อรรถกถาเล่มที่ ๑๒ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สํ.อ. (สารตฺถ.๒)

                         ๒. วิภงฺคสุตฺตวณฺณนา
    [๒] ทุติเยปิ วุตฺตนเยเนว สุตฺตนิกฺเขโป เวทิตพฺโพ. อยํ ปน วิเสโส:-
ปมํ อุคฺฆฏิตญฺูปุคฺคลานํ วเสน สงฺเขปโต เทสิตํ, ๑- อิทํ วิปจิตญฺูนํ
วเสน วิตฺถารโตติ. อิมสฺมิญฺจ ปน สุตฺเต จตสฺโส วลฺลิหารกปุริสูปมา วตฺตพฺพา,
ตา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตา เอว. ยถา หิ วลฺลิหารโก ปุริโส วลฺลิยา อคฺคํ ทิสฺวา
ตทนุสาเรน มูลํ ปริเยสนฺโต ตํ ทิสฺวา วลฺลึ มูเล เฉตฺวา อาทาย กมฺเม
อุปเนยฺย, เอวํ ภควา วิตฺถารเทสนํ เทเสนฺโต ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส อคฺคภูตา
ชรามรณา ๒- ปฏฺาย ยาว มูลภูตํ อวิชฺชาปทํ, ตาว เทสนํ อาหริตฺวา ปุน
วฏฺฏวิวฏฺฏํ เทเสนฺโต นิฏฺาเปสิ.
    ตตฺรายํ ชรามรณาทีนํ วิตฺถารเทสนาย อตฺถวินิจฺฉโย:- ชรามรณนิทฺเทเส
ตาว เตสํ เตสนฺติ ๓- อยํ สงฺเขปโต อเนเกสํ สตฺตานํ สาธารณนิทฺเทโสติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ทสฺสิตํ
@๒ สี.,อิ. อคฺคภูตชรามรณโต    ๓ สี.,อิ. ยา เตสํ เตสนฺติ
วิญฺาตพฺโพ. ยา เทวทตฺตสฺส ชรา, ยา โสมทตฺตสฺสาติ เอวํ หิ ทิวสมฺปิ
กเถนฺตสฺส เนว สตฺตา ปริยาทานํ คจฺฉนฺติ, อิเมหิ ปน ทฺวีหิ ปเทหิ น โกจิ
สตฺโต อปริยาทินฺโน โหติ. ตสฺมา วุตฺตํ "อยํ สงฺเขปโต อเนเกสํ สตฺตานํ
สาธารณนิทฺเทโส"ติ. ตมฺหิ ตมฺหีติ อยํ คติชาติวเสน อเนเกสํ สตฺตนิกายานํ
สาธารณนิทฺเทโส. สตฺตนิกาเยติ สาธารณนิทฺเทเส นิทฺทิฏฺสฺส สรูปนิทสฺสนํ.
ชรา ชีรณตาติอาทีสุ ปน ชราติ สภาวนิทฺเทโส. ชีรณตาติ อาการนิทฺเทโส.
ขณฺฑิจฺจนฺติอาทโย ตโย กาลาติกฺกเม กิจฺจนิทฺเทสา, ปจฺฉิมา เทฺว ปกตินิทฺเทสา.
อยํ หิ ชราติ อิมินา ปเทน สภาวโตปิ ๑- ทีปิตา, เตนสฺสายํ สภาวนิทฺเทโส.
