตโน จาติ
ฉนฺนมฺปิ กมฺมฏฺานํ เอกโต กตฺวา สมฺมสติ. นาหํ กฺวจินิ, กสฺสจิ
กิญฺจนตสฺมึ, น จ มม กฺวจินิ, กิสฺมิญฺจิ กิญฺจนํ นตฺถีติ เอตฺถ ปน
จตุโกฏิกา สุญฺตา กถิตา. กถํ? อยํ หิ นาหํ กฺวจินีติ กฺวจิ อตฺตานํ น
ปสฺสติ. กสฺสจิ กิญฺจนตสฺมินฺติ อตฺตโน อตฺตานํ กสฺสจิ ปรสฺส กิญฺจนภาเว
อุปเนตพฺพํ น ปสฺสติ, อตฺตโน ภาติฏฺาเน ภาตรํ สหายฏฺาเน สหายํ
ปริกฺขารฏฺาเน วา ปริกฺขารํ มญฺิตฺวา อุปคนฺตฺวา อุปเนตพฺพํ น ปสฺสตีติ อตฺโถ.
น จ มม กฺวจินีติ เอตฺถ มมสทฺทํ ตาว เปตฺวา น จ กฺวจินิ ปรสฺส อตฺตานํ
กฺวจิ น ปสฺสตีติ อยมตฺโถ. อิทานิ มมสทฺทํ อาหริตฺวา มม กิสฺมิญฺจิ กิญฺจนํ
นตฺถีติ โส ปรสฺส อตฺตา มม กิสฺมิญฺจิ กิญฺจนภาเว อตฺถีติ น ปสฺสติ.
อตฺตโน ภาติฏฺาเน ภาตรํ สหายฏฺาเน สหายํ ปริกฺขารฏฺาเน วา ปริกฺขารนฺติ
กิสฺมิญฺจิ าเน ปรสฺส อตฺตานํ อิมินา กิญฺจนภาเวน อุปเนตพฺพํ น ปสฺสตีติ
อตฺโถ. เอวมยํ ยสฺมา เนว กตฺถจิ อตฺตานํ ปสฺสติ, น ตํ ปรสฺส กิญฺจนภาเว
อุปเนตพฺพํ ปสฺสติ, น ปรสฺส อตฺตานํ ปสฺสติ, น ปรสฺส อตฺตานํ อตฺตโน
กิญฺจนภาเว อุปเนตพฺพํ ปสฺสติ, ตสฺมา อยํ สุญฺตา จตุโกฏิกาติ เวทิตพฺพา.
ตพฺพหุลวิหาริโนติ เหฏฺา วุตฺตปฏิปทํ อิมํ จตุโกฏิกสุญฺตญฺจ พหุลํ กตฺวา
วิหรนฺตสฺส. อิมสฺมึ ตติยากิญฺจญฺายตเนปิ วิปสฺสนาวเสเนว โอสกฺกนา กถิตา.
      อิติ ปฏิสญฺจิกฺขตีติ อากิญฺจญฺายตนํ ปตฺวา เอวํ ปฏิสญฺจิกฺขติ. อยญฺหิ
เหฏฺา ฉหิ ภิกฺขูหิ ปญฺวนฺตตโร เตสญฺจ ภิกฺขูนํ อตฺตโน จาติ สตฺตนฺนมฺปิ
กมฺมฏฺานํ เอกโต กตฺวา สมฺมสติ. ยตฺเถตา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺตีติ ยํ
เนวสญฺานาสญฺายตนํ ปตฺวา เอตฺถ เอตา เหฏฺา วุตฺตา สพฺพสญฺา
นิรุชฺฌนฺติ. ตพฺพหุลวิหาริโนติ ตาสํ สญฺานํ ปฏิพาหเนน ตเมว ปฏิปทํ พหุลํ
กตฺวา วิหรนฺตสฺส. อิมสฺมึ เนวสญฺานาสญฺายตเน สมาธิวเสน โอสกฺกนา กถิตา.
