อรรถกถาเล่มที่ ๑๒ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สํ.อ. (สารตฺถ.๒)

                            ๗. มหาวคฺค
                        ๑. อสฺสุตวาสุตฺตวณฺณนา
    [๖๑] มหาวคฺคสฺส ปเม อสฺสุตวาติ ขนฺธธาตุอายตนปจฺจยาการสติปฏฺานาทีสุ
อุคฺคหปริปุจฺฉาวินิจฺฉยรหิโต. ปุถุชฺชโนติ ปุถูนํ นานปฺปการานํ กิเลสาทีนํ
ชนนาทีหิ การเณหิ ปุถุชฺชโน. วุตฺตํ เหตํ "ปุถู กิเลเส ชเนนฺตีติ ปุถุชฺชนา"ติ ๒-
สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํ. อปิจ ปุถูนํ คณนปถมตีตานํ อริยธมฺมปรมฺมุขานํ
นีจธมฺมสมาจารานํ ชนานํ อนฺโตคธาตฺตาปิ ปุถุชฺชโน, ปุถุ วา อยํ วิสุํเยว
สงฺขโต, ๓- วิสํสฏฺโ สีลสุตาทิคุณยุตฺเตหิ อริเยหิ ชโนติ ปุถุชฺชโน. เอวเมเตหิ
"อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน"ติ ทฺวีหิปิ ปเทหิ เย เต:-
              "ทุเว ปุถุชฺชนา วุตฺตา   พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา
               อนฺโธ ปุถุชฺชโน เอโก  กลฺยาเณโก ปุถุชฺชโน"ติ
เทฺว ปุถุชฺชนา วุตฺตา, เตสุ อนฺธปุถุชฺชโน คหิโต. อิมสฺมินฺติ ปจฺจุปฺปนฺนํ
ปจฺจกฺขกายํ ทสฺเสติ. จาตุมฺมหาภูติกสฺมินฺติ จตุมหาภูตกาเย, จตูหิ มหาภูเตหิ
นิพฺพตฺโต จตุมหาภูตมโยติ ๔- อตฺโถ. นิพฺพินฺเทยฺยาติ อุกฺกณฺเยฺย.
วิรชฺเชยฺยาติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. วาตกฺขิตฺตา       ๒ ขุ.มหา. ๒๙/๔๓๐/๒๙๘ (สฺยา)
@๓ ฉ.ม. สงฺขํ คโต           ๔ ฉ. นิพฺพตฺเต จตุมหาภูตมเย
น รชฺเชยฺย. วิมุจฺเจยฺยาติ มุจฺจิตุกาโม ภเวยฺย. อาจโยติ วุฑฺฒิ. อปจโยติ
ปริหานิ. อาทานนฺติ นิพฺพตฺติ. นิกฺเขปนนฺติ เภโท.
    ตสฺมาติ ยสฺมา อิเม จตฺตาโร วุฑฺฒิหานินิพฺพตฺติเภทา ปญฺายนฺติ,
ตสฺมา ตํการณาติ อตฺโถ. อิติ ภควา จาตุมฺมหาภูติเก กาเย รูปํ ปริคฺคเหตุํ
อยุตฺตรูปํ กตฺวา อรูปํ ปริคฺคเหตุํ ยุตฺตรูปํ กโรติ. กสฺมา? เตสํ หิ ภิกฺขูนํ
รูปสฺมึ คาโห พลวา อธิมตฺโต, เตน เตสํ รูปคาหสฺส อปริคฺคเหตพฺพรูปตํ ๑-
ทสฺเสตฺวา นิกฺกฑฺฒนฺโต อรูเป ปติฏฺาปนตฺถํ เอวมาห.
