อรรถกถาเล่มที่ ๑๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สํ.อ. (สารตฺถ.๓)

                          ๒. สติสุตฺตวณฺณนา
    [๓๖๘] ทุติเย สโตติ กายาทิอนุปสฺสนา สติยา สมนฺนาคโต. สมฺปชาโนติ
จตุสมฺปชญฺญปญฺญาย สมนฺนาคโต. อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเตติ เอตฺถ อภิกฺกนฺตํ วุจฺจติ
คมนํ ปฏิกฺกนฺตํ นิวตฺตนํ, ตทุภยมฺปิ จตูสุ อิริยาปเถสุ ลพฺภติ. คมเน ตาว ปุรโต
กายํ อภิหรนฺโต อภิกฺกมติ นาม, ปฏินิวตฺตนฺโต ปฏิกฺกมติ นาม. ฐาเนปิ ฐิตโกว
กายํ ปุรโต โอนมนฺโต อภิกฺกมติ นาม, ปจฺฉโต อปนาเมนฺโต ปฏิกฺกมติ นาม.
นิสชฺชายปิ นิสินฺนโกว อาสนสฺส ปุริมองฺคาภิมุโข สํสรนฺโต อภิกฺกมติ นาม,
ปจฺฉิมองฺคปฺปเทสํ ปจฺจาสํสรนฺโต ปฏิกฺกมติ นาม. นิปชฺชเนปิ เอเสว นโย.
    สมฺปชานการี โหตีติ สมฺปชญฺเญน สพฺพกิจฺจการี, สมฺปชญฺญสฺเสว วา
การี. โส หิ อภิกฺกนฺตาทีสุ สมฺปชญฺญํ กโรเตว. น กตฺถจิ สมฺปชญฺญวิรหิโต
โหติ.
    ตตฺถ สาตฺถกสมฺปชญฺญํ สปฺปายสมฺปชญฺญํ โคจรสมฺปชญฺญํ อสมฺโมหสมฺปชญฺญนฺติ
จตุพฺพิธํ สมฺปชญฺญํ. ตตฺถ อภิกฺกมนจิตฺเต อุปฺปนฺเน จิตฺตวเสเนว
อคนฺตฺวา "กึ นุ เม เอตฺถ คเตน อตฺโถ อตฺถิ, นตฺถี"ติ อตฺถานตฺถํ
ปริคฺคณฺหิตฺวา อตฺถปริคฺคณฺหณํ สาตฺถกสมฺปชญฺญํ. ตตฺถ จ อตฺโถติ เจติยทสฺสน-
โพธิทสฺสนสํฆทสฺสนเถรทสฺสนอสุภทสฺสนาทิวเสน ธมฺมโต วุฑฺฒิ. เจติยํ ทิสฺวาปิ
@เชิงอรรถ: ๑ สุ.วิ. ๒/๓๗๒ อาทิ/๓๕๗
หิ พุทฺธารมฺมณํ, สํฆทสฺสเนน สํฆารมฺมณํ ปีตึ อุปฺปาเทตฺวา ตเทว ขยโต
สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณาติ. มหาวิหารสฺมึ หิ ทกฺขิณทฺวาเร ฐตฺวา
มหาเจติยํ โอโลเกนฺตา ตึสสหสฺสภิกฺขู อรหตฺตํ ปาปุณึสุ, ตถา ปจฺฉิมทฺวาเร
อุตฺตรทฺวาเร ๑- ปาจีนทฺวาเร จ, ตถา ปญฺหมณฺฑปฏฺฐาเน อภยวาปิปาฬิยํ,
ถูปารามทฺวาเร นครสฺส ทกฺขิณทฺวาเร อนุราธวาปิปาฬิยํ.
    มหาอริยวํสภาณกตฺเถโร ปนาห "กึ ตุเมฺห วทถ, มหาเจติยสฺส
สมนฺตา กุจฺฉิเวทิกาย เหฏฺฐิมภาคโต ปฏฺฐาย ปญฺญายนฏฺฐาเน ยตฺถ
ยตฺถ เทฺว ปาทา สกฺกา โหนฺติ สมํ ปติฏฺฐาเปตุํ, ตตฺถ ตตฺถ เอกปทุทฺธาเร ๒-
ตึส ตึส ภิกฺขุสหสฺสานิ อรหตฺตํ ปาปุณึสูติ สกฺกา วตฺตุนฺ"ติ. อปโร ปน
มหาเถโร อาห "มหาเจติยตเล อากิณฺณวาลิกาย พหุตรา ภิกฺขู อรหตฺตํ
ปตฺตา"ติ. เถเร ทิสฺวา เตสํ โอวาเท ปติฏฺฐาย อสุภํ ทิสฺวา ตตฺถ ปฐมชฺฌานํ
อุปฺปาเทตฺวา ตเทว ขยโต สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณาติ. ตสฺมา เอเตสํ
ทสฺสนํ สาตฺถํ. เกจิ ปน "อามิสโตปิ วุฑฺฒิ อตฺโถเยว ตํ นิสฺสาย
พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย ปฏิปนฺนตฺตา"ติ วทนฺติ.
    ตสฺมึ ๓- ปน คมเน สปฺปายาสปฺปายํ ปริคฺคเหตฺวา ๔- สปฺปายปริคฺคณฺหณํ
สปฺปายสมฺปชญฺญํ. เสยฺยถิทํ? เจติยทสฺสนํ ตาว สาตฺถํ. สเจ ปน เจติยสฺส
มหาปูชาย ทสทฺวาทสโยชนนฺตเร ปริสา สนฺนิปตนฺติ, อตฺตโน วิภวานุรูปา
อิตฺถิโยปิ ปุริสาปิ อลงฺกตปฏิยตฺตา จิตฺตกมฺมรูปกานิ วิย สญฺจรนฺติ. ตตฺร
จสฺส อิฏฺเฐ อารมฺมเณ โลโภ, อนิฏฺเฐ ปฏิโฆ, อสมเปกฺขเณน ๕-
โมโห อุปฺปชฺชติ, กายสํสคฺคาปตฺตึ อาปชฺชติ, ชีวิตพฺรหฺมจริยานํ วา
อนฺตราโย จ โหติ. เอวนฺตํ ฐานํ อสปฺปายํ โหติ, วุตฺตปฺปการอนฺตรายาภาเว
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ   ๒ ม. เอกปทวาเร    ๓ สี. ตสฺมึ ตสฺมึ
@๔ ฉ.ม. ปริคฺคณฺหิตฺวา            ๕ ฉ.ม. อสมเปกฺขเน
สปฺปายํ. สํฆทสฺสนมฺปิ สาตฺถํ. สเจ ปน อนฺโตคาเม มหามณฺฑปํ กาเรตฺวา
สพฺพรตฺตึ ธมฺมสฺสวนํ กาเรนฺเตสุ มนุสฺเสสุ วุตฺตปฺปวาเรเนว ชนสนฺนิปาโต
เจว อนฺตราโย จ โหติ, เอวํ ตํ ฐานํ อสปฺปายํ, อนฺตรายาภาเว สปฺปายํ.
มหาปริวารานํ เถรานํ ทสฺสเนปิ เอเสว นโย.
    อสุภทสฺสนมฺปิ สาตฺถํ. ตทตฺถทีปนตฺถญฺจ อิทํ วตฺถุ:- เอโก กิร
ทหรภิกฺขุ สามเณรํ คเหตฺวา ทนฺตกฏฺฐตฺถาย คโต, สามเณโร มคฺคา
โอกฺกมิตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺโต อสุภํ ทิสฺวา ปฐมชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตเทว
ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต ตีณิ ผลานิ สจฺฉิกตฺวา อุปริมคฺคตฺถาย
กมฺมฏฺฐานํ ปริคฺคเหตฺวา อฏฺฐาสิ. ทหโร ตํ อปสฺสนฺโต "สามเณรา"ติ ปกฺโกสิ.
โส "มยา ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺฐาย ภิกฺขุนา สทฺธึ เทฺว กถา นาม น กถิตปุพฺพา,
อญฺญสฺมิมฺปิ ทิวเส อุปริวิเสสํ นิพฺพตฺเตสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา "กึ
ภนฺเต"ติ ปฏิวจนํ อทาสิ, "เอหี"ติ วุตฺเต เอกวจเนเนว อาคนฺตฺวา "ภนฺเต
อิมินา ตาว มคฺเคน คนฺตฺวา มยา ฐิโตกาเส มุหุตฺตํ ปุรตฺถาภิมุขา หุตฺวา
โอโลเกถา"ติ อาห, โส ตถา กตฺวา เตน ปตฺตวิเสสเมว ปาปุณิ. เอวํ เอกํ
อสุภํ ทฺวินฺนํ ชนานํ อตฺถาย ชาตํ. เอวํ สาตฺถมฺปิ ปเนตํ ปุริสสฺส มาตุคามาสุภํ
อสปฺปายํ, มาตุคามสฺส จ ปุริสาสุภํ, สภาคเมว สปฺปายนฺติ เอวํ
สปฺปายปริคฺคณฺหณํ สปฺปายสมฺปชญฺญํ.
