อรรถกถาเล่มที่ ๑๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สํ.อ. (สารตฺถ.๓)

                           ๒. นาลนฺทวคฺค
                        ๒. นาลนฺทสุตฺตวณฺณนา
    [๓๗๘] ทุติยวคฺคสฺส ทุติเย นาลนฺทายนฺติ นาลนฺทาติ เอวํนามเก นคเร,
ตํ นครํ โคจรคามํ กตฺวา. ปาวาริกมฺพวเนติ ทุสฺสปาวาริกเสฏฺิโน อมฺพวเน.
ตํ กิร ตสฺส อุยฺยานํ อโหสิ. โส ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ภควติ ปสนฺโน
ตสฺมึ อุยฺยาเน กุฏิเลณมณฺฑปาทิปฏิมณฺฑิตํ ภควโต วิหารํ กตฺวา นิยฺยาเทสิ,
โส วิหาโร ชีวกมฺพนํ วิย ปาวาริกมฺพวนํ เตฺวว สงฺขํ คโต, ตสฺมึ
ปาวาริกมฺพวเน วิหรตีติ อตฺโถ.
    เอวํ ปสนฺโนติ เอวํ สมฺปนฺนสทฺโธ, ๑- เอวํ สทฺทหามีติ อตฺโถ.
ภิยฺโยภิยฺยตโรติ ๒- ภิยฺยตโร อภิญฺาโต ภิยฺยตราภิญฺโ วา อุตฺตริตราโณติ
อตฺโถ. สมฺโพธิยนฺติ สพฺพญฺุตาเณ อรหตฺตมคฺคาเณ วา. อรหตฺตมคฺเคเนว หิ
พุทฺธคุณา นิปฺปเทสา คหิตา โหนฺติ, เทฺวปิ อคฺคสาวกา อรหตฺตมคฺเคเนว
สาวกปารมีาณํ ปฏิลภนฺติ, ปจฺเจกพุทฺธา ปจฺเจกโพธิาณํ, พุทฺธา
สพฺพญฺุตาณญฺเจว สกเล จ พุทฺธคุเณ. สพฺพมฺปิ เนสํ อรหตฺตมคฺเคเนว อิชฺฌติ.
ตสฺมา อรหตฺตมคฺคาณํ สมฺโพธิ นาม โหติ. เตน อุตฺตริตโร จ ภควตา นตฺถิ.
เตนาห "ภควตา ภิยฺโยภิยฺยตโร, ยทิทํ สมฺโพธิยนฺ"ติ.
    อุฬาราติ เสฏฺา. อยญฺหิ อุฬารสทฺโท "อุฬารานิ ขาทนียานิ ขาทนฺตี"ติอาทีสุ ๓-
มธุเร อาคจฺฉติ. "อุฬาราย ขลุ ภวํ วจฺฉายโน สมณํ โคตมํ ปสํสาย
ปสํสตี"ติอาทีสุ ๔- เสฏฺเ. "อปฺปมาโณ จ โอฬาโร โอภาโส"ติอาทีสุ ๕- วิปุเล.
สฺวายมิธ เสฏฺเ อาคโต. เตน วุตฺตํ "อุฬาราติ เสฏฺา"ติ. อาสภีติ อุสภสฺส
วาจาสทิสี อจลา อสมฺปเวธี. เอกํโส คหิโตติ อนุสฺสเวน วา อาจริยปรมฺปราย
วา อิติกิราย วา ปิฏกสมฺปทาเนน วา อาการปริวิตกฺเกน วา ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา
วา ตกฺกเหตุ วา นยเหตุ วา อกเถตฺวา ปจฺจกฺขโต าเณน ปฏิวิชฺฌิตฺวา
วิย เอกํโส คหิโต, สนฺนิฏฺานกถาว กถิตาติ อตฺโถ. สีหนาโทติ เสฏฺนาโท,
วเน อุนฺนาทยนฺเตน สีเหน วิย อุตฺตมนาโท นทิโตติ อตฺโถ.
