อรรถกถาเล่มที่ ๑๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สํ.อ. (สารตฺถ.๓)

                         ๘. วิภงฺคสุตฺตวณฺณนา
    [๘] อฏฺเม กตมา จ ภิกฺขเว สมฺมาทิฏฺีติ เอเกน ปริยาเยน
อฏฺงฺคิกมคฺคํ วิภชิตฺวา ปุน อปเรน ปริยาเยน วิภชิตุกาโม อิทํ เทสนํ
อารภิ. ตตฺถ ทุกฺเข าณนฺติ สวนสมฺมสนปฏิเวธปจฺจเวกฺขณวเสน จตูหากาเรหิ
อุปฺปนฺนํ าณํ. สมุทเยปิ เอเสว นโย. เสเสสุ ปน ทฺวีสุ สมฺมสนสฺส
อภาวา ติวิธเมว วฏฺฏติ. เอวเมตํ  "ทุกฺเข าณนฺ"ติอาทินา จตุสจฺจกมฺมฏฺานํ
ทสฺสิตํ.
    ตตฺถ ปุริมานิ เทฺว สจฺจานิ วฏฺฏํ, ปจฺฉิมานิ วิวฏฺฏํ.  เตสุ ภิกฺขุโน
วฏฺเฏ กมฺมฏฺานาภินิเวโส โหติ, วิวฏฺเฏ นตฺถิ อภินิเวโส. ปุริมานิ หิ เทฺว
สจฺจานิ "ปญฺจกฺขนฺธา ทุกฺขํ, ตณฺหาสมุทโย"ติ เอวํ สงฺเขเปน จ,  "กตเม
ปญฺจกฺขนฺธา รูปกฺขนฺโธ"ติอาทินา นเยน วิตฺถาเรน จ อาจริยสนฺติเก
อุคฺคณฺหิตฺวา วาจาย ปุนปฺปุนํ ปริวตฺเตนฺโต โยคาวจโร กมฺมํ กโรติ. อิตเรสุ
ปน ทฺวีสุ สจฺเจสุ "นิโรธสจฺจํ อิฏฺ กนฺตํ มนาปํ, มคฺคสจฺจํ อิฏฺ กนฺตํ
มนาปนฺ"ติ เอวํ สวเนเนว กมฺมํ กโรติ. โส เอวํ กโรนฺโต จตฺตาริ สจฺจานิ
เอกปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ, เอกาภิสมเยน อภิสเมติ. ทุกฺขํ ปริญฺาปฏิเวเธน
ปฏิวิชฺฌติ, สมุทยํ ปหานปฏิเวเธน, นิโรธํ สจฺฉิกิริยปฏิเวเธน, มคฺคํ
ภาวนาปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ. ทุกฺขํ ปริญฺาภิสมเยน ฯเปฯ มคฺคํ ภาวนาภิสมเยน
อภิสเมติ.
    เอวมสฺส ปุพฺพภาเค ทฺวีสุ สจฺเจสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาสวนธารณสมฺมสนปฏิเวโธ
โหติ, ทฺวีสุ สวนปฏิเวโธเยว. อปรภาเค ตีสุ กิจฺจโต ปฏิเวโธ โหติ,
นิโรเธ อารมฺมณปฏิเวโธ. ปจฺจเวกฺขณา ปน ปตฺตสจฺจสฺส โหติ. อิมสฺส ภิกฺขุโน
ปุพฺเพ ปริคฺคหโต ๑- "ทุกฺขํ ปริชานามิ, สมุทยํ ปชหามิ, นิโรธํ สจฺฉิกโรมิ,
มคฺคํ ภาเวมี"ติ อาโภคสมนฺนาหารมนสิการปจฺจเวกฺขณา นตฺถิ, ปริคฺคหโต ปฏฺาย
โหติ. อปรภาเค ปน ทุกฺขํ ปริญฺาตเมว ฯเปฯ มคฺโค ภาวิโตว โหติ.