      [๗๑] โน จสฺส โน จ เม สิยาติ สเจ มยฺหํ ปุพฺเพ ปญฺจวิธํ
กมฺมวฏฺฏํ น อายูหิตํ อสฺส, ยํ เม อิทํ เอตรหิ เอวํ ปญฺจวิธํ วิปากวฏฺฏํ,
เอตมฺเม น สิยา นปฺปวตฺเตยฺยาติ อตฺโถ. น เจ ภวิสฺสตีติ สเจ เอตรหิ
ปญฺจวิธํ กมฺมวฏฺฏํ อายูหิตํ น ภวิสฺสติ. น เม ภวิสฺสตีติ ตสฺมึ อสติ
อนาคเต เม ปญฺจวิธํ วิปากวฏฺฏํ น ภวิสฺสติ. ยทตฺถิ ยํ ภูตํ ตํ ปชหามีติ
ยํ อตฺถิ ยํ ภูตํ เอตรหิ ขนฺธปญฺจกํ, ตํ ปชหามิ. เอวํ อุเปกฺขํ ปฏิลภตีติ
โส ภิกฺขุ เอวํ วิปสฺสนูเปกฺขํ ลภตีติ อตฺโถ.
      ปรินิพฺพาเยยฺย นุ โข โส ภนฺเต ภิกฺขุ น วา ปรินิพฺพาเยยฺยาติ
กึ ปุจฺฉามีติ ปุจฺฉติ, ตติยชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา ิตสฺส อรหตฺตมฺปิ โอสกฺกนาปิ
ปฏิปทาปิ ปฏิสนฺธิปิ กถิตา, ตถา จตุตฺถชฺฌานาทีนิ ปาทกานิ กตฺวา ิตานํ,
เนวสญฺานาสญฺายตนํ ปาทกํ กตฺวา ิตสฺส น กิญฺจิ กถิตํ, ตํ ปุจฺฉามีติ
ปุจฺฉติ. อเปตฺถาติ อปิ เอตฺถ. โส ตํ อุเปกฺขํ อภินนฺทตีติ โส ตํ วิปสฺสนูเปกฺขํ
ตณฺหาทิฏฺิอภินนฺทนาหิ อภินนฺทติ. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. ตนฺนิสฺสิตํ
โหติ วิญฺาณนฺติ วิญฺาณํ วิปสฺสนานิสฺสิตํ โหติ. ตทุปาทานนฺติ ยํ
นิกนฺติวิญฺาณํ, ๑- ตํ ตสฺส อุปาทานคหณํ นาม ๒- โหติ. สอุปาทาโนติ สคหโณ. น
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ยนฺตํ วิญฺาณํ             ๒ ฉ.ม. อุปาทานํ นาม คหณํ นาม
ปรินิพฺพายตีติ วิปสฺสนาย สาลโย ภิกฺขุ มม สาสเน น ปรินิพฺพายติ. โย ปน
วิหารปริเวณอุปฏฺากาทีสุ สาลโย, ตสฺมึ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺเสติ. กหํ
ปนาติ กตฺถ ปน. อุปาทิยมาโน อุปาทิยตีติ ปฏิสนฺธึ คณฺหมาโน คณฺหาติ.
อุปาทานเสฏฺ กิร โส ภนฺเตติ ภนฺเต โส กิร ภิกฺขุ คเหตพฺพฏฺานํ เสฏฺ
อุตฺตมํ ภวํ ๑- อุปาทิยติ, เสฏฺภเว ปฏิสนฺธึ คณฺหาตีติ อตฺโถ. อิมินา ตสฺส
ภิกฺขุโน ปฏิสนฺธิ กถิตา. อิทานิสฺส อรหตฺตํ กเถตุํ อิธานนฺทาติอาทิมาห.
      [๗๓] นิสฺสาย นิสฺสายาติ ตํ ตํ สมาปตฺตึ นิสฺสาย.  โอฆสฺส
นิตฺถรณา อกฺขาตาติ โอฆตรณํ กถิตํ, ตติยชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา ิตภิกฺขุโน
โอฆนิตฺถรณา กถิตา ฯเปฯ เนวสญฺานาสญฺายตนํ ปาทกํ กตฺวา ิตภิกฺขุโน
โอฆนิตฺถรณา กถิตาติ วทติ.
      กตโม ปน ภนฺเต อริโย วิโมกฺโขติ อิธ กึ ปุจฺฉติ? สมาปตฺตึ
ตาว ปทฏฺานํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ คณฺหนฺโต ภิกฺขุ นาวํ วา
อุฬุมฺปาทีนิ วา นิสฺสาย มโหฆํ ตริตฺวา ปารํ คจฺฉนฺโต วิย น กิลมติ.
