อรรถกถาเล่มที่ ๑๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 องฺ.อ. (มโนรถ.๑)

                         ๔. จตุตฺถวคฺควณฺณนา
     [๓๒๒] จตุตฺถสฺส ๑- ปเม ชมฺพูทีเปติ ชมฺพุยา ปญฺาโต ปากโฏ ทีโปติ
ชมฺพูทีโป. ๒- อิมสฺส กิร ทีปสฺส ปญฺาณภูตา ๓- โยชนสตุพฺเพธา ปณฺณาสโยชนสาขา
ปญฺจทสโยชนวฏฺฏกฺขนฺธา หิมวนฺตปพฺพเต ชาตา กปฺปฏฺายินี มหาชมฺพู นาม
อตฺถิ, ตาย อยํ ทีโป ชมฺพูทีโปติ วุจฺจติ. ยถา จ อิมสฺมึ ทีเป ชมฺพูรุกฺโข
กปฺปฏฺายิ, ตถา อมรโคยาเน ๔- กทมฺพรุกฺโข, อุตฺตรกุรูสุ กปฺปรุกฺโข, ปุพฺพวิเทเห
สิรีสรุกฺโข, อสุรานํ จิตฺตปาตลี, ๕- สุปณฺณานํ สิมฺพลิรุกฺโข, เทวานํ
ปาริจฺฉตฺตโกติ อิเมปิ กปฺปฏฺายิโนว.
              ปาตลี ๖- สิมฺพลี ชมฺพู     เทวานํ ปาริฉตฺตโก
              กทมฺโพ กปฺปรุกฺโข จ      สิรีเสน ภวติ สตฺตมนฺติ. ๗-
     อารามรามเณยฺยกนฺติ ปุปฺผารามผลารามานํ รามเณยฺยกํ เวฬุวนชีวกมฺพวน-
เชตวนปุพฺพารามสทิสํ. ตํ อิมสฺมึ ชมฺพูทีเป อปฺปมตฺตกํ ปริตฺตกํ, น จ ๘- พหุกนฺติ
อตฺโถ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ ๘- วนรามเณยฺยกนฺติ นาควนสาลวน-
จมฺปกวนาทิสทิสํ วงฺกปพฺพตหิมวนฺตปพฺพตปฺปเทสาทีสุ อรญฺวนํ เวทิตพฺพํ. ภูมิ-
รามเณยฺยกนฺติ เชตวนวิหารมคธเขตฺตาทิสทิสํ สมภูมิฏฺานํ. โปกฺขรณีรามเณยฺยกนฺติ
เชฏฺโปกฺขรณีมตฺตโปกฺขรณีสทิสานํ ๙- วฏฺฏจตุรสฺสทีฆวงฺกาทิสณฺานานํ โปกฺขรณีนํ
สนฺนิเวสนฏฺานํ. อุกฺกูลวิกูลนฺติ อุกฺกูลญฺจ วิกูลญฺจ. ตตฺถ อุกฺกูลํ
อุนฺนตฏฺานํ, วิกูลํ นินฺนฏฺานํ. ๑๐- นทีวิทุคฺคนฺติ นทีนํ ทุคฺคตฺตา ๑๐-
นทีวิทุคฺคนฺติ วุจฺจติ. ขาณุกณฺฏกฏฺานนฺติ ตตฺถ ๑๑- ชาติมานานญฺเจว
อาหริยมานานญฺจ ขาณุกณฺฏกานํ ปติตฏฺานํ. ๑๑- ปพฺพตวิสมนฺติ คิริวิสมํเยว. ๑๒- เย
โอทกาติ เย จ อุทเก ชายนฺติ, เตเยว พหุตรา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จตุตฺถวคฺคสฺส  ๒ ฉ.ม. ชมฺพุทีโป. เอวมุปริปิ ๓ ฉ.ม. สญฺาณภูตา
@๔ สี.,ฉ.ม. อปรโคยาเน  ๕ สี.,ฉ.ม. จิตฺตปาฏลิรุกฺโข ๖ ฉ.ม. ปาฏลี  ๗ ฉ.ม. สิรีโส
@ภวติ สตฺตโมติ  ๘ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@๙ ฉ.ม. เชตวนโปกฺขรณิคคฺคราโปกฺขรณิสทิสานํ  ๑๐-๑๐ สี.,ฉ.ม. นทีวิทุคฺคนฺติ
@นทีนํ ภินฺนํ านํ, ตํ ทุคฺคมตฺตา  ๑๑-๑๑ สี.,ฉ.ม. ชาตกานญฺเจว อาหริยมานานญฺจ