    ตตฺถ เทฺว สจฺจานิ ทุทฺทสตฺตา คมฺภีรานิ, เทฺว คมฺภีรตฺตา ทุทฺทสานิ.
ทุกฺขสจฺจํ หิ อุปฺปตฺติโต ปากฏํ, ขาณุกณฺฏกปฺปหาราทีสุ "อโห ทุกฺขนฺ"ติ
วตฺตพฺพตมฺปิ อาปชฺชติ. สมุทยมฺปิ ขาทิตุกามตาภุญฺชิตุกามตาทิวเสน อุปฺปตฺติโต
ปากฏํ. ลกฺขณปฏิเวธโต ปน อุภยมฺปิ คมฺภีรํ. อิติ ตานิ ทุทฺทสตฺตา คมฺภีรานิ.
อิตเรสํ ทฺวินฺนํ ทสฺสนตฺถาย ปโยโค ภวคฺคหณตฺถํ หตฺถปฺปสารณํ วิย อวีจิผุสนตฺถํ
ปาทปฺปสารณํ วิย สตฺตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิยา โกฏิ ปฏิปาทนํ วิย จ
โหติ. อิติ ตานิ คมฺภีรตฺตา ทุทฺทสานิ เอวํ ทุทฺทสตฺตา คมฺภีเรสุ คมฺภีรตฺตา
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ก. ปจฺจเวกฺขเณน ปน จตุสจฺจสฺส ปฏิเวโธ โหติ, โน ปุพฺเพ ปริคฺคโห
จ ทุทฺทเสสุ จตูสุ สจฺเจสุ อุคฺคหาทิวเสน อิทํ "ทุกฺเข าณนฺ"ติอาทิ วุตฺตํ.
ปฏิเวธลกฺขเณ ปน เอกเมว ตํ าณํ โหติ.
    เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทีสุ กามปจฺจนีกฏฺเน กามโต นิสฺสฏภาเวน วา, กามํ
สมฺมสนฺตสฺส อุปฺปนฺโนติ วา, กามปทฆาตํ กามวูปสมํ กโรนฺโต อุปฺปนฺโนติ
วา, กามวิตฺตนฺเต อุปฺปนฺโนติ วา, เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป. เสสทฺวเยปิ เอเสว นโย.
สพฺเพปิ จ เต เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทโย กามพฺยาปาทวิหึสาวิรมณสญฺาณํ ๑- นานตฺตา
ปุพฺพภาเค นานา, มคฺคกฺขเณ ปน อิเมสุ ตีสุ าเนสุ อุปฺปนฺนสฺส อกุสลสงฺกปฺปสฺส
ปทปจฺเฉทโต อนุปฺปตฺติสาธนวเสน มคฺคงฺคํ ปูรยมาโน เอโกว กุสลสงฺกปฺโป
อุปฺปชฺชติ. อยํ สมฺมาสงฺกปฺโป นาม.
    มุสาวาทา เวรมณีอาทโยปิ มุสาวาทาทีหิ วิรมณสญฺาณํ ๒-  นานตฺตา
ปุพฺพภาเค นานา, มคฺคกฺขเณ ปน อิเมสุ จตูสุ าเนสุ อุปฺปนฺนาย
อกุสลทุสฺสีลฺยเจตนาย ปทปจฺเฉทโต อนุปฺปตฺติสาธนวเสน มคฺคงฺคํ ปูรยมานา
เอกาว กุสลเวรมณี ๓- อุปฺปชฺชติ. อยํ สมฺมาวาจา นาม.
    ปาณาติปาตา เวรมณีอาทโยปิ ปาณาติปาตาทีหิ วิรมณสญฺานํ นานตฺตา
ปุพฺพภาเค นานา, มคฺคกฺขเณ ปน อิเมสุ ตีสุ าเนสุ อุปฺปนฺนาย
อกุสลทุสฺสีลฺยเจตนาย อกิริยโต ปทปจฺเฉทโต อนุปฺปตฺติสาธนวเสน มคฺคงฺคํ ปูรยมานา
เอกาว กุสลเวรมณี อุปฺปชฺชติ. อยํ สมฺมากมฺมนฺโต นาม.