ชีรณตาติ อิมินา อาการโต, เตนสฺสายํ อาการนิทฺเทโส. ขณฺฑิจฺจนฺติ อิมินา
กาลาติกฺกเม ทนฺตนขานํ ขณฺฑิตภาวกรณกิจฺจโต. ปาลิจฺจนฺติ อิมินา เกสโลมานํ
ปลิตภาวกรณกิจฺจโต. วลิตฺตจตาติ อิมินา มํสํ มิลาเปตฺวา ตเจ วลิภาวกรณกิจฺจโต
ทีปิตา. เตนสฺสา อิเม ขณฺฑิจฺจนฺติอาทโย ตโย กาลาติกฺกเม กิจฺจนิทฺเทสา. เตหิ
อิเมสํ วิการานํ ทสฺสนวเสน ปากฏีภูตา ปากฏชรา ทสฺสิตา. ยเถว หิ อุทกสฺส
วา วาตสฺส วา อคฺคิโน วา ติณรุกฺขาทีนํ สมฺภคฺคปลิภคฺคตาย ๒- วา ฌามตาย
วา คตมคฺโค ปากโฏ โหติ, น จ โส คตมคฺโค ตาเนว อุทกาทีนิ, เอวเมว
ชราย ทนฺตาทีสุ ขณฺฑิจฺจาทิวเสน คตมคฺโค ปากโฏ, จกฺขุํ อุมฺมีเลตฺวาปิ
คยฺหติ, น จ ขณฺฑิจฺจาทีเนว ชรา. น หิ ชรา จกฺขุวิญฺเยฺยา โหติ.
    อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโกติ อิเมหิ ปน ปเทหิ กาลาติกฺกเมเยว
อภิพฺยตฺตาย อายุกฺขยจกฺขาทิอินฺทฺริยปริปากสญฺิตาย ปกติยา ทีปิตา. เตนสฺสิเม
ปจฺฉิมา เทฺว ปกตินิทฺเทสาติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ ยสฺมา ชรํ ปตฺตสฺส อายุ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปิ-สทฺโท น ทิสฺสติ
@๒ สี.,อิ. สมฺภคฺควิภคฺคตาย
หายติ, ตสฺมา ชรา "อายุโน สํหานี"ติ ผลูปจาเรน วุตฺตา. ยสมา จ ทหรกาเล
สุปสนฺนานิ สุขุมมฺปิ อตฺตโน วิสยํ สุเขเนว คณฺหนสมตฺถานิ จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ
ชรํ ปตฺตสฺส ปริปกฺกานิ อาลุฬิตานิ อวิสิทฺธานิ, ๑- โอฬาริกมฺปิ อตฺตโน วิสยํ
คเหตุํ อสมตฺถานิ โหนฺติ, ตสฺมา "อินฺทฺริยานํ ปริปาโก"ติ ผลูปจาเรเนว
วุตฺตา.
    สา ปนายํ เอวํ นิทฺทิฏฺา สพฺพาปิ ชรา ปากฏา ปฏิจฺฉนฺนาติ ทุวิธา
โหติ. ตตฺถ ทนฺตาทีสุ ขณฺฑภาวาทิทสฺสนโต ๒- รูปธมฺเมสุ ชรา ปากฏชรา
นาม, อรูปธมฺเมสุ ปน ชรา ตาทิสสฺส วิการสฺส อทสฺสนโต ปฏิจฺฉนฺนชรา
นาม. ตตฺถ ยฺวายํ ขณฺฑาทิภาโว ทิสฺสติ, โส ตาทิสานํ ทนฺตาทีนํ สุวิญฺเยฺยตฺตา
วณฺโณเยว, ตํ จกฺขุนา ทิสฺวา มโนทฺวาเรน จินฺเตตฺวา "อิเม ทนฺตา ชราย
ปหฏา"ติ ชรํ ชานาติ อุทกฏฺาเน พทฺธานิ โคสีสาทีนิ โอโลเกตฺวา เหฏฺา
อุทกสฺส อตฺถิภาวํ ชานนํ วิย. ปุน อวีจิ สวีจีติ เอวมฺปิ ทุวิธา โหติ.
ตตฺถ มณิกนกรชตปวาฬจนฺทิมสุริยาทีนํ วิย มนฺททสกาทีสุ ปาณีนํ วิย จ
ปุปฺผผลปลฺลวาทีสุ จ อปาณีนํ วิย อนฺตรนฺตรา วณฺณวิเสสาทีนํ ทุวิญฺเยฺยตฺตา
ชรา อวีจิชรา นาม, นิรนฺตรชราติ อตฺโถ. ตโต อญฺเสุ ปน ยถาวุตฺเตสุ
อนฺตรนฺตรา วณฺณวิเสสาทีนํ สุวิญฺเยฺยตฺตา ชรา สวีจิชรา นามาติ เวทิตพฺพา.
