อรรถกถาเล่มที่ ๑๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สํ.อ. (สารตฺถ.๓)

                        ๘. กึสุโกปมสุตฺตวณฺณนา
    [๒๔๕] อฏฺเม ทสฺสนนฺติ ปมมคฺคสฺเสตํ อธิวจนํ. ปมมคฺโค หิ
กิเลสปฺปหานกิจฺจํ สาเธนฺโต ปมํ นิพฺพานํ ปสฺสติ, ตสฺมา ทสฺสนนฺติ
วุจฺจติ. โคตฺรภุาณํ ปน กิญฺจาปิ มคฺคโต ปมตรํ ปสฺสติ, ปสฺสิตฺวา
ปน กตฺตพฺพกิจฺจสฺส กิเลสปฺปหานสฺส อภาเวน น ทสฺสนนฺติ วุจฺจติ.
อปิจ จตฺตาโรปิ มคฺคา ทสฺสนเมว. กสฺมา? โสตาปตฺติมคฺคขเณ ทสฺสนํ
วิสุชฺฌติ, ผลกฺขเณ วิสุทฺธํ. สกทาคามิอนาคามิอรหตฺตมคฺคกฺขเณ วิสุชฺฌติ,
ผลกฺขเณ วิสุทฺธนฺติ เอวํ กเถนฺตานํ ภิกฺขูนํ สุตฺวา โส ภิกฺขุ "อหมฺปิ ทสฺสนํ
วิโสเธตฺวา อรหตฺตผเล ปติฏฺิโต ทสฺสนวิสุทฺธิกํ นิพฺพานํ สจฺฉิกตฺวา
วิหริสฺสามี"ติ ตํ ภิกฺขุํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ ปุจฺฉิ. โส ผสฺสายตนกมฺมฏฺานิโก
ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ วเสน รูปารูปธมฺเม ปริคฺคเหตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต. เอตฺถ หิ
ปุริมานิ ปญฺจอายตนานิ รูปํ มนายตนํ อรูปํ. อิติ โส อตฺตนา อธิคตมคฺคเมว กเถสิ.
     อสนฺตุฏฺโติ ปเทสสงฺขาเรสุ ตฺวา กถิตตฺตา อสนฺตุฏฺโ. เอวํ กิรสฺส
อโหสิ "อยํ ปเทสสงฺขาเรสุ ตฺวา กเถสิ, สกฺกา นุ โข ปเทสสงฺขาเรสุ
ตฺวา ทสฺสนวิสุทฺธิกํ นิพฺพานํ ปาปุณิตุนฺ"ติ. ตโต นํ ปุจฺฉิ "อาวุโส ตฺวํเยว
นุ โข อิทํ ทสฺสนวิสุทฺธิกํ นิพฺพานํ ชานาสิ, อุทาหุ อญฺเปิ ชานนฺตา
อตฺถี"ติ. อถาวุโส อสุกวิหาเร อสุกตฺเถโร นามาติ. โส ตมฺปิ อุปสงฺกมิตฺวา
ปุจฺฉิ, เอเตนุปาเยน อญฺมฺปิ อญฺมฺปีติ.
    เอตฺถ จ ทุติโย ปญฺจกฺขนฺธกมฺมฏฺานิโก รูปกฺขนฺธวเสน   รูปํ,
เสสกฺขนฺธวเสน ๑- นามนฺติ นามรูปํ ววตฺถเปตฺวา อนุกฺกเมน อรหตฺตํ ปตฺโต,
ตสฺมา โสปิ อตฺตนา อธิคตมคฺคเมว กเถสิ. อยํ ปน "อิเมสํ อญฺมญฺ น สเมติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อรูปกฺขนธวเสน
ปเมน สปฺปเทสสงฺขาเรสุ ตฺวาว กถิตํ, อิมินา นิปฺปเทเสสู"ติ อสนฺตุฏฺโ
หุตฺวา ตเถว ตํ ปุจฺฉิตฺวา ปกฺกามิ.