    จิตฺตนฺติอาทิ สพฺพํ มนายตนสฺเสว นามํ. ตํ หิ จิตฺตวตฺถุตาย จิตฺตโคจรตาย
สมฺปยุตฺตธมฺมจิตฺตตาย จ จิตฺตํ, มนนฏฺเน มโน, วิชานนฏฺเน วิญฺาณนฺติ
วุจฺจติ. นาลนฺติ น สมตฺโถ. อชฺโฌสิตนฺติ ตณฺหาย คิลิตฺวา ปรินิฏฺเปตฺวา
คหิตํ. มมายิตนฺติ ตณฺหามมตฺเตน มม อิทนฺติ คหิตํ. ปรามฏฺนฺติ ทิฏฺิยา
ปรามสิตฺวา คหิตํ. เอตํ มมาติ ตณฺหาคาโห, เตน อฏฺสตตณฺหาวิจริตํ คหิตํ
โหติ. เอโสหมสฺมีติ มานคาโห, เตน นว มานา คหิตา โหนฺติ. เอโส เม อตฺตาติ
ทิฏฺิคาโห, เตน ทฺวาสฏฺี ทิฏฺิโย คหิตา โหนฺติ. ตสฺมาติ ยสฺมา เอวํ ทีฆรตฺตํ
คหิตํ, ตสฺมา นิพฺพินฺทิตุํ น สมตฺโถ.
    วรํ ภิกฺขเวติ อิทํ กสฺมา อาห? ปมํ หีเนน ๒- รูปํ ปริคฺคเหตุํ
อยุตฺตรูปํ กตํ, อรูปํ ยุตฺตรูปํ, อถ "เตสํ ภิกฺขูนํ รูปโต คาโห นิกฺขมิตฺวา
อรูปํ คโต"ติ ตฺวา ตํ นิกฺกฑฺฒิตุํ อิมํ เทสนํ อารภิ. ตตฺถ อตฺตโต
อุปคจฺเฉยฺยาติ อตฺตาติ คเณฺหยฺย. ภิยฺโยปีติ วสฺสสตโต อุทฺธมฺปิ. กสฺมา ปน
ภควา เอวมห, กึ อติเรกวสฺสสตํ ติฏฺมานํ รูปํ นาม ๓- อตฺถิ, นนุ ปมวเย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. ปริคฺคเหตพฺพรูปตํ
@๒ ฉ.ม.,อิ. ปมํ หิ เตน   ๓ สี.,อิ. ติฏฺมานํ นาม
ปวตฺตํ รูปํ มชฺฌิมวยํ น ปาปุณาติ, มชฺฌิมวเย ปวตฺตํ ปจฺฉิมวยํ, ปุเรภตฺเต
ปวตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ, ปจฺฉาภตฺเต ปวตฺตํ ปมยามํ, ปมยาเม ปวตฺตํ มชฺฌิมยามํ,
มชฺฌิมยาเม ปวตฺตํ ปจฺฉิมยามํ น ปาปุณาติ, ตถา คมเน ปวตฺตํ านํ, าเน
ปวตฺตํ นิสชฺชํ, นิสชฺชาย ปวตฺตํ สยนํ น ปาปุณาติ, เอกอิริยาปเถปิ ปาทสฺส
อุทฺธรเณ ปวตฺตํ อติหรณํ, อติหรเณ ปวตฺตํ วีติหรณํ, วีติหรเณ ปวตฺตํ
โวสฺสชฺชนํ, โวสฺสชฺชเน ปวตฺตํ สนฺนิกฺเขปนํ, สนฺนิกเขปเน ปวตฺตํ สนฺนิรุชฺฌนํ ๑-
น ปาปุณาติ, ตตฺถ ตตฺเถว โอธิโอธิ ปพฺพปพฺพํ หุตฺวา ตตฺตกปาเล ปกฺขิตฺตติลา
วิย ตฏตฏายนฺตา ๒- สงฺขารา ภิชฺชนฺตีติ? สจฺจเมตํ. ๓- ยถา ปน ปทีปสฺส
ชลโต ๔- ชาลา ตนฺตํ วฏฺฏิปฺปเทสํ อนติกฺกมิตฺวา ตตฺถ ตตฺเถว ชิชฺชติ, อถ
จ ปน ปเวณิสมฺพนฺธวเสน สพฺพรตฺตึ ชลิโต ปทีโปติ วุจฺจติ, เอวมิธาปิ
ปเวณิวเสน อยมฺปิ กาโย เอวํ จิรฏฺิติโก วิย กตฺวา ทสฺสิโต.