    อิโต ปรํ เตสํ เตสนฺติอาทิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. จุติ จวนตาติอาทีสุ
ปน จุตีติ จวนกวเสน วุจฺจติ, เอกจตุปญฺจขนฺธายตนสามญฺวจนเมตํ. ๓- จวนตาติ
ภาววจเนน ลกฺขณนิทสฺสนํ. เภโทติ จุติกฺขนฺธานํ ภงฺคุปฺปตฺติปริทีปนํ.
อนฺตรธานนฺติ ฆฏสฺเสว ภินฺนสฺส ภินฺนานํ จุติกฺขนฺธานํ เยน เกนจิ ปริยาเยน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อวิสทานิ       ๒ ฉ.ม., อิ. ขณฺฑาทิภาวทสฺสนโต
@๓ ฉ.ม. เอกจตุปญฺจกฺขนฺธสามญฺวจนเมตํ
ภาวปริทีปนํ. มจฺจุ มรณนฺติ มจฺจุสงฺขาตํ มรณํ, เตน สมุจฺเฉทมรณาทีนิ
นิเสเธติ. กาโลติ ๑- อนฺตโก, ตสฺส กิริยา กาลกิริยา. เอวํ เตน โลกสมฺมติยา
มรณํ ทีเปติ.
    อิทานิ ปรมตฺเถน ทีเปตุํ ขนฺธนํ เภโทติอาทิมาห. ปรมตฺเถน หิ ขนฺธาเยว
ภิชฺชนฺติ, น สตฺโต นาม โกจิ มรติ. ขนฺเธสุ ปน ภิชฺชมาเนสุ สตฺโต มรติ,
ภินฺเนสุ มโตติ โวหาโร โหติ. เอตฺถ จ จตุปญฺจโวการวเสน ขนฺธานํ เภโท,
เอกโวการวเสน กเฬวรสฺส นิกฺเขโป. จตุโวการวเสน จ ขนฺธานํ เภโท, เสสทฺวยวเสน
กเฬวรสฺส นิกฺเขโป เวทิตพฺโพ. กสฺมา? ภวทฺวเยปิ รูปกายสงฺขาตสฺส กเฬวรสฺส
สพฺภาวโต. ๒- อถวา ยสฺมา จาตุมฺมหาราชิกาทีสุ ขนฺธา ภิชฺชนฺเตว, น กิญฺจิ
นิกฺขิปติ, ตสฺมา เตสํ วเสน ขนฺธานํ เภโท, มนุสฺสาทีสุ กเฬวรสฺส นิกฺเขโป.
เอตฺถ จ กเฬวรสฺส นิกฺเขปกรณโต ๓- มรณํ "กเฬวรสฺส นิกฺเขโป"ติ วุตฺตนฺติ
เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อิติ อยญฺจ ชรา อิทญฺจ มรณํ, อิทํ วุจฺจติ ภิกฺขเวติ
อิทํ อุภยมฺปิ เอกโต กตฺวา ชรามรณนฺติ กถิยติ.
    ชาตินิทฺเทเส ชาติ สญฺชาตีติอาทีสุ ชายนฏฺเน ชาติ, สา อปริปุณฺณายตนวเสน
ยุตฺตา. ๔- สญฺชายนฏฺเน สญฺชาติ, สา ปริปุณฺณายตนวเสน ยุตฺตา.
โอกฺกมนฏฺเน โอกฺกนฺติ, สา อณฺฑฺชชลมฺพุชวเสน ยุตฺตา. เต หิ อณฺฑโกสญฺจ
วตฺถิโกสญฺจ โอกฺกมนฺติ, โอกฺกมนฺตา ๕- ปวิสนฺตา วิย ปฏิสนฺธึ คณฺหนฺติ.
อภินิพฺพตฺตนฏฺเน อภินิพฺพตฺติ, สา สํเสทชโอปปาติกวเสน ยุตฺตา. เต หิ ปากฏาเยว
หุตฺวา นิพฺพตฺตนฺติ. อยํ ตาว โวหารเทสนา.