    มิจฺฉาอาชีวนฺติ ขาทนียโภชนียาทีนํ อตฺถาย ปวตฺติตํ กายวจีทุจฺจริตํ.
ปหายาติ วชฺเชตฺวา. สมฺมาอาชีเวนาติ พุทฺธปสตฺเถน อาชีเวน. ชีวิกํ กปฺเปตีติ
ชีวิตปฺปวุตฺตึ ปวตฺเตติ. สมฺมาอาชีโวปิ กุหนาทีหิ วิรมณสญฺานํ นานตฺตา
ปุพฺพภาเค นานา, มคฺคกฺขเณ ปน อิเมสุเยว สตฺตสุ าเนสุ อุปฺปนฺนาย
@เชิงอรรถ: ๑ ม.....วิรมณปญฺานํ    ๒ ม. วิรมณปญฺานํ    ๓ สี. อกุสลเวรมณี
มิจฺฉาชีวทุสฺสีลฺยเจตนาย ปทปจฺเฉทโต อนุปฺปตฺติสาธนวเสน มคฺคงฺคํ ปูรยมานา
เอกาว กุสลเวรมณี อุปฺปชฺชติ. อยํ สมฺมาอาชีโว นาม.
    อนุปฺปนฺนานนฺติ เอกสฺมึ ภเว ตถารูเป วา อารมฺมเณ อตฺตโน น
อุปฺปนฺนานํ, ปรสฺส ปน อุปฺปชฺชมาเน ทิสฺวา "อโห วต เม เอวรูปา ปาปกา
ธมฺมา น อุปฺปชฺเชยฺยุนฺ"ติ เอวํ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ
อนุปฺปาทาย. ฉนฺทนฺติ เตสํ อกุสลานํ อนุปฺปาทกปฏิปตฺติสาธกํ วีริยฉนฺทํ ชเนติ.
วายมตีติ วายามํ กโรติ. วีริยํ อารภตีติ วีริยํ ปวตฺเตติ. จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ
วีริเยน จิตฺตํ ปคฺคณฺหิตํ กโรติ. ปทหตีติ "กามํ ตโจ จ นหารุ จ อฏฺิ จ
อวสุสฺสตู"ติ ๑- ปธานํ ปวตฺเตติ. อุปฺปนฺนานนฺติ สมุทาจารวเสน อตฺตโน
อุปฺปนฺนปุพฺพานํ. อิทานิ ตาทิเส น อุปฺปาเทสฺสามีติ เตสํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ.
    อนุปฺปนฺนานํ กุสลานนฺติ อปฺปฏิลทฺธานํ ปมชฺฌานาทีนํ. อุปฺปนฺนานนฺติ เตสํเยว
ปฏิลทฺธานํ. ิติยาติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติปพนฺธวเสน ิตตฺถํ. อสมฺโมสายาติ
อวินาสตฺถํ. ภิยฺโยภาวายาติ อุปริภาวาย. เวปุลฺลายาติ วิปุลฺลภาวาย. ปาริปูริยาต
ภาวนาย ปริปูรณตฺถํ. อยมฺปิ สมฺมาวายาโม อนุปฺปนฺนานํ อกุสลานํ
อนุปฺปาทนาทิจิตฺตนานตฺตา ปุพฺพภาเค นานา, มคฺคกฺขเณ ปน อิเมสุเยว จตูสุ าเนสุ
กิจฺจสาธนวเสน มคฺคงฺคํ ปูรยมานํ เอกเมว กุสลวีริยํ อุปฺปชฺชติ. อยํ สมฺมาวายาโม
นาม.
    สมฺมาสติปิ กายาทิปริคฺคาหกจิตฺตานํ นานตฺตา ปุพฺพภาเค นานา, มคฺคกฺขเณ
ปน อิเมสุ จตูสุ าเนสุ กิจฺจสาธนวเสน มคฺคงฺคํ ปูรยมานา เอกา
สติ อุปฺปชฺชติ. อยํ สมฺมาสติ นาม.