    กินฺนุ เต สาริปุตฺตาติ อิมํ เทสนํ กสฺมา อารภิ?  อนุโยคทาปนตฺถํ.
เอกจฺโจ หิ สีหนาทํ นทิตฺวา อตฺตโน สีหนาเท อนุโยคํ ทาตุํ น สกฺโกติ,
นิฆํสนํ น ขมติ, สิเลเส ปติตมกฺกโฏ วิย โหติ. ยถา ธมมานํ อปริสุทฺธํ โลหํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุปฺปนฺนสทฺโธ            ๒ สุ.วิ. ๓/๑๔๑/๖๔
@๓ ม.มู. ๑๒/๓๖๖/๓๒๙           ๔ ม.มู. ๑๒/๒๘๘/๒๕๒
@๕ ที.มหา. ๑๐/๓๒/๑๔, ม.อุ. ๑๔/๒๐๑/๑๖๙-๑๗๐, สํ.มหา. ๑๙/๑๐๘๑/๓๗๐
ฌายิตฺวา องฺคาโร โหติ, เอวํ ฌามงฺคาโร วิย โหติ. เอโก สีหนาเท อนุโยคํ
ทาปิยมาโน ทาตุํ สกฺโกติ, นิฆํสนํ ขมติ, ธมมานํ นิทฺโทสชาตรูปํ วิย อธิกตรํ
โสภติ, ตาทิโส เถโร. เตน นํ ภควา "อนุโยคกฺขโม อยนฺ"ติ ตฺวา สีหนาเท
อนุโยคทาปนตฺถํ อิมํ เทสนํ อารภิ.
    ตตฺถ สพฺเพ เตติ สพฺเพ เต ตยา. เอวํสีลาติ มคฺคสีเลน ผลสีเลน
โลกิยโลกุตฺตรสีเลน เอวํสีลา. เอวํธมฺมาติ เอตฺถ สมาธิปกฺขา ธมฺมา อธิปฺเปตา,
มคฺคสมาธินา ผลสมาธินา โลกิยโลกุตฺตเรน สมาธินา เอวํสมาธีติ อตฺโถ.
เอวํปญฺาติ มคฺคปญฺาทิวเสเนว เอวํปญฺา. เอวํวิหาริโนติ เอตฺถ ปน เหฏฺา
สมาธิปกฺขานํ ธมฺมานํ คหิตตฺตา วิหาโร คหิโตปิ ปุน กสฺมา คหิตเมว คณฺหาตีติ
เจ. เถเรน อิทํ คหิตเมว. อิทญฺหิ นิโรธสมาปตฺติทีปนตฺถํ วุตฺตํ, ตสฺมา
เอวํนิโรธสมาปตฺติวิหาริโน เต ภควนฺโต อเหสุนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
    เอวํวิมุตฺตาติ เอตฺถ วิกฺขมฺภนวิมุตฺติ ตทงฺควิมุตฺติ สมุจฺเฉทวิมุตฺติ
ปฏิปสฺสทฺธิวิมุตฺติ นิสฺสรณวิมุตฺตีติ ปญฺจธา วิมุตฺติ. ตตฺถ อฏฺ สมาปตฺติโย
สยํ วิกฺขมฺภิเตหิ นีวรณาทีหิ วิมุตฺตตฺตา วิกฺขมฺภนวิมุตฺตีติ สงฺขํ คจฺฉนฺติ.
อนิจฺจานุปสฺสนาทิกา สตฺต อนุปสฺสนา สยํ ตสฺส ปจฺจนีกวเสน ปริจฺจตฺตาหิ
นิจฺจสญฺาทีหิ วิมุตฺตตฺตา ตทงฺควิมุตฺตีติ สงฺขํ คจฺฉนฺติ. จตฺตาโร อริยมคฺคา
สยํ สมุจฺฉินฺเนหิ กิเลเสหิ ๑- วิมุตฺตตฺตา สมุจฺเฉทวิมุตฺตีติ สงฺขํ คจฺฉนฺติ.
