อรรถกถาเล่มที่ ๑๒ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สํ.อ. (สารตฺถ.๒)

                       ๓. เผณปิณฺฑูปมสุตฺตวณฺณนา
    [๙๕] ตติเย คงฺคาย นทิยา ตีเรติ อยุชฺฌปุรวาสิโน อปริมาณภิกฺขุปริวารํ
จาริกํ จรมานํ ตถาคตํ อตฺตโน นครํ สมฺปตฺตํ ทิสฺวา เอกสฺมึ คงฺคาย
นิวตฺตนฏฺาเน มหาวนสณฺฑมณฺฑิตปฺปเทเส สตฺถุ วิหารํ กตฺวา อทํสุ. ภควา
ตตฺถ วิหรติ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "คงฺคาย นทิยา ตีเร"ติ. ตตฺร โข ภควา
ภิกฺขู อามนฺเตสีติ ตสฺมึ วิหาเร วสนฺโต ภควา สายนฺหสมยํ คนฺธกุฏิโต
นิกฺขมิตฺวา คงฺคาตีเร ปญฺตฺตวรพุทฺธาสเน นิสินฺโน คงฺคาย นทิยา
อาคจฺฉนฺตํ มหนฺตํ เผณปิณฺฑํ ทิสฺวา "มม สาสเน ปญฺจกฺขนฺธนิสฺสิตํ ๑- เอกํ
ธมฺมํ กเถสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา ปริวาเรตฺวา นิสินฺเน ภิกฺขู อามนฺเตสิ.
    มหนฺตํ เผณปิณฺฑนฺติ อุฏฺานุฏฺาเน พทรปกฺกปฺปมาณโต ๒- ปฏฺาย
อนุโสตาคมเนน ๓- อนุปุพฺเพน ปวฑฺฒิตฺวา ปพฺพตกูฏมตฺตํ ชาตํ, ยตฺถ
อุทกสปฺปาทโย อเนกปาณา ๔- นิวสนฺติ, เอวรูปํ มหนฺตํ เผณปิณฺฑํ. อาวเหยฺยาติ
อาหเรยฺย. โส ปนายํ เผณปิณฺโฑ อุฏฺิตฏฺาเนปิ ภิชฺชติ, โถกํ คนฺตฺวาปิ,
เอกทฺวิโยชนาทิวเสน คนฺตฺวาปิ อนฺตรา ปน อภิชฺชนฺโตปิ มหาสมุทฺทํ ปตฺวา
อวสฺสเมว ภิชฺชติ. นิชฺฌาเยยฺยาติ โอโลเกยฺย. โยนิโส อุปปริกฺเขยฺยาติ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปจฺจกฺขนิสฺสิตํ         ๒ สี. พทรฏฺิปมาณโต, ก. พทรจกฺกปมาณโต
@๓ ก. อนุโสตาคมเน        ๔ ฉ.ม. อเนกปาณโย
การเณน อุปปริกฺเขยฺย. กึ หิ สิยา ภิกฺขเว เผณปิณฺเฑ สาโรติ ภิกฺขเว
เผณปิณฺฑมฺหิ สาโร นาม กึ ภเวยฺย, วิลียิตฺวา วิทฺธํเสยฺเยว.
    เอวเมว โขติ ยถา เผณปิณฺโฑ นิสฺสาโร, เอวํ รูปมฺปิ นิจฺจสาร-
ธุวสารอตฺตสารวิรเหน นิสฺสารเมว. ยถา จ โส "อิมินา ปตฺตํ วา ถาลกํ วา
กริสฺสามี"ติ คเหตุํ น สกฺกา. คหิโตปิ ตมตฺถํ น สาเธติ, ภิชฺชติ เอว,
เอวํ รูปมฺปิ นิจฺจนฺติ วา ธุวนฺติ วา อหนฺติ วา มมนฺติ วา คเหตุํ น สกฺกา,
คหิตมฺปิ น ตถา ติฏฺติ, อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา อสุภญฺเว โหตีติ เอวํ
เผณปิณฺฑสทิสเมว โหติ. ยถา วา ปน เผณปิณฺโฑ ฉิทฺทาวฉิทฺโท อเนกสนฺธิฆฏิโต
พหุนฺนํ อุทกสปฺปาทีนํ ปาณานํ อาวาโส, เอวํ รูปมฺปิ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ
อเนกสนฺธิฆฏิตํ, กุลวเสเนเวตฺถ อสีติ กิมิกุลานิ วสนฺติ, ตเทว เตสํ สูติฆรมฺปิ
วจฺจกุฏิปิ คิลานสาลาปิ สุสานมฺปิ, น เต อญฺตฺถ คนฺตฺวา คพฺภวุฏฺานาทีนิ
กโรนฺติ, เอวมฺปิ เผณปิณฺฑสทิสํ.
