อรรถกถาเล่มที่ ๑๒ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สํ.อ. (สารตฺถ.๒)

                       ๓. หาลิทฺทิกานิสุตฺตวณฺณนา
    [๓] ตติเย อวนฺตีสูติ อวนฺติทกฺขิณาปถสงฺขาเต อวนฺติรฏฺเ. กุรรฆเรติ
เอวํนามเก นคเร. ปปาเตติ เอกโต ปปาเต, ตสฺสา กิร ปพฺพตสฺส เอกํ
ปสฺสํ ฉินฺทิตฺวา ปาติตํ วิย อโหสิ. "ปวตฺเต"ติปิ ปาโ, นานาติตฺถิยานํ
ลทฺธิปวตฺตฏฺาเนติ อตฺโถ. อิติ เถโร ตสฺมึ รฏฺเ ตํ นครํ นิสฺสาย ตสฺมึ
ปพฺพเต วิหรติ. หาลิทฺทิกานีติ เอวํนามโก. อฏฺกวคฺคิเย มาคณฺฑิยปเญฺหติ
อฏฺกวคฺคิกมฺหิ มาคณฺฑิยปโญฺห นาม อตฺถิ, ตสฺมึ ปเญฺห รูปธาตูติ รูปกฺขนฺโธ
อธิปฺเปโต. รูปธาตุราควินิพนฺธนฺติ รูปธาตุมฺหิ ราเคน วินิพทฺธํ. วิญฺาณนฺติ
กมฺมวิญฺาณํ. โอกสารีติ เคหสารี อาลยสารี.
    กสฺมา ปเนตฺถ "วิญฺาณธาตุ โข คหปตี"ติ น วุตฺตนฺติ? สมฺโมหวิฆาตตฺถํ
"โอโก"ติ หิ อตฺถโต ปจฺจโย วุจฺจติ, ปุเร ชาตญฺจ กมฺมวิญฺาณํ ปจฺฉาชาตสฺส
กมฺมวิญฺาณสฺสปิ วิปากวิญฺาณสฺสปิ, วิปากวิญฺาณญฺจ วิปากวิญฺาณสฺสปิ
กมฺมวิญฺาณสฺสปิ ปจฺจโย โหติ, ตสฺมา "กตรํ นุ โข อิธ วิญฺาณนฺ"ติ
สมฺโมโห ภเวยฺย, ตสฺส วิฆาตตฺถํ ตํ อคฺคเหตฺวา อสงฺกิณฺณาวเสน เทสนา
กตา. อปิจ อารมฺมณวเสน จตสฺโส อภิสงฺขารวิญฺาณฏฺิติโย วุตฺตาติ ตา
ทสฺเสตุมฺปิ อิธ วิญฺาณํ คหิตํ.
    อุปายุปาทานาติ ตณฺหุปายทิฏฺุปายวเสน เทฺว อุปายา, กามุปาทานาทีนิ
จตฺตาริ อุปาทานานิ จ. เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยาติ อกุสลจิตฺตสฺส
อธิฏฺานภูตา เจว อภินิเวสภูตา จ อนุสยภูตา จ. ตถาคตสฺสาติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
สพฺเพสมฺปิ หิ ขีณาสวานํ เอเต ปหีนาว, สตฺถุ ปน ขีณาสวภาโว โลเก
อติปากโฏติ อุปริมโกฏิยา เอวํ วุตฺตํ. วิญฺาณธาตุยาติ อิธ วิญฺาณํ กสฺมา
คหิตํ? กิเลสปฺปหานทสฺสนตฺถํ. กิเลสา หิ น เกวลํ จตูสุเยว ขนฺเธสุ ปหีนา
ปหิยฺยนฺติ, ปญฺจสุปิ ปหิยฺยนฺติเยวติ กิเลสปฺปหานทสฺสนตฺถํ คหิตํ. เอวํ โข
คหปติ อโนกสารี โหตีติ เอวํ กมฺมวิญฺาเณน โอกํ อสรนฺเตน อโนกสารี
นาม โหติ.
    รูปนิมิตฺตนิเกสารวินิพนฺธาติ รูปเมว กิเลสานํ ปจฺจยฏฺเน นิมิตฺตํ,
อารมฺมณกิริยสงฺขาเตน นิวาสนฏฺานฏฺเน นิเกตนฺติ รูปนิมิตฺตนิเกตํ. วิสาโร จ
วินิพนฺโธ จ วิสารวินิพนฺธา. อุภเยนปิ หิ กิเลสานํ ปตฺถฏภาโว จ วินิพนฺธนภาโว
จ วุตฺโต, รูปนิมิตฺตนิเกเต วิสารวินิพนฺธาติ รูปนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา,
ตสฺมา รูปนิมตฺตนิเกตมฺหิ อุปฺปนฺเนน กิเลสวิสาเรน เจว กิเลสพนฺธเนน จาติ อตฺโถ.