    อิทานิ ปรมตฺถเทสนา โหติ. ขนฺธาเยว หิ ปรมตฺถโต ปาตุภวนฺติ, น
สตฺโต. ตตฺถ จ ขนฺธานนฺติ เอกโวการภเว เอกสฺส, จตุโวการภเว จตุนฺนํ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.,ม. อิ. กาโล นาม     ๒ สี. สมฺภวโต    ๓ ฉ.ม. นิกฺเขปการณโต
@๔ สี. วุตฺตา                        ๕ วตฺถิโกสญฺจ โอกฺกมนฺตา
ปญฺจโวการภเว ปญฺจนฺนมฺปิ คหณํ เวทิตพฺพํ. ปาตุภาโวติ อุปฺปตฺติ. อายตนานนฺติ
เอตฺถ ตตฺร ตตฺร อุปฺปชฺชมานายตนวเสน สงฺคโห เวทิตพฺโพ. ปฏิลาโภติ สนฺตติยา ๑-
ปาตุภาโวเยว. ปาตุภวนฺตาเนว หิ ตานิ ปฏิลทฺธานิ นาม โหนฺติ. อยํ วุจฺจติ
ภิกฺขเว ชาตีติ อิมินา ปเทน โวหารโต ปรมตฺถโต จ เทสิตาย ชาติยา นิคมนํ
กโรตีติ.
    ภวนิทฺเทเส กามภโวติ กมฺมภโว จ อุปปตฺติภโว จ. ตตฺถ กมฺมภโว
นาม กามภวูปคตกมฺมเมว. ๒- ตํ หิ ตตฺถ อุปปตฺติภวสฺส การณตฺตา "สุโข พุทฺธานํ
อุปฺปาโท, ๓- ทุกฺโข ปาปสฺส อุจฺจโย"ติอาทีนิ ๔- วิย ผลโวหาเรน ภโวติ วุตฺตํ.
อุปปตฺติภโว นาม เตน กมฺเมน นิพฺพตฺตํ อุปาทินฺนกฺขนฺธปญฺจกํ. ตญฺหิ ตตฺถ
ภวตีติ กตฺวา ภโวติ วุตฺตํ. สพฺพตฺถาปิ อิทํ กมฺมญฺจ อุปปตฺติญฺจ อุภยมฺเปตมิธ
"กามภโว"ติ วุตฺตํ. เอส นโย รูปารูปภเวสูติ.
    อุปาทานนิทฺเทเส กามุปาทานนฺติอาทีสุ วตฺถุกามํ อุปาทิยนฺติ เอเตน, สยํ วา ตํ
อุปาทิยตีติ กามุปาทานํ, กาโม จ โส อุปาทานญฺจาติ กามุปาทานํ. อุปาทานนฺติ
ทฬฺหคฺคหณํ วุจฺจติ. ทฬฺหตฺโถ หิ เอตฺถ อุปสทฺโท อุปายาสอุปกฏฺาทีสุ วิย.
ปญฺจกามคุณิกราคสฺเสตํ อธิวจนํ. อยเมตฺถ  สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปเนตํ
"ตตฺถ กตมํ กามุปาทานํ, โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท"ติ ๕- วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
    ตถา ทิฏฺิ จ สา อุปาทานญฺจาติ ทิฏฺุปาทานํ. อถวา ทิฏฺิ ๖- อุปาทิยติ,
อุปาทิยนฺติ วา เอเตน ทิฏฺินฺติ ทิฏฺุปาทานํ. อุปาทิยติ หิ ปุริมทิฏฺึ
อุตฺตรทิฏฺิ, อุปาทิยนฺติ จ เอตาย ทิฏฺึ.  ๗- ยถาห "สสฺสโต อตฺตา จ โลโก อิทเมว
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สนฺตติยํ                      ๒ ฉ.ม. กามภวูปคกมฺมเมว
@๓ ขุ. ธ. ๒๕/๑๙๔/๕๑                ๔ ขุ. ธ. ๒๕/๑๑๗/๓๗
@๕ อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๒๒๐/๒๗๙, อภิ.วิ. ๓๕/๙๓๘/๔๕๗
@๖ ฉ.ม. ทิฏฺึ                        ๗ ม. ทิฏฺิยา
สจฺจํ โมฆมญฺนฺ"ติอาทิ. ๑- สีลพฺพตุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานํ วชฺชสฺส
สพฺพทิฏฺิคตสฺเสตํ อธิวจนํ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปเนตํ "ตตฺถ กตมํ
ทิฏฺุปาทานํ, นตฺถิ ทินฺนนฺ"ติ ๒- วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