    ตติโย มหาภูตกมฺมฏฺานิโก จตฺตาริ มหาภูตานิ สงฺเขปโต จ วิตฺถารโต
จ ปริคฺคเหตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต, ตสฺมา อยมฺปิ อตฺตนา อธิคตํ มคฺคเมว
กเถสิ. อยํ ปน "อิเมสํ อญฺมญฺ น สเมติ, ปเมน สปฺปเทสสงฺขาเรสุ
ตฺวา กถิตํ, ทุติเยน นิปฺปเทเสสุ, ตติเยน อติสปฺปเทเสสู"ติ อสนฺตุฏฺโ
หุตฺวา ตเถว ตํ ปุจฺฉิตฺวา ปกฺกามิ.
    จตุตฺโถ เตภูมกกมฺมฏฺานิโก. ตสฺส กิร สมปฺปวตฺตา ธาตุโย อเหสุํ,
กลฺลสรีรํ ๑- พลปฺปตฺตํ, กมฺมฏฺานานิปิสฺส สพฺพาเนว สปฺปายานิ, อตีตา วา
สงฺขารา โหนฺตุ อนาคตา วา ปจฺจุปฺปนฺนา วา กามาวจรา วา รูปาวจรา วา
อรูปาวจรา วา, สพฺเพปิ สปฺปายาว. อสปฺปายกมฺมฏฺานํ นาม นตฺถิ. กาเลสุปิ
ปุเรภตฺตํ วา โหตุ ปจฺฉาภตฺตํ วา ปมยามาทโย วา, อสปฺปาโย กาโล นาม นตฺถิ.
ยถา นาม จาริภูมึ โอติณฺโณ มหาหตฺถี หตฺเถน คเหตพฺพํ หตฺเถเนว ลุญฺจิตฺวา
คณฺหาติ, ปาเทหิ ปหริตฺวา คเหตพฺพํ ปเทหิ ปหริตฺวา คณฺหาติ, เอวเมว
สกลเตภูมกธมฺเม กลาปคฺคาเหน คเหตฺวา สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺโต, ตสฺมา
เอโสปิ อตฺตนา อธิคตมคฺคเมว กเถสิ. อยํ ปน "อิเมสํ อญฺมญฺ น สเมติ,
ปเมน สปฺปเทสสงฺขาเรสุ ตฺวา กถิตํ, ทุติเยน นิปฺปเทเสสุ, ปุน ตติเยน
สปฺปเทเสสุ, จตุตฺเถน นิปฺปเทเสสุเยวา"ติ อสนฺตุฏฺโ หุตฺวา ตํ ปุจฺฉิ "กึ นุ
โข อาวุโส อิทํ ทสฺสนวิสุทฺธิกํ นิพฺพานํ ตุเมฺหหิ อตฺตโน ว ธมฺมตาย าตํ,
อุทาหุ เกนจิ โว อกฺขาตนฺ"ติ อาวุโส มยํ กึ ชานาม, อตฺถิ ปน สเทวเก
โลเก สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ตํ นิสฺสาเยตํ อเมฺหหิ าตนฺติ. โส จินฺเตสิ "อิเม
@เชิงอรรถ: ๑ สี., ก. กนฺตํ สรีรํ
ภิกฺขู มยฺหํ อชฺฌาสยํ คเหตฺวา กเถตุํ น สกฺโกนฺติ, อหํ สพฺพญฺุพุทฺธเมว
ปุจฺฉิตฺวา นิกฺกงฺโข ภวิสฺสามี"ติ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ.
    ภควา ตสฺส วจนํ สุตฺวา "เยหิ เต ปโญฺห กถิโต, เต จตฺตาโรปิ
ขีณาสวา, สุกถิตํ เตหิ, ตฺวํ ปน อตฺตโน อนฺธพาลตาย ตํ น สลฺลกฺเขสี"ติ
น เอวํ วิเหเสสิ. การกภาวํ ปนสฺส ตฺวา "อตฺถคเวสโก เอส, ธมฺมเทสนาย
เอว นํ พุชฺฌาเปสฺสามี"ติ กึสุโกปมํ อาหริ. ตตฺถ ภูตํ วตฺถุํ กตฺวา เอวมตฺโถ
วิภาเวตพฺโพ:- เอกสฺมึ กิร มหานคเร เอโก สพฺพคนฺถธโร พฺราหฺมณเวชฺโช
ปณฺฑิโต ปฏิวสติ. อเถโก นครสฺส ปาจีนทฺวารคามวาสี ปณฺฑุโรคปุริโส ตสฺส
สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ. เวชฺชปณฺฑิโต เตน สทฺธึ สมฺโมทิตฺวา
"เกนตฺเถน อาคโตสิ ภทฺรมุขา"ติ ปุจฺฉิ. โรเคนมฺหิ อยฺย อุปทฺทุโต, เภสชฺชํ
เม กเถหีติ. เตนหิ โภ คจฺฉ, กึสุกรุกฺขํ ฉินฺทิตฺวา โสเสตฺวา ฌาเปตฺวา ตสฺส
ขาโรทกํ คเหตฺวา อิมินา จิมินา จ เภสชฺเชน โยเชตฺวา อริฏฺ กตฺวา ปิว,
เตน เต ผาสุกํ ภวิสฺสตีติ. โส ตถา กตฺวา นิโรโค พลวา ปาสาทิโก ชาโต.