นิเกตสารีติ วุจฺจตีติ อารมฺมณกรณวเสน นิวาสนฏฺานํ สารีติ วุจฺจติ. ปหีนาติ
เต รูปนิมิตฺตนิเกตสิเลสวิสารวินิพนฺธา ปหีนา.
    กสฺมา ปเนตฺถ ปญฺจกฺขนฺธา "โอกา"ติ วุตฺตา. ฉ อารมฺมณานิ "นิเกตนฺ"ติ?
ฉนฺทราคสฺส พลวทุพฺพลาย. สมาเนปิ หิ เอเตสํ อาลยฏฺเน วิเสสภาโว. โอโกติ
นิจฺจนิวาสนํ เคหเมว วุจฺจติ, นิเกตนฺติ "อชฺช อสุกฏฺาเน กริสฺสามา"ติ
กตสงฺเกตานํ นิวาสนฏฺานํ อุยฺยานาทิ. กตฺถ ยถา ปุตฺตทารธนธญฺปุณฺณเคเห
ฉนฺทราโค พลวา โหติ, เอวํ อชฺฌตฺติเกสุ ขนฺเธสุ. ยถา
ปน อุยฺยานฏฺานาทีสุ ตโต ทุพฺพลตโร โหติ, เอวํ พาหิเรสุ ฉสุ อารมฺมเณสูติ
ฉนฺทราคสฺส พลวทุพฺพลตาย เอวํ เทสนา กตาติ เวทิตพฺพา.
    สุขิเตสุ สุขิโตติ อุปฏฺาเกสุ ธนธญฺลาภาทิวเสน สุขิเตสุ "อิทานาหํ
มนาปํ โภชนํ ลภิสฺสามี"ติ เคหสฺสิตสุเขน สุขิโต โหติ, เตหิ ปตฺตสมฺปตฺตึ ๑-
อนุภวมาโน วิย จรติ. ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโตติ เตสํ เกนจิเทว การเณน ทุกฺเข
อุปฺปนฺเน สยํ ทฺวิคุเณน ทุกฺเขน ทุกฺขิโต โหติ. กิจฺจกรณีเยสูติ กิจฺจสงฺขาเตสุ
กรณีเยสุ. เตสุ โยคํ อาปชฺชตีติ อุปโยคํ สยํ เตสํ กิจฺจานํ กตฺตพฺพตํ
อาปชฺชติ. กาเมสูติ วตฺถุกาเมสุ. เอวํ โข คหปติ กาเมหิ อริตฺโต โหตีติ
เอวํ กิเลสกาเมหิ อริตฺโต โหติ อนฺโตกามานํ ภาเวน อตุจฺโฉ. สุกฺกปจฺโข เตสํ
อภาเวน ริตฺโต ตุจฺโฉติ เวทิตพฺโพ.
    ปุรกฺขราโนติ วตฺตํ ปุรโต กุรุมาโน. เอวํรูโป สิยนฺติอาทีสุ
ทีฆรสฺสกาโฬทาตาทีสุ รูเปสุ "เอวํรูโป  นาม ภเวยฺยนฺ"ติ ปตฺเถติ. สุขาทีสุ
เวทนาสุ เอวํเวทโน นาม, นีลสญฺาทีสุ สญฺาสุ เอวํสญฺโ นาม,
ปุญฺาภิสงฺขาราทีสุ สงฺขาเรสุ เอวํสงฺขารา นาม, จกฺขุวิญฺาณาทีสุ วิญฺาเณสุ
"เอวํวิญฺาโณ นาม ภเวยฺยนฺ"ติ ปตฺเถติ.
    อปุรกฺขราโนติ วตฺตํ ปุรโต อกุรุมาโน. สหิตํ เม, อสหิตนฺเตติ ตุยฺหํ วจนํ
อสหิตํ อสิลิฏฺ, มยฺหํ สหิตํ สิลิฏฺ มธุรํ มธุรปานสทิสํ. อธิจิณฺณนฺเต
วิปราวตฺตนฺต ยํ ตุยฺหํ ทีเฆน กาเลน ปริจิตํ สุปคุณํ, ตํ มม วาทํ อาคมฺม สพฺพํ
ขเณน วิปราวตฺตํ นิวตฺตํ. อาโรปิโต เต วาโทติ ตุยฺหํ โทโส มยา อาโรปิโต. จร
วาทปฺปโมกฺขายาติ ตํ ตํ อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา อุตฺตรึ ปริเยสนฺโต อิมสฺส
วาทสฺส โมกฺขาย จร อาหิณฺฑาหิ. นิพฺเพเหิ วา สเจ ปโหสีติ อถ สยเมว
ปโหสิ, อิเธว นิพฺเพเหีติ. ตติยํ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ลทฺธสมฺปตฺตึ, ก. ปตฺตสมฺปตฺตึ อตฺตโน

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๒ หน้า ๒๘๔-๒๘๖.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=12&A=6265&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=12&A=6265&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=17&i=11
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=17&A=181
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=17&A=233
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=17&A=233
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_17