    เอวํ ปริคฺคหิตสาตฺถสปฺปายสฺส ปน อฏฺฐตึสกมฺมฏฺฐาเนสุ อตฺตโน
จิตฺตรุจิยํ กมฺมฏฺฐานสงฺขาตํ โคจรํ อุคฺคเหตฺวา ภิกฺขาจารโคจเร ตํ คเหตฺวาว คมนํ
โคจรสมฺปชญฺญํ นาม.
    ตสฺสาวิภาวตฺถํ อิทํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ:- อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ หรติ น
ปจฺจาหรติ, เอกจฺโจ ปจฺจาหรติ น หรติ, เอกจฺโจ ปน เนว หรติ น ปจฺจาหรติ,
เอกจฺโจ หรติ จ ปจฺจาหรติ จ.
    ตตฺถ โย ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย จ อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ
ปริโสเธตฺวา ตถา รตฺติยา ปฐมยามํ มชฺฌิมยาเม เสยฺยํ กปฺเปตฺวา ปจฺฉิมยาเมปิ
นิสชฺชาจงฺกเมหิ วีตินาเมตฺวา ปเคว เจติยงฺคณโพธิยงฺคณวตฺตํ กตฺวา โพธิรุกฺเข
อุทกํ อาสิญฺจิตฺวา ปานียํ ปริโภชนียํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา อาจริยุปชฺฌายวตฺตาทีนิ
สมาทาย วตฺตติ, โส หิ ๑- สรีรปริกมฺมํ กตฺวา เสนาสนํ ปวิสิตฺวา เทฺว ตโย
ปลฺลงฺเก อุสุมํ คาหาเปนฺโต กมฺมฏฺฐานมนุยุญฺชิตฺวา ภิกฺขาจารเวลาย อุฏฺฐหิตฺวา
กมฺมฏฺฐานสีเสเนว ปตฺตจีวรมาทาย เสนาสนโต นิกฺขมิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ
มนสิกโรนฺโตว เจติยงฺคณํ คนฺตฺวา สเจ พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺฐานํ โหติ, ตํ
อวิสฺสชฺเชตฺวาว เจติยงฺคณํ ปวิสติ. อญฺญํ เจ กมฺมฏฺฐานํ โหติ, โสปานปาทมูเล
ฐตฺวา หตฺเถน คหิตภณฺฑํ วิย ตํ ฐเปตฺวา พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ คเหตฺวา
เจติยงฺคณํ อารุยฺห มหนฺตํ เจติยํ เจ, ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา จตูสุ ฐาเนสุ
วนฺทิตพฺพํ, ขุทฺทกํ เจ, ตเถว ปทกฺขิณํ กตฺวา อฏฺฐสุ ฐาเนสุ วนฺทิตพฺพํ.
เจติยํ วนฺทิตฺวา โพธิยงฺคณํ ปตฺเตนาปิ พุทฺธสฺส ภควโต สมฺมุขา วิย
นิปจฺจการํ ๒- ทสฺเสตฺวา โพธิ วนฺทิตพฺพา. โส เอวํ เจติยญฺจ โพธิญฺจ วนฺทิตฺวา
ปฏิสามิตฏฺฐานํ คนฺตฺวา ปฏิสามิตภณฺฑกํ หตฺเถน คณฺหนฺโต วิย
นิกฺขิตฺตกมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา คามสมีเป กมฺมฏฺฐานสีเสเนว จีวรํ ปารุปิตฺวา คามํ
ปิณฺฑาย ปวิสติ.
    อถ นํ มนุสฺสา ทิสฺวา "อยฺโย โน อาคโต"ติ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปตฺตํ
คเหตฺวา อาสนสาลาย วา เคเห วา นิสีทาเปตฺวา ยาคุํ ทตฺวา ยาว ภตฺตํ น
นิฏฺฐาติ, ตาว ปาเท โธวิตฺวา มกฺเขตฺวา ปุรโต นิสีทิตฺวา ปญฺหํ วา ปุจฺฉนฺติ,
ธมฺมํ วา โสตุกามา โหนฺติ. สเจปิ น กถาเปนฺติ, ชนสงฺคหณตฺถํ ธมฺมกถา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. หิสทฺโท น ทิสฺสติ        ๒ สี. นิปจฺจาการํ
นาม กตฺตพฺพาเยวาติ อฏฺฐกถาจริยา วทนฺติ. ธมฺมกถา หิ กมฺมฏฺฐานวินิมุตฺตา
นาม นตฺถิ, ตสฺมา กมฺมฏฺฐานสีเสเนว ธมฺมํ กเถตฺวา กมฺมฏฺฐานสีเสเนว
อาหารํ ปริภุญฺชิตฺวา อนุโมทนํ กตฺวา นิวตฺติยมาเนหิปิ ๑- มนุสฺเสหิ อนุคโตว
คามโต นิกฺขมิตฺวา ตตฺถ เต นิวตฺเตตฺวา มคฺคํ ปฏิปชฺชติ.
    อถ นํ ปุเรตรํ นิกฺขมิตฺวา พหิคาเม กตภตฺตกิจฺจา สามเณรทหรภิกฺขู ๒-
ทิสฺวา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปตฺตจีวรมสฺส คณฺหนฺติ. โปราณกภิกฺขู กิร น "อมฺหากํ
อุปชฺฌาโย อาจริโย"ติ มุขํ โอโลเกตฺวา วตฺตํ กโรนฺติ, สมฺปตฺตปริจฺเฉเทเนว
กโรนฺติ. เต ตํ ปุจฺฉนฺติ "ภนฺเต เอเต มนุสฺสา ตุมฺหากํ กึ โหนฺติ, มาติปกฺขโต
สมฺพนฺธา ปิติปกฺขโต"ติ. กึ ทิสฺวา ปุจฺฉถาติ. ตุเมฺหสุ เอเตสํ เปมํ
พหุมานนฺติ. "อาวุโส ยํ มาตาปิตูหิปิ ทุกฺกรตรํ, ตํ เอเต อมฺหากํ กโรนฺติ,
ปตฺตจีวรมฺปิ โน เอเตสํ สนฺตกเมว, เอเตสํ อานุภาเวน เนว ภเย ภยํ, น ฉาตเก
ฉาตกํ ชานาม, เอทิสา นาม อมฺหากํ อุปการิโน นตฺถี"ติ เตสํ คุเณ กถยนฺโต
คจฺฉติ. อยํ วุจฺจติ หรติ น ปจฺจาหรตีติ.
    ยสฺส ปน ปเคว วุตฺตปฺปการํ วตฺตปฏิปตฺตึ กโรนฺตสฺส กมฺมชเตโช
ปชฺชลติ, อนุปาทินฺนกํ มุญฺจิตฺวา อุปาทินฺนกํ คณฺหาติ, สรีรโต เสทา มุจฺจนฺติ,
กมฺมฏฺฐานวีถึ นาโรหติ, โส ปเคว ปตฺตจีวรมาทาย เวคสาว เจติยํ วนฺทิตฺวา
โครูปานํ นิกฺขมนเวลายเมว คามํ ยาคุภิกฺขาย ปวิสิตฺวา ยาคุํ ลภิตวา อาสนสาลํ
คนฺตฺวา ปิวติ. อถสฺส ทฺวิตฺติกฺขตฺตุํ อชฺโฌหรณมตฺเตเนว กมฺมชเตโช อุปาทินฺนกํ
มุญฺจิตฺวา อนุปาทินฺนกํ คณฺหาติ, ฆฏสเตน นฺหาโต วิย เตโชธาตุปริฬาหนิพฺพานํ
ปตฺวา กมฺมฏฺฐานสีเสน ยาคุํ ปริภุญฺชิตฺวา ปตฺตญฺจ มุขญฺจ โธวิตฺวา อนฺตราภตฺเต
กมฺมฏฺฐานํ มนสิกตฺวา อวเสสฏฺฐาเน ปิณฺฑาย จริตฺวา กมฺมฏฺฐานสีเสน
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อนิวตฺตยมาเนหิปิ             ๒ ม. สามเณราทโย
อาหารํ ปริภุญฺชิตฺวา ตโต ปฏฺฐาย โปงฺขานุโปงฺขํ อุปฏฺฐหมานํ กมฺมฏฺฐานํ
คเหตฺวาว อาคจฺฉติ. อยํ วุจฺจติ ปจฺจาหรติ น หรตีติ. เอทิสา จ ภิกฺขู ยาคุํ
ปิวิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา พุทฺธสาสเน อรหตฺตํ ปตฺตา นาม คณนปถํ วีติวตฺตา.