    ฌานาทีสุ ๒- ปุพฺพภาเค สมาปตฺติวเสน นานา, มคฺคกฺขเณ นานามคฺควเสน.
เอกสฺส หิ ปมมคฺโค ปมชฺฌานิโก โหติ, ทุติยมคฺคาทโยปิ
@เชิงอรรถ: ๑ ม.ม. ๑๓/๑๘๔/๑๕๙   ๒ ฉ.ม. ฌานาทีนิ ปุพฺพภาเคปิ มคฺคกฺขเณปิ นานา
ปมชฺฌานิกา วา ทุติยาทีสุ อญฺตรชฺฌานิกา วา. เอกสฺส ปมมคฺโค ทุติยาทีนํ
อญฺตรชฺฌานิโก โหติ, ทุติยาทโยปิ ทุติยาทีนํ อญฺตรชฺฌานิกา วา ปมชฺฌานิกา
วา. เอวํ จตฺตาโรปิ มคฺคา ฌานวเสน สทิสา วา อสทิสา วา
เอกจฺจสทิสา วา โหนฺติ.
    อยํ ปนสฺส วิเสโส ปาทกชฺฌานนิยเมน โหติ. ปาทกชฺฌานนิยเมน หิ
ปมชฺฌานลาภิโน ปมชฺฌานา วุฏฺาย วิปสฺสนฺตสฺส อุปฺปนฺนมคฺโค ปมชฺฌานิโก
โหติ, มคฺคงฺคโพชฺฌงฺคานิ ๑- ปเนตฺถ ปริปุณฺณาเนว โหนฺติ. ทุติยชฺฌานโต
วุฏฺาย วิปสฺสนฺตสฺส อุปฺปนฺโน ทุติยชฺฌานิโก โหติ, มคฺคงฺคานิ ปเนตฺถ สตฺต
โหนฺติ. ตติยชฺฌานโต วุฏฺาย วิปสฺสนฺตสฺส อุปฺปนฺโน ตติยชฺฌานิโก โหติ,
มคฺคงฺคานิ ปเนตฺถ สตฺต, โพชฺฌงฺคานิ ฉ โหนฺติ. เอส นโย จตุตฺถชฺฌานโต
ปฏฺาย ยาว เนวสญฺานาสญฺายตนา.
    อารุปฺเป จตุกฺกปญฺจกชฺฌานํ อุปฺปชฺชติ, ตํ จ โลกุตฺตรํ, โน โลกิยนฺติ
วุตฺตํ, เอตฺถ ๒- กถนฺติ? เอตฺถาปิ ปมชฺฌานาทีสุ ยโต วุฏฺาย โสตาปตฺติมคฺคํ
ปฏิลภิตฺวา อรูปสมาปตฺตึ ภาเวตฺวา โส อารุปฺเป อุปฺปนฺโน, ตํฌานิกาวสฺส
ตตฺถ ตโย มคฺคา อุปฺปชฺชนฺติ. เอวํ ปาทกชฺฌานเมว นิยเมติ. เกจิ ปน เถรา
"วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา ขนฺธา นิยเมนฺตี"ติ วทนฺติ. เกจิ "ปุคฺคลชฺฌาสโย
นิยเมตี"ติ วทนฺติ. เกจิ "วุฏฺานคามินีวิปสฺสนา นิยเมตี"ติ วทนฺติ. เตสํ
วาทวินิจฺฉโย วิสุทฺธิมคฺเค วุฏฺานคามินีวิปสฺสนาธิกาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว สมฺมาสมาธีติ อยํ ปุพฺพภาเค โลกิโย, อปรภาเค โลกุตฺตโร
สมฺมาสมาธีติ วุจฺจติ.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๓ หน้า ๑๘๖-๑๙๐.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=13&A=4057&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=13&A=4057&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=19&i=33
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=19&A=174
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=19&A=186
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=19&A=186
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๘
http://84000.org/tipitaka/read/?index_19