อรรถกถาเล่มที่ ๑๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สํ.อ. (สารตฺถ.๓)

                           ๒. นาลนฺทวคฺค
                        ๒. นาลนฺทสุตฺตวณฺณนา
    [๓๗๘] ทุติยวคฺคสฺส ทุติเย นาลนฺทายนฺติ นาลนฺทาติ เอวํนามเก นคเร,
ตํ นครํ โคจรคามํ กตฺวา. ปาวาริกมฺพวเนติ ทุสฺสปาวาริกเสฏฺฐิโน อมฺพวเน.
ตํ กิร ตสฺส อุยฺยานํ อโหสิ. โส ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ภควติ ปสนฺโน
ตสฺมึ อุยฺยาเน กุฏิเลณมณฺฑปาทิปฏิมณฺฑิตํ ภควโต วิหารํ กตฺวา นิยฺยาเทสิ,
โส วิหาโร ชีวกมฺพนํ วิย ปาวาริกมฺพวนํ เตฺวว สงฺขํ คโต, ตสฺมึ
ปาวาริกมฺพวเน วิหรตีติ อตฺโถ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๑.
    เอวํ ปสนฺโนติ เอวํ สมฺปนฺนสทฺโธ, ๑- เอวํ สทฺทหามีติ อตฺโถ.
ภิยฺโยภิยฺยตโรติ ๒- ภิยฺยตโร อภิญฺญาโต ภิยฺยตราภิญฺโญ วา อุตฺตริตรญาโณติ
อตฺโถ. สมฺโพธิยนฺติ สพฺพญฺญุตญาเณ อรหตฺตมคฺคญาเณ วา. อรหตฺตมคฺเคเนว หิ
พุทฺธคุณา นิปฺปเทสา คหิตา โหนฺติ, เทฺวปิ อคฺคสาวกา อรหตฺตมคฺเคเนว
สาวกปารมีญาณํ ปฏิลภนฺติ, ปจฺเจกพุทฺธา ปจฺเจกโพธิญาณํ, พุทฺธา
สพฺพญฺญุตญาณญฺเจว สกเล จ พุทฺธคุเณ. สพฺพมฺปิ เนสํ อรหตฺตมคฺเคเนว อิชฺฌติ.
ตสฺมา อรหตฺตมคฺคญาณํ สมฺโพธิ นาม โหติ. เตน อุตฺตริตโร จ ภควตา นตฺถิ.
เตนาห "ภควตา ภิยฺโยภิยฺยตโร, ยทิทํ สมฺโพธิยนฺ"ติ.
    อุฬาราติ เสฏฺฐา. อยญฺหิ อุฬารสทฺโท "อุฬารานิ ขาทนียานิ ขาทนฺตี"ติอาทีสุ ๓-
มธุเร อาคจฺฉติ. "อุฬาราย ขลุ ภวํ วจฺฉายโน สมณํ โคตมํ ปสํสาย
ปสํสตี"ติอาทีสุ ๔- เสฏฺเฐ. "อปฺปมาโณ จ โอฬาโร โอภาโส"ติอาทีสุ ๕- วิปุเล.
สฺวายมิธ เสฏฺเฐ อาคโต. เตน วุตฺตํ "อุฬาราติ เสฏฺฐา"ติ. อาสภีติ อุสภสฺส
วาจาสทิสี อจลา อสมฺปเวธี. เอกํโส คหิโตติ อนุสฺสเวน วา อาจริยปรมฺปราย
วา อิติกิราย วา ปิฏกสมฺปทาเนน วา อาการปริวิตกฺเกน วา ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา
วา ตกฺกเหตุ วา นยเหตุ วา อกเถตฺวา ปจฺจกฺขโต ญาเณน ปฏิวิชฺฌิตฺวา
วิย เอกํโส คหิโต, สนฺนิฏฺฐานกถาว กถิตาติ อตฺโถ. สีหนาโทติ เสฏฺฐนาโท,
วเน อุนฺนาทยนฺเตน สีเหน วิย อุตฺตมนาโท นทิโตติ อตฺโถ.