สีหลทีเปเยว เตสุ เตสุ คาเมสุ อาสนสาลายํ น ตํ อาสนํ อตฺถิ, ยตฺถ ยาคุํ
ปิวิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตา ภิกฺขู นตฺถีติ.
    โย ปน ปมาทวิหารี โหติ นิกฺขิตฺตธุโร, สพฺพวตฺตานิ ภินฺทิตฺวา
ปญฺจวิธเจโตวินิพนฺธพทฺธจิตฺโต วิหรนฺโต "กมฺมฏฺฐานํ นาม อตฺถี"ติปิ สญฺญํ อกตฺวา
คามํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา อนนุโลมิเกน คิหิสํสคฺเคน สํสฏฺโฐ จริตฺวา จ ภุญฺชิตฺวา
จ ตุจฺโฉ นิกฺขมติ อยํ วุจฺจติ เนว หรติ น ปจฺจาหรตีติ.
    โย ปนายํ หรติ จ ปจฺจาหรติ จาติ วุตฺโต, โส คตปจฺจาคติกวตฺตวเสน
เวทิตพฺโพ. อตฺตกามา ๑- หิ กุลปุตฺตา สาสเน ปพฺพชิตฺวา ทสปิ วีสมฺปิ ตึสมฺปิ
จตฺตาฬีสมฺปิ ปญฺญาสมฺปิ สตมฺปิ เอกโต วสนฺตา กติกวตฺตํ กตฺวา วิหรนฺติ
"อาวุโส ตุเมฺห น อิณฏฺฏา, น ภยฏฺฏา, น ชีวิกาปกตา ๒- ปพฺพชิตา, ทุกฺขา
มุจฺจิตุกามา ปเนตฺถ ปพฺพชิตา, ตสฺมา คมเน อุปฺปนฺนกิเลสํ คมเนเยว นิคฺคณฺหถ,
ฐาเน, นิสชฺชาย, สยเน อุปฺปนฺนกิเลสํ สยเนเยว นิคฺคณฺหถา"ติ. เต เอวํ
กติกวตฺตํ กตฺวา ภิกฺขาจารํ คจฺฉนฺตา อฑฺฒอุสภอุสภอฑฺฒคาวุตคาวุตนฺตเรสุ
ปาสาณา โหนฺติ, ตาย สญฺญาย กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺตาว คจฺฉนฺติ. สเจ กสฺสจิ
คมเน กิเลโส อุปฺปชฺชติ, ตตฺเถว นํ นิคฺคณฺหาติ. ตถา อสกฺโกนฺโต ติฏฺฐติ.
อถสฺส ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโตปิ ติฏฺฐติ, โส "อยํ ภิกฺขุ ตุยฺหํ อุปฺปนฺนวิตกฺกํ
ชานาติ, อนนุจฺฉวิกํ เต เอตนฺ"ติ อตฺตานํ ปฏิโจเทตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา
ตตฺเถว อริยภูมึ โอกฺกมติ, ตถา อสกฺโกนฺโต นิสีทตีติ โส เอว นโย. อริยภูมึ
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ก. อตฺถกามา         ๒ สี. อาชีวิกปกตา, ม. ชีวิตปฺปกตา
โอกฺกมิตุํ อสกฺโกนฺโตปิ ตํ กิเลสํ วิกฺขมฺเภตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺโตว
คจฺฉติ, น กมฺมฏฺฐานวิปฺปยุตฺเตน จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรติ. อุทฺธรติ เจ,
ปฏินิวตฺติตฺวา ปุริมปเทสํเยว ๑- เอติ อาลินฺทกวาสี มหาปุสฺสเทวตฺเถโร วิย.
    โส กิร เอกูนวีสติวสฺสานิ คตปจฺจาคติกวตฺตํ ปูเรนฺโต เอว วิหาสิ ๒-
มนุสฺสาปิ สุทํ ๓- อนฺตรามคฺเค กสนฺตา จ วปนฺตา จ มทฺทนฺตา จ กมฺมานิ จ
กโรนฺตา เถรํ ตถา คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา "อยํ เถโร ปุนปฺปุนํ นิวตฺติตฺวา คจฺฉติ,
กึ นุ โข มคฺคมูโฬฺห, อุทาหุ กิญฺจิ ปมุฏฺโฐ"ติ สมุลฺลปนฺติ. โส ตํ อนาทิยิตฺวา
กมฺมฏฺฐานยุตฺตจิตฺเตเนว สมณธมฺมํ กโรนฺโต วีสติวสฺสพฺภนฺตเร อรหตฺตํ ปาปุณิ.
อรหตฺตปฺปตฺตทิวเส จสฺส จงฺกมนโกฏิยํ อธิวตฺถา เทวตา องฺคุลีหิ ทีปํ
อุชฺชาเลตฺวา อฏฺฐาสิ. จตฺตาโรปิ มหาราชาโน สกฺโก จ เทวานมินฺโท พฺรหฺมา จ
สหมฺปติ อุปฏฺฐานํ อาคมํสุ. ตญฺจ โอภาสํ ทิสฺวา วนวาสี มหาติสฺสตฺเถโร ตํ
ทุติยทิวเส ปุจฺฉิ "รตฺติภาเค อายสฺมโต สนฺติเก โอภาโส อโหสิ, กึ โส โอภาโส"ติ.
เถโร วิกฺเขปํ กโรนฺโต "โอภาโส นาม ทีโปภาโสปิ โหติ มณิโอภาโสปี"ติ
เอวมาทิมาห. ตโต "ปฏิจฺฉาเทถ ตุเมฺห"ติ นิพทฺโธ ๔- อามาติ ปฏิชานิตฺวา
อาโรเจสิ.
    กาลวลฺลิมณฺฑปวาสี มหานาคตฺเถโร วิย จ. โสปิ กิร คตปจฺจาคติกวตฺตํ
ปูเรนฺโต ปฐมํ ตาว "ภควโต มหาปธานํ ปูเชสฺสามี"ติ สตฺต วสฺสานิ
ฐานจงฺกมเมว อธิฏฺฐาสิ. ปุน โสฬส วสฺสานิ คตปจฺจาคติกวตฺตํ ปูเรตฺวา อรหตฺตํ
ปาปุณิ. โส กมฺมฏฺฐานยุตฺเตเนว จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรนฺโต วิปฺปยุตฺเต น อุทฺธเฏ
ปฏินิวตฺตนฺโต คามสมีปํ คนฺตฺวา "คาวี นุ ปพฺพชิโต นู"ติ อาสงฺกนียปเทเส
ฐตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา กจฺฉกรกโต ๕- อุทเกน ปตฺตํ โธวิตฺวา อุทกคณฺฑูสํ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปุริมปาเทสุเยว     ๒ ม. อคมาสิ     ๓ ก. อทฺทสํสุ
@๔ ม. นิพฺพุทฺโท                 ๕ ม. กจฺฉกนฺตรโต
กโรติ. กึการณา? "มา เม ภิกฺขํ ทาตุํ วา วนฺทิตุํ วา อาคเต มนุสฺเส
`ทีฆายุกา โหถา'ติ วจนมตฺเตนาปิ กมฺมฏฺฐานวิกฺเขโป อโหสี"ติ. "อชฺช ภนฺเต
กติมี"ติ ทิวสํ วา ภิกฺขุคณนํ วา ปญฺหํ วา ปุจฺฉิโต ปน อุทกํ คิลิตฺวา
อาโรเจติ. สเจ ทิสาทิปุจฺฉกา ๑- น โหนฺติ นิกฺขมนเวลายํ คามทฺวาเร นิฏฺฐุภิตฺวา
ยาติ.