จตฺตาริ สามญฺผลานิ มคฺคานุภาเวน กิเลสานํ ปฏิปสฺสทฺธนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา
ปฏิปสฺสทฺธิวิมุตฺตีติ สงฺขํ คจฺฉนฺติ. นิพฺพานํ สพฺพกิเลเสหิ นิสฺสชฺชตฺตา
อปคตตฺตา ทูเร ิตตฺตา นิสฺสรณวิมุตฺตีติ สงฺขํ คตํ. อิติ อิมาสํ ปญฺจนฺนํ
วิมุตฺตีนํ วเสน เอวํวิมุตฺตาติ. เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปจฺจนีกกิเลเสหิ
    กึ ปน เต สาริปุตฺต เย เต ภวิสฺสนฺตีติ อตีตา ตาว นิรุทฺธา
อปณฺณตฺติกภาวํ คตา ทีปสิขา วิย นิพฺพุตา, เอวํนิรุทฺเธ อปณฺณตฺติกภาวํ คเต
ตฺวํ กถํ ชานิสฺสสิ, อนาคตพุทฺธานํ ปน คุณา ตยา อตฺตโน จิตฺเตน
ปริจฺฉินฺทิตฺวา วิทิตาติ ปุจฺฉนฺโต เอวมาห.
    กึ ปน ตฺยาหํ สาริปุตฺต เอตรหีติ อนาคตาปิ พุทฺธา อชาตา อนิพฺพตฺตา
อนุปฺปนฺนา, เต กถํ ชานิสฺสสิ. เตสํ หิ ชานนํ อปเท อากาเส ปททสฺสนํ
วิย โหติ. อิทานิ มยา สทฺธึ เอกวิหาเร วสสิ, เอกโต ภิกฺขาย จรสิ,
ธมฺมเทสนากาเล ทกฺขิณปสฺเส นิสีทสิ, กึ ปน มยฺหํ คุณา อตฺตโน เจตสา
ปริจฺฉินฺทิตฺวา วิทิตา ตยาติ อนุยุญฺชนฺโต เอวมาห. เถโร ปน ปุจฺฉิตปุจฺฉิเต
"โน เหตํ ภนฺเต"ติ ปฏิกฺขิปติ.
    เถรสฺส จ วิทิตมฺปิ อตฺถิ, อวิทิตมฺปิ, กึ โส อตฺตโน วิทิตฏฺาเน
ปฏิกฺเขปํ กโรติ, อวิทิตฏฺาเนติ? วิทิตฏฺาเน น กโรติ, อวิทิตฏฺาเนเยว กโรติ.
เถโร กิร อนุโยเค อารทฺเธ เอวํ อญฺาสิ "น อยํ อนุโยโค สาวกปารมีาเณ,
สพฺพญฺุตญฺาเณ ปน อยํ อนุโยโค"ติ อตฺตโน สาวกปารมีาเณ ปฏิกฺเขปํ
อกตฺวาว อวิทิตฏฺาเน สพฺพญฺุตาเณ ปฏิกฺเขปํ กโรติ. เตน อิทมฺปิ ทีเปติ:- ภควา
มยฺหํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ พุทฺธานํ สีลสมาธิปญฺาวิมุตฺติการณชานนสมตฺถํ
สพฺพญฺุตาณํ นตฺถีติ.
    เอตฺถาติ เอเตสุ อตีตาทิเภเทสุ พุทฺเธสุ. อถ กึ จรหีติ อถ กสฺมา เอวํ
าเณ อสติ ตยา เอวํ กถิตนฺติ วทติ. ธมฺมนฺวโยติ ธมฺมสฺส ปจฺจกฺขโต
าณสฺส ๑- อนุโยคํ อนุคนฺตฺวา อุปฺปนฺนํ อนุมานาณํ นยคฺคาโห วิทิโต,
สาวกปารมีาเณ ตฺวาว อิมินา อากาเรน ชานามิ ภควาติ วทติ. เถรสฺส หิ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. าตสฺส
นยคฺคาโห อปฺปมาโณ อปริยนฺโต. ยถา จ สพฺพญฺุตาณสฺส ปมาณํ วา
ปริยนฺโต วา นตฺถิ, เอวํ ธมฺมเสนาปติโน นยคฺคาหสฺส. เตน โส "อิมินา
เอวํวิโธ อิมินา เอวํวิโธ, อิมินา อนุตฺตโร อิมินา อนุตฺตโร สตฺถา"ติ ๑- ชานาติ.