    รตฺติยา จ ทิวสสฺส จาติ รตฺติมฺหิ จ ทิวเส จ. ภุมฺมตฺเถ เจตํ สามิวจนํ.
อญฺเทว อุปฺปชฺชติ, อญฺ นิรุชฺฌตีติ ยํ รตฺตึ อุปฺปชฺชติ จ นิรุชฺฌติ จ,
ตโต อญฺเมว ทิวา อุปฺปชฺชติ จ นิรุชฺฌติ จาติ อตฺโถ. อญฺ อุปฺปชฺชติ,
อนุปฺปนฺนเมว อญฺ นิรุชฺฌตีติ เอวํ ปน อตฺโถ น คเหตพฺโพ. "รตฺติยา จ
ทิวสสฺส จา"ติ อิทํ ปุริมปเวณิโต ปริตฺตตรํ ๕- ปเวณึ คเหตฺวา ปเวณิวเสเนว
วุตฺตํ, เอกรตฺตึ ปน เอกทิวสํ วา เอกเมว จิตฺตํ าตุํ สมตฺถํ นาม นตฺถิ. เอกสฺมึ
หิ อจฺฉราขเณ อเนกานิ จิตฺตโกฏิสตสหสฺสานิ อุปฺปชฺชนฺติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ
มิลินฺทปเญฺห:-
    "วาหสตานํ ๖- โข มหาราช วีหีนํ, อฑฺฒจูฬญฺจ วาโห วีหิสตฺตมฺพณานิ
เทฺว จ ตุมฺพา, เอกจฺฉราขเณ ๗- ปวตฺติตสฺส จิตฺตสฺส สงฺขมฺปิ น อุเปนฺติ,
กลมฺปิ น อุเปนฺติ, กลคามมฺปิ น อุเปนฺตี"ติ. ๗-
@เชิงอรรถ: ๑ สี., อิ. สนฺนิรุมฺภนํ     ๒ ฉ.ม. ปฏปฏายนฺตา  ๓ ม.,อิ. สจฺจเมตํ เอวํ
@๔ สี.,อิ. ปทีปสฺสุชฺชลโต  ๕ ฉ.ม. ปริตฺตกํ   ๖ ฉ.ม. วาหสตํ  ๗-๗ ฉ.ม. ปวตฺตสฺส
@จิตฺตสฺส เอตฺตกา วีหี ลกฺขํ ปียมานา ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺยนฺติ
    พฺรหาวเนติ ๑- มหาวเน. ตํ มุญฺจิตฺวา อญฺ คณฺหาติ, ตํ มุญฺจิตฺวา
อญฺ คณฺหาตีติ อิมินา น โส คณฺหิตพฺพํ สาขํ อลภิตฺวา ภูมึ โอตรติ,
อถโข ตสฺมึ มหาวเน วิจรนฺโต ตํ ตํ สาขํ คณฺหนฺโตเยว วิจรตีติ อยมตฺโถ
ทสฺสิโต.
    เอวเมว โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ:- อรญฺมหาวนํ วิย หิ
อารมฺมณวนํ เวทิตพฺพํ. ตสฺมึ วเน วิจรณกมกฺกโฏ ๒- วิย อารมฺมณวเน
อุปฺปชฺชนกจิตฺตํ. สาขาคหณํ วิย อารมฺมณลภนํ. ๓- ยถา โส อรญฺเ วิจรนฺโต
มกฺกโฏ ตํ ตํ สาขํ  คณฺหาติ, ๔- เอวมิทํ อารมฺมณวเน วิจรนฺตํ จิตฺตมฺปิ กทาจิ
รูปารมฺมณํ คเหตฺวา อุปฺปชฺชติ, กทาจิ สทฺทาทีสุ อญฺตรํ, กทาจิ อตีตํ, กทาจิ
อนาคตํ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ วา, ตถา กทาจิ อชฺฌตฺตํ, กทาจิ พาหิรํ. ยถา จ โส
อรญฺเ วิจรนฺโต มกฺกโฏ สาขํ อลภิตฺวา โอรุยฺห ภูมิยํ นิสินฺโนติ น วตฺตพฺโพ,
เอกํ ปน สาขํ คเหตฺวา ๕- นิสีทติ, เอวเมว อารมฺมณวเน วิจรนฺตํ จิตฺตมฺปิ เอกํ
โอลุพฺภารมฺมณํ อลภิตฺวา อุปฺปนฺนนฺติ น วตฺตพฺพํ, เอกชาติยํ ปน อารมฺมณํ
คเหตฺวาว อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํ. เอตฺตาวตา จ ปน ภควตา รูปโต นีหริตฺวา
อรูเป คาโห ปติฏฺาปิโต, อรูปโต นีหริตฺวา รูเป.
