อรรถกถาเล่มที่ ๑๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สํ.อ. (สารตฺถ.๓)

                        ๙. วีโณปมสุตฺตวณฺณนา
    [๒๔๖] นวเม ยสฺส กสฺสจิ ภิกฺขเว ภิกฺขุสฺส วา ภิกฺขุนิยา วาติ อิทํ
สตฺถา ยถา นาม มหากุฏุมฺพิโก มหนฺตํ กสิกมฺมํ กตฺวา นิปฺผนฺนสสฺโส
ฆรทฺวาเร มณฺฑปํ กตฺวา อุภโตสํฆสฺส ทานํ ปวตฺเตยฺย. กิญฺจาปิ เตน
อุภโตสํฆสฺส ทานํ ปติฏฺาปิตํ, ๑- ทฺวีสุ ปน ปริสาสุ สนฺตปฺปิตาสุ เสสชนมฺปิ
สนฺตปฺเปติเยว, เอวเมว ภควา สมธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ ปารมิโย
ปูเรตฺวา โพธิมณฺเฑ สพฺพญฺุตาณํ อธิคนฺตฺวา ปวตฺติตปวรธมฺมจกฺโก
เชตวนมหาวิหาเร นิสินฺโน ภิกฺขุปริสาย เจว ภิกฺขุนิปริสาย จ มหาธมฺมยาคํ ยชนฺโต
วีโณปมสุตฺตํ อารภิ. ตํ ปเนตํ กิญฺจาปิ เทฺว ปริสา สนฺธาย อารทฺธํ,
จตุนฺนมฺปิ ปน ปริสานํ อวาริตํ. ตสฺมา สพฺเพหิปิ โสตพฺพญฺเจว สทฺธาตพฺพญฺจ,
ปริโยคาหิตฺวา จสฺส อตฺถรโส วินฺทิตพฺโพติ.
    ตตฺถ ฉนฺโทติอาทีสุ ฉนฺโท นาม ปุพฺพุปฺปตฺติกา ทุพฺพลตณฺหา, โส
รญฺเชตุํ น สกฺโกติ. อปราปรํ อุปฺปชฺชมานา ปน พลวตณฺหา ราโค นาม,
โส รญฺเชตุํ สกฺโกติ. ทณฺฑาทานาทีนิ กาตุํ อสมตฺโถ ปุพฺพุปฺปตฺติโก
ทุพฺพลโกโธ โทโส นาม. ตานิ กาตุํ สมตฺโถ อปราปรุปฺปตฺติโก พลวโกโธ ปฏิฆํ
นาม. โมโห ปน โมหนสมฺปโมหนวเสน อุปฺปนฺนํ อญฺาณํ. เอวเมตฺถ
ปญฺจหิปิ ปเทหิ ตีณิ อกุสลมูลานิ คหิตานิ. เตสุ คหิเตสุ สพฺเพปิ ตมฺมูลกา
กิเลสา คหิตาว โหนฺติ. "ฉนฺโท ราโค"ติ วา ปททฺวเยน อฏฺโลภสหคตจิตฺตุปฺปาทา,
"โทโส ปฏิฆนฺ"ติ ปททฺวเยน เทฺว โทมนสฺสสหคตจิตฺตุปฺปาทา,
โมหปเทน โลภโทสรหิตา เทฺว อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาสหคตจิตฺตุปฺปาทา คหิตาติ. เอวํ
สพฺเพปิ ทฺวาทสจิตฺตุปฺปาทา ทสฺสิตาว โหนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปฏฺปิตํ
    สภโยติ กิเลสโจรานํ นิวาสฏฺานตฺตา สภโย. สปฺปฏิภโยติ วธพนฺธนาทีนํ
การณตฺตา สปฺปฏิภโย. สกณฺฏโกติ ราคาทีหิ กณฺฏเกหิ สกณฺฏโก.
