อรรถกถาเล่มที่ ๑๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สํ.อ. (สารตฺถ.๓)

                       ๒. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนวคฺค
                     ๑. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตวณฺณนา
    [๑๐๘๑] ทุติยสฺส ปเม พาราณสิยนฺติ เอวํนามเก นคเร. อิสิปตเน
มิคทาเยติ อิสีนํ ปตนุปฺปตนวเสน เอวํลทฺธนาเม มิคานํ อภยทานวเสน
ทินฺนตฺตา มิคทายสงฺขาเต อาราเม. เอตฺถ หิ อุปฺปนฺนุปฺปนฺนา สพฺพญฺุอิสโย
ปตนฺติ, ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนตฺถํ นิสีทนฺตีติ อตฺโถ. นนฺทมูลกปพฺภารโต
สตฺตาหจฺจเยน นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺิตา อโนตฺตทเห กตมุขโธวนาทิกิจฺจา
อากาเสน อาคนฺตฺวา ปจฺเจกพุทฺธอิสโยเปตฺถ โอสรณวเสน ปตนฺติ, อุโปสถตฺถญฺจ
อนุโปสถตฺถญฺจ สนฺนิปตนฺติ, คนฺธมาทนํ ปฏิคจฺฉนฺตาปิ ตโตว อุปฺปตนฺตีติ อิมินา
อิสีนํ ปตนุปฺปตนวเสน ตํ "อิสิปตนนฺ"ติ วุจฺจติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. สมุทฺโท                  ๒ ฉ.ม. ขนิตตฺตา
    อามนฺเตสีติ ทีปงฺกรปาทมูเล กตาภินีหารโต ปฏฺาย ปารมิโย ปูเรนฺโต
อนุปุพฺเพน ปจฺฉิมภเว กตาภินิกฺขมโน อนุปุพฺเพน ๑- โพธิมณฺฑํ ปตฺวา ตตฺถ
อปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺโน มารพลํ ภินฺทิตฺวา ปมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสริตฺวา
มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธตฺวา ปจฺฉิมยามาวสาเน ทสสหสฺสิโลกธาตุํ
อุนฺนาเทนฺโต กมฺเปนฺโต ๒- สพฺพญฺุตํ ปตฺวา สตฺต สตฺตาหานิ โพธิมณฺเฑ
วีตินาเมตฺวา มหาพฺรหฺมุนา อายาจิตธมฺมเทสโน พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกตฺวา
โลกานุคฺคเหน พาราณสึ คนฺตฺวา ปญฺจวคฺคิเย สญฺาเปตฺวา ธมฺมจกฺกํ
ปวตฺเตตุกาโม อามนฺเตสิ.
    เทฺวเม ภิกฺขเว อนฺตาติ เทฺว อิเม ภิกฺขเว ลามกโกฏฺาสา. ๓- อิมสฺส
ปน ปทสฺส สห สมุทาหาเรน สมุทาหารนิคฺโฆโส เหฏฺา อวีจิโต ๔- อุปริ
ภวคฺคํ ปตฺวา ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ปตฺถริตฺวา อฏฺาสิ. ตสฺมึเยว สมเย
อฏฺารสโกฏิสงฺขา พฺรหฺมาโน สมาคจฺฉึสุ, ปจฺฉิมทิสาย สูริโย อตฺถงฺคเมติ, ๕-
ปาจีนทิสาย อาสาฬฺหนกฺขตฺเตน ยุตฺโต ปุณฺณจนฺโท อุคฺคจฺฉติ. ตสฺมึ สมเย
ภควา อิมํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตํ อารภนฺโต "เทฺวเม ภิกฺขเว อนฺตา"ติอาทิมาห.
    ตตฺถ ปพฺพชิเตนาติ คิหิสญฺโชนํ ฉินฺทิตฺวา ปพฺพชฺชุปคเตน. น
เสวิตพฺพาติ น วฬญฺเชตพฺพา. โย จายํ กาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยโคติ โย
จ อยํ วตฺถุกาเมสุ กิเลสกามสุขสฺส อนุโยโค. หีโนติ ลามโก. คมฺโมติ
คามวาสีนํ สนฺตโก. โปถุชฺชนิโกติ อนฺธพาลชเนน ๖- อาจิณฺโณ. อนริโยติ
น อริโย น วิสุทฺโธ น อุตฺตโม น วา อริยานํ สนฺตโก. อนตฺถสญฺหิโตติ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปจฺฉิมภเว ปจฺฉิมภวญฺจ ปตฺวา มหาภินิกฺขมเนน อนุปุพฺเพน
@๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ             ๓ ฉ.ม. โกฏฺาสา
@๔ ฉ.ม. อวีจึ     ๕ ฉ.ม. อฏฺเมติ      ๖ ม. ปุถุชฺชนนฺธพาลชเนน
น อตฺถสํหิโตติ, หิตสุขาวหการณํ อนิสฺสิโตติ อตฺโถ. อตฺตกิลมถานุโยโคติ
อตฺตโน กิลมถสฺส อนุโยโค, อตฺตโน ทุกฺขกรณนฺติ อตฺโถ. ทุกฺโขติ
กณฺฏกาปสฺสยเสยฺยาทีหิ อตฺตมารเณหิ ทุกฺขาวโห.