@ขาณุกณฺฏกาทีนํ ปติฏฺานฏฺานํ  ๑๒ ฉ.ม. คิริวิสมํ
อิโต กิร สุวณฺณภูมิ สตฺตมตฺตานิ โยชนสตานิ โหติ, เอเกน วาเตน คจฺฉนฺตี
นาวา สตฺตหิ อโหรตฺเตหิ คจฺฉติ. อเถกสฺมึ สมเย เอวํ คจฺฉนฺตี นาวา สตฺตาหํปิ
นนฺทิยาวฏฺฏมจฺฉปิฏฺเเนว คตา. เอวํ โอทกานํ สตฺตานํ พหุภาโว เวทิตพฺโพ.
     อปิจ ถลฏฺานสฺส ปริตฺตภาเวน อุทกสฺส จ พหุภาเวนาปิ อยเมตฺถ อตฺโถ ๑-
เวทิตพฺโพ. ยถา หิ มหาตฬาเก เอโกว อุปฺปลคจฺโฉ อสฺส, จตฺตาเรว ปณฺณานิ,
มชฺเฌว ๒- เอกํ อุปฺปลมกุลํ อสฺส. เอวเมว ๓- จตฺตาริ ปณฺณานิ วิย จตฺตาโร ทีปา,
มชฺเฌ อุปฺปลมกุลํ วิย สิเนรุปพฺพโต, เสสอุทกํ วิย อุทกปริกฺขิตฺโต โอกาโส.
ตสฺส มหนฺตภาโว อิทฺธิมนฺตานํ ปากโฏ โหติ. เตสํ หิ อากาเสน คจฺฉนฺตานํ
จตฺตาโร มหาทีปา จตฺตาริ ปณฺณานิ วิย อุปฏฺหนฺติ, สิเนรุปพฺพโต มชฺเฌ
อุปฺปลมกุลํ วิย, เสสํ อุทกํ วิย อุทกปริกฺขิตฺโต โอกาโส. เอวํ มหนฺเต อุทเก
ชาตตฺตา โอทกาว พหุตรา เวทิตพฺพา.
     [๓๒๓] ทุติยาทีสุ อญฺตฺร มนุสฺเสหีติ อิธ จตฺตาโร อปายา อญฺตฺร
มนุสฺเสหีติ อธิปฺเปตา.
     มชฺฌิเมสุ ชนปเทสูติ "ปุรตฺถิมาย ทิสาย กชงฺคลํ ๔- นาม นิคโม, ตสฺส
ปเรน มหาสาลา, ตโต ปรา ๕- ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. ปุรตฺถิมทกฺขิณาย
ทิสาย สลฺลวตี ๖- นาม นที, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ.
ทกฺขิณาย ทิสาย เสตกณฺณิกํ นาม นิคโม, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา,
โอรโต มชฺเฌ. ปจฺฉิมาย ทิสาย ถูนํ ๗- นาม พฺราหฺมณคาโม, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา
ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. อุตฺตราย ทิสาย อุสีรทฺธโช นาม ปพฺพโต, ตโต ปรา
ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ"ติ เอวํ ๘- ปริจฺฉินฺเน ชนปเทติ อตฺโถ. อยํ
หิ ชนปโท มุทิงฺคสณฺาโน อุชุเกน กตฺถจิ อสีติโยชโน โหติ, กตฺถจิ โยชนสติโก,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยมตฺโถ ๒ ฉ.ม. ตสฺส จตฺตาริ จ, มชฺเฌ จ ๓ ฉ.ม. เอวเมวํ  ๔ ฉ.ม. คชงฺคลํ
@๕ ก. ปรํ  ๖ ก. ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย สาลวตี  ๗ ก. ถุนํ
@๘ วิ.มหา. ๕/๒๕๙/๒๔ จมฺมกฺขนฺธก
มชฺเฌ ปน ๑- ติโยชนสติโก, ปริยนฺตปริกฺเขเปน นวมตฺตโยชนสติโก โหติ.