เถรสฺส หิ นยคฺคาโห สพฺพญฺุตาณคติโก เอว.
    อิทานิ ตํ นยคฺคาหํ ปากฏํ กาตุํ อุปมํ ทสฺเสนฺโต เสยฺยถาปิ
ภนฺเตติอาทิมาห. ตตฺถ ยสฺมา มชฺฌิมเทเส นครสฺส อุทฺธาปปาการาทีนิ ถิรานิ วา
โหนฺตุ ทุพฺพลานิ วา, สพฺพโส ปน มา โหนฺตุ, โจรานํ อาสงฺกา น โหติ.
ตสฺมา ตํ อคฺคเหตฺวา ปจฺจนฺติมํ นครนฺติ อาห. ทฬฺหุธาปนฺติ ถิรมูลปาการํ.
ทฬฺหปาการโตรณนฺติ ถิรปาการญฺเจว ถิรปิฏฺสงฺฆาฏญฺจ. เอกทฺวารนฺติ กสฺมา
อาห? พหุทฺวาเร หิ นคเร พหูหิ ปณฺฑิตโทวาริเกหิ ภวิตพฺพํ, เอกทฺวาเรว
เอโก วฏฺฏติ. เถรสฺส จ ปญฺาย สทิโส อญฺโ นตฺถิ, ตสฺมา อตฺตโน
ปณฺฑิตภาวสฺส โอปมฺมตฺถํ เอกํเยว โทวาริกํ ทสฺเสตุํ "เอกทฺวารนฺ"ติ อาห.
    ปณฺฑิโตติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต. พฺยตฺโตติ เวยฺยตฺติเยน สมนฺนาคโต
วิสทาโณ. เมธาวีติ านุปฺปตฺติกปญฺาสงฺขาตาย เมธาย สมนฺนาคโต.
อนุปริยายปถนฺติ อนุปริยายนามกํ ๒- ปาการมคฺคํ. ปาการสนฺธินฺติ ทฺวินฺนํ
อิฏฺกานํ อปคตฏฺานํ. ปาการวิวรนฺติ ปาการสฺส ฉินฺนฏฺานํ. เจตโส อุปกฺกิเลเสติ
ปญฺจ นีวรณา จิตฺตํ อุปกฺกิลิสฺสนฺติ กิลิฏฺ กโรนฺติ อุปตาเปนฺติ วิเหเนฺติ,
ตสฺมา "เจตโส อุปกฺกิเลสา"ติ วุจฺจนฺติ. ปญฺาย ทุพฺพลีกรเณติ นีวรณา
อุปฺปชฺชมานา อนุปฺปนฺนาย ปญฺาย อุปฺปชฺชิตุํ น เทนฺติ, ตสฺมา "ปญฺาย
ทุพฺพลีกรณา"ติ วุจฺจนฺติ. สุปติฏฺิตจิตฺตาติ จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุฏฺุ
ปิตจิตฺตา หุตฺวา. สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตนฺติ สตฺต โพชฺฌงฺเค
ยถาสภาเวน ภาเวตฺวา. อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธินฺติ อรหตฺตํ
สพฺพญฺุตาณํ ปฏิวิชฺฌึสูติ ทสฺเสติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อิมินา เอวํวิโธ อนุตฺตโร สตฺถาติ     ๒ สี. อนุปริยายนนามกํ
    อปิเจตฺถ สติปฏฺานาติ วิปสฺสนา, โพชฺฌงฺคา มคฺโค, อนุตฺตรสมฺมาสมฺโพธิ
อรหตฺตํ. สติปฏฺานาติ วา วิปสฺสนา, โพชฺฌงฺคา มิสฺสกา, สมฺมาสมฺโพธิ
อรหตฺตเมว. ทีฆภาณกมหาสิวตฺเถโร ปนาห "สติปฏฺาเน วิปสฺสนํ คเหตฺวา
โพชฺฌงฺเค มคฺโค จ สพฺพญฺุตาณญฺจาติ คหิเต สุนฺทโร ปโญฺห ภเวยฺย, น
ปเนวํ คหิตนฺ"ติ. อิติ เถโร สพฺพพุทฺธานํ นีวรณปฺปหาเน สติปฏฺานภาวนาย
สมฺโพธิยญฺจ มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณรชตานํ ๑- วิย นานตฺตาภาวํ ทสฺเสติ.