    กลมฺพติตฺถวิหาเร วสฺสูปคตา ปญฺญาส ภิกฺขู วิย จ. เต กิร
อาสาฬฺหปุณฺณมายํ ๒- กติกวตฺตํ อกํสุ "อรหตฺตํ อปตฺวา อญฺญมญฺญํ
นาลปิสฺสามา"ติ. คามญฺจ ปิณฺฑาย ปวิสนฺตา อุทกคณฺฑูสํ กตฺวา ปวิสึสุ. ทิวสาทีสุ
ปุจฺฉิเตสุ วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชึสุ. ตตฺถ มนุสฺสา นิฏฺฐุภนํ ทิสฺวา ชานึสุ
"อชฺเชโก อาคโต, อชฺช เทฺว"ติ. เอวญฺจ จินฺเตสุํ "กึ นุ โข เอเต อเมฺหเหว
สทฺธึ น สลฺลปนฺติ, อุทาหุ อญฺญมญฺญมฺปิ. ยทิ อญฺญมญฺญํ น สลฺลปนฺติ,
อทฺธา วิวาทชาตา ภวิสฺสนฺติ. เอถ เน อญฺญมญฺญํ ขมาเปสฺสามา"ติ สพฺเพ วิหารํ
คนฺตฺวา ปญฺญาสาย ภิกฺขูสุ เทฺวปิ ภิกฺขู เอโกกาเส นาทฺทสึสุ. ๓- ตโต โย เตสุ
จกฺขุมา ปุริโส, โส อาห "น โภ กลหการกานํ โอกาโส อีทิโส โหติ, สุสมฺมฏฺฐํ
เจติยงฺคณํ โพธิยงฺคณํ, สุนิกฺขิตฺตา สมฺมชฺชนิโย, สุปฏฺฐิตํ ปานียํ
ปริโภชนียนฺ"ติ. เต ตโตว นิวตฺตา. เตปิ ภิกฺขู อนฺโตเตมาเสเยว อรหตฺตํ
ปตฺวา มหาปวารณายํ วิสุทฺธิปวารณํ ปวาเรสุํ.
    เอวํ กาลวลฺลิมณฺฑปวาสี มหานาคตฺเถโร วิย, กลมฺพติตฺถวิหาเร วสฺสูปคตา
ภิกฺขู วิย จ กมฺมฏฺฐานยุตฺเตเนว จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรนฺโต คามสมีปํ ปตฺวา ๔-
อุทกคณฺฑูสํ กตฺวา วีถิโย สลฺลกฺเขตฺวา ยตฺถ สุราโสณฺฑธุตฺตาทโย กลหการกา
จณฺฑหตฺถิอสฺสาทโย วา นตฺถิ,  ตํ วีถึ ปฏิปชฺชติ. ตตฺถ จ ปิณฺฑาย จรมาโน
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ทิวสปุจฺฉกา              ๒ ฉ.ม. อาสาฬฺหิปุณฺณมิยํ
@๓ ฉ.ม. นาทฺทสํสุ              ๔ ฉ.ม. คนฺตฺวา
น ตุริตตุริโต วิย ชเวน คจฺฉติ. น หิ ชเวน ปิณฺฑปาติกธุตงฺคํ นาม กิญฺจิ
อตฺถิ. วิสมภูมิภาคปตฺตํ ปน อุทกสกฏํ วิย นิจฺจโล หุตฺวา คจฺฉติ. อนุฆรํ
ปวิฏฺโฐ จ ทาตุกามํ วา อทาตุกามํ วา สลฺลกฺเขตุํ ตทนุรูปํ กาลํ อาคเมนฺโต
ภิกฺขํ คเหตฺวา อนฺโตคาเม วา พหิคาเม วา วิหารเมว วา อาคนฺตฺวา
ยถาผาสุเก ปฏิรูเป โอกาเส นิสีทิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺโต อาหาเร
ปฏิกูลสญฺญํ อุปฏฺฐเปตฺวา อกฺขพฺภญฺชนวณเลปนปุตฺตมํสูปมาวเสน ปจฺจเวกฺขนฺโต
อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ อาหารํ อาหาเรติ, เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น
วิภูสนาย ฯเปฯ ภุตฺตาวี จ อุทกกิจฺจํ กตฺวา มุหุตฺตํ ภตฺตกิลมถํ ปฏิปสฺสมฺเภตฺวา
ยถา ปุเรภตฺตํ, เอวํ ปจฺฉาภตฺตํ ปุริมยามํ ปจฺฉิมยามญฺจ กมฺมฏฺฐานเมว
มนสิกโรติ. อยํ วุจฺจติ หรติ จ ปจฺจาหรติ จาติ.
    อิมํ ปน หรณปจฺจาหรณสงฺขาตํ คตปจฺจาคติกวตฺตํ ปูเรนฺโต ยทิ
อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน โหติ, ปฐมวเย เอว อรหตฺตํ ปาปุณาติ. โน เจ ปฐมวเย
ปาปุณาติ, อถ มชฺฌิมวเย ปาปุณาติ. โน เจ มชฺฌิมวเย ปาปุณาติ, อถ
ปจฺฉิมวเย ปาปุณาติ, โน เจ ปจฺฉิมวเย ปาปุณาติ, อถ มรณสมเย. โน เจ
มรณสมเย ปาปุณาติ, อถ เทวปุตฺโต หุตฺวา. โน เจ เทวปุตฺโต หุตฺวา ปาปุณาติ,
อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ นิพฺพตฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกโรติ. โน เจ ปจฺเจกโพธึ
สจฺฉิกโรติ, อถ พุทฺธานํ สมฺมุขีภาเว ขิปฺปาภิญฺโญ วา โหติ, เสยฺยถาปิ เถโร
พาหิโย ทารุจิริโย, มหาปญฺโญ วา, เสยฺยถาปิ เถโร สาริปุตฺโต, มหิทฺธิโก วา
เสยฺยถาปิ เถโร มหาโมคฺคลฺลาโน, ธุตวาโท วา, เสยฺยถาปิ เถโร มหากสฺสโป,
ทิพฺพจกฺโก เสยฺยถาปิ เถโร อนุรุทฺโธ, วินยธโร วา, เสยฺยถาปิ เถโร อุปาลิ,
ธมฺมกถิโก วา, เสยฺยถาปิ เถโร ปุณฺโณ มนฺตานิปุตฺโต, อารญฺญิโก วา, เสยฺยาถาปิ
เถโร เรวโต, พหุสฺสุโต วา, เสยฺยถาปิ เถโร อานนฺโท, สิกฺขากาโม วา,
เสยฺยถาปิ เถโร ราหุโล พุทฺธปุตฺโตติ. อิติ อิมสฺมึ จตุกฺเก ยฺวายํ หรติ จ ๑-
ปจฺจาหรติ จ, ตสฺส โคจรสมฺปชญฺญํ สิกฺขาปฺปตฺตํ โหติ.
    อภิกฺกมาทีสุ ปน อสมฺมุยฺหนํ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ. ตํ เอวํ เวทิตพฺพํ:-
อิธ ภิกฺขุ อภิกฺกมนฺโต วา ปฏิกฺกมนฺโต วา ยถา อนฺธปุถุชฺชนา อภิกฺกมาทีสุ
"อตฺตา อภิกฺกมติ, อตฺตนา อภิกฺกโม นิพฺพตฺติโต"ติ วา "อหํ อภิกฺกมามิ,
มยา อภิกฺกโม นิพฺพตฺติโต"ติ วา สมฺมุยฺหนฺติ, ตถา อสมฺมุยฺหนฺโต อภิกฺกมามีติ
จิตฺเต อุปฺปชฺชมาเน เตเนว จิตฺเตน สทฺธึ จิตฺตสมุฏฺฐานา วาโยธาตุ
วิญฺญตฺตึ ชนยมานา อุปฺปชฺชติ, อิติ จิตฺตกิริยวาโย ธาตุวิปฺผารวเสน อยํ
กายสมฺมโต อฏฺฐิสงฺฆาโฏ อภิกฺกมติ. ตสฺเสวํ อภิกฺกมโต เอเกกปาทุทฺธรเณ
ปฐวีธาตุ อาโปธาตูติ เทฺว ธาตุโย โอมตฺตา โหนฺติ มนฺทา, อิตรา เทฺว
อธิมตฺตา โหนฺติ พลวติโย ตถา อติหรณวีติหรเณสุ, โวสฺสชฺชเน เตโชธาตุ-
วาโยธาตูติ เทฺว ธาตุโย โอมตฺตา โหนฺติ มนฺทา, อิตรา เทฺว อธิมตฺตา
โหนฺติ พลวติโย, ตถา สนฺนิกฺเขปนสนฺนิรุมฺภเนสุ. ๒-
    ตตฺถ อุทฺธรเณ ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา อติหรณํ น ปาปุณนฺติ, ตถา
อติหรเณ ปวตฺตา วีติหรณํ, วีติหรเณ ปวตฺตา โวสฺสชฺชนํ, โวสฺสชฺชเน
ปวตฺตา สนฺนิกฺเขปนํ, สนฺนิกฺเขปเน ปวตฺตา สนฺนิรุมฺภนํ น ปาปุณนฺติ,
ตตฺถ ตตฺเถว ปพฺพปพฺพํ สนฺธิสนฺธิ โอธิโอธิ หุตฺวา ตตฺตกปาเล ปกฺขิตฺตติลานิ
วิย ตฏตฏายนฺตา ภิชฺชนฺติ. ตตฺถ โก เอโก อภิกฺกมติ, กสฺส วา เอกสฺส
อภิกฺกมนํ. ปรมตฺถโต หิ ธาตูนํเยว คมนํ ธาตูนํ ฐานํ ธาตูนํ นิสชฺชา
ธาตูนํ สยนํ. ตสฺมึ ตสฺมิญฺหิ โกฏฺฐาเส สทฺธึ รูเปน:-
           อญฺญํ อุปฺปชฺชเต จิตฺตํ     อญฺญํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ
           อวีจิมนุสมฺพนฺโธ         นทีโสโตว วตฺตตีติ.