เอตฺตเก าเน พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธุปฏฺากพุทฺธสาวกา ๒- พุทฺธมาตา พุทฺธปิตา
จกฺกวตฺติราชาติ อิเม สตฺตา นิพฺพตฺตนฺติ. อปิจ อุปาทายาปิ ๓- มชฺฌิมปฺปเทเส ๔-
ลพฺภติ. สกโลปิ หิ ชมฺพูทีโป มชฺฌิมปฺปเทโส นาม, เสสทีปา ปจฺจนฺติมา ชนปทา.
ตามฺพปณฺณิทีเป ๕- อนุราธปุรํ มชฺฌิมปฺปเทโส นาม, เสโส ปจฺจนฺโตติ เอวํ นโย
เวทิตพฺโพ.
     [๓๒๔] ปญฺวนฺโต อชฬา อเนฬมูคาติ เอตฺถ กมฺมสฺสกตปญฺา ฌานปญฺา
วิปสฺสนาปญฺา มคฺคปญฺา ผลปญฺาติ เอตาหิ สมนฺนาคตา ปญฺวนฺโต
นาม, อมูฬฺหา อชฬา นาม. เยสํ เอฬา มุขโต น คลติ, เต อเนฬมูคา
นาม, อเนฬมุขา นิทฺโทสมุขาติ อตฺโถ. ปฏิพลาติ สมตฺถา, กายพเลน เจว
าณพเลน จ สมนฺนาคตา. อตฺถมญฺาตุนฺติ ๖- อตฺถานตฺถํ การณาการณํ ชานิตุํ.
ทุปฺปญฺาติ อปญฺา นิปฺปญฺา. ชฬาติ มนฺทา ๗- โมหา. ๘-
     [๓๒๕] อริเยน ปญฺาจกฺขุนาติ สห วิปสฺสนามคฺเคน. ๙- อวิชฺชาคตาติ
อวิชฺชนฺธกาเรน สมนฺนาคตา.
     [๓๒๖] เย ลภนฺติ ตถาคตํ ทสฺสนายาติ เย ตถาคตสฺส คุเณ ชานิตฺวา
ตถาคตํ จกฺขุวิญฺาเณน ปสฺสิตุํ ลภนฺติ.
     [๓๒๗] ตถาคตปฺปเวทิตนฺติ ตถาคเตน ปเวทิตํ ปกาเสตฺวา กถิตํ. สวนายาติ
โสตวิญฺาเณน โสตุํ.
     [๓๒๘] ธาเรนฺตีติ ตํ น ปมุสฺสนฺติ. ๑๐-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กตฺถจิ ทฺวิโยชนสติโก, มชฺเฌ ปน  ๒ ฉ.ม. พุทฺธปจฺเจกพุทฺธา มหาสาวกา
@พุทฺธุปฏฺากา พุทฺธสาวกา  ๓ สี. อุปาทาย อุปาทายาปิ, ฉ.ม. อุปาทายุปาทายาปิ
@๔ ฉ.ม. มชฺฌิมปเทโส  ๕ สี.,ฉ.ม. ตมฺพปณฺณิทีเป  ๖ ก. อญฺาตุนฺติ  ๗ สี. ทนฺธา
@๘ ฉ.ม. โมมูหา  ๙ ฉ. สหวิปสฺสเนน มคฺเคน  ๑๐ ฉ.ม. ปมฺมุสฺสนฺติ
     [๓๒๙] ธตานํ ๑- ธมฺมานํ อตฺถํ อุปปริกฺขนฺตีติ ปคุณาย ปาลิยา อตฺถานตฺถํ
อุปปริกฺขนฺติ.