    กินฺนุ เต สาริปุตฺตาติ อิมํ เทสนํ กสฺมา อารภิ?  อนุโยคทาปนตฺถํ.
เอกจฺโจ หิ สีหนาทํ นทิตฺวา อตฺตโน สีหนาเท อนุโยคํ ทาตุํ น สกฺโกติ,
นิฆํสนํ น ขมติ, สิเลเส ปติตมกฺกโฏ วิย โหติ. ยถา ธมมานํ อปริสุทฺธํ โลหํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุปฺปนฺนสทฺโธ            ๒ สุ.วิ. ๓/๑๔๑/๖๔
@๓ ม.มู. ๑๒/๓๖๖/๓๒๙           ๔ ม.มู. ๑๒/๒๘๘/๒๕๒
@๕ ที.มหา. ๑๐/๓๒/๑๔, ม.อุ. ๑๔/๒๐๑/๑๖๙-๑๗๐, สํ.มหา. ๑๙/๑๐๘๑/๓๗๐
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๒.
ฌายิตฺวา องฺคาโร โหติ, เอวํ ฌามงฺคาโร วิย โหติ. เอโก สีหนาเท อนุโยคํ
ทาปิยมาโน ทาตุํ สกฺโกติ, นิฆํสนํ ขมติ, ธมมานํ นิทฺโทสชาตรูปํ วิย อธิกตรํ
โสภติ, ตาทิโส เถโร. เตน นํ ภควา "อนุโยคกฺขโม อยนฺ"ติ ญตฺวา สีหนาเท
อนุโยคทาปนตฺถํ อิมํ เทสนํ อารภิ.
    ตตฺถ สพฺเพ เตติ สพฺเพ เต ตยา. เอวํสีลาติ มคฺคสีเลน ผลสีเลน
โลกิยโลกุตฺตรสีเลน เอวํสีลา. เอวํธมฺมาติ เอตฺถ สมาธิปกฺขา ธมฺมา อธิปฺเปตา,
มคฺคสมาธินา ผลสมาธินา โลกิยโลกุตฺตเรน สมาธินา เอวํสมาธีติ อตฺโถ.
เอวํปญฺญาติ มคฺคปญฺญาทิวเสเนว เอวํปญฺญา. เอวํวิหาริโนติ เอตฺถ ปน เหฏฺฐา
สมาธิปกฺขานํ ธมฺมานํ คหิตตฺตา วิหาโร คหิโตปิ ปุน กสฺมา คหิตเมว คณฺหาตีติ
เจ. เถเรน อิทํ คหิตเมว. อิทญฺหิ นิโรธสมาปตฺติทีปนตฺถํ วุตฺตํ, ตสฺมา
เอวํนิโรธสมาปตฺติวิหาริโน เต ภควนฺโต อเหสุนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ.
    เอวํวิมุตฺตาติ เอตฺถ วิกฺขมฺภนวิมุตฺติ ตทงฺควิมุตฺติ สมุจฺเฉทวิมุตฺติ
ปฏิปสฺสทฺธิวิมุตฺติ นิสฺสรณวิมุตฺตีติ ปญฺจธา วิมุตฺติ. ตตฺถ อฏฺฐ สมาปตฺติโย
สยํ วิกฺขมฺภิเตหิ นีวรณาทีหิ วิมุตฺตตฺตา วิกฺขมฺภนวิมุตฺตีติ สงฺขํ คจฺฉนฺติ.
อนิจฺจานุปสฺสนาทิกา สตฺต อนุปสฺสนา สยํ ตสฺส ปจฺจนีกวเสน ปริจฺจตฺตาหิ
นิจฺจสญฺญาทีหิ วิมุตฺตตฺตา ตทงฺควิมุตฺตีติ สงฺขํ คจฺฉนฺติ. จตฺตาโร อริยมคฺคา
สยํ สมุจฺฉินฺเนหิ กิเลเสหิ ๑- วิมุตฺตตฺตา สมุจฺเฉทวิมุตฺตีติ สงฺขํ คจฺฉนฺติ.