    ตถา สีลพฺพตํ อุปาทิยนฺติ เอเตน, สยํ วา ตํ อุปาทิยติ, สีลพฺพตญฺจ
ตํ อุปาทานญฺจาติ วา สีลพฺพตุปาทานํ. โคสีลโควตฺตาทีนิ หิ "เอวํ สุทฺธี"ติ
อภินิเวสโต สยเมว อุปาทานานีติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปเนตํ "ตตฺถ
กตมํ สีลพฺพตุปาทานํ, อิโต พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณานํ สีเลน สุทฺธี"ติ
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
    อิทานิ วทนฺติ เอเตนาติ วาโท, อุปาทิยนฺติ อุปาทานํ, กึ วทนฺติ อุปาทิยนฺติ
วา? อตฺตานํ. อตฺตโน วาทุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานํ. อตฺตวาทมตฺตเมว
วา อตฺตาติ อุปาทิยนฺติ เอเตนาติ อตฺตวาทุปาทานํ. วีสติวตฺถุกาย
สกฺกายทิฏฺิยา เอตํ อธิวจนํ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปเนตํ "ตตฺถ
กตมํ อตฺตวาทุปาทานํ, อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี"ติ วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพํ.
    ตณฺหานิทฺเทเส รูปตณฺหา ฯเปฯ ธมฺมตณฺหาติ เอตํ จกฺขุทฺวาราทีสุ ๓-
ชวนวีถิยา ปวตฺตาย ตณฺหาย "เสฏฺิปุตฺโต พฺราหฺมณปุตฺโต"ติ เอวมาทีสุ ปิติโต
นามํ วิย ปิติสทิสารมฺมณโต นามํ. เอตฺถ จ รูปารมฺมณา ตณฺหา, รูเป ตณฺหาติ
รูปตณฺหา. สา กามราคภาเวน รูปํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา กามตณฺหา,
สสฺสตทิฏฺิสหคตราคภาเวน "รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตนฺ"ติ เอวํ อสฺสาเทนฺตี
ปวตฺตมานา ภวตณฺหา, อุจฺเฉททิฏฺิสหคตราคภาเวน "รูปํ อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อุ. ๑๔/๒๗/๒๒             ๒ อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๒๒๑/๒๗๙
@๓ อิโต ปรํ กตฺถจิ ชวนวีถีสูติ ทิสฺสติ
เปจฺจ น ภวตี"ติ เอวํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา วิภวตณฺหาติ รูปตณฺหา เอวํ
ติวิธา โหติ. ยถา จ รูปตณฺหา, ตถา สทฺทตณฺหาทโยปีติ เอวนฺตานิ อฏฺารส
ตณฺหาวิจริตานิ โหนฺติ. ตานิ อชฺฌตฺตรูปาทีสุ อฏฺารส, พหิทฺธารูปาทีสุ
อฏฺารสาติ ฉตฺตึส. อิติ อตีตานิ ฉตฺตึส, อนาคตานิ ฉตฺตึส, ปจฺจุปฺปนฺนานิ
ฉตฺตึสาติ เอวํ อฏฺสตตณฺหาวิจริตานิ ๑- โหนฺติ. "อชฺฌตฺติกสฺสุปาทาย อสฺมีติ
สติ, ๒- อิตฺถสฺมีติ โหตี"ติ ๓- วา เอวมาทีนิ อชฺฌตฺติกรูปาทินิสฺสิตานิ
อฏฺารส, "พาหิรุปาทาย อิมินา อสฺมีติ สติ, ๒- อิมินา จ อิตฺถสฺมีติ โหตี"ติ ๔-
วา เอวมาทีนิ พาหิรรูปาทินิสฺสิตานิ อฏฺารสาติ ฉตฺตึส, อิติ อตีตานิ ฉตฺตึส,
อนาคตานิ ฉตฺตึส, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺตึสาติ เอวมฺปิ อฏฺสตตณฺหาวิจริตานิ โหนฺติ.