สคหโนติ ราคคหณาทีหิ สคหโน. อุมฺมคฺโคติ เทวโลกํ วา มนุสฺสโลกํ วา นิพฺพานํ
วา คจฺฉนฺตสฺส อมคฺโค. กุมฺมคฺโคติ กุจฺฉิตเชคุจฺฉภูตฏฺานคมนเอกปทิกมคฺโค
วิย อปายสมฺปาปกตฺตา กุมฺมคฺโค. ทุหิติโกติ เอตฺถ อิหิตีติ อิริยนา,
ทุกฺขา อิหิติ เอตฺถาติ ทุหิติโก. ยสฺมึ หิ มคฺเค มูลผลาทิขาทนียํ วา สายนียํ ๑-
วา นตฺถิ, กสฺมึ อิริยนา ทุกฺขา โหติ, น สกฺกา ตํ ปฏิปชฺชิตฺวา อิจฺฉิตฏฺานํ
คนฺตุํ. กิเลสมคฺคมฺปิ ปฏิปชฺชิตฺวา น สกฺกา สมฺปตฺติภวํ คนฺตุนฺติ กิเลสมคฺโค
ทุหิติโกติ วุตฺโต. ทฺวีหิติโกติปิ ปาโ, เอเสวตฺโถ. อสปฺปุริสเสวิโตติ
โกกาลิกาทีหิ อสปฺปุริเสหิ เสวิโต.
    ตโต จิตฺตํ นิวารเยติ เตหิ จกฺขุวิญฺเยฺเยหิ รูเปหิ ตํ ฉนฺทาทิวเสน
ปวตฺตํ จิตฺตํ อสุภาวชฺชนาทีหิ อุปาเยหิ นิวารเย. จกฺขุทฺวารสฺมึ หิ อิฏฺารมฺมเณ
ราเค อุปฺปนฺเน อสุภโต อาวชฺชนฺตสฺส จิตฺตํ นิวตฺตติ, อนิฏฺารมฺมเณ โทเส
อุปฺปนฺเน เมตฺตโต อาวชฺชนฺตสฺส จิตฺตํ นิวตฺตติ, มชฺฌตฺตารมฺมเณ โมเห
อุปฺปนฺเน อุทฺเทสปริปุจฺฉํ ครุวาสํ อาวชฺชนฺตสฺส จิตฺตํ นิวตฺตติ. เอวํ
อสกฺโกนฺเตน ปน สตฺถุ มหตฺตตํ ธมฺมสฺส สฺวากฺขาตตา สํฆสฺส สุปฏิปตฺติ จ
อาวชฺชิตพฺพา. สตฺถุ มหตฺตตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ หิ ธมฺมสฺส สฺวากฺขาตตํ สํฆสฺส
สุปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขโตปิ จิตฺตํ นิวตฺตติ. เตน วุตฺตํ "อสุภาวชฺชนาทีหิ อุปาเยหิ
นิวารเย"ติ.
    กิฏฺนฺติ กิฏฺฏฺาเน อุปฺปนฺนสสฺสํ. สมฺปนฺนนฺติ ปริปุณฺณํ สุนิปฺผนฺนํ.
กิฏฺาโทติ สสฺสขาทโก. เอวเมว โขติ เอตฺถ สมฺปนฺนํ กิฏฺ วิย ปญฺจกามคุณา
ทฏฺพฺพา, กิฏฺาโท โคโณ วิย กูฏจิตฺตํ, กิฏฺารกฺขสฺส ปมาทกาโล วิย
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อสนียํ วา
ภิกฺขุโน ฉสุ ทฺวาเรสุ สตึ ปหาย วิจรณกาโล, กิฏฺารกฺขสฺส ปมาทมาคมฺม
โคเณน คหิตคพฺภสฺส กิฏฺสฺส ขาทิตตฺตา สสฺสสามิโน สสฺสผลานธิคโม วิย
ฉทฺวารรกฺขิกาย สติยา วิปฺปวาสมาคมฺม ปญฺจกามคุณํ อสฺสาเทนฺเตน จิตฺเตน
กุสลปกฺขสฺส นาสิตตฺตา ภิกฺขุโน สามญฺผลาธิคมาภาโว เวทิตพฺโพ.