    อิธ ตฺวา อุปมา สํสนฺเทตพฺพา:-  อายสฺมา หิ สาริปุตฺโต ปจฺจนฺตนครํ
ทสฺเสสิ, ปาการํ ทสฺเสสิ, อนุปริยายปถํ ทสฺเสสิ, ทฺวารํ ทสฺเสสิ, ปณฺฑิตโทวาริกํ
ทสฺเสสิ, นครํ ปวิสนกนิกฺขมนเก โอฬาริเก ปาเณ ทสฺเสสิ, โทวาริกสฺส
เตสํ ปาณานํ ปากฏภาวํ ทสฺเสสิ. ตตฺถ กึ เกน สทิสนฺติ เจ. นครํ วิย หิ
นิพฺพานํ, ปากาโร วิย สีลํ, ปริยายปโถ วิย หิรี, ทฺวารํ วิย อริยมคฺโค,
ปณฺฑิตโทวาริโก วิย ธมฺมเสนาปติ, นครํ ปวิสนกนิกฺขมนกา โอฬาริกปาณา
วิย อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา พุทฺธา, โทวาริกสฺส เตสํ ปาณานํ ปากฏภาโว วิย
อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ พุทฺธานํ สีลสมถาทีหิ
ปากฏภาโว. เอตฺตาวตา เถเรน ภควโต "เอวมหํ สาวกปารมีาเณ ตฺวา
ธมฺมนฺวเยน นยคฺคาเหน ชานามี"ติ อตฺตโน สีหนาทสฺส อนุโยโค ทินฺโน โหติ.
    ตสฺมาติ ยสฺมา "น โข เมตํ ภนฺเต อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ อรหนฺเตสุ
สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ เจโตปริยาณํ อตฺถิ, อปิจ ธมฺมนฺวโย วิทิโต"ติ วทสิ,
ตสฺมา. อภิกฺขณํ ภาเสยฺยาสีติ ปุนปฺปุนํ ภาเสยฺยาสิ, "ปุพฺพเณฺห เม กถิตนฺ"ติ
มา มชฺฌนฺหิกาทีสุ น กถยิตฺถ, "อชฺช วา เม กถิตนฺ"ติ ปรทิวสาทีสุ ๒- น
กถยิตฺถาติ อตฺโถ. สา ปหียิสฺสตีติ "สาริปุตฺตสทิโสปิ นาม าณชวนสมฺปนฺโน
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ก. ภินฺนสุวณฺณรชตานิ          ๒ ม. อปรชฺชทิวสาทีส
สาวโก พุทฺธานํ จิตฺตจารํ ชานิตุํ น สกฺโกติ, เอวํ อปฺปเมยฺยา ตถาคตา"ติ
จินฺเตนฺตานํ ยา ตถาคเต กงฺขา วา วิมติ วา, สา ปหียิสฺสติ. ๑-

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๓ หน้า ๒๘๐-๒๘๖.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=13&A=6119&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=13&A=6119&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=19&i=726
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=19&A=4230
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=19&A=4093
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=19&A=4093
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๘
http://84000.org/tipitaka/read/?index_19