     [๓๓๐] อตฺถมญฺาย ธมฺมมญฺายาติ อฏฺกถญฺจ ปาลิญฺจ ชานิตฺวา.
ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺชนฺตีติ อนุโลมปฏิปทํ ปูเรนฺติ.
     [๓๓๑] สํวิชนีเยสุ าเนสูติ สํเวชนีเยสุ ๒- การเณสุ. สํวิชนฺตีติ สํเวคํ
อาปชฺชนฺติ.
     [๓๓๒] โยนิโส ปทหนฺตีติ อุปาเยน ปธานํ วิริยํ กโรนฺติ.
     [๓๓๓] ววสฺสคฺคารมฺมณนฺติ ววสฺสคฺโค วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตํ อารมฺมณํ
กริตฺวาติ อตฺโถ. ลภนฺติ สมาธินฺติ มคฺคสมาธิญฺจ ผลสมาธิญฺจ ปาปุณนฺติ.
     [๓๓๔] อนฺนคฺครสคฺคานนฺติ อุตฺตมนฺนานํ เจว อุตฺตมรสานญฺจ. อุญฺเฉน
กปาลาภเตน ๓- ยาเปนฺตีติ อุญฺฉาจาเรน วนมูลผลาผเลน วา กปาเลน วา
อาภตาภตภตฺเตน ๔- ยาเปนฺติ. เอตฺถ จ โย กสฺสจิเทว ขาทนียโภชนียสฺส อตฺถาย
จิตฺเต อุปฺปนฺเน ตํขณํเยว ตํ น ลภติ, อยํ อนฺนคฺครสคฺคสฺส ๕- น ลาภี นาม.
ยสฺสปิ ตํขณํเยว ลภิตฺวา โอโลเกนฺตสฺส วณฺณคนฺธรสา อมนาปา โหนฺติ, อยํปิ
อนฺนคฺครสคฺคานํ น ลาภี นาม. ยสฺส ปน วณฺณคนฺธรสา ปฏิลพฺภนฺติ ๖- มนาปา โหนฺติ,
อยํ อนฺนคฺครสคฺคานํ ลาภี นาม. โส อุตฺตมโกฏิยา จกฺกวตฺติราชา, เหฏฺิมโกฏิยา
ธมฺมาโสโก เวทิตพฺโพ. สงฺเขปโต หิ ยสฺส ภตฺตสฺส เอกา ปาติ สตสหสฺสํ
อคฺฆติ, อิทํ อนฺนคฺครสคฺคนฺนาม. ยํ ปน ภิกฺขุสํฆํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา
มนุสฺสา อุตฺตมปฺปณีตํ ภตฺตํ เทนฺติ, อิทํ กินฺนามาติ? อิทํ อุญฺเฉน กปาลาภเตน
ยาเปนฺเต อุปาทาย อนฺนคฺครสคฺคํ นาม วุจฺจตีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ธาตานํ  ๒ ฉ.ม. สํเวคชนเกสุ  ๓ ก. กปาลภตฺเตน
@๔ ฉ.ม. อาภตภตฺเตน วา  ๕ ฉ.ม. อนฺนคฺครสคฺคานํ  ๖ สี. ปฏิลภนฺติ
     [๓๓๕] อตฺถรสสฺสาติอาทีสุ ๑- อตฺถรโส นาม จตฺตาริ สามญฺผลานิ, ธมฺมรโส
นาม จตฺตาโร มคฺคา, วิมุตฺติรโส นาม อมตํ นิพฺพานํ. เสสํ สพฺพตฺถ
อุตฺตานตฺถเมวาติ.
                          จตุตฺถวคฺควณฺณนา.
                        ชมฺพูทีเปยฺยาโล นิฏฺิโต.
                        -----------------
@เชิงอรรถ: ๑ ก. อตฺถรโสติ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๔ หน้า ๔๓๒-๔๓๖.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=14&A=10315&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=14&A=10315&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=20&i=205
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=20&A=1003
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=20&A=943
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=20&A=943
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๐
http://84000.org/tipitaka/read/?index_20