    อถญฺโ ทกฺขิณทฺวารคามวาสี ปุริโส เตเนว โรเคน อาตุโร "อสุโก
กิร เภสชฺชํ กตฺวา อโรโค ชาโต"ติ สุตฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ "เกน เต
สมฺม ผาสุกํ ชาตนฺ"ติ. กึสุการิฏฺเน นาม, คจฺฉ ตฺวมฺปิ กโรหีติ. โสปิ ตถา
กตฺวา ตาทิโสว ชาโต.
    อถญฺโ ปจฺฉิมทฺวารคามวาสี ฯเปฯ อุตฺตรทฺวารคามวาสี ปุริโส เตเนว
โรเคน อาตุโร "อสุโก กิร เภสชฺชํ กตฺวา อโรโค ชาโต"ติ ตํ อุปสงฺกมิตฺวา
ปุจฺฉิ "เกน เต สมฺม ผาสุกํ ชาตนฺ"ติ. กึสุการิฏฺเน นาม, คจฺฉ ตฺวมฺปิ
กโรหีติ. โสปิ ตถา กตฺวา ตาทิโส ว ชาโต.
    อถญฺโ ปจฺจนฺตวาสี อทิฏฺปุพฺพกึสุโก เอโก ปุริโส เตเนว โรเคน
อาตุโร จิรํ ตานิ ตานิ เภสชฺชานิ กตฺวา โรเค อวูปสมสมาเน "อสุโก กิร
นครสฺส ปาจีนทฺวารคามวาสี ปุริโส เภสชฺชํ กตฺวา อโรโค ชาโต"ติ สุตฺวา
"คจฺฉามหมฺปิ เตน กตเภสชฺชํ กริสฺสามี"ติ ทณฺฑโมลุพฺภ อนุปุพฺเพน ตสฺส
สนฺติกํ คนฺตฺวา "เกน เต สมฺม ผาสุกํ ชาตนฺ"ติ ปุจฺฉิ. กึสุการิฏฺเน สมฺมาติ
กีทิโส ปน โส กึสุโกติ. ฌาปิตคาเม ิตชฺฌามถูโน วิยาติ. อิติ โส ปุริโส
อตฺตนา ทิฏฺากาเรเนว กึสุกํ อาจิกฺขิ. เตน หิ ทิฏฺกาเล กึสุโก ปติตปตฺโต
ขาณุกกาเล ทิฏฺตฺตา ตาทิโส ว อโหสิ.
    โส ปน ปุริโส สุตมงฺคลิกตฺตา "อยํ' ฌาปิตคาเม ฌามถูโน วิยา'ติ
อาห, อมงฺคลเมตํ. เอกสฺมึ หิ เม เภสชฺเช กเตปิ โรโค น วูปสมิสฺสตี"ติ
ตสฺส เวยฺยากรเณน อสนฺตุฏฺโ ตํ ปุจฺฉิ "กึ นุ โข โภ ตฺวญฺเว กึสุกํ
ชานาสิ, อุทาหุ อญฺโปิ อตฺถี"ติ. อตฺถิ โภ ทกฺขิณทฺวารคาเม อสุโก นามาติ.