ปุน สงฺคเห กยิรมาเน รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ ฉเฬว ตณฺหากายา ติสฺโสเยว
กามตณฺหาทโย โหนฺตีติ. เอวํ:-
             นิทฺเทสตฺเถน นิทฺเทส-     วิตฺถารา วิตฺถารสฺส จ ๕-
             ปุน สงฺคหโต ตณฺหา       วิญฺาตพฺพา วิภาวินาติ.
    เวทนานิทฺเทเส เวทนากายาติ เวทนาสมูหา. จกฺขุสมฺผสฺสชาเวทนา ฯเปฯ
มโนสมฺผสฺสชาเวทนาติ เอตํ "จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ
อกุสลา, อตฺถิ อพฺยากตา"ติ เอวํ วิภงฺเค ๖- อาคตตฺตา จกฺขุทฺวาราทีสุ ปวตฺตานํ
กุสลากุสลาพฺยากตเวทนานํ "สาริปุตฺโต มนฺตานิปุตฺโต"ติ เอวมาทีสุ มาติโต
นามํ วิย มาติสทิสโต วตฺถุโต นามํ. วจนตฺโถ ปเนตฺถ:- จกฺขุสมฺผสฺสเหตุ ชาตา
เวทนา จกฺขุสมฺผสฺสชาเวทนาติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อยํ ตาเวตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อฏฺสตํ ตณฺหาวิจริตานิ  ๒ ฉ. โหติ  ๓ ปาถิ.... อสฺมีติ โหติ,
@เอวสฺมีติ โหติ, อภิ.วิ. ๓๕/๙๗๓/๔๗๘ ตณฺหาวิจริตนิทฺเทส
@๔ ปาลิ.....โหติ, อิมินา จ อิตฺถสฺมีติ โหติ, อภิ.วิ. ๓๕/๙๗๕/๔๓๒
@๕ ม. เอวํ นิทฺเทสวิตฺถารา, วิตฺถารสฺส จ สมฺภวา  ๖ อภิ.วิ. ๓๕/๓๔/๑๗
สพฺพสงฺคาหิกกถา. ๑- วิปากวเสน ปน จกฺขุทฺวาเร เทฺว จกฺขุวิญฺาณานิ, เทฺว
มโนธาตุโย, ติสฺโส มโนวิญฺาณธาตุโยติ เอตาหิ สมฺปยุตฺตวเสน เวทนา เวทิตพฺพา.
เอเสว นโย โสตทฺวาราทีสุ. มโนทฺราเร มโนวิญฺาณธาตุสมฺปยุตฺตาว.
    ผสฺสนิทฺเทเส จกฺขุสมฺผสฺโสติ จกฺขุมฺหิ สมฺผสฺโส. เอส นโย สพฺพตฺถ.
จกฺขุสมฺผสฺโส ฯเปฯ กายสมฺผสฺโสติ เอตฺตาวตา จ กุสลากุสลวิปากา
ปญฺจวตฺถุกา ทส ผสฺสา วุตฺตา โหนฺติ. มโนสมฺผสฺโสติ อิมินา
เสสพาวีสติโลกิยวิปากมนสมฺปยุตฺตา ผสฺสา.
    สฬายตนนิทฺเทเส จกฺขฺวายตนนฺติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ ๒- วิสุทฺธิมคฺเค
ขนฺธนิทฺเทเส เจว อายตนนิทฺเทเส จ วุตฺตเมว.
    นามรูปนิทฺเทเส นมนลกฺขณํ นามํ. รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ. วิภชเน ปนสฺส
เวทนาติ เวทนากฺขนฺโธ, สญฺาติ สญฺากฺขนฺโธ, เจตนา ผสฺโส มนสิกาโรติ
สงฺขารกฺขนฺโธ เวทิตพฺโพ. กามญฺจ อญฺเปิ สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหิตา ธมฺมา
สนฺติ, อิเม ปน ตโย สพฺพทุพฺพเลสุปิ จิตฺเตสุ สนฺติ, ตสฺมา เอเตสํเยว
วเสเนตฺถ สงฺขารกฺขนฺโธ ทสฺสิโต. จตฺตาโร จ มหาภูตาติ เอตฺถ จตฺตาโรติ
คณนปริจฺเฉโท. มหาภูตาติ ปวีอาปเตชวายานเมตํ อธิวจนํ. เยน ปน การเณน
ตานิ มหาภูตานีติ วุจฺจนฺติ, โย เจตฺถ อญฺโ วินิจฺฉยนโย, โส สพฺโพ
วิสุทฺธิมคฺเค รูปกฺขนฺธนิทฺเทเส วุตฺโต. จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายาติ
เอตฺถ ปน จตุนฺนนฺติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, จตฺตาริ มหาภูตานีติ วุตฺตํ โหติ.