    ปญฺาจกฺขุํ กโรตีติ จกฺขุกรณี. ทุติยปทํ ตสฺเสว เววจนํ. อุปสมายาติ
กิเลสูปสมตฺถาย. อภิญฺายาติ จตุนฺนํ สจฺจานํ อภิชานนตฺถาย. สมฺโพธายาติ
เตสํเยว สมฺพุชฺฌนตฺถาย. นิพฺพานายาติ นิพฺพานสจฺฉิกิริยาย. เสสเมตฺถ ยํ
วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ เหฏฺา ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตเมว. สจฺจกถาปิ สพฺพปฺปกาเรเนว
วิสุทฺธิมคฺเค ๑- วิตฺถาริตา.
    ติปริวฏฺฏนฺติ สจฺจาณกิจฺจาณกตาณสงฺขาตานํ ติณฺณํ ปริวฏฺฏานํ วเสน
ติปริวฏฺฏํ. เอตฺถ หิ "อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขสมุทยนฺ"ติ เอวํ จตูสุ
สจฺเจสุ ยถาภูตํ าณํ สจฺจาณํ นาม. เตสุเยว "ปริญฺเยฺยํ ปหาตพฺพนฺ"ติ
เอวํ กตฺตพฺพกิจฺจชานนาณํ กิจฺจาณํ นาม. "ปริญฺาตํ ปหีนนฺ"ติ เอวํ
ตสฺส ตสฺส กิจฺจสฺส กตภาวชานนาณํ กตาณํ นาม. ทฺวาทสาการนฺติ
เตสํเยว เอเกกสฺมึ สจฺเจ ติณฺณํ ติณฺณํ อาการานํ วเสน ทฺวาทสาการํ.
าณทสฺสนนฺติ เอเตสํ ติปริวฏฺฏานํ ทฺวาทสนฺนํ อาการานํ วเสน
อุปฺปนฺนาณสงฺขาตํ ทสฺสนํ. ธมฺมจกฺขุนฺติ อญฺตฺถ ตโย มคฺคา ตีณิ จ ผลานิ
ธมฺมจกฺขุ นาม โหนฺติ, อิธ ปมมคฺโคว.
    ธมฺมจกฺเกติ ปฏิเวธาเณ เจว เทสนาาเณ จ. โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส
หิ จตูสุ สจฺเจสุ อุปฺปนฺนํ ทฺวาทสาการํ ปฏิเวธาณมฺปิ, อิสิปตเน นิสินฺนสฺส
ทฺวาทสาการาย สจฺจเทสนาย ปวตฺติตํ เทสนาาณมฺปิ ธมฺมจกฺกํ นาม. อุภยมฺปิ
เหตํ ทสพลสฺส อุเร ปวตฺตาณเมว. ๒- อิมาย เทสนาย ปกาเสนฺเตน ภควตา
@เชิงอรรถ: ๑ วิสุทฺธิ. ๓/๗๖ (สฺยา)            ๒ ม. อุทฺเทสปวตฺตาณเมเวตํ
ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ นาม. ตํ ปเนตํ ธมฺมจกฺกํ ยาว อญฺาสิโกณฺฑญฺตฺเถโร
อฏฺารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาติ, ตาว นํ ภควา
ปวตฺเตติ นาม, ปติฏฺิเต จ ปวตฺติตํ นาม. ตํ สนฺธาย ปวตฺติเต จ ปน
ภควตา ธมฺมจกฺเก ภุมฺมา เทวา สทฺทมนุสฺสาเวสุนฺติอาทิ วุตฺตํ.
    ตตฺถ ภุมฺมาติ ภุมฺมฏฺกเทวตา. สทฺทมนุสฺสาเวสุนฺติ เอกปฺปหาเรเนว
สาธุการํ ทตฺวา "เอตํ ภควตา"ติอาทีนิ วทนฺตา อนุสาวยึสุ. โอภาโสติ
สพฺพญฺุตาโณภาโส. โส หิ ตทา เทวานํ เทวานุภาวํ อติกฺกมิตฺวา วิโรจิตฺถ.
อญฺาสิ วต โภ โกณฺฑญฺโติ อิมสฺสปิ อุทานสฺส อุทาหารนิคฺโฆโส
ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อฏฺาสิ.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๓ หน้า ๓๗๘-๓๘๑.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=13&A=8234&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=13&A=8234&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=19&i=1664
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=19&A=10037
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=19&A=10273
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=19&A=10273
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๘
http://84000.org/tipitaka/read/?index_19