โส ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ, สฺวาสฺส ๑- ปุปฺผิตกาเล ทิฏฺตฺตา อตฺตโน
ทสฺสนานุรูเปน "โลหิตโก กึสุโก"ติ อาห. โส "อยํ ปุริเมน วิรุทฺธํ อาห,
กาฬโก โลหิตกโต สุวิทูรทูเร"ติ ๒- ตสฺสปิ เวยฺยากรเณน อสนฺตุฏฺโ "อตฺถิ
ปน โภ อญฺโปิ โกจิ กึสุกทสฺสาวี, เยน กึสุโก ทิฏฺปุพฺโพ"ติ ปุจฺฉิตฺวา
"อตฺถิ ปจฺฉิมทฺวารคาเม อสุโก นามา"ติ วุตฺเต ตมฺปิ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ.
สฺวาสฺส ๓- ผลิตกาเล ทิฏฺตฺตา อตฺตโน ทสฺสนานุรูเปน "โอจิรกชาโต
อาทินฺนสิปาฏิโก"ติ อาห. ผลิตกาลสฺมึ หิ กึสุโก โอลมฺพมานจีรโก วิย อโธมุขํ กตฺวา
คหิตอสิโกโส วิย จ สิรีสรุกฺโข วิย จ ลมฺพมานผโล โหติ. โส "อยํ ปุริเมหิ
วิรุทฺธํ อาห, น สกฺกา อิมสฺส วจนํ คเหตุนฺ"ติ ตสฺสาปิ เวยฺยากรเณน
อสนฺตุฏฺโ "อตฺถิ ปน โภ อญฺโปิ โกจิ กึสุกทสฺสาวี, เยน กึสุโก
ทิฏฺปุพฺโพ"ติ ปุจฺฉิตฺวา "อตฺถิ อุตฺตรทฺวารคาเม อสุโก นามา"ติ วุตฺเต ตมฺปิ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สฺวายํ   ๒ ม. สุวิทูรวิทูโรติ     ๓ ม. สฺวายํ
อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ. โส อสฺส สญฺฉนฺนปตฺตกาเล ทิฏฺตฺตา อตฺตโน
ทสฺสนานุรูเปน "พหลปตฺตปลาโส สนฺทจฺฉาโย"ติ อาห. สนฺทจฺฉาโย นาม
สํสนฺทิตฺวา ิตจฺฉาโยว. ๑-
    โส "อยมฺปิ ปุริเมหิ วิรุทฺธํ อาห, น สกฺกา อิมสฺส วจนํ คเหตุนฺ"ติ
ตสฺสปิ เวยฺยากรเณน อสนฺตุฏฺโ ตํ อาห "กึ นุ โข โภ ตุเมฺห อตฺตโน
ว ธมฺมตาย กึสุกํ ชานาถ, อุทาหุ เกนจิ โว อกฺขาโต"ติ. กึ โภ มยํ
ชานาม, อตฺถิ ปน มหานครสฺส มชฺเฌ อมฺหากํ อาจริโย เวชฺชปณฺฑิโต,
ตํ นิสฺสาย อเมฺหหิ าตนฺ"ติ. "เตนหิ อหมฺปิ อาจริยเมว อุปสงฺกมิตฺวา
นิกฺกงฺโข ภวิสฺสามี"ติ ตสฺส สนฺติกํ อุปสงฺกมิตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ.
เวชฺชปณฺฑิโต เตน สทฺธึ สมฺโมทิตฺวา "เกนตฺเถน อาคโตสิ ภทฺรมุขา"ติ
ปุจฺฉิ. โรเคนมฺหิ อยฺย อุปทฺทุโต เภสชฺชํ เม กเถถาติ. เตนหิ โภ คจฺฉ,
กึสุกรุกฺขํ ฉินฺทิตฺวา โสเสตฺวา ฌาเปตฺวา ตสฺส ขาโรทกํ คเหตฺวา อิมินา จิมินา
จ เภสชฺเชน โยเชตฺวา อริฏฺ กตฺวา ปิว, เอเตน เต ผาสุกํ ภวิสฺสตีติ.
โส ตถา กตฺวา นิโรโค พลวา ปาสาทิโก ชาโต.