จตฺตาริ สามญฺญผลานิ มคฺคานุภาเวน กิเลสานํ ปฏิปสฺสทฺธนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา
ปฏิปสฺสทฺธิวิมุตฺตีติ สงฺขํ คจฺฉนฺติ. นิพฺพานํ สพฺพกิเลเสหิ นิสฺสชฺชตฺตา
อปคตตฺตา ทูเร ฐิตตฺตา นิสฺสรณวิมุตฺตีติ สงฺขํ คตํ. อิติ อิมาสํ ปญฺจนฺนํ
วิมุตฺตีนํ วเสน เอวํวิมุตฺตาติ. เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปจฺจนีกกิเลเสหิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๓.
    กึ ปน เต สาริปุตฺต เย เต ภวิสฺสนฺตีติ อตีตา ตาว นิรุทฺธา
อปณฺณตฺติกภาวํ คตา ทีปสิขา วิย นิพฺพุตา, เอวํนิรุทฺเธ อปณฺณตฺติกภาวํ คเต
ตฺวํ กถํ ชานิสฺสสิ, อนาคตพุทฺธานํ ปน คุณา ตยา อตฺตโน จิตฺเตน
ปริจฺฉินฺทิตฺวา วิทิตาติ ปุจฺฉนฺโต เอวมาห.
    กึ ปน ตฺยาหํ สาริปุตฺต เอตรหีติ อนาคตาปิ พุทฺธา อชาตา อนิพฺพตฺตา
อนุปฺปนฺนา, เต กถํ ชานิสฺสสิ. เตสํ หิ ชานนํ อปเท อากาเส ปททสฺสนํ
วิย โหติ. อิทานิ มยา สทฺธึ เอกวิหาเร วสสิ, เอกโต ภิกฺขาย จรสิ,
ธมฺมเทสนากาเล ทกฺขิณปสฺเส นิสีทสิ, กึ ปน มยฺหํ คุณา อตฺตโน เจตสา
ปริจฺฉินฺทิตฺวา วิทิตา ตยาติ อนุยุญฺชนฺโต เอวมาห. เถโร ปน ปุจฺฉิตปุจฺฉิเต
"โน เหตํ ภนฺเต"ติ ปฏิกฺขิปติ.
    เถรสฺส จ วิทิตมฺปิ อตฺถิ, อวิทิตมฺปิ, กึ โส อตฺตโน วิทิตฏฺฐาเน
ปฏิกฺเขปํ กโรติ, อวิทิตฏฺฐาเนติ? วิทิตฏฺฐาเน น กโรติ, อวิทิตฏฺฐาเนเยว กโรติ.
เถโร กิร อนุโยเค อารทฺเธ เอวํ อญฺญาสิ "น อยํ อนุโยโค สาวกปารมีญาเณ,
สพฺพญฺญุตญฺญาเณ ปน อยํ อนุโยโค"ติ อตฺตโน สาวกปารมีญาเณ ปฏิกฺเขปํ
อกตฺวาว อวิทิตฏฺฐาเน สพฺพญฺญุตญาเณ ปฏิกฺเขปํ กโรติ. เตน อิทมฺปิ ทีเปติ:- ภควา
มยฺหํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ พุทฺธานํ สีลสมาธิปญฺญาวิมุตฺติการณชานนสมตฺถํ
สพฺพญฺญุตญาณํ นตฺถีติ.
    เอตฺถาติ เอเตสุ อตีตาทิเภเทสุ พุทฺเธสุ. อถ กึ จรหีติ อถ กสฺมา เอวํ
ญาเณ อสติ ตยา เอวํ กถิตนฺติ วทติ. ธมฺมนฺวโยติ ธมฺมสฺส ปจฺจกฺขโต
ญาณสฺส ๑- อนุโยคํ อนุคนฺตฺวา อุปฺปนฺนํ อนุมานญาณํ นยคฺคาโห วิทิโต,
สาวกปารมีญาเณ ฐตฺวาว อิมินา อากาเรน ชานามิ ภควาติ วทติ. เถรสฺส หิ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ญาตสฺส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๔.