อุปาทายาติ อุปาทิยิตฺวา, คเหตฺวาติ อตฺโถ. นิสฺสายาติปิ เอเก. "ปวตฺตมานนฺ"ติ
อยํ เจตฺถ ปาเสโส. สมูหตฺเถ วา เอตํ สามิวจนํ, จตุนฺนํ มหาภูตานํ สมูหํ
อุปาทาย ปวตฺตมานํ รูปนฺติ อยมตฺโถ ๓- เวทิตพฺโพ. เอวํ สพฺพถาปิ ยานิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. สพฺพสงฺคาหิกา กถา ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ  ๓ ฉ.ม. เอตฺถ อตฺโถ
จ จตฺตาริ ปวีอาทีนิ มหาภูตานิ, ยญฺจ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปวตฺตมานํ
จกฺขายตนาทิเภเทน อภิธมฺเม ปาลิยเมว วุตฺตํ เตวีสติวิธํ รูปํ, ตํ สพฺพมฺปิ
รูปนฺติ เวทิตพฺพํ.
    วิญฺาณนิทฺเทเส จกฺขุวิญฺาณนฺติ จกฺขุมฺหิ วิญฺาณํ จกฺขุโต วา ชาตํ
วิญฺาณนฺติ จกฺขุวิญฺาณํ. เอวํ โสตฆานชิวฺหากายวิญฺาณานิ. อิตรํ ปน มโนเยว
วิญฺาณนฺติ มโนวิญฺาณํ. ทฺวิปญฺจวิญฺาณวชฺชสฺส เตภูมิกวิปากจิตฺตสฺเสตํ
อธิวจนํ.
    สงฺขารนิทฺเทเส อภิสงฺขรณลกฺขโณ สงฺขาโร. วิภชเน ปนสฺส
กายสงฺขาโรติ กายโต ปวตฺโต สงฺขาโร. กายทฺวาเร โจปนวเสน ปวตฺตานํ
กามาวจรกุสลโต อฏฺนฺนํ, อกุสลโต ทฺวาทสนฺนนฺติ วีสติยา กายสญฺเจตนานเมตํ
อธิวจนํ. วจีสงฺขาโรติ วจนโต ปวตฺตสงฺขาโร, วจีทฺวาเร วจนเภทวเสน
ปวตฺตานํ วีสติยาเอว วจีสญฺเจตนานเมตํ อธิวจนํ. จิตฺตสงฺขาโรติ จิตฺตโต
ปวตฺโต สงฺขาโร, กายวจีทฺวาเร โจปนํ อกตฺวา รโห นิสีทิตฺวา จินฺเตนฺตสฺส
ปวตฺตานํ โลกิยกุสลากุสลวเสน เอกูนตึสมโนสญฺเจตนานเมตํ อธิวจนํ.
    อวิชฺชานิทฺเทเส ทุกฺเข อญฺาณนฺติ ทุกฺขสจฺเจ อญฺาณํ, โมหสฺเสตํ
อธิวจนํ. เอส นโย ทุกฺขสมุทเย อญฺาณนฺติอาทีสุ. ตตฺถ จตูหิ การเณหิ
ทุกฺเข อญฺาณํ เวทิตพฺพํ อนฺโตคธภาวโต ๑- วตฺถุโต อารมฺมณโต ปฏิจฺฉาทนโต
จ. ตถา หิ ตํ ทุกฺขสจฺจปริยาปนฺนตฺตา ทุกฺเข อนฺโตคธํ, ทุกฺขสจฺจญฺจสฺส
นิสฺสยปจฺจยภาเวน วตฺถุ, อารมฺมณปจฺจยภาเวน อารมฺมณํ, ทุกฺขสจฺจํ เอตํ
ปฏิจฺฉาเทติ ตสฺส ยาถาวลกฺขณปฏิเวธนิวารเณน าณปฺปวตฺติยา เจตฺถ
อปฺปทาเนน.