    ตตฺถ มหานครํ วิย นิพฺพานนครํ ทฏฺพฺพํ. เวชฺชปณฺฑิโต วิย
สมฺมาสมฺพุทฺโธ. วุตฺตมฺปิ เจ ตํ "ภิสกฺโก สลฺลกตฺโตติ โข สุนกฺขตฺต
ตถาคตสฺเสตํ อธิวจนํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา"ติ. ๒- จตูสุ ทฺวารคาเมสุ ๓-
จตฺตาโร เวชฺชนฺเตวาสิกา วิย จตฺตาโร ทสฺสนวิสุทฺธิปฺปตฺตา ขีณาสวา.
ปจฺจนฺตวาสี ปมปุริโส วิย ปญฺหปุจฺฉโก ภิกฺขุ. ปจฺจนฺตวาสิโน จตุนฺนํ
เวชฺชนฺเตวาสิกานํ กถาย อสนฺตุฏฺสฺส อาจริยเมว อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนกาโล
วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน จตุนฺนํ ทสฺสนวิสุทฺธิปฺปตฺตานํ ขีณาสวานํ กถาย
อสนฺตุฏฺสฺส สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนกาโล.
@เชิงอรรถ: ๑ สิ. ทิฏฺจฺฉาโย      ๒ ม. อุ. ๑๔/๖๕/๔๘      ๓ ม. ทฺวาเรสุ
    ยถา ยถา อธิมุตฺตานนฺติ เยน เยนากาเรน อธิมุตฺตานํ. ทสฺสนํ
สุวิสุทฺธนฺติ นิพฺพานทสฺสนํ สุฏฺุ วิสุทฺธํ. ตถา ตถา โข เตหิ สปฺปุริเสหิ
พฺยากตนฺติ เตน เตเนวากาเรน ตุยฺหํ เตหิ สปฺปุริเสหิ กถิตํ. ยถา หิ
"กาฬโก กึสุโก"ติ กเถนฺโต น อญฺ กเถสิ, อตฺตนา ทิฏฺนเยน กึสุกเมว
กเถสิ, เอวเมว ฉผสฺสายตนานํ วเสน ทสฺสนวิสุทฺธิปฺปตฺตขีณาสโวปิ อิมํ
ปญฺหํ กเถนฺโต น อญฺ กเถสิ, อตฺตนา อธิคตมคฺเคน ทสฺสนวิสุทฺธิกํ
นิพฺพานเมว กเถสิ.
    ยถา จ "โลหิตโก โอจิรกชาโต พหลปตฺตปลาโส กึสุโก"ติ กเถนฺโตปิ น
อญฺ กเถสิ, อตฺตนา ทิฏฺนเยน กึสุกเมว กเถสิ, เอวเมว ปญฺจุปาทานกฺขนฺธวเสน
จาตุมฺมหาภูตวเสน เตภูมกธมฺมวเสน ทสฺสนวิสุทฺธิปฺปตฺตขีณาสโวปิ
อิมํ ปญฺหํ กเถนฺโต น อญฺ กเถสิ, อตฺตนา อธิคตมคฺเคน ทสฺสนวิสุทฺธิกํ
นิพฺพานเมว กเถสิ.
    ตตฺถ ยถา กาฬกกาเล กึสุกทสฺสาวิโนปิ ตํ ทสฺสนํ ภูตํ ตจฺฉํ, น
เตน อญฺ ทิฏฺ, กึสุโกว ทิฏฺโ, เอวเมว ฉผสฺสายตนวเสน ทสฺสนวิสุทฺธิปฺ-
ปตฺตสฺสาปิ ขีณาสวสฺส ทสฺสนํ ภูตํ ตจฺฉํ, น เตน อญฺ กถิตํ, อตฺตนา
อธิคตมคฺเคน ทสฺสนวิสุทฺธิกํ นิพฺพานเมว กถิตํ. ยถา จ โลหิตกาเล
โอจิรกชาตกาเล พหลปตฺตปลาสกาเล กึสุกทสฺสาวิโนปิ ตํ ทสฺสนํ ภูตํ ตจฺฉํ,
น เตน อญฺ ทิฏฺ กึสุโกว ทิฏฺโว, เอวเมว ปญฺจุปฺปาทานกฺขนฺธวเสน
จาตุมฺมหาภูตวเสน เตภูมกธมฺมวเสน ทสฺสนวิสุทฺธิปฺปตฺตสฺสาปิ ขีณาสวสฺส
ทสฺสนํ ภูตํ ตจฺฉํ, น เตน อญฺ กถิตํ, อตฺตนา อธิคตมคฺเคน ทสฺสนวิสุทฺธิกํ
นิพฺพานเมว กถิตํ.