สุกฺขวิปสฺสโก ปน ปกิณฺณกสงฺขาเร สมฺมสิตฺวา อรหตฺตํ คณฺหนฺโต พาหุพเลน
โสตํ ฉินฺทิตฺวา ปารํ คจฺฉนฺโต วิย กิลมติ. อิติ อิมสฺส สุกฺขวิปสฺสกสฺส
อรหตฺตํ ปุจฺฉามีติ ปุจฺฉติ. อริยสาวโกติ สุกฺขวิปสฺสโก อริยสาวโก. อยญฺหิ
เหฏฺา อฏฺหิ ภิกฺขูหิ ปญฺวนฺตตโร เตสญฺจ ภิกฺขูนํ อตฺตโน จาติ นวนฺนมฺปิ
กมฺมฏฺานํ เอกโต กตฺวา สมฺมสติ. เอส สกฺกาโย ยาวตา สกฺกาโยติ ยตฺตโก
เตภูมกวฏฺฏสงฺขาโต สกฺกาโย นาม อตฺถิ, สพฺโพปิ โส เอส สกฺกาโย, น อิโต
ปรํ สกฺกาโย อตฺถีติ ปฏิสญฺจิกฺขติ.
      เอตํ อมตํ ยทิทํ อนุปาทา จิตฺตสฺส วิโมกฺโขติ โย ปเนส จิตฺตสฺส
อนุปาทาวิโมกฺโข นาม, เอตํ อมตํ เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตนฺติ ปฏิสญฺจิกฺขติ.
อญฺตฺถ จ "อนุปาทา จิตฺตสฺส วิโมกฺโข"ต นิพฺพานํ วุจฺจติ, อิมสฺมึ ปน
สุตฺเต สุกฺขวิปสฺสกสฺส อรหตฺตํ กถิตํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมว.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อุตฺตมํ อุตฺตมภวํ
      เกวลํ ปน อิมสฺมึ สุตฺเต สตฺตสุ าเนสุ โอสกฺกนา กถิตา, อฏฺสุ
าเนสุ ปฏิสนฺธิ, นวสุ าเนสุ อรหตฺตํ กถิตนฺติ เวทิตพฺพํ. กถํ?
ตติยชฺฌานนฺตาว ปาทกํ กตฺวา ิตสฺส ภิกฺขุโน โอสกฺกนา กถิตา, ปฏิสนฺธิ
กถิตา, อรหตฺตํ กถิตํ, ตถา จตุตฺถชฺฌานํ, ตถา อากาสานญฺจายตนํ.
วิญฺาณญฺจายตนํ ปน ปทฏฺานํ กตฺวา ิตานํ ติณฺณํ ภิกฺขูนํ โอสกฺกนา
กถิตา, ปฏิสนฺธิ กถิตา, อรหตฺตํ กถิตํ. ตถา อากิญฺจญฺายตนํ ปาทกํ กตฺวา
ิตสฺส ภิกฺขุโน. เนวสญฺานาสญฺายตนํ ปาทกํ กตฺวา ิตสฺส ปน โอสกฺกนา
นตฺถิ, ปฏิสนฺธิ ปน อรหตฺตญฺจ กถิตํ. สุกฺขวิปสฺสกสฺส อรหตฺตเมว กถิตนฺติ.
เอวํ สตฺตสุ าเนสุ โอสกฺกนา กถิตา, อฏฺสุ าเนสุ ปฏิสนฺธิ, นวสุ าเนสุ
อรหตฺตํ กถิตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิมํ ปน ๑- สตฺตสุ าเนสุ โอสกฺกนํ อฏฺสุ
ปฏิสนฺธึ นวสุ อรหตฺตํ สโมธาเนตฺวา กเถนฺเตน อิมํ อาเนญฺชสปฺปายสุตฺตํ
สุกถิตํ นาม โหตีติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
                    อาเนญฺชสปฺปายสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                        -----------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๐ หน้า ๓๘-๔๖.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=10&A=961&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=10&A=961&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=14&i=80
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=14&A=1440
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=14&A=1465
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=14&A=1465
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_14