เอวํ อภิกฺกมาทีสุ อสมฺมุยฺหนํ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ นามาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จสทฺโท น ทีสฺสติ           ๒ ม....สนฺนิรุชฺฌเนสุ
    นิฏฺฐิโต "อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหตี"ติ ปทสฺส อตฺโถ.
    อาโลกิเต วิโลกิเตติ เอตฺถ ปน อาโลกิตํ นาม ปุรโต เปกฺขนํ,
วิโลกิตํ นาม อนุทิสา เปกฺขนํ. อญฺญานิปิ เหฏฺฐา อุปริ ปจฺฉโต อนุเปกฺขนวเสน
โอโลกิตอุลฺโลกิตาปโลกิตานิ นาม โหนฺติ, ตานิ อิธ น คหิตานิ,
สารุปฺปวเสน ปน อิมาเนว เทฺว คหิตานิ. อิมินา วา มุเขน สพฺพานิปิ
ตานิ คหิตาเนวาติ.
    ตตฺถ "อาโลเกสฺสามี"ติ จิตฺเต อุปฺปนฺเน จิตฺตวเสเนว อโนโลเกตฺวา
อตฺถปริคฺคณฺหณํ สาตฺถกสมฺปชญฺญํ. ตํ อายสฺมนฺตํ นนฺทํ กายสกฺขี กตฺวา
เวทิตพฺพํ. วุตฺตํ เหตํ ภควตา:-
           "สเจ ภิกฺขเว นนฺทสฺส ปุรตฺถิมา ทิสา อาโลเกตพฺพา
            โหติ, สพฺพํ เจตสา สมนฺนาหริตฺวา นนฺโท ปุรตฺถิมํ ทิสํ
            อาโลเกติ `เอวํ เม ปุรตฺถิมํ ทิสํ อาโลกยโต นาภิชฺฌาโทมนสฺสา
            ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสวิสฺสนฺตี'ติ. อิติ ตตฺถ
            สมฺปชาโน โหติ. สเจ ภิกฺขเว นนฺทสฺส ปจฺฉิมา ทิสา, อุตฺตรา
            ทิสา, ทกฺขิณา ทิสา, อุทฺธํ, อโธ, อนุทิสา อาโลเกตพฺพา
            โหติ, สพฺพํ เจตสา สมนฺนาหริตฺวา นนฺโท อนุทิสํ อาโลเกติ
            `เอวํ เม อนุทิสํ อาโลกโต ฯเปฯ สมฺปชาโน โหตี"ติ. ๑-
    อปิจ อิธาปิ ปุพฺเพ วุตฺตเจติยทสฺสนาทิวเสเนว สาตฺถกตา จ สปฺปายตา
จ เวทิตพฺพา. กมฺมฏฺฐานสฺส ปน อวิชหนเมว โคจรสมฺปชญฺญํ, ตสฺมา
ขนฺธธาตุอายตนกมฺมฏฺฐานิเกหิ อตฺตโน กมฺมฏฺฐานวเสเนว กสิณาทิกมฺมฏฺฐานิเกหิ วา
ปน กมฺมฏฺฐานสีเสเนว อาโลกนวิโลกนํ กาตพฺพํ.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.อฏฺฐก. ๒๓/๙๙(๙)/๑๖๘ (สฺยา)
    "อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม อาโลเกตา วา วิโลเกตา วา นตฺถิ,
`อาโลเกสฺสามี'ติ ปน จิตฺเต อุปฺปชฺชมาเน เตเนว จิตฺเตน สทฺธึ จิตฺตสมุฏฺฐานา
วาโยธาตุ วิญฺญตฺตึ ชนยมานา อุปฺปชฺชติ. อิติ จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผารวเสน
เหฏฺฐิมํ อกฺขิทลํ อโธ สีทติ, อุปริมํ อุทฺธํ ลงฺเฆติ, ๑- โกจิ ยนฺตเกน วิวรนฺโต
นาม นตฺถิ, ตโต จกฺขุวิญฺญาณํ ทสฺสนกิจฺจํ สาเธนฺตํ อุปฺปชฺชตี"ติ เอวํ
ปชานนํ ปชเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ นาม.
    อปิจ มูลปริญฺญาอาคนฺตุกตาวกาลิกภาววเสน เจตฺถ ๒- อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ
เวทิตพฺพํ. มูลปริญฺญาวเสน ตาว:-
              ภวงฺคาวชฺชนญฺเจว        ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ
              สนฺตีรณํ โวฏฺฐพฺพนํ        ชวนํ ภวติ สตฺตมํ.
    ตตฺถ ภวงฺคํ อุปปตฺติภวสฺส องฺคกิจฺจํ สาธยมานํ ปวตฺตติ, ตํ อาวชฺเชตฺวา ๓-
กิริยมโนธาตุ อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา, ตนฺนิโรธา จกฺขุวิญฺญาณํ ทสฺสนกิจฺจํ
สาธยมานํ, ตนฺนิโรธา วิปากมโนธาตุ สมฺปฏิจฺฉนกิจฺจํ สาธยมานา, ตนฺนิโรธา
วิปากมโนวิญฺญาณธาตุ สนฺตีรณกิจฺจํ สาธยมานา, ตนฺนิโรธา กิริยมโนวิญฺญาณธาตุ
โวฏฺฐพฺพนกิจฺจํ สาธยมานา, ตนฺนิโรธา สตฺตกฺขตฺตุํ ชวนํ ชวติ. ตตฺถ ปฐมชวเนปิ
"อยํ อิตฺถี, อยํ ปุริโส"ติ รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนวเสน อาโลกิตวิโลกิตํ น โหติ,
ทุติยชวเนปิ ฯเปฯ สตฺตมชวเนปิ. เอเตสุ ปน ยุทฺธมณฺฑเล โยเธสุ วิย
เหฏฺฐุปริยวเสน ภิชฺชิตฺวา ปติเตสุ "อยํ อิตฺถี, อยํ ปุริโส"ติ รชฺชนาทิวเสน
อาโลกิตวิโลกิตํ โหติ. เอวํ ตาเวตฺถ มูลปริญฺญาวเสน อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ.
จกฺขุทฺวาเร ปน รูเป อาปาถมาคเต ภวงฺคจลนโต อุทฺธํ สกกิจฺจนิปฺผาทนวเสน
อาวชฺชนาทีสุ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธสุ อวสาเน ชวนํ อุปฺปชฺชติ,
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ก. ปเลติ    ๒ ฉ.ม....วเสนเปตฺถ    ๓ ฉ.ม. อาวฏฺเฏตฺวา
ตํ ปุพฺเพ อุปฺปนฺนานํ อาวชฺชนาทีนํ เคหภูเต จกฺขุทฺวาเร อาคนฺตุกปุริโส
วิย โหติ. ตสฺส ยถา ปรเคเห กิญฺจิ ยาจิตุํ ปวิฏฺฐสฺส อาคนฺตุกปุริสสฺส
เคหสามิเกสุ ตุณฺหีมาสิเนสุ อาณากรณํ น ยุตฺตํ, เอวํ อาวชฺชนาทีนํ เคหภูเต
จกฺขุทฺวาเร อาวชฺชนาทีสุปิ อรชฺชนฺเตสุ อทุสฺสนฺเตสุ อมุยฺหนฺเตสุ จ
รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนํ อยุตฺตนฺติ เอวํ อาคนฺตุกภาววเสน อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ
เวทิตพฺพํ.