    เสยฺยถาปิ ภิกฺขุ รญฺโ ปจฺจนฺติมํ นครนฺติ อิทํ กสฺมา อารทฺธํ?
สเจ เตน ภิกฺขุนา ตํ สลฺลกฺขิตํ, อตฺถสฺส ธมฺมเทสนตฺถํ อารทฺธํ. สเจ น
สลฺลกฺขิตํ, อถสฺส อิมินา นคโรปเมน ตสฺเสวตฺถสฺส ทีปนตฺถาย อาวีภาวนตถาย
อารทฺธํ. ตตฺถ ยสฺมา มชฺฌิมปฺปเทเส นครสฺส ปาการาทีนิ ถิรานิ วา โหนฺตุ
ทุพฺพลานิ วา, สพฺพโส วา มา โหนฺตุ, โจราสงฺกา น โหนฺติ, ตสฺมา ตํ อคฺคเหตฺวา
"ปจฺจนฺติมํ นครนฺ"ติ อาห. ทฬฺหุทฺธาปนฺติ ถิรปาการํ. ทฬฺหปาการโตรณนฺติ
ถิรปาการญฺเจว ถิรโตรณญฺจ. โตรณานิ นาม หิ ปุริสุพฺเพธานิ นครสฺส
อลงฺการตฺถํ กริยนฺติ, โจรนิวารณฏฺานิปิ โหนฺติเยว. อถวา โตรณนฺติ
ปิฏฺสงฺฆาฏสฺเสตํ นามํ, ถิรปิฏฺสงฺฆาฏนฺติปิ อตฺโถ. ฉทฺวารนฺติ นครทฺวารํ นาม
เอกมฺปิ โหติ เทฺวปิ สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ, อิธ ปน สตฺถา ฉทฺวาริกนครํ ทสฺเสนฺโต
เอวมาห. ปณฺฑิโตติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต. พฺยตฺโตติ เวยฺยตฺติเยน
สมนฺนาคโต วิสทญฺาโณ. เมธาวีติ านุปฺปตฺติกปญฺาสงฺขาตาย เมธาย
สมนฺนาคโต.
    ปุรตฺถิมาย ทิสายาติ อาทิมฺหิ ภูตมตฺถํ กตฺวา เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ:-
สมิทฺเธ กิร มหานคเร สตฺตรตนสมฺปนฺโน ราชา จกฺกวตฺติรชฺชํ อนุสาสติ, ตสฺเสตํ
ปจฺจนฺตนครํ ราชายุตฺตวิรหิตํ, อถ ปุริสา อาคนฺตฺวา "อมฺหากํ เทวนคเร
อายุตฺตโก นตฺถิ, เทหิ โน กิญฺจิ อายุตฺตกนฺ"ติ อาหํสุ. ราชา เอกํ ปุตฺตํ
ทตฺวา "คจฺฉถ, เอตํ อาทาย ตตฺถ อภิสิญฺจิตฺวา วินิจฺฉยฏฺานาทีนิ กตฺวา
วสถา"ติ. เต ตถา อกํสุ. ราชปุตฺโต ปาปมิตฺตสํสคฺเคน กติปาเหเยว สุราโสณฺโฑ
หุตฺวา สพฺพานิ วินิจฺฉยฏฺานาทีนิ หาเรตฺวา นครมชฺเฌ ธุตฺเตหิ ปริวาริโต
สุรํ ปิวนฺโต นจฺจคีตาทิรติยา วีตินาเมติ. อถ รญฺโ อาคนฺตฺวา อาโรจยึสุ.