    อิทานิ นํ อุภยโต นิกฺกฑฺฒิตุกาโม ตตฺร ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโกติ
เทสนํ อารภิ. อยํ ปนตฺโถ อาสีวิสทฏฺูปมาย ทีเปตพฺโพ:- เอโก กิร ปุริโส
อาสีวิเสน ทฏฺโ, อถสฺส วิสํ หริสฺสามีติ เฉโก ภิสกฺโก อาคนฺตฺวา วมนํ
กาเรตฺวา เหฏฺา ครุโฬ, อุปริ นาโคติ มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา วิสํ อุปริ
อาโรเปสิ. โส ยาว อกฺขิปเทสา อารุฬฺหภาวํ ตฺวา "อิโต ปรํ อภิรุหิตุํ น
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปวเนติ        ๒ ฉ.ม.,อิ. วิจรณมกฺกโฏ
@๓ ฉ.ม. อารมฺมเณ ลุพฺภนํ  ๔ ฉ.ม. ตํ ตํ สาขํ ปหาย ตํ ตํ สาขํ คณฺหาติ
@๕ ฉ.ม.,อิ. ปณฺณสาขํ คเหตฺวาว
ทสฺสามิ, ทฏฺฏฺาเนเยว เปสฺสามี"ติ อุปริ ครุโฬ, เหฏฺา นาโคติ มนฺตํ
ปริวตฺเตตฺวา กณฺเณ ผุสิตฺวา ๑- ทณฺฑเกน ปหริตฺวา วิสํ โอตาเรตฺวา
ทฏฺฏฺาเนเยว เปสิ. ตตฺรสฺส ิตภาวํ ตฺวา อคทเลเปน วิสํ นิมฺมเถตฺวา
นฺหาเปตฺวา "สุขี โหหี"ติ วตฺวา เยนกามํ ปกฺกามิ.
    ตตฺถ อาสีวิเสน ทฏฺสฺส กาเย ปติฏฺานํ ๒- วิย อิเมสํ ภิกฺขูนํ รูเป
อธิมตฺตคาหกาโล, เฉโก ภิสกฺโก วิย ตถาคโต, มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา อุปริ วิสสฺส
อาโรปิตกาโล วิย ตถาคเตน เตสํ ภิกฺขูนํ รูปโต คาหํ นีหริตฺวา อรูเป
ปติฏฺาปิตกาโล, ยาว อกฺขิปเทสา อารุฬฺหวิสสฺส อุปริ อภิรุหิตุํ อทตฺวา ปุน
มนฺตพเลน โอตาเรตฺวา ทฏฺฏฺาเน, ๓- ปนํ วิย สตฺถารา เตสํ ภิกฺขูนํ อรูปโต
คาหํ นีหริตฺวา รูเป ปติฏฺาปิตกาโล, ทฏฺฏฺาเน ิตสฺส วิสสฺส อคทเลเปน
นิมฺมถนํ วิย อุภโต คาหํ นีหรณตฺถาย อิมิสฺสา เทสนาย อารทฺธกาโล
เวทิตพฺโพ. ตตฺถ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชตีติ อิมินา มคฺโค กถิโต, วิราคา วิมุจฺจตีติ
ผลํ, วิมุตฺตสฺมินฺติอาทินา ปจฺจเวกฺขณา. ปมํ.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๒ หน้า ๑๑๑-๑๑๕.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=12&A=2470&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=12&A=2470&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=16&i=230
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=16&A=2519
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=16&A=2287
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=16&A=2287
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_16