นยคฺคาโห อปฺปมาโณ อปริยนฺโต. ยถา จ สพฺพญฺญุตญาณสฺส ปมาณํ วา
ปริยนฺโต วา นตฺถิ, เอวํ ธมฺมเสนาปติโน นยคฺคาหสฺส. เตน โส "อิมินา
เอวํวิโธ อิมินา เอวํวิโธ, อิมินา อนุตฺตโร อิมินา อนุตฺตโร สตฺถา"ติ ๑- ชานาติ.
เถรสฺส หิ นยคฺคาโห สพฺพญฺญุตญาณคติโก เอว.
    อิทานิ ตํ นยคฺคาหํ ปากฏํ กาตุํ อุปมํ ทสฺเสนฺโต เสยฺยถาปิ
ภนฺเตติอาทิมาห. ตตฺถ ยสฺมา มชฺฌิมเทเส นครสฺส อุทฺธาปปาการาทีนิ ถิรานิ วา
โหนฺตุ ทุพฺพลานิ วา, สพฺพโส ปน มา โหนฺตุ, โจรานํ อาสงฺกา น โหติ.
ตสฺมา ตํ อคฺคเหตฺวา ปจฺจนฺติมํ นครนฺติ อาห. ทฬฺหุธาปนฺติ ถิรมูลปาการํ.
ทฬฺหปาการโตรณนฺติ ถิรปาการญฺเจว ถิรปิฏฺฐสงฺฆาฏญฺจ. เอกทฺวารนฺติ กสฺมา
อาห? พหุทฺวาเร หิ นคเร พหูหิ ปณฺฑิตโทวาริเกหิ ภวิตพฺพํ, เอกทฺวาเรว
เอโก วฏฺฏติ. เถรสฺส จ ปญฺญาย สทิโส อญฺโญ นตฺถิ, ตสฺมา อตฺตโน
ปณฺฑิตภาวสฺส โอปมฺมตฺถํ เอกํเยว โทวาริกํ ทสฺเสตุํ "เอกทฺวารนฺ"ติ อาห.
    ปณฺฑิโตติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต. พฺยตฺโตติ เวยฺยตฺติเยน สมนฺนาคโต
วิสทญาโณ. เมธาวีติ ฐานุปฺปตฺติกปญฺญาสงฺขาตาย เมธาย สมนฺนาคโต.
อนุปริยายปถนฺติ อนุปริยายนามกํ ๒- ปาการมคฺคํ. ปาการสนฺธินฺติ ทฺวินฺนํ
อิฏฺฐกานํ อปคตฏฺฐานํ. ปาการวิวรนฺติ ปาการสฺส ฉินฺนฏฺฐานํ. เจตโส อุปกฺกิเลเสติ
ปญฺจ นีวรณา จิตฺตํ อุปกฺกิลิสฺสนฺติ กิลิฏฺฐํ กโรนฺติ อุปตาเปนฺติ วิเหเฐนฺติ,
ตสฺมา "เจตโส อุปกฺกิเลสา"ติ วุจฺจนฺติ. ปญฺญาย ทุพฺพลีกรเณติ นีวรณา
อุปฺปชฺชมานา อนุปฺปนฺนาย ปญฺญาย อุปฺปชฺชิตุํ น เทนฺติ, ตสฺมา "ปญฺญาย
ทุพฺพลีกรณา"ติ วุจฺจนฺติ. สุปติฏฺฐิตจิตฺตาติ จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ สุฏฺฐุ
ฐปิตจิตฺตา หุตฺวา. สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตนฺติ สตฺต โพชฺฌงฺเค
ยถาสภาเวน ภาเวตฺวา. อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธินฺติ อรหตฺตํ
สพฺพญฺญุตญาณํ ปฏิวิชฺฌึสูติ ทสฺเสติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อิมินา เอวํวิโธ อนุตฺตโร สตฺถาติ     ๒ สี. อนุปริยายนนามกํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๕.