    ยถา จ เผณปิณฺโฑ อาทิโต พทรปกฺกมตฺโต หุตฺวา อนุปุพฺเพน
ปพฺพตกูฏมตฺโตปิ โหติ, เอวํ รูปมฺปิ อาทิโต กลลมตฺตํ หุตฺวา อนุปุพฺเพน
พฺยามมตฺตมฺปิ โคมหึสหตฺถิอาทีนํ วเสน ปพฺพตกูฏาทิมตฺตํ โหติ, มจฺฉกจฺฉปาทีนํ
วเสน อเนกโยชนสตปฺปมาณมฺปิ, เอวมฺปิ เผณปิณฺฑสทิสํ. ยถา จ เผณปิณฺโฑ
อุฏฺิตมตฺโตปิ ภิชฺชติ, โถกํ คนฺตฺวาปิ, ทูรํ คนฺตฺวาปิ, สมุทฺทํ ปตฺวา ปน
อวสฺสเมว ภิชฺชติ, เอวเมวํ รูปมฺปิ กลลภาเวปิ ภิชฺชติ อพฺพุทาทิภาเวปิ,
อนฺตรา ปน อภิชฺชมานมฺปิ วสฺสสตายุกานํ วสฺสสตํ ปตฺวา อวสฺสเมว ภิชฺชติ,
มรณมุเข จุณฺณวิจุณฺณํ โหติ, เอวมฺปิ เผณปิณฺฑสทิสํ.
    กึ หิ สิยา ภิกฺขเว เวทนาย สาโรติอาทีสุปิ เวทนาทีนํ ปุพฺพุฬาทีหิ ๑-
เอวํ สทิสตา เวทิตพฺพา. ยถา หิ ปุพฺพุโฬ อสาโร, เอวํ เวทนาปิ. ยถา จ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. พุพฺพุฬาทีหิ
โส อพโล อคยฺหุปโค, น สกฺกา ตํ คเหตฺวา ผลกํ วา อาสนํ วา กาตุํ,
คหิโตปิ ภิชฺชเตว, เอวํ เวทนาปิ อพลา อคยฺหุปคา, น สกฺกา นิจฺจาติ วา
ธุวาติ วา คหิตุํ, คหิตาปิ น ตถา ติฏฺติ, เอวํ อคยฺหูปคตายปิ เวทนา
ปุพฺพุฬสทิสา. ยถา ปน ตสฺมึ ตสฺมึ อุทกพินฺทุมฺหิ ปุพฺพุโฬ อุปฺปชฺชติ เจว
ภิชฺชติ จ, น จิรฏฺิติโก โหติ, เอวํ เวทนาปิ ปุพฺพุโฬ อุปฺปชฺชติ เจว
ภิชฺชติ จ, จิรฏฺิติกา โหติ, เอกจฺฉรกฺขเณ โกฏิสตสหสฺสสงฺขา อุปฺปชฺชิตฺวา
นิรุชฺฌติ. ยถา จ ปุพฺพุโฬ อุทกตลํ, อุทกพินฺทุํ, อุทกชชลฺลํ, ๑- สงฺกฑฺฒิตฺวา
ปุฏํ กตฺวา คหณวาตญฺจาติ จตฺตาริ การณานิ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ, เอวํ เวทนาปิ
วตฺถุํ อารมฺมณํ กิเลสชลฺลํ ผสฺสสงฺฆฏฺฏนญฺจาติ จตฺตาริ การณานิ ปฏิจฺจ
อุปฺปชฺชติ, เอวมฺปิ เวทนา ปุพฺพุฬสทิสา.
    สญฺาปิ อสารกฏฺเน มรีจิสทิสา, ตถา อคยฺหุปคฏฺเน. น หิ สกฺกา
ตํ คเหตฺวา ปิวิตุํ วา นฺหายิตุํ วา ภาชนํ วา ปูเรตุํ. อปิจ ยถา มรีจิ
วิปฺผนฺทติ, สญฺชาตูมิเวคา วิย ขายติ, เอวํ นีลสญฺาทิเภทา สญฺาปิ
นีลาทิอนุภวนตฺถาย ผนฺทติ วิปฺผนฺทติ. ยถา จ มรีจิ มหาชนํ วิปฺปลมฺเภติ,
"ปุณฺณวาปิ วิย ปุณฺณนที วิย ทิสฺสตี"ติ วทาเปติ, เอวํ สญฺาปิ วิปฺปลมฺเภติ,
"อิทํ นีลกํ สุภํ สุขํ นิจฺจนฺ"ติ วทาเปติ. ปีตกาทีสุปิ เอเสว นโย. เอวํ
สญฺา วิปฺปลมฺภเณนาปิ มรีจิสทิสา.