    ราชา เอกํ ปณฺฑิตํ อมจฺจํ อาณาเปสิ "คจฺฉ กุมารํ โอวทิตฺวา
วินิจฺฉยฏฺานาทีนิ กาเรตฺวา ปุน อภิเสกํ กตฺวา เอหี"ติ. น สกฺกา เทว
กุมารํ โอวทิตุํ จณฺโฑ กุมาโร ฆาเตยฺยาปิ มนฺติ. อเถกํ พลสมฺปนฺนํ โยธํ
อาณาเปสิ "ตฺวํ อิมินา สทฺธึ คนฺตฺวา สเจ โส โอวาเท น ติฏฺติ, สีสมสฺส
ฉินฺทาหี"ติ. อิติ โส อมจฺโจ โยโธ จาติ อิทํ สีฆํ ทูตยุคํ ตตฺถ คนฺตฺวา
โทวาริกํ ปุจฺฉิ "กหํ โภ นครสฺส สามิ กุมาโร"ติ. เอส มชฺเฌ สิงฺฆาฏเก
สุรํ ปิวนฺโต ธุตฺตปริวาริโต คีตาทิรตึ อนุโภนฺโต นิสินฺโนติ. อถ ตํ ทูตยุคํ
คนฺตฺวา อมจฺโจ ตาเวตฺถ "สามิ วินิจฺฉยฏฺานาทีนิ กิร กาเรตฺวา สาธุกํ
รชฺชมนุสาสาหี"ติ อาห. กุมาโร อสุณนฺโต วิย นิสีทิ. อถ นํ โยโธ สีเส
คเหตฺวา "สเจ รญฺโ อาณํ กโรสิ, กร, โน เจ, เอตฺเถว เวเคน สีสํ
ปาเตสฺสามี"ติ ขคฺคํ อพฺภาหิ. ปริจาริกา ธุตฺตา ตาวเทว ทิสาสุ ปลายึสุ.
กุมาโร ภีโต สาสนํ สมฺปฏิจฺฉิ. อถสฺส ตตฺเถว อภิเสกํ กตฺวา เสตจฺฉตฺตํ
อุสฺสาเปตฺวา "สมฺมา รชฺชํ อนุสาสาหี"ติ รญฺา วุตฺตํ ยถาภูตวจนํ นิยฺยาเตตฺวา
ยถาคตมคฺคเมว ปฏิปชฺชึสุ. อิมมตฺถํ อาวีกโรนฺโต ภควา "ปุรตฺถิมาย ทิสายา"ติ
อาห.
    ตตฺริทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ:- สมิทฺธมหานครํ วิย หิ นิพฺพานนครํ ทฏฺพฺพํ,
สตฺตรตนสมนฺนาคโต ราชา จกฺกวตฺติ วิย สตฺตโพชฺฌงฺครตนสมนฺนาคโต ธมฺมราชา
สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ปจฺจนฺติมนครํ วิย สกฺกายนครํ, ตสฺมึ นคเร กูฏราชปุตฺโต
วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน กูฏจิตฺตุปฺปาโท, กูฏราชปุตฺตสฺส ธุตฺเตหิ ปริวาริตกาโล
วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน ปญฺจหิ นีวรเณหิ สมงฺคิกาโล, เทฺว สีฆทูตา วิย
สมถกมฺมฏฺานญฺจ วิปสฺสนากมฺมฏฺานญฺจ, มหาโยเธน สีเส คหิตกาโล วิย
อุปฺปนฺเนน ปมชฺฌานสมาธินา นิจฺจลํ กตฺวา จิตฺตคฺคหิตกาโล, โยเธน สีเส
คหิตมตฺเต ธุตฺตานํ ทิสาสุ ปลายิตฺวา ทูรีภาโว วิย ปมชฺฌานมฺหิ อุปฺปนฺนมตฺเต
นีวรณานํ ทูรีภาโว, "กริสฺสามิ รญฺโ สาสนนฺ"ติ สมฺปฏิจฺฉิตมตฺเต วิสฺสฏฺกาโล
วิย ฌานโต วุฏฺิตกาโล, อมจฺเจน รญฺโ สาสนํ อาโรจิตกาโล วิย สมาธินา
จิตฺตํ กมฺมนิยํ กตฺวา วิปสฺสนากมฺมฏฺานสฺส วฑฺฒิตกาโล, ตตฺเถวสฺส เตหิ
ทฺวีหิ ทูเตหิ กตาภิเสกสฺส เสตจฺฉตฺตอุสฺสาปนํ วิย สมถวิปสฺสนากมฺมฏฺานํ
นิสฺสาย อรหตฺตปฺปตฺตสฺส วิมุตฺติเสตจฺฉตฺตุสฺสาปนํ เวทิตพฺพํ.