    ยานิ ปเนตานิ จกฺขุทฺวาเร โวฏฺฐพฺพนปริโยสานานิ จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ,
ตานิ สทฺธึ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนฺติ, อญฺญมญฺญํ น ปสฺสนฺติ,
อิตรานิ ตาวกาลิกานิ โหนฺติ. ตตฺถ ยถา เอกสฺมึ ฆเร สพฺเพสุ มานุสเกสุ
มเตสุ อวเสสสฺส เอกสฺส ตงฺขณํเยว มรณธมฺมสฺส น ยุตฺตา นจฺจคีตาทีสุ
อภิรติ นาม, เอวเมว เอกทฺวาเร สสมฺปยุตฺเตสุ อาวชฺชนาทีสุ ตตฺถ ตตฺเถว
มเตสุ อวเสสสฺส ตงฺขณํเยว มรณธมฺมสฺส ชวนสฺสาปิ รชฺชนทสฺสนมุยฺหนวเสน
อภิรติ นาม น ยุตฺตาติ เอวํ ตาวกาลิกภาววเสน อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ.
    อปิจ ขนฺธายตนธาตุปจฺจยปจฺจเวกฺขณวเสน เจตํ ๑- เวทิตพฺพํ. เอตฺถ หิ
จกฺขุ เจว รูปา จ ๒- รูปกฺขนฺโธ, ทสฺสนํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา
เวทนากฺขนฺโธ, สญฺญา สญฺญากฺขนฺโธ, ผสฺสาทิกา สงฺขารา สงฺขารกฺขนฺโธ,
เอวเมเตสํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ สมวาเย อาโลกนวิโลกนํ ปญฺญายติ. ตตฺถ โก เอโก
อาโลเกติ, โก วิโลเกติ. ตถา จกฺขุ จกฺขฺวายตนํ, รูปํ รูปายตนํ, ทสฺสนํ มนายตนํ,
เวทนาทโย สมฺปยุตฺตธมฺมา ธมฺมายตนํ, เอวเมเตสํ จตุนฺนํ อายตนานํ สมวาเย
อาโลกนวิโลกนํ ปญฺญายติ. ตตฺถ โก เอโก อาโลเกติ, โก วิโลเกติ. ตถา
จกฺขุ จกฺขุธาตุ, รูปํ รูปธาตุ, ทสฺสนํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุ, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนาทโย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม....วเสนเปตํ              ๒ สี. รูปญฺจ
ธมฺมา ธมฺมธาตุ, เอวเมเตสํ จตุนฺนํ ๑- ธาตูนํ สมวาเย อาโลกนวิโลกนํ
ปญฺญายติ. ตตฺถ โก เอโก อาโลเกติ, โก วิโลเกติ. ตถา จกฺขุ นิสฺสยปจฺจโย,
รูปํ อารมฺมณปจฺจโย, อาวชฺชนํ อนนฺตรสมนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตปจฺจโย, อาโลโก
อุปนิสฺสยปจฺจโย, เวทนาทโย สหชาตปจฺจโย. เอวเมเตสํ ปจฺจยานํ สมวาเย
อาโลกนวิโลกนํ ปญฺญายติ. ตตฺถ โก เอโก อาโลเกติ, โก วิโลเกตีติ
เอวเมตฺถ ขนฺธายตนธาตุปจฺจยปจฺจเวกฺขณวเสนปิ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ.
    สมิญฺชิเต ปริสาริเตติ ปพฺพานํ สมิญฺชนปสารเณ. ตตฺถ จิตฺตวเสเนว
สมิญฺชนปสารณํ อกตฺวา หตฺถปาทานํ สมิญฺชนปสารณปจฺจยา อตฺถานตฺถํ
ปริคฺคณฺหิตฺวา อตฺถปริคฺคณฺหณํ สาตฺถกสมฺปชญฺญํ. ตตฺถ หตฺถปาเท อติจิรํ
สมิญฺชิตฺวา วา ปสาเรตฺวา วา ฐิตสฺส ขเณ ขเณ เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ, จิตฺตํ
เอกคฺคํ น ลภติ, กมฺมฏฺฐานํ ปริปตติ, วิเสสํ นาธิคจฺฉติ. กาเล สมิญฺชนฺตสฺส
กาเล ปสาเรนฺตสฺส ปน ตา เวทนา นุปฺปชฺชนฺติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ,
กมฺมฏฺฐานํ ผาตึ คจฺฉติ, วิเสสมธิคจฺฉตีติ เอวํ อตฺถานตฺถปริคฺคณฺหณํ
เวทิตพฺพํ.
    อตฺเถ ปน สติปิ สปฺปายาสปฺปายํ ปริคฺคณฺหิตฺวา สปฺปายปริคฺคณฺหณํ
สปฺปายสมฺปชญฺญํ. ตตฺรายํ นโย:- มหาเจติยงฺคเณ กิร ทหรภิกฺขู สชฺฌายํ
คณฺหนฺติ, เตสํ ปิฏฺฐิปสฺเส ทหรภิกฺขุนิโย ธมฺมํ สุณนฺติ, ตตฺเถโก ทหโร
หตฺถํ ปสาเรนฺโต กายสํสคฺคํ ปตฺวา เตเนว การเณน คิหี ชาโต. อปโร
ภิกฺขุ ปาทํ ปสาเรนฺโต อคฺคิมฺหิ ปสาเรสิ, อฏฺฐึ อาหจฺจ ปาโท ฌายิ. อปโร
วมฺมิเก ปสาเรสิ, โส อาสิวิเสน ทฏฺโฐ. อปโร จีวรกุฏิทณฺฑเก ปสาเรสิ,
ตํ มณิสปฺโป ฑํสิ. ตสฺมา เอวรูเป อสปฺปาเย อปสาเรตฺวา สปฺปาเย
ปสาเรตพฺพํ. อิทเมตฺถ สปฺปายสมฺปชญฺญํ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. จตุสฺสนฺนํ
    โคจรสมฺปชญฺญํ ปน มหาเถรวตฺถุนา ทีเปตพฺพํ:- มหาเถโร กิร
ทิวาฏฺฐาเน นิสินฺโน อนฺเตวาสิเกหิ สทฺธึ กถยมาโน สหสา หตฺถํ สมิญฺชิตฺวา
ปุน ยถาฐาเน ฐเปตฺวา สณิกํ สมิญฺเชสิ. ตํ อนฺเตวาสิกา ปุจฺฉึสุ "กสฺมา
ภนฺเต สหสา หตฺถํ สมิญฺชิตฺวา ปุน ยถาฐาเน ฐเปตฺวา สณิกํ สมิญฺชิตฺถา"ติ.
ยโต ปฏฺฐายาหํ อาวุโส กมฺมฏฺฐานํ มนสิกาตุํ อารทฺโธ, น เม กมฺมฏฺฐานํ
มุญฺจิตฺวา หตฺโถ สมิญฺชิตปุพฺโพ, อิทานิ ปน ตุเมฺหหิ สทฺธึ กถยมาเนน
กมฺมฏฺฐานํ มุญฺจิตฺวา สมิญฺชิโต, ตสฺมา ปุน ยถาฐาเน ฐเปตฺวา สมิญฺเชสินฺติ.
สาธุ ภนฺเต ภิกฺขุนา นาม เอวรูเปน ภวิตพฺพนฺติ. เอวเมวตฺถาปิ
กมฺมฏฺฐานาวิชหนเมว โคจรสมฺปชญฺญนฺติ เวทิตพฺพํ.
    อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ สมิญฺชนฺโต วา ปสาเรนฺโต วา นตฺถิ,
วุตฺตปฺปการจิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผาเรน ปน สุตฺตากฑฺฒนวเสน ทารุยนฺตสฺส ๑-
หตฺถปาทลฬนํ ๒- วิย สมฺมิญฺชนปสารณํ โหตีติ ปริชานนํ ปเนตฺถ
อสมฺโมหสมฺปชญฺญนฺติ เวทิตพฺพํ.
    สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณติ เอตฺถ สงฺฆาฏิจีวรานํ นิวาสนปารุปนวเสน,
ปตฺตสฺส ภิกฺขาปฏิคฺคหณาทิวเสน ปริโภโค ธารณํ นาม. ตตฺถ
สงฺฆาฏิจีวรธารเณ ตาว นิวาเสตฺวา ปารุปิตฺวา จ ปิณฺฑาย จรนฺโต อามิสลาโภ,
"สีตสฺส ปฏิฆาตายา"ติอาทินา นเยน ภควตา วุตฺตปฺปกาโรเยว จ อตฺโถ อตฺโถ นาม.
ตสฺส วเสน สาตฺถกสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ.