    อุปริฆฏายนฺติ ทฺวินฺนํ สิงฺคานํ อนฺตเร. สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเณฺหยฺยาติ
ฆฏายํ ปติฏฺิเต นาสารชฺชุเก สุฏฺุ นิคฺคหิตํ กตฺวา นิคฺคเณฺหยฺย. ทณฺเฑนาติ
มุคฺครสทิเสน ถูลทณฺฑเกน. เอวํ หิ โส ภิกฺขเว โคโณติ เอวํ โส กิฏฺารกฺขสฺส
ปมาทมนฺวาย ยสฺมึ ยสฺมึ ขเณ กิฏฺ โอตริตุกาโม โหติ, ตสฺมึ ตสฺมึ ขเณ
เอวํ นิคฺคณฺหิตฺวา ตาเฬตฺวา โอสชฺชเนน ๑- นิพฺพิเสวนภาวํ อุปนีโต โคโณ.
    เอวเมว โขติ อิธาปิ สมฺปนฺนํ กิฏฺมิว ปญฺจกามคุณา ทฏฺพฺพา,
กิฏฺาโท วิย กูฏจิตฺตํ, กิฏฺารกฺขสฺส อปฺปมาโท วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน ฉสุ
ทฺวาเรสุ สติยา อวิสฺสชฺชนํ, ทณฺโฑ วิย สุตฺตนฺโต, โคณสฺส กิฏฺาภิมุขกาเล
ทณฺเฑน ตาฬนํ วิย จิตฺตสฺส พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมณาภิมุขกาเล
อนมตคฺคิยเทวทูตอาทิตฺตอาสีวิสูปมอนาคตภยาทีสุ ตํ ตํ สุตฺตํ อาวชฺเชตฺวา
จิตฺตุปฺปาทสฺส ปุถุตฺตารมฺมณโต นิวาเรตฺวา มูลกมฺมฏฺาเน โอตารณํ เวทิตพฺพํ.
เตนาหุ โปราณา:-
                 "สุภาสิตํ สุตฺวา มโน ปสีทติ
                  สเมติ ๒- นํ ปีติสุขญฺจ วินฺทติ
                  ตสฺส ๓- อารมฺมเณ ติฏฺเต มโน
                  โคโณว กิฏฺาทโก ทณฺฑตชฺชิโต"ติ.
    อุทุชิตนฺติ ตชฺชิตํ. สุทุชิตนฺติ สุตชฺชิตํ, สุชิตนฺติปิ อตฺโถ. อุทุ,
สุทูติ อิทํ ปน นิปาตมตฺตเมว. อชฺฌตฺตนฺติ โคจรชฺฌตฺตํ. สนฺติฏฺตีติอาทีสุ
@เชิงอรรถ: ๑ ม.,ก. โอสฺสชฺชเนน    ๒ ฉ.ม. ทเมติ    ๔ ฉ.ม. ตทสฺส
ปมชฺฌานวเสน สนฺติฏฺติ, ทุติยชฺฌานวเสน สนฺนิสีทติ, ตติยชฺฌานวเสน เอโกทิ
โหติ, จตุตฺถชฺฌานวเสน สมาธิยติ. สพฺพมฺปิ วา เอตํ ปมชฺฌานวเสน เวทิตพฺพํ.
เอตฺตาวตา หิ สมฺมาสมฺพุทฺเธน สมถานุรกฺขนอินฺทฺริยสํวรสีลํ นาม กถิตํ.