    นครนฺติ โข ภิกฺขุ อิมสฺเสตํ จาตุมหาภูติกสฺส กายสฺส อธิวจนนฺติอาทีสุ
ปน จาตุมหาภูติกสฺสาติอาทีนํ ปทานํ อตฺโถ เหฏฺา วิตฺถาริโตว.
เกวลํ ปน วิญฺาณราชปุตฺตสฺส นิวาสฏฺานตฺตา เอตฺถ กาโย "นครนฺ"ติ
วุตฺโต, ตสฺเสว ทฺวารภูตตฺตา ฉ อายตนานิ "ทฺวารานี"ติ, เตสุ ทฺวาเรสุ นิจฺจํ
สุปติฏฺิตตฺตา สติ "โทวาริโก"ติ, กมฺมฏฺานํ อาจิกฺขนฺเตน ธมฺมราเชน
เปสิตตฺตา สมถวิปสฺสนา "สีฆํ ทูตยุคนฺ"ติ. เอตฺถ มหาโยโธ วิย สมโถ,
ปณฺฑิจฺจามจฺโจ วิย วิปสฺสนา เวทิตพฺพา.
    มชฺเฌ สิงฺฆาฏโกติ นครสฺส มชฺเฌ สิงฺฆาฏโก. มหาภูตานนฺติ หทยวตฺถุสฺส
นิสฺสยภูตานํ มหาภูตานํ. วตฺถุรูปสฺส หิ ปจฺจยทสฺสนตฺเมเวตํ จาตุมหาภูตคหณํ
กตํ. นครมชฺเฌ ปน โส ราชกุมาโร วิย สรีรมชฺเฌ หทยรูปสิงฺฆาฏเก
นิสินฺโน สมถวิปสฺสนาทูเตหิ อรหตฺตาภิเสเกน อภิสิญฺจิตพฺโพ วิปสฺสนา-
วิญฺาณราชปุตฺโต ทฏฺพฺโพ. นิพฺพานํ ปน ยถาภูตสภาวํ อกุปฺปํ อธิการีติ กตฺวา
ยถาภูตํ วจนนฺติ วุตฺตํ. อริยมคฺโค ปน ยาทิโสว ปุพฺพภาควิปสฺสนามคฺโค,
อยมฺปิ อฏฺงฺคสมนฺนาคตตฺตา ตาทิโสเยวาติ กตฺวา ยถาคตมคฺโคติ วุตฺโต. อิทํ
ตาเวตฺถ ธมฺมเทสนตฺถํ อาภตาย อุปมาย สํสนฺทนํ.
    ตสฺเสวตฺถสฺส ปากฏีกรณตฺถํ อาภตปกฺเข ปน อิทํ สํสนฺทนํ:- เอตฺถ
หิ ฉทฺวารูปมา ฉผสฺสายตนวเสน ทสฺสนวิสุทฺธิปฺปตฺตํ ขีณาสวํ ทสฺเสตุํ
อาภตา, นครสามิอุปมา ปญฺจกฺขนฺธวเสน, สิงฺฆาฏกูปมา จตุมหาภูตวเสน,
นครูปมา เตภูมกธมฺมวเสน ทสฺสนวิสุทฺธิปฺปตฺตํ ขีณาสวํ ทสฺเสตุํ อาภตา.
สงฺเขปโต ปนิมสฺมึ สุตฺเต จตุสจฺจเมว กถิตํ. สกเลนปิ หิ นครสมฺภาเรน
ทุกฺขสจฺจเมว กถิตํ, ยถาภูตวจเนน นิโรธสจฺจํ, ยถาคตมคฺเคน มคฺคสจฺจํ,
ทุกฺขสฺส ปน ปภาวิกา ๑- ตณฺหา สมุทยสจฺจํ. เทสนาปริโยสาเน ปญฺหปุจฺฉโก
ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺิโตติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. สาธิตา

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๓ หน้า ๑๑๕-๑๒๓.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=13&A=2508&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=13&A=2508&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=18&i=339
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=18&A=5189
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=18&A=4839
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=18&A=4839
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๘
http://84000.org/tipitaka/read/?index_18