    อุณฺหปกติกสฺส ปน ทุพฺพลสฺส จ จีวรํ สุขุมํ สปฺปายํ, สีตาลุกสฺส
ฆนํ ทุปฏฺฏํ. วิปรีตํ อสปฺปายํ. ยสฺส กสฺสจิ ชิณฺณํ อสปฺปายเมว. อคฺคฬาทิทาเนน
หิสฺส ตํ ปลิโพธกรํ โหติ. ตถา ปฏฺฏุณฺณทุกูลาทิเภทํ โลภนียจีวรํ. ตาทิสญฺหิ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. รูปยนฺตสฺส   ๒ สี.,ก. หตฺถปาทกฑฺฒนํ, ม. หตฺถปาทโลฬนํ
อรญฺเญ เอกสฺส นิวาสนฺตรายกรํ ชีวิตนฺตรายกรญฺจาปิ โหติ. นิปฺปริยาเยน
ปน ยํ นิมิตฺตกมฺมาทิมิจฺฉาชีววเสน อุปฺปนฺนํ, ยญฺจสฺส เสวมานสฺส อกุสลา
ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, ตํ อสปฺปายํ. วิปรีตํ สปฺปายํ,
ตสฺส วเสเนตฺถ สปฺปายสมฺปชญฺญํ, กมฺมฏฺฐานาวิชหนวเสเนว จ
โคจรสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ.
    อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ จีวรํ ปารุปนฺโต นตฺถิ, วุตฺตปฺปการ-
จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว ปน จีวรปารุปนํ โหติ. ตตฺถ จีวรมฺปิ อเจตนํ,
กาโยปิ อเจตโน. จีวรํ น ชานาติ "มยา กาโย ปารุปิโต"ติ. กาโยปิ น ชานาติ
"อหํ จีวเรน ปารุปิโต"ติ. ธาตุโยว ธาตุสมูหํ ปฏิจฺฉาเทนฺติ ปฏปิโลติกาย
โปตฺถกรูปปฏิจฺฉาทเน วิย. ตสฺมา เนว สุนฺทรํ จีวรํ ลภิตฺวา โสมนสฺสํ กาตพฺพํ,
น อสุนฺทรํ ลภิตฺวา โทมนสฺสํ. นาควมฺมิกเจติยรุกฺขาทีสุ หิ เกจิ มาลาคนฺธ-
ธูมวตฺถาทีหิ สกฺการํ กโรนฺติ, เกจิ คูถมุตฺตกทฺทมทณฺฑสตฺถปฺปหาราทีหิ อสกฺการํ.
น เตหิ นาควมฺมิกรุกฺขาทโย โสมนสฺสํ วา กโรนฺติ โทมนสฺสํ วา. เอวเมว
เนว สุนฺทรํ จีวรํ ลภิตฺวา โสมนสฺสํ กาตพฺพํ, น อสุนฺทรํ ลภิตฺวา
โทมนสฺสนฺติ เอวํ ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ.
    ปตฺตธารเณปิ ปตฺตํ สหสาว อคฺคเหตฺวา "อิมํ คเหตฺวา ปิณฺฑาย
จรมาโน ภิกฺขํ ลภิสฺสามี"ติ เอวํ ปตฺตคฺคหณปจฺจยา ปฏิลภิตพฺพอตฺถวเสน
สาตฺถกสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ. กิสทุพฺพลสรีรสฺส ปน ครุปตฺโต อสปฺปาโย. ยสฺส
กสฺสจิ จตุปญฺจคณฺฑิกาหโต ทุพฺพิโสธนีโย อสปฺปาโยว. ทุทฺโธตปตฺโต หิ น
วฏฺฏติ, ตํ โธวนฺตสฺเสว จสฺส ปลิโพโธ  โหติ. มณิวณฺณปตฺโต ปน โลภนีโย
จีวเร วุตฺตนเยเนว อสปฺปาโย. นิมิตฺตกมฺมาทิวเสน ลทฺโธ, ปน ยญฺจสฺส
เสวมานสฺส อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, อยํ
เอกนฺตอสปฺปาโยว. วิปรีโต สปฺปาโย. ตสฺส วเสเนตฺถ สปฺปายสมฺปชญฺญํ,
กมฺมฏฺฐานาวิชหนวเสเนว จ โคจรสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ.
    อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ ปตฺตํ คณฺหนฺโต นตฺถิ, วุตฺตปฺปการ-
จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว ปตฺตคฺคหณํ นาม โหติ. ตตฺถ ปตฺโตปิ อเจตโน,
หตฺถาปิ อเจตนา. ปตฺโต น ชานาติ "อหํ หตฺเถหิ คหิโต"ติ. หตฺถาปิ น
ชานนฺติ "ปตฺโต อเมฺหหิ คหิโต"ติ. ธาตุโยว ธาตุสมูหํ คณฺหนฺติ สณฺฑาเสน
อคฺคิวณฺณปตฺตคฺคหเณ วิยาติ เอวํ ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ
เวทิตพฺพํ.
    อปิจ ยถา ฉินฺนหตฺถปาเท วณมุเขหิ ปคฺฆริตปุพฺพโลหิตกิมิกุเล
นีลมกฺขิกสมฺปริกิณฺเณ อนาถสาลาย อนาถมนุสฺเส ทิสฺวา ทยาลุกา ปุริสา เตสํ
วณปฏโจฬกานิ เจว กปาลาทีหิ จ เภสชฺชานิ จ อุปนาเมนฺติ. ตตฺถ
โจฬกานิปิ เกสญฺจิ สณฺหานิ, เกสญฺจิ ถูลานิ ปาปุณนฺติ, เภสชฺชกปาลานิปิ
เกสญฺจิ สุสณฺฐานานิ เกสญฺจิ ทุสณฺฐานานิ ปาปุณนฺติ, น เต ตตฺถ สุมนา
วา ทุมฺมนา วา โหนฺติ. วณปฏิจฺฉาทนมตฺเตเนว หิ โจฬเกน
เภสชฺชปฏิคฺคหณมตฺเตเนว จ กปาลเกน เตสํ อตฺโถ. เอวเมว โย ภิกฺขุ วณโจฬกํ
วิย จีวรํ, เภสชฺชกปาลกํ วิย จ ปตฺตํ, กปาเล เภสชฺชมิว จ ปตฺเต ลทฺธภิกฺขํ
สลฺลกฺเขติ, อยํ สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ อสมฺโมหสมฺปชญฺเญน อุตฺตมสมฺปชานการีติ
เวทิตพฺโพ.
    อสิตาทีสุ อสิเตติ ปิณฺฑปาตโภชเน. ปีเตติ ยาคุอาทิปาเน. ขายิเตติ
ปิฏฺฐขชฺชกาทิขาทเน. สายิเตติ มธุผาณิตาทิสายเน. ตตฺถ "เนว ทวายา"ติอาทินา
นเยน วุตฺโต อฏฺฐวิโธปิ อตฺโถ อตฺโถ นาม, ตสฺส วเสน สาตฺถกสมฺปชญฺญํ
เวทิตพฺพํ.
    ลูขปณีตติตฺตมธุราทีสุ ปน เยน โภชเนน ยสฺส อผาสุ โหติ, ตํ ตสฺส
อสปฺปายํ. ยํ ปน นิมิตฺตกมฺมาทิวเสน ปฏิลทฺธํ, ยญฺจสฺส ภุญฺชโต อกุสลา ธมฺมา
อภิวฑฺฒนฺติ กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, ตํ เอกนฺตอสปฺปายเมว. วิปรีตํ สปฺปายํ.
ตสฺส วเสเนตฺถ สปฺปายสมฺปชญฺญํ, กมฺมฏฺฐานาวิชหนวเสเนว จ โคจรสมฺปชญฺญํ
เวทิตพฺพํ.
    อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ ภุญฺชโก นตฺถิ, วุตฺตปฺปการจิตฺตกิริยวาโยธาตุ-
วิปฺผาเรเนว ปน ๑- ปตฺตปฏิคฺคหณํ นาม โหติ, จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว
หตฺถสฺส ปตฺเต โอตารณํ นาม โหติ, จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว อาโลปกรณํ
อาโลปอุทฺธรณํ มุขวิวรณํ จ โหติ. น โกจิ กุญฺจิกาย น ยนฺตเกน หนุกฏฺฐีนิ
วิวรติ, จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว อาโลปสฺส มุเข ฐปนํ อุปริทนฺตานํ
มุสลกิจฺจสาธนํ เหฏฺฐาทนฺตานํ อุทุกฺขลกิจฺจสาธนํ ชิวฺหาย หตฺถกิจฺจสาธนญฺจ
โหติ. อิติ นํ ตตฺถ อคฺคชิวฺหาย ตนุกเขโฬ, มูลชิวฺหาย พหลเขโฬ มกฺเขติ.