    รญฺโ วาติ กสฺสจิเทว ปจฺจนฺตรญฺโ วา. สทฺทํ สุเณยฺยาติ ปจฺจูสกาเล
ปพุทฺโธ กุสเลน วีณาวาทเกน วาทิยมานาย มธุรสทฺทํ สุเณยฺย. รชนีโยติอาทีสุ
จิตฺตํ รญฺเชตีติ รชนีโย. กาเมตพฺพตาย กมนีโย. จิตฺตํ มทยตีติ มทนีโย
จิตฺตํ มุจฺฉิตํ วิย กรณโต มุจฺฉิยตีติ มุจฺฉนีโย. อาพนฺธิตฺวา วิย คหณโต
พนฺธตีติ พนฺธนีโย. อลํ เฆ โภติ วีณาย สณฺานํ ทิสฺวา ตํ อนิจฺฉนฺโต
เอวมาห. อุปธารเณติ เวฏฺเก ๑- โกณนฺติ จตุรสฺสสารทณฺฑกํ.
    โส ตํ วีณนฺติ โส ราชา "อาหรถ นํ วีณํ, อหมสฺสา สทฺทํ
ปสฺสิสฺสามี"ติ ตํ วีณํ คเหตฺ วา. ทสธา วาติอาทีสุ ปมํ ตาว ทสธา ผเลยฺย,
อถสฺสา สทฺทํ อปสฺสนฺโต สตฺตธา ผเลยฺย, ตถาปิ อปสฺสนฺโต สกลิกํ สกลิกํ กเรยฺย,
ตถาปิ อปสฺสนฺโต "สกลิกา ฌายิสฺสนฺติ, สทฺโท ปน นิกฺขมิตฺวา ปลายิสฺสติ,
ตทา นํ ปสฺสิสฺสามี"ติ อคฺคินา ฑเหยฺย. ตถาปิ อปสฺสนฺโต "สลฺลหุกานิ
มสิจุณฺณานิ วาเตน ภสฺสิสฺสนฺติ, สทฺโท สารธญฺ วิย ปาทมูเล ปติสฺสติ,
ตทา นํ ปสฺสิสฺสามี"ติ มหาวาเต วา โอผุเนยฺย. ๒- ตถาปิ อปสฺสนฺโต "มสิจุณฺณานิ
ยโถทกํ คมิสฺสนฺติ, สทฺโท ปน ปารํ คจฺฉนฺโต ปุริโส วิย นิกฺขมิตฺวา
ตริสฺสติ ๓- , ตทา นํ ปสฺสิสฺสามี"ติ นทิยา วา สีฆโสตาย ปวาเหยฺย.
    เอวํ วเทยฺยาติ สพฺเพหิปิเมหิ อุปาเยหิ อปสฺสนฺโต เต มนุสฺเส เอวํ
วเทยฺย. อสตี กิรายนฺติ อสตี กิร อยํ วีณา, ลามิกาติ อตฺโถ. อสตีติ
ลามกาธิวจนเมตํ. ยถาห:-
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ก. เวธิเก     ๒ สี. โอปุเนยฺย       ๓ ม. ปวาหิสฺสติ
             "อสา โลกิตฺถิโย นาม      เวลา ตาสํ น วิชฺชติ
              สารตฺตา จ ปคพฺภา จ     สิขี สพฺพฆโส ยถา"ติ. ๑-
    ยเถวํ ๒- ยงฺกิญฺจิ วีณา นามาติ น เกวลญฺจ วีณาเยว ลามิกา, ยเถว
ปน อยํ วีณา นาม, เอวํ ยงฺกิญฺจิ อญฺมฺปิ ตนฺติ พทฺธํ, สพฺพํ ตํ
ลามกเมวาติ อตฺโถ. เอวเมว โขติ เอตฺถ วีณา วิย ปญฺจกฺขนฺธา ทฏฺพฺพา, ราชา
วิย โยคาวจโร, ยถา โส ราชา ตํ วีณํ ทสธา ผาลนโต ปฏฺาย วิจินนฺโต
สทฺทํ อทิสฺวา วีณาย อนตฺถิโก โหติ, เอวํ โยคาวจโร ปญฺจกฺขนฺเธ สมฺมสนฺโต
อหนฺติ วา มมนฺติ วา คเหตพฺพํ อปสฺสนฺโต ขนฺเธหิ อนตฺถิโก โหติ. เตนสฺส
ตํ ขนฺธสมฺมสนํ ทสฺเสนฺโต รูปํ สมเนฺวสติ ยาวตา รูปสฺส คตีติอาทิมาห.