    อปิเจตฺถ สติปฏฺฐานาติ วิปสฺสนา, โพชฺฌงฺคา มคฺโค, อนุตฺตรสมฺมาสมฺโพธิ
อรหตฺตํ. สติปฏฺฐานาติ วา วิปสฺสนา, โพชฺฌงฺคา มิสฺสกา, สมฺมาสมฺโพธิ
อรหตฺตเมว. ทีฆภาณกมหาสิวตฺเถโร ปนาห "สติปฏฺฐาเน วิปสฺสนํ คเหตฺวา
โพชฺฌงฺเค มคฺโค จ สพฺพญฺญุตญาณญฺจาติ คหิเต สุนฺทโร ปโญฺห ภเวยฺย, น
ปเนวํ คหิตนฺ"ติ. อิติ เถโร สพฺพพุทฺธานํ นีวรณปฺปหาเน สติปฏฺฐานภาวนาย
สมฺโพธิยญฺจ มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณรชตานํ ๑- วิย นานตฺตาภาวํ ทสฺเสติ.
    อิธ ฐตฺวา อุปมา สํสนฺเทตพฺพา:-  อายสฺมา หิ สาริปุตฺโต ปจฺจนฺตนครํ
ทสฺเสสิ, ปาการํ ทสฺเสสิ, อนุปริยายปถํ ทสฺเสสิ, ทฺวารํ ทสฺเสสิ, ปณฺฑิตโทวาริกํ
ทสฺเสสิ, นครํ ปวิสนกนิกฺขมนเก โอฬาริเก ปาเณ ทสฺเสสิ, โทวาริกสฺส
เตสํ ปาณานํ ปากฏภาวํ ทสฺเสสิ. ตตฺถ กึ เกน สทิสนฺติ เจ. นครํ วิย หิ
นิพฺพานํ, ปากาโร วิย สีลํ, ปริยายปโถ วิย หิรี, ทฺวารํ วิย อริยมคฺโค,
ปณฺฑิตโทวาริโก วิย ธมฺมเสนาปติ, นครํ ปวิสนกนิกฺขมนกา โอฬาริกปาณา
วิย อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา พุทฺธา, โทวาริกสฺส เตสํ ปาณานํ ปากฏภาโว วิย
อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ พุทฺธานํ สีลสมถาทีหิ
ปากฏภาโว. เอตฺตาวตา เถเรน ภควโต "เอวมหํ สาวกปารมีญาเณ ฐตฺวา
ธมฺมนฺวเยน นยคฺคาเหน ชานามี"ติ อตฺตโน สีหนาทสฺส อนุโยโค ทินฺโน โหติ.
    ตสฺมาติ ยสฺมา "น โข เมตํ ภนฺเต อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ อรหนฺเตสุ
สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ เจโตปริยญาณํ อตฺถิ, อปิจ ธมฺมนฺวโย วิทิโต"ติ วทสิ,
ตสฺมา. อภิกฺขณํ ภาเสยฺยาสีติ ปุนปฺปุนํ ภาเสยฺยาสิ, "ปุพฺพเณฺห เม กถิตนฺ"ติ
มา มชฺฌนฺหิกาทีสุ น กถยิตฺถ, "อชฺช วา เม กถิตนฺ"ติ ปรทิวสาทีสุ ๒- น
กถยิตฺถาติ อตฺโถ. สา ปหียิสฺสตีติ "สาริปุตฺตสทิโสปิ นาม ญาณชวนสมฺปนฺโน
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ก. ภินฺนสุวณฺณรชตานิ          ๒ ม. อปรชฺชทิวสาทีส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๖.
สาวโก พุทฺธานํ จิตฺตจารํ ชานิตุํ น สกฺโกติ, เอวํ อปฺปเมยฺยา ตถาคตา"ติ
จินฺเตนฺตานํ ยา ตถาคเต กงฺขา วา วิมติ วา, สา ปหียิสฺสติ. ๑-

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๓ หน้า ๒๘๐-๒๘๖.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=13&A=6119&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=13&A=6119&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=19&i=726
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=19&A=4230
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=19&A=4093
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=19&A=4093
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๘
http://84000.org/tipitaka/read/?index_19