ตํ เหฏฺฐาทนฺตอุทุกฺขเล ชิวฺหาหตฺถปริวตฺติตํ เขฬอุทกเตมิตํ
อุปริทนฺตมุสลสญฺจุณฺณิตํ โกจิ กฏจฺฉุนา วา ทพฺพิยา วา อนฺโต ปเวเสนฺโต นาม
นตฺถิ, วาโยธาตุยาว ปวิสติ. ปวิฏฺฐํ ปวิฏฺฐํ โกจิ ปลาลสนฺถรํ กตฺวา ธาเรนฺโต
นาม นตฺถิ, วาโยธาตุวเสเนว ติฏฺฐติ. ฐิตํ ฐิตํ โกจิ อุทฺธนํ อคฺคึ ชาเลตฺวา
กตฺวา ปจนฺโต นาม นตฺถิ, เตโชธาตุยาว ปจฺจติ. ปกฺกํ ปกฺกํ โกจิ ทณฺฑเกน
วา ยฏฺฐิยา วา พหิ นีหรโณ นาม นตฺถิ, วาโยธาตุเยว นีหรติ. อิติ
วาโยธาตุ อติหรติ จ วีติหรติ จ ธาเรติ  ปริวตฺเตติ จ สญฺจุณฺเณติ จ
วิโสเสติ จ, นีหรติ จ, ปฐวีธาตุ ธาเรติ จ ปริวตฺเตติ จ สญฺจุณฺเณติ จ
วิโสเสติ จ, อาโปธาตุ สิเนเหติ จ อลฺลตฺตญฺจ อนุปาเลติ, เตโชธาตุ
อนฺโตปวิฏฺฐํ ปริปาเจติ, อากาสธาตุ อญฺชโส โหติ, วิญฺญาณธาตุ ตตฺถ ตตฺถ
สมฺมาปโยคมนฺวาย อาภุชตีติ เอวํ ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ
เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปน-สทฺโท น ทิสฺสติ
    อปิจ คมนโต ปริเยสนโต ปริโภคโต อาสยโต นิธานโต อปริปกฺกโต
ปริปกฺกโต ผลโต นิสฺสนฺทโต สมฺมกฺขณโตติ เอวํ ทสวิธํ ปฏิกูลภาวํ
ปจฺจเวกฺขณโตเปตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ. วิตฺถารกถา ปเนตฺถ
วิสุทฺธิมคฺเค ๑- อาหารปฏิกูลสญฺญานิทฺเทสโต คเหตพฺพา.
     อุจฺจารปสฺสาวกมฺเมติ อุจฺจารสฺส จ ปสฺสาวสฺส จ กรเณ. ตตฺถ
ปตฺตกาเล อุจฺจารปสฺสาวํ อกโรนฺตสฺส สกลสรีรโต เสทา มุญฺจนฺติ, อกฺขีนิ ภมนฺติ,
จิตฺตํ น เอกคฺคํ โหติ, อญฺเญ จ โรคา อุปฺปชฺชนฺติ. กโรนฺตสฺส ปน สพฺพํ
ตํ น โหตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. ตสฺส วเสน สาตฺถกสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ.
อฏฺฐาเน อุจฺจารปสฺสาวํ กโรนฺตสฺส ปน อาปตฺติ โหติ, อยโส วฑฺฒติ,
ชีวิตนฺตราโยปิ โหติ. ปติรูเป ฐาเน กโรนฺตสฺส สพฺพํ ตํ น โหตีติ อิทเมตฺถ
สปฺปายํ, ตสฺส วเสน สปฺปายสมฺปชญฺญํ, กมฺมฏฺฐานาวิชหนวเสเนว จ
โคจรสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ.
     อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ อุจฺจารปสฺสาวกมฺมํ กโรนฺโต นตฺถิ,
จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว ปน อุจฺจารปสฺสาวกมฺมํ โหติ. ยถา ปน ปกฺเกว ๒-
คณฺเฑ คณฺฑเภเทน ปุพฺพโลหิตํ อกามตาย นิกฺขมติ, ยถา จ อติภริตา
อุทกภาชนา อุทกํ อกามตาย นิกฺขมติ, เอวํ ปกฺกาสยมุตฺตวตฺถีสุ สนฺนิจิตา
อุจฺจารปสฺสาวา วายุเวคสมุปฺปีฬิตา อกามตายปิ นิกฺขมนฺติ. โส ปนายํ เอวํ
นิกฺขมนฺโต อุจฺจารปสฺสาโว เนว ตสฺส ภิกฺขุโน อตฺตโน โหติ น ปรสฺส, เกวลํ
สรีรนิสฺสนฺโทว โหติ. ยถา กึ? ยถา อุทกตุมฺพโต ปุราณอุทกํ ฉฑฺเฑนฺตสฺส เนว
ตํ อตฺตโน โหติ น ปเรสํ, เกวลํ ปฏิชคฺคนมตฺตเมว โหติ. เอวํ
ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ: ๑ วิสุทฺธิ. ๒/๑๕๔ (สฺยา)             ๒ ฉ.ม. ปกฺเก
     คตาทีสุ คเตติ คมเน. ฐิเตติ ฐาเน. นิสินฺเนติ นิสชฺชาย. สุตฺเตติ สยเน.
ชาคริเตติ ชาครเณ. ภาสิเตติ กถเน. ตุณฺหีภาเวติ อกถเน. เอตฺถ จ โย จิรํ
คนฺตฺวา วา จงฺกมิตฺวา วา อปรภาเค ฐิโต อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "จงฺกมนกาเล
ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว นิรุทฺธา"ติ, อยํ คเต สมฺปชานการี นาม.
     โย สชฺฌายํ วา กโรนฺโต ปญฺหํ วา วิสฺสชฺเชนฺโต กมฺมฏฺฐานํ วา
มนสิกโรนฺโต จิรํ ฐตฺวา อปรภาเค นิสินฺโน อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "ฐิตกาเล ปวตฺตา
รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว นิรุทฺธา"ติ, อยํ ฐิเต สมฺปชานการี นาม.
     โย สชฺฌายาทิกรณวเสเนว ๑- จิรํ นิสีทิตฺวา อปรภาเค นิปนฺโน อิติ
ปฏิสญฺจิกฺขติ "นิสินฺนกาเล ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว นิรุทฺธา"ติ, อยํ
นิสินฺเน สมฺปชานการี นาม.
     โย ปน นิปนฺนโกว สชฺฌายํ วา กโรนฺโต กมฺมฏฺฐานํ วา มนสิกโรนฺโต
นิทฺทํ โอกฺกมิตฺวา อปรภาเค วุฏฺฐาย อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "สยนกาเล ปวตฺตา
รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว นิรุทฺธา"ติ, อยํ สุตฺเต จ ชาคริเต จ สมฺปชานการี
นาม. กิริยมยจิตฺตานญฺหิ อปฺปวตฺตํ สุตฺตํ นาม, ปวตฺตํ ชาคริตํ นามาติ.
     โย ปน ภาสมาโน "อยํ สทฺโท นาม โอฏฺเฐ จ ปฏิจฺจ ทนฺเต จ
ชิวฺหญฺจ ตาลุญฺจ ปฏิจฺจ จิตฺตสฺส จ ตทนุรูปํ ปโยคํ ปฏิจฺจ ชายตี"ติ สโต
สมฺปชาโน ภาสติ, จิรํ วา ปน กาลํ สชฺฌายํ วา กตฺวา ธมฺมํ วา กเถตฺวา
กมฺมฏฺฐานํ วา ปริวตฺเตตฺวา ปญฺหํ วา วิสฺสชฺเชตฺวา อปรภาเค ตุณฺหีภูโต อิติ
ปฏิสญฺจิกฺขติ "ภาสิตกาเล อุปฺปนฺนา รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว นิรุทฺธา"ติ, อยํ
ภาสิเต สมฺปชานการี นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. สชฺฌายาทิคหิตวเสเนว
    โย ตุณฺหีภูโต จิรํ ธมฺมํ วา กมฺมฏฺฐานํ วา มนสิกตฺวา อปรภาเค
อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "ตุณฺหีภูตกาเล ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว นิรุทฺธา"ติ.
อุปาทารูปปวตฺติยา สติ ภาสติ นาม, อสติ ตุณฺหี ภวติ นามาติ, อยํ ตุณฺหีภาเว
สมฺปชานการี นามาติ. เอวเมตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ, ตสฺส วเสน สมฺปชานการิตา
เวทิตพฺพา. อิมสฺมึ สุตฺเต สติปฏฺฐานมิสฺสกสมฺปชญฺญํ ปุพฺพภาคํ กถิตํ.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๓ หน้า ๒๕๒-๒๗๒.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=13&A=5487&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=13&A=5487&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=19&i=682
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=19&A=3882
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=19&A=3674
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=19&A=3674
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๘
http://84000.org/tipitaka/read/?index_19