    ตตฺถ สมเนฺวสตีติ ปริเยสติ. ยาวตา รูปสฺส คตีติ ยตฺตกา รูปสฺส คติ.
ตตฺถ คตีติ คติคติ สญฺชาติคติ สลฺลกฺขณคติ วิภวคติ เภทคตีติ ปญฺจวิธา ๓-
โหนฺติ. ตตฺถ อิทํ รูปํ นาม เหฏฺา อวีจิปริยนฺตํ กตฺวา อุปริ อกนิฏฺ
พฺรหฺมโลกํ อนฺโต กตฺวา เอตฺถนฺตเร สํสรติ วตฺตติ, อยมสฺส คติคติ นาม.
    อยํ ปน กาโย เนว ปทุมคพฺเภ, น ปุณฺฑริกนีลุปฺปลาทีสุ สญฺชายติ,
อามาสยปกฺกาสยานํ ปน อนฺตเร พหลนฺธกาเร ทุคฺคนฺธปวนวิจริเต ปรมเชคุจฺเฉ
โอกาเส ปูติมจฺฉาทีสุ กิมิ วิย สญฺชายติ, อยํ รูปสฺส สญฺชาติคติ นาม.
    ทุวิธํ ปน รูปสฺส ลกฺขณํ, "รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา รูปนฺ"ติ ๔-
เอวํ วุตฺตํ รุปฺปนสงฺขาตํ ปจฺจตฺตลกฺขณญฺจ อนิจฺจาทิเภทํ สามญฺลกฺขณญฺจ,
อยมสฺส สลกฺขณคติ นาม.
             "คติ มิคานํ ปวนํ      อากาโส ปกฺขินํ คติ
              วิภโว คติ ธมฺมานํ    นิพฺพานํ อรหโต คตี"ติ ๕-
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ๒๗/๖๑/๒๐ (สฺยา)     ๒ สี. ยเถว    ๓ ม.ก. พหุวิธา
@๔ สํ.ข. ๑๗/๗๙/๗๑           ๕ วิ.ป. ๘/๓๓๙/๓๑๕
เอวํ วุตฺโต รูปสฺส อภาโว วิภวคติ นาม. โย ปนสฺส เภโท, อยํ เภทคติ
นาม. เวทนาทีสุปิ เอเสว นโย. เกวลํ เหตฺถ อุปริ ยาว ภวคฺคา เตสํ
สญฺชาติคติ, สลกฺขณคติยํ จ เวทยิตสญฺชานนอภิสงฺขรณวิชานนวเสน ปจฺจตฺตลกฺขณํ
เวทิตพฺพํ.
    ตมฺหิ ตสฺส น โหตีติ ยเทตํ รูปาทีสุ อหนฺติ วา มมนฺติ วา อสฺมีติ
วา เอวํ นิทฺทิฏฺ ทิฏฺิตณฺหามานคาหตฺตยํ, ตมฺปิ ตสฺส ขีณาสวสฺส น โหตีติ
ยถานุสนฺธินาว สุตฺตาคตํ. ๑- เตน วุตฺตํ มหาอฏฺกถายํ:-
            "อาทิมฺหิ สีลํ กถิตํ      มชฺเฌ สมาธิภาวนา
             ปริโยสาเน จ นิพฺพานํ  เอสา วีณูปมา กถา"ติ. ๒-

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๓ หน้า ๑๒๔-๑๒๙.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=13&A=2714&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=13&A=2714&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=18&i=343
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=18&A=5275
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=18&A=4933
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=18&A=4933
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๘
http://84000.org/tipitaka/read/?index_18