    อกุกฺกุกชาตนฺติ ๒- อนฺโต อสญฺชาตฆนทณฺฑกํ. สงฺขาราปิ อสารกฏฺเน
กทลิกฺขนฺธสทิสา, ตถา อคยฺหุปคฏฺเน. ยเถว หิ กทลิกฺขนฺธโต กิญฺจิ
คเหตฺวา น สกฺกา โคปานสิอาทีนํ อตฺถาย อุปเนตุํ, อุปนีตมฺปิ น ตถา โหติ,
เอวํ สงฺขาราปิ น สกฺกา นิจฺจาทิวเสน คหิตุํ คหิตาปิ น ตถา โหนฺติ. ยถา
จ กทลิกฺขนฺโธ พหุปตฺตวฏฺฏิสโมธาโน โหติ, เอวํ สงฺขารกฺขนฺโธ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อุทกชลฺลกํ, ก. อุทกชาลกํ    ๒ สี. อกุสชาตนฺติ, ก. อกุกฺกุชกชาตนฺติ
พหุธมฺมสโมธาโน. ยถา จ กทลิกฺขนฺโธ นานาลกฺขโณ. อญฺโเยว หิ พาหิราย
ปตฺตวฏฺฏิยา วณฺโณ, อญฺโ ตโต อพฺภนฺตรอพฺภนฺตรานํ เอวเมว สงฺขารกฺขนฺเธปิ
อญฺเทว ผสฺสสฺส อกฺขณํ, อญฺา เจตนาทีนํ, สโมธาเนตฺวา ปน สงฺขารกฺขนฺโธว
วุจฺจตีติ เอวมฺปิ สงฺขารกฺขนฺโธ กทลิกฺขนฺธสทิโส.
    จกฺขุมา ปุริโสติ มํสจกฺขุนา เจว ปญฺาจกฺขุนา จาติ ทฺวีหิ จกฺขูหิ
จกฺขุมา. มํสจกฺขุมฺปิ หิสฺส ปริสุทฺธํ วฏฺฏติ อปคตปฏลปิฬกํ, ปญฺาจกฺขุมฺปิ
อสารภาวทสฺสนสมตฺถํ. วิญฺาณมฺปิ อสารกฏฺเน มายาสทิสํ, ตถา อคยฺหุปคฏฺเน.
ยถา จ มายา อตฺตรา ลหุปจฺจุปฏฺานา, เอวํ วิญฺาณํ. ตญฺหิ ตโตปิ
อิตฺตรตรญฺเจว ลหุปจฺจุปฏฺานตรญฺจ. เตเนว ๑- หิ จิตฺเตน ปุริโส อาคโต วิย
คโต วิย ิโต วิย นิสินฺโน วิย โหติ. อญฺเทว จ อาคมนกาเล จิตฺตํ,
อญฺ คมนกาลาทีสุ. เอวมฺปิ วิญฺาณํ มายาสทิสํ. มายา จ มหาชนํ วญฺเจติ,
ยงฺกิญฺจิเทว "อิทํ สุวณฺณํ รชตํ มุตฺตา"ติ คาหาเปติ, วิญฺาณมฺปิ มหาชนํ
วญฺเจติ. เตเนว หิ จิตฺเตน อาคจฺฉนฺตํ วิย คจฺฉนฺตํ วิย ิตํ วิย นิสินฺนํ
กตฺวา คาหาเปติ, อญฺเทว จ อาคมเน จิตฺตํ, อญฺ คมนาทีสุ. เอวมฺปิ
วิญฺาณํ มายาสทิสํ.
    ภูริปญฺเนาติ สณฺหปญฺเน เจว วิปุลวิตฺถตปญฺเน จ. อายูติ
ชีวิตินฺทฺริยํ. อุสฺมาติ กมฺมชเตโชธาตุ. ปรภตฺตนฺติ นานาวิธานํ กิมิคณาทีนํ
ภตฺตํ หุตฺวา. เอตาทิสายํ สนฺตาโนติ เอตาทิสี อยํ ปเวณิ มตกสฺส ยาว
สุสานา ฆฏฺฏิยตีติ. มายายํ พาลลาปินีติ ยฺวายํ วิญฺาณกฺขนฺโธ นาม, อยํ
พาลมหาชนลปาปนิกมายา นาม. วธโกติ ทฺวีหิ การเณหิ อยํ ขนฺธสงฺขาโต
วธโก อญฺมญฺฆาฏเนนปิ, ขนฺเธสุ สติ วโธ ปญฺายตีติปิ. เอกา หิ
@เชิงอรรถ: ๔ สี. เอเกเนว
ปวีธาตุ ภิชฺชมานา เสสา ธาตุโย คเหตฺวาว ภิชฺชติ, ตถา อาโปธาตุอาทโย.
รูปกฺขนฺโธ จ ภิชฺชมาโน อรูปกฺขนฺเธ คเหตฺวาว ภิชฺชติ, ตถา อรูปกฺขนฺเธสุ
เวทนาทโย สญฺาทิเก. จตฺตาโรปิ เจเต วตฺถุรูปนฺติ เอวํ อญฺมญฺวธเนตฺถ
วธกตา เวทิตพฺพา. ขนฺเธสุ ปน สติ วธพนฺธนจฺเฉทาทีนิ สมฺภวนฺติ, เอวํ
เอเตสุ สติ วธภาวโตปิ วธกตา เวทิตพฺพา. สพฺพสํโยคนฺติ สพฺพํ ทสวิธมฺปิ
สํโยชนํ. อจฺจุตํ ปทนฺติ นิพฺพานํ. ตติยํ.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๒ หน้า ๓๔๙-๓๕๓.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=12&A=7714&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=12&A=7714&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=17&i=242
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=17&A=3132
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=17&A=3507
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=17&A=3507
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_17