@เชิงอรรถ:           ๑ ฉ.ม. อนฺโตคธโต
    ทุกฺขสมุทเย อญฺาณํ ตีหิ การเณหิ เวทิตพฺพํ วตฺถุโต อารมฺมณโต
ปฏิจฺฉาทนโต จ. นิโรเธ ปฏิปทาย จ อญฺาณํ เอเกเนว การเณน เวทิตพฺพํ
ปฏิจฺฉาทนโต. นิโรธปฏิปทานํ หิ ปฏิจฺฉาทกเมว อญฺาณํ เตสํ ยาถาว
ลกฺขณปฏิเวธนิวารเณน เตสุ จ าณปฺปวตฺติยา อปฺปทาเนน จ, น ปน ตํ
ตตฺถ อนฺโตคธํ ตสฺมึ สจฺจทฺวเย อปริยาปนฺนตฺตา, น ตสฺส ตํ สจฺจทฺวยํ
วตฺถุ อสหชาตตฺตา, นารมฺมณํ ตทารพฺภ อปฺปวตฺตนโต. นิโรธปฏิปทานํ หิ ๑-
คมฺภีรตฺตา ทุทฺทสํ, น ตตฺถ อนฺธภูตํ อญฺาณํ ปวตฺตติ. ปุริมํ ปน
วจนียฏฺเน ๒- สภาวลกฺขณสฺส ทุทฺทสฺสนตฺตา ๓- คมฺภีรํ, ตตฺถ วิปลฺลาสคาหวเสน
น สํวตฺตติ. ๔-
    อปิจ "ทุกฺเข"ติ เอตฺตาวตา สงฺคหโต วตฺถุโต อารมฺมณโต กิจฺจโต จ
อวิชฺชา ทีปิตา. "ทุกฺขสมุทเย"ติ เอตฺตาวตา วตฺถุโต อารมฺมณโต กิจฺจโต จ.
"ทุกฺขนิโรเธ ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายา"ติ เอตฺตาวตา กิจฺจโต. อวิเสสโต
ปน "อญฺาณนฺ"ติ เอเตน สภาวโต นิทฺทิฏฺาติ าตพฺพา.
    อิติ โข ภิกฺขเวติ เอวํ โข ภิกฺขเว. นิโรโธ โหตีติ อนุปฺปาโท โหติ.
อปิเจตฺถ สพฺเพเหว เตหิ นิโรธปเทหิ นิพฺพานํ เทสิตํ. นิพฺพานํ หิ อาคมฺม
เต เต ธมฺมา นิรุชฺฌนฺติ, ตสฺมา ตํ เตสํ เตสํ นิโรโธติ วุจฺจติ. อิติ ภควา
อิมสฺมึ สุตฺเต ทฺวาทสหิ ปเทหิ วฏฺฏวิวฏฺฏํ เทเสนฺโต อรหตฺตนิกูเฏเนว
เทสนํ นิฏฺาเปสิ. เทสนาปริโยสาเน วุตฺตนเยเนว ปญฺจสตา ภิกฺขู อรหตฺเต
ปติฏฺหึสูติ. ๕-
                          วิภงฺคสุตฺตํ ทุติยํ.
                          ------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ปจฺฉิมํ หิ สจฺจทฺวยํ
@๒ ฉ.ม., อิ. วจนียตฺเตน  ๓ ฉ.ม. ทุทฺทสตฺตา
@๔ ฉ.ม., อิ. ปวตฺตติ   ๕ อิโต ปรํ ปุราณโปตฺถเกสุ วิภงฺคสุตฺตํ ทุติยนฺติ ลิขิตํ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๒ หน้า ๑๒-๒๑.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=12&A=262&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=12&A=262&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=16&i=4
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=16&A=33
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=16&A=32
